Na przestrzeni ostatnich lat w wielu naszych domach zagościł komputer. Jest on nie tylko wykorzystywany przez dorosłych najczęściej jako pomoc czy niezbędny atrybut ich pracy zawodowej lub narzędzie poznania świata. Także duża ilość dzieci ma kontakt z komputerem, podobnie jak z wieloma urządzeniami znajdującymi się wokół nich, od najwcześniejszych lat życia. Ważne jest jednak, aby właściwie korzystały z tego dobrodziejstwa, jaki przyniósł nam postęp naukowo-techniczny.
Obcowanie z komputerem ma wiele zalet. Nie da się ukryć, że zbyt wczesne i niekontrolowane korzystanie z komputera może nieść ze sobą także wiele zagrożeń. Komputer nie powinien dziecku zastępować zabawy z rówieśnikami lub rodzeństwem, wzajemnych kontaktów w gronie rodziny, a w szczególności nie może stać się podstawową formą spędzania wolnego czasu.
Rodzice powinni sprawować kontrolę nad tym, w jaki sposób dziecko korzysta z komputera. Jest on doskonałym narzędziem pomagającym w edukacji i rozwoju dziecka. Prawidłowy dobór programów edukacyjnych, może ułatwić dziecku zdobywanie wiedzy i kształtowanie takich umiejętności jak logiczne myślenie, kojarzenie faktów, wytrwałość, cierpliwość, szybkie i celne podejmowanie decyzji. Odpowiednio dobrane programy pomagają rozwijać spostrzegawczość, zręczność, sprawność manualną, refleks oraz podzielność uwagi.
Trudno nie docenić roli rewolucji, jaką wprowadziły komputery w świat dzieci niepełnosprawnych z poważnymi porażeniami kończyn oraz zaburzeniami mowy i słuchu. Dobierając indywidualnie dla każdego takiego dziecka właściwe urządzenie peryferyjne, komputer może stać się dla nich narzędziem porozumiewania się i kształcenia, a w przyszłości wykonywania pożytecznego społecznie zawodu, co wiąże się z dowartościowaniem i możliwością usamodzielnienia się osoby niepełnosprawnej.
Mimo niewątpliwych zalet, nadmiernie długie przesiadywanie przed komputerem jest już jednak przejawem nadużywania tego narzędzia edukacji i rozwoju. Zachwycanie się przez dziecko nieodpowiednimi dla niego grami, które sprowadzając się często do zabijania, strzelania, brutalnego bicia i bezmyślnego niszczenia, wyzwalając w dziecku agresję i zachowania destrukcyjne, może stać się wysoce niebezpieczne, szczególnie dla dopiero rozwijającej się i niedojrzałej osobowości. Zagrożenia te przejawiają się także w niekontrolowanym dostępie do internetu, który będąc nieograniczoną skarbnicą wszelkiej informacji i wiedzy, może stać się zagrożeniem dla podatnej na manipulacje niedojrzałej psychiki dziecka.
Spędzanie długiego czasu przed monitorem stwarza wiele zagrożeń zdrowotnych: pogłębianie wad postawy, zmęczenie oczu, a po dłuższym czasie nawet krótkowzroczność. Gdy układ nerwowy dziecka jest długotrwale atakowany strumieniem wielobarwnego światła, kakofonią ekscytujących dźwięków oraz huśtawką emocji wynikającą z przeżyć w wirtualnym świecie, dochodzić może do zaburzeń koncentracji, kłopotów z myśleniem, rozstroju emocjonalnego, wyobcowana z rzeczywistego świata, zaburzenia więzi uczuciowej z najbliższymi oraz do wielu innych zaburzeń osobowości określanych wspólnym mianem uzależnienia od komputera. Zaburzenie hierarchii wartości, gdzie na pierwszym miejscu stawiany jest kontakt z komputerem i temu podporządkowane jest zazwyczaj całe pozakomputerowe życie, jest już skrajnym przejawem tego zjawiska.
Z biegiem czasu dziecko zaczyna żyć w świecie wirtualnym, stopniowo coraz mniej czasu spędza z kolegami, częściej niż kiedyś woli pozostać w domu (blisko komputera) niż wychodzić na podwórko. Rzadko inicjuje zabawy ruchowe, nie interesują go zajęcia plastyczne ani zabawa klockami, za to potrafi przesiedzieć przed monitorem długie godziny. Dziecko takie powoli traci umiejętność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, zawiązywania nowych przyjaźni, budowania i kształtowania więzi uczuciowej. Zwykle realni przyjaciele nie są mu już potrzebni, woli ich szukać w świecie wirtualnym. Ucieka przed realnym światem, stawiającym nieraz wiele wymagań, wyzwań i zadań do wykonania, w świat wirtualny, nierzeczywisty, ale prostszy, często kształtowany samemu według własnych upodobań. Świat taki staje się z biegiem czasu jedyną uznawaną rzeczywistością. Wszystko co przeszkadza w niej trwać staje się przeszkodą, którą trzeba za wszelką cenę usunąć. Komputerowy świat stwarza iluzję, namiastkę prawdziwego życia.
Zdaniem specjalistów kontakt z komputerem mogą mieć już dzieci w wieku przedszkolnym. Można go wykorzystać jako doskonałe narzędzie kształcenia i rozwoju, pamiętając o rozsądnym ograniczaniu czasu przebywania dziecka przy komputerze i właściwym doborze programów edukacyjnych. Podstawowym zadaniem dla rodziców jest kontrola dostępu dziecka do komputera. Ponadto należy pamiętać, aby stwarzać dziecku okazje do różnych przeżyć i rozwoju zainteresowań nie związanych z komputerem. Warto pokazywać dziecku piękno pozakomputerowego świata. Właściwa atmosfera rodzinna, dobry kontakt uczuciowy, rozmowy, wspólne rozrywki i zabawy z dzieckiem mogą sprawić, że nie będzie ono uciekać w samotność wirtualnej rzeczywistości. Komputer, jak wszystko co nas otacza, może być wspaniałym narzędziem rozwoju i źródłem radości lub nieumiejętnie używany, przyczyną problemów. Czym będzie dla naszych dzieci, zależy w dużej mierze od nas samych.
Komputer a dziecko w wieku wczesnoszkolnym
Coraz częściej zastanawiamy się, czy dzieci w wieku wczesnoszkolnym wprowadzać w świat komputerów. Pytanie to stawiają sobie przede wszystkim rodzice. Komputery wkroczyły w nasze życie codzienne i nie sposób dzisiaj obejść się bez umiejętności posługiwania się nimi. W wielu domach pojawił się komputer i dzieci domagają się możliwości korzystania z niego, zazwyczaj zaczyna się to od prostych gier i zabaw. Niestety w większości domów jest on wykorzystywany jako uniwersalna gra wideo, często typu "celuj i strzelaj" lub jako "maszyna ucząca" do sprawdzania u dzieci wiadomości z dziedziny arytmetyki czy ortografii. Nic też dziwnego, że wiele osób obserwując takie wykorzystanie komputera wyraża sceptycyzm i krytykuje stosowanie tego nowoczesnego narzędzia w pracy z małym dzieckiem. Osoby te zwracają uwagę, że praca przy komputerze męczy wzrok, powoduje agresję, głównie przez stosowanie nieodpowiednich dla małych dzieci gier pełnych przemocy, nadweręża kręgosłup przez przesiadywanie godzinami w niewygodnej pozycji, ogranicza kontakt z ludźmi - siedzenie przed monitorem zamiast zabawy z rówieśnikami na podwórku, uzależnia - niektórzy rodzice z niepokojem obserwują ten szczególny kontakt własnych dzieci z grami elektronicznymi, czy w końcu powoduje zmęczenie. Jeśli chodzi o gry komputerowe, to częsta ich krytyka wywodzi się stąd, że rodzice i nauczyciele sami w większości nie grają w gry, wobec tego nie rozumieją ich i nie potrafią o nich z dzieckiem dyskutować. Zakazywanie wszystkiego nie jest tutaj dobrym rozwiązaniem. Nie ma jednak wątpliwości, że komputer jest nowoczesnym narzędziem edukacyjnym o szerokich możliwościach zastosowań. Urządzenie to stawia jednak większe wymagania przede wszystkim nam - rodzicom. To my przecież powinniśmy decydować o tym, jakie programy będą uruchamiane na komputerze i w jaki sposób dziecko z niego korzysta. Jeżeli jednak zostawimy dziecko sam na sam z komputerem, nie wytłumaczymy, że gry dotyczą fantastyki, a nie rzeczywistego świata, to z pewnością odbije się to na jego psychice. Poniżej wymieniono niektóre, naszym zdaniem najważniejsze korzyści, jakie przynosi prawidłowo stosowany komputer.
Komputer ułatwia naukę.
Edukacja poprzez zabawę stanowi jeden z ważniejszych argumentów dla zastosowań komputera w pracy z małym dzieckiem. Wiele programów realizuje zasadę "bawiąc uczyć" tak efektywnie, że młodsze dzieci nie uświadamiają sobie nawet procesu uczenia się. Wiele programów edukacyjnych wzorowanych jest na grach - do poprawnych treści merytorycznych dodaje się kolorowe animacje, dźwięk, wideo, a nawet humor. Jedne z programów umożliwiają dzieciom kształtowanie konkretnych umiejętności, związanych np. z rozpoznawaniem liter, czytaniem i liczeniem. Inne są ogólniejsze i bardziej otwarte, wspomagają rozwój umiejętności myślenia; ten rodzaj programów jest często określany jako "umysłowa sala gimnastyczna".
Komputer umożliwia dostęp do ogromnych zasobów informacji.
Seymour Papert, jeden z największych współczesnych teoretyków nauczania, docenił zdumiewające intuicyjne zdolności dzieci w wieku od roku do kilku lat do chłonięcia olbrzymich ilości informacji, zdolności, które nie mają sobie równych w żadnym innym okresie ich życia. Dzięki, między innymi komputerowi, te niezwykłe zdolności mogą być wykorzystane. Początkowo małe dzieci mogą korzystać ze specjalnie dla nich przygotowanych encyklopedii, np. zwierząt, ptaków, utworów muzycznych, świata itp. Następnym krokiem naprzód będzie korzystanie z zasobów Internetu. Rodzice powinni zostać doradcami dziecka w korzystaniu z tego nowoczesnego medium. Dziecko powinno nie tylko uczyć się wyszukiwania informacji, ale także uczyć oceniania ich wartości. Jest to ważna umiejętność, której znaczenie stale wzrasta, zwłaszcza obecnie, pod koniec dwudziestego wieku, nazywanego wiekiem informacji.
Komputer zapewnia interakcyjność
czyli wzajemny dialog pomiędzy użytkownikiem, a programem komputerowym, ułatwia komunikowanie się. Dziecko może wpływać na pracę programu, może wykonywać te funkcje, które go szczególnie interesują lub przerywać te działania, które go nudzą. Jest to sytuacja odmienna np. od oglądania telewizji, kiedy dziecko jest biernym obserwatorem tego, co dzieje się na ekranie.
Komputer rozwija zainteresowania, rozwija samodzielność, dostarcza rozrywki i relaksuje.
Musimy pamiętać, że nasze dzieci obdarzone mogą być różnymi talentami. Rozumienie, jak pracuje komputer, umiejętność pracy z różnymi programami, to także talent. Dziecko może wówczas wykazać się w tej dziedzinie, może zabłysnąć. Dzięki temu może łatwiej sobie poradzi z pokonywaniem napotykanych trudności w innych dziedzinach.
Komputer stanowi nieocenioną pomoc
szczególnie dla dzieci niesprawnych fizycznie, czy nie nadążających w rozwoju intelektualnym za rówieśnikami. Przy pomocy odpowiednich programów możemy przeprowadzić trening logopedyczny, pomóc w nauce czytania i pisania, umożliwić pisanie dziecku, które ze względu na rodzaj schorzenia nigdy nie napisze tekstu ręką. Komputer może być wówczas wykorzystany, jako bardzo cierpliwy nauczyciel, który jest w stanie wielokrotnie powtórzyć te same czynności, zawsze tak samo starannie i dokładnie.
Komputer jako zagrożenie dla rozwoju dzieci
Problem czasu wolnego jest jednym z głównych zagadnień naszego wieku. Sensowne jego wykorzystanie bywa trudne dla dorosłych a jeszcze trudniejsze może być dla dzieci. W czasie wolnym dziecko może oddawać się zajęciom twórczym, których możliwość wyboru odpowiada jego własnym potrzebom i zainteresowaniom. Wtedy właśnie rozwija się jego osobowość. Ożywienie psychiczne powstałe w czasie wolnym jest połączone z bardzo dużym zaangażowaniem emocjonalnym, mogącym wpływać na charakter i temperament jednostki.. Rozwijający się organizm musi otrzymywać także odpowiednie dawki odpoczynku, odprężenia, aby praca intelektualna mogła przynieść właściwe rezultaty. Właściwie rozumiany oraz zorganizowany czas wolny powinien zapewnić dziecku regenerację sił oraz umożliwić prawidłowy rozwój psychiczny, fizyczny, moralny, emocjonalny i społeczny oraz intelektualny. Coraz więcej dzieci, ze względu na tempo życia i brak czasu rodziców, zmuszonych jest samodzielnie organizować sobie czas wolny. W wielu domach pojawił się komputer i dzieci domagają się możliwości korzystania z niego często nie wiedząc jakie stanowi on zagrożenie dla ich wszechstronnego rozwoju. Może więc warto zastanowić się nad efektywnym korzystaniem z komputera i potencjalnymi problemami związanymi ze zbyt długim i częstym spędzaniem czasu przed ekranem monitora.
Wpływ komputera na rozwój fizyczny dziecka
Jak podają najnowsze amerykańskie statystyki ok. 30 % użytkowników komputerów ( w tym dzieci w wieku 7-10 lat) cierpi na różnego rodzaju fizyczne dolegliwości nabyte w związku z nadmiernym korzystaniem z komputera. Powodem może być akceleracja rozwoju. Pedagodzy przypominają, iż w rozwoju fizycznym dziecka nie da się ominąć koniecznych faz rozwojowych. Próby przyspieszania tego procesu za pomocą elektronicznych urządzeń, takich jak komputery czy gry video, w ostatecznym rezultacie opóźniają i zakłócają naturalny rozwój dziecka.
Najbardziej narażoną na zmiany, związaną z nadmiernym użytkowaniem komputera jest postawa dziecka. Można wyróżnić następujące zagrożenia z nią związane:
Nadwyrężenie mięśni nadgarstka. Jest to następstwo nieprawidłowego ułożenia rąk podczas korzystania z klawiatury ( przeguby uniesione ku górze).
Syndrom RSI. Jest to zespół urazów wywołanych jednostronnym przeciążeniem kończyn górnych na odcinku dłoń-bark. Objawami mogą być bezwład lub dotkliwy, piekący ból przedramienia.
Dolegliwości kręgosłupa i pleców. Wykrzywianie kręgosłupa nadwyręża naturalne wiązadła kręgów.
Usztywnienie mięśni. Jest skutkiem przyjmowania nieprawidłowej pozycji podczas pracy przy komputerze oraz złym ustawieniem monitora.
Z rozwojem fizycznym ściśle związany jest narząd wzroku, dzięki któremu możemy poruszać się w przestrzeni i wykonywać właściwe ruchy. Wzrok jest najważniejszym źródłem orientacji człowieka w otoczeniu. Kontakt z otaczającym światem opiera się prawie wyłącznie na doznaniach wzrokowych uzyskiwanych przez oczy.
Zaburzenia zmysłu wzroku mogą być spowodowane różnymi urazami. Mogą wystąpić jako następstwo przebytych chorób oraz mogą wynikać z nieumiejętnego korzystania z komputera. W wyniku wielogodzinnego, długotrwałego wpatrywania się w monitor komputera mogą wystąpić następujące zaburzenia:
Podrażnienia błony śluzowej oczu, nosa i krtani. Najprawdopodobniej są to reakcje na duże stężenie ozonu w powietrzu, wywołane przez m.in. drukarki laserowe.
Zaburzenia widzenia. Objawami są zmęczenie i zaczerwienienie oczu, pieczenie oraz kłucie w oczach, widzenie podwójne lub za mgłą. Przemęczenia oczu wywołane jest częstymi zmianami ogniskowej.
Syndrom Sicca. Objawia się wysychaniem i zmętnieniem rogówki oka oraz stopniową utratą wzroku.
Zawroty głowy. Spowodowane są przeciążeniem oczu, częstym korzystaniem z okularów VR i stresem wzmaganym przez promieniowanie elektromagnetyczne.
Bóle głowy. Jest to skutek promieniowania elektromagnetycznego, przemęczenia oczu i przyjmowania nieprawidłowej pozycji podczas siedzenia.
Dzieci i młodzież będąc w okresie intensywnego rozwoju fizycznego są szczególnie narażeni na problemy zdrowotne związane z nieumiejętnym korzystaniem z komputera. Może to mieć wpływ na dalsze ich życie.
Należy więc dbać o higienę pracy przy komputerze, zapewnić bezpieczne warunki pracy, właściwy sprzęt, oświetlenie, uczyć prawidłowej postawy podczas pracy, uczyć relaksu i zmuszać do ćwiczeń rekreacyjnych podczas korzystania z komputera.
Wpływ komputera na rozwój psychiczny dziecka
Młodszy wiek szkolny, w który wkroczyło dziecko 7-letnie, charakteryzuje doskonalenie się struktury całej osobowości oraz znaczny rozwój procesów poznawczych, a w szczególności oparte na nich i ściśle z nimi związane myślenie.
Prawidłowo stosowany komputer może ułatwić naukę czytania i pisania. Edukacja poprzez zabawę stanowi jeden z najważniejszych argumentów dla zastosowania komputera w pracy z małym dzieckiem. Wiele programów realizuje zasadę "bawiąc- uczyć". Dzieci zaabsorbowane zabawą nie uświadamiają sobie nawet procesu uczenia się. Jedne z programów umożliwiają dzieciom kształtowanie konkretnych umiejętności, związanych np. z rozpoznawaniem liter, czytaniem czy liczeniem. Inne są ogólniejsze i bardziej otwarte, wspomagają ogólny rozwój psychiczny dziecka. Kiedy dziecko rozwinęło już umiejętności myślowe i analityczne w dostatecznym stopniu, rozsądnie użyty komputer może wzmocnić w nim poczucie własnej wartości. Najważniejsze jest to, by komputery wspomagały doświadczenia edukacyjne, a nie były jedynym ich źródłem.
Obserwowane obecnie zainteresowanie komputerami przez małe dzieci może pozbawić je zdolności porozumiewania się i działania bez zachęty ze strony komputera. Samotna zabawa z maszyną pogłębia poczucie osamotnienia. Dziecko staje się uzależnione od komputera. Nie szuka, wówczas, związków z innymi ludźmi, nie potrafi się z nimi komunikować. Zamierają wtedy dziecięce przyjaźnie, a komputer zaczyna wystarczać za całe życie. Dziecko traci z innymi wszelkie związki emocjonalne.
Równie ważne jest zdawanie sobie sprawy z tego, iż dziecko, które spędza dużo czasu przy grach komputerowych, w których wirtualna rzeczywistość oderwana jest od życia, przestaje orientować się w realiach otaczającego go świata. Zatraca poczucie wartości takich jak dobro czy zło, miłość czy nienawiść.
Biorąc, pod uwagę istniejące już u dzieci zaburzenia rozwoju (skrócony czas skupienia uwagi, pogorszenie werbalizacji, trudności z nauką pisania) związane z audiowizualnymi środkami przekazu warto zastanowić się nad izolacją albo metodami skutecznego nadzoru używania komputerów przez dzieci w okresie nauki w szkole.
Bardzo ważną rolę odgrywają w tym przypadku nauczyciele, którzy powinni uświadomić rodzicom wagę zagrożeń psychicznych ze strony komputera. Zarówno nauczyciele, jak i rodzice powinni dbać, aby dzieci interesowały się grami rozwijającymi ich osobowość, aby nie były pozostawione same sobie i aby miały wokół siebie osoby im bardzo życzliwe.
Wpływ komputera na rozwój moralny dziecka
Znaczna większość dzieci w młodszym wieku szkolnym znajduje się w heteronomicznym stadium rozwoju moralnego. Jednak, niektóre dzieci w wieku 9-10 lat cechują już przejawy autonomii moralnej, polegającej na szacunku dla reguł wynikających ze wzajemnego porozumienia. Silne poczucie więzi z grupą i odczuwanie swojej od niej zależności, może dla niektórych z nich rodzić w poszczególnych wypadkach sytuacje konfliktowe, w których dziecko ulega naciskowi grupy, walcząc z poprzednio utrwalonymi postawami np. zdarza się tak, że charakterystyczne dla tego wieku silne pragnienie obcowania z rówieśnikami i towarzyszące temu emocje, jeśli napotykają na przeszkodę, niwelują czasem autorytet nauczyciela czy rodzica, i dla zaspokojenia swoich dążeń dziecko świadomie przekracza obowiązujące dotąd reguły.
Zbuntowane, ucieka w inny świat, w którym panuje niczym nieskrępowana wolność słowa. Jest to łatwy i niekontrolowany dostęp do informacji czyli Internet. Dzieci mogą znaleźć tutaj treści, które wielu z rodziców uznałoby za nieodpowiednie np. seks, przemoc, wulgaryzm. Mogą wejść w posiadanie wiadomości, których znaczenia nie będą potrafiły prawidłowo rozpoznać i zrozumieć.
Internet może być także w życiu dziecka siłą pozytywną. Umożliwia wymianę poglądów, dostęp do informacji naukowych, zdobywanie wiedzy. Dzięki poczcie elektronicznej możliwy jest kontakt i wymiana informacji między różnymi osobami czy grupami szkolnymi. Uczniowie mogą również włączać się do ogólnokrajowych grup dyskusyjnych. Mają łatwy dostęp do ogromnych zasobów wiedzy i informacji zgromadzonych w największych bibliotekach świata. Witryny WWW zawierają grafikę i łącza do materiałów przechowywanych w rożnych miejscach w Internecie.
Brak ograniczeń i cenzury w Internecie stało się problemem w wychowaniu młodych pokoleń, ale niestety z tym problemem muszą poradzić sobie sami rodzice. Muszą oni starannie nadzorować posługiwanie się Internetem przez dzieci. Powinni interesować się tym co one robią, aby we właściwym momencie móc zainterweniować.
Wpływ komputera na rozwój społeczny dziecka
Rozwój społeczny to szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując, że jednostka ta staje się zdolna do uczestnictwa w życiu i działalności społeczeństwa. W młodszym wieku szkolnym dla rozwoju społecznego ważne jest uczestnictwo w życiu rodziny, w szkole i miejsce w klasie jako społeczności uczniowskiej.
To, w jakim środowisku społecznym dziecko przebywa, ma swoje odzwierciedlenie w zainteresowaniach, które otoczone należytą opieką rozwijają się szybciej i mają szansę utrwalenia się. Pozytywnie oddziałującym środkiem na rozwój zainteresowań jest komputer. Rozwija samodzielność, dostarcza rozrywki i relaksuje. Pomaga w odnajdywaniu informacji na interesujące dzieci tematy. Należy pamiętać, że nasze dzieci są obdarzone różnymi talentami. Wobec tego, zrozumienie jak pracuje komputer czy umiejętność pracy z różnymi programami to także talent. Dziecko może wówczas wykazać się w tej dziedzinie. Dzięki temu łatwiej sobie poradzi z pokonywaniem trudności w innych dziedzinach.
Praca z komputerem ma swoje aspekty pozytywne, ale i negatywne. Mimo, iż większość uczniów integruje się ze swoją klasą to wielu z nich przedkłada komputery nad swoich przyjaciół. Teoretycznie, w sieci, dziecko ma więcej znajomych, ale tak naprawdę następuje wyłączenie jednostki z grupy rówieśniczej. W przypadku niepowodzeń, podczas konwersacji z innymi, dziecko wyłącza komputer i nie musi szukać kompromisu. Takie postępowanie sprzyja skrajnym poglądom. Można zaobserwować więc fakt, że komputery izolują dzieci od siebie nawzajem. Niepokojące jest to, że anonimowość i brak hamulców przy komputerze i w sieci często powodują zachowania nieetyczne.
Dużą rolę w wychowaniu młodego człowieka odgrywają nauczyciele i rodzice. To oni właśnie powinni rozmawiać z dziećmi, czasem nawet zawstydzać i uświadamiać, że kultura osobista i dobre wychowanie jest wartością samą w sobie, nawet wobec anonimowego rozmówcy.
Wpływ komputera na rozwój intelektualny dziecka
Rola pamięci w życiu i działaniu człowieka jest olbrzymia. Dzięki niej dziecko zdobywa wiedzę i różne nawyki, uczy się słów i ich znaczeń, uczy się mówić i myśleć. Pamięć przede wszystkim umożliwia rozwój intelektualny człowieka. Szczególnie wielka jest rola pamięci w uczeniu się. Dzieci w klasach I-III mają bardzo chłonny umysł, dlatego też motywuje się je do efektywnej pracy, do jak największej aktywności w celu zapamiętania wielu wiadomości.
Doskonałym środkiem dydaktycznym umożliwiającym rozwój intelektualny dziecka jest komputer. Umożliwia on dostęp do ogromnych zasobów informacji. Początkowo małe dzieci mogą korzystać ze specjalnie dla nich przygotowanych encyklopedii czy gier edukacyjnych, ułatwiających opanowanie sztuki czytania i pisania oraz prostych pojęć matematycznych. Komputerowe gry, łamigłówki czy rebusy stymulują u dzieci większość procesów myślowych. Komputer stanowi nieocenioną pomoc, szczególnie dla dzieci niesprawnych fizycznie czy nie nadążających w rozwoju intelektualnym za rówieśnikami. Przy pomocy różnych programów można prowadzić trening logopedyczny, pomóc w nauce czytania i pisania. Komputer może być wykorzystany jako cierpliwy nauczyciel, który wielokrotnie powtarza te same czynności i zadania. Wobec tego, dzieciom wydaje się, że komputer jest dobry na wszystko i wszystko może. Dzieci bezkrytycznie ufają możliwościom komputera . Przypisują mu niekiedy cechy, których on nie posiada np. zdolności do poprawiania pomyłek człowieka, czynienia życia szczęśliwszym. Zafascynowane nową techniką, nie zwracają uwagi na zagrożenia jakie ona ze sobą niesie.
Prawdopodobnie największym niebezpieczeństwem związanym z komputerami, oprócz bezkrytycznego zaufania do możliwości maszyny, jest zmniejszenie osobistego wpływu nauczyciela. Nie istnieje przecież żadna technika dydaktyczna, która mogłaby całkowicie zastąpić osobę nauczyciela, reprezentującego określoną koncepcję nauczania, osobowość i system wartości. Wymiana uczuć i myśli między nauczycielami a uczniami zawsze będzie znacznie bogatsza niż interakcja dziecka z programem komputerowym. Innym zagrożeniem ze strony komputera dla dzieci jest " szok informacyjny". Występuje wtedy, gdy napływ informacji jest zbyt szybki, wówczas mózg, siłą rzeczy traci zdolność racjonalnej selekcji wiadomości na sensowne i nic nie warte. Dziecko traci orientację, które wiadomości powinno zapamiętać, a które odrzucić. Zaczyna zachowywać w pamięci wiadomości przypadkowe. Ubóstwo informacji potrzebnych do życia, tworzy źle przystosowanego odludka, który jest niezdolny do formułowania własnych sądów czy koncepcji.
Jakże ważna wydaje się pozycja nauczyciela, który musi tak umiejętnie pokierować procesem intelektualnym, aby być dla dziecka wzorem i przewodnikiem w świecie informacji komputerowej.
Komputery: Czy Są Wskazane Dla Małych Dzieci?
W dzisiejszych czasach komputery są wszechobecne! Czy powinny jednak być stosowane w programach nauczania początkowego? Czy dzieci powinny korzystać z komputerów w domu? W jakim wieku dzieci mogą czerpać korzyści z nauki na komputerze?
Dzieci poniżej 1-go roku życia mają potrzeby, które nie mogą zostać zaspokojone przez komputer. Korzystniejsze dla nich będzie spędzanie czasu w towarzystwie dorosłych, innych dzieci lub bawienie się zabawkami. Poniżej podane przykłady to sugestie, które pomogą przekształcić komputer w wartościową pomoc dla dziecka pomiędzy trzecim a piątym rokiem życia.
Używaj komputera tylko przez krótkie okresy czasu (10 – 20 minut).
Czas spędzony przed ekranem komputera lub telewizora jest czasem, który dziecko mogłoby przeznaczyć na inne, bardziej wartościowe zajęcia.
Usiądź wraz z dzieckiem przy komputerze lub zachęć dzieci do korzystania z komputera w parach.
Postaraj się, by czas spędzony przy komputerze był wykorzystywany na rozwijanie dobrego zachowania i umiejętności językowych. Dzieci będą mogły uczyć się uczciwości, będą miały okazje zostać “ekspertami” w danym programie lub grze i nauczą się korzystać z komputera wspólnie z innymi rówieśnikami.
Wybieraj takie programy lub strony internetowe, które działają stymulująco, są odpowiednie dla wieku dziecka oraz sprzyjają rozwijaniu wartości prospołecznych.
Interaktywne programy komputerowe rozwijają kreatywność, wzbogacają słownictwo, pomagają w początkowej nauce czytania oraz rozwijają zdolności rozwiązywania problemów u dzieci pomiędzy trzecim a piątym rokiem życia. Gry komputerowe, w których przemoc, zabijanie i destrukcja przedstawione są w formie rozrywki lub jako tolerowany sposób wyjścia z sytuacji, mogą okazać się niezdrowe i demoralizujące. Przeczytaj opis gry i wypróbuj ją przed kupnem. Czy dana gra albo program jest odpowiedni dla twojego dziecka?
Kontynuuj naukę korzystania z komputera – w domu lub w przedszkolu.
Aby było to skuteczne, zwróć uwagę na to, czego dziecko uczy się przy komputerze. Robienie porządków domowych, gry, rozpoznawanie kształtów, liter, cyfr lub pisanie historyjek i ich odtwarzanie, to tylko niektóre przykłady ćwiczeń, które pomogą dziecku utrwalić wiedze zdobytą przy komputerze.
Postaw komputer w ogólnie dostępnym miejscu.
Komputer powinien stać się częścią “kącika wiedzy” lub stanąć w pokoju zabaw albo w kuchni. Będąc w pobliżu, będzie ci łatwiej obserwować, w jaki sposób dziecko korzysta z komputera. Używanie komputera podczas innych ćwiczeń i zabaw stanie się też łatwiejsze.
Zapoznaj się z treścią programów oraz stron internetowych!
Jeżeli poznasz dany program, będziesz mógł odpowiedzieć na pytania dziecka oraz zaproponować zabawy i ćwiczenia rozwijające wiedze dziecka o komputerach.
Nadzoruj sposób korzystania z komputera wśród dzieci.
Dzieci powinny korzystać z komputera w towarzystwie dorosłego. Staraj się nie sugerować dzieciom co powinny robić, ale bądź gotowy przyjść z pomocą w uporaniu się z jakimś problemem.
Internet dla dzieci
Stron przeznaczonych dla dzieci w wieku od 3 do12 lat w polskim Internecie można obecnie odnaleźć wiele. Najczęściej używane katalogi i programy wyszukujące po wpisaniu odpowiednich słów kluczowych (np. "strony dla dzieci", "serwisy dla dzieci", "portale dla dzieci", itp.) wyświetlają nam od kilku do kilkunastu trafnych pozycji. Niektóre z nich są dopiero zwiastunami powstających stron, ale część z nich jest już profesjonalnie przygotowywanymi portalami przeznaczonymi wyłącznie dla odbiorców w tym wieku. Charakteryzują się one ciekawą i bogatą grafiką, można na nich znaleźć wiele przedstawionych w formie zabaw i gier zadań edukacyjnych. Zwykle bywają łatwe i intuicyjne w obsłudze. Objaśnienia do zabaw i gier prezentowane są najczęściej w formie tekstowej, dlatego też w przypadku dzieci młodszych konieczna jest pomoc starszych. Zabawy takie jak: układanki, rozsypanki, puzzle, gry, kolorowanki, labirynty posiadające walory kształcące, mogą nie tylko zachęcić dziecko do pracy, ale równocześnie mogą być przez nie traktowane jako wspaniała zabawa. Pozwalają rozwijać umiejętność logicznego myślenia, ćwiczą spostrzegawczość, refleks, koordynację wzrokowo-ruchową, uczą postępować według ustalonych norm i zasad. Na wielu stronach możemy odszukać bogato ilustrowane bajki oraz opowiadania i wiersze dla dzieci.
Do wartych polecenia portali tworzonych z myślą o najmłodszych należą: Zabawy (http://zabawy.pl/), Kolorowe Strony (http://www.dzieci.pl/), Wesołe Miasteczko (http://wesolemiasteczko.interia.pl/), Alik (http://www.alik.pl/), Dolinka http://www.dolinka.szkola.net/, Wyspa Dzieci (http://wyspa.interia.pl/), Misie (http://www.misie.com.pl/), Reporter Junior (http://www.junior.reporter.pl/), (http://zabawy.atyda.pl/).
Renomowane portale starają się, aby na ich stronach, zarówno dzieci, jak i rodzice oraz nauczyciele znaleźli linki do przydatnych dla nich stron. Portale dziecięce, często na wzór swoich dorosłych odpowiedników, świadczą podobne usługi. Pozwalają swoim młodym użytkownikom na pogaduszki na czacie, wysłanie pocztówek do koleżanek i kolegów lub członkostwo w klubach. Niektóre witryny proszą odwiedzających o zarejestrowanie się. Przy następnym wejściu taki użytkownik jest rozpoznawany, sprawiając, że kontakt ten przestaje być anonimowy. Równocześnie wyświetlane propozycje mogą być modyfikowane w zależności od upodobań internauty.
Osobną, dość licznie reprezentowaną kategorię stron WWW w Internecie, stanowią strony, których autorami lub współautorami są dzieci. Tematyka stron tworzonych przez dzieci (często przy pomocy rodziców lub starszego rodzeństwa) wiąże się najczęściej z ich indywidualnymi zainteresowaniami. Prezentują na nich swoją osobę, swoich ulubieńców - postacie z bajek i filmów animowanych, własne prace plastyczne lub twórczość literacką.
Niestety Internet niesie również wiele zagrożeń, szczególnie dla młodych ludzi.
Dostęp dzieci do pornografii
Zgodnie z polskim prawem nielegalne jest udostępnianie pornografii osobom, które nie ukończyły 15 lat. W praktyce przepis ten jest martwy, gdyż sposób jego sformułowania oznacza, iż konieczne jest udowodnienie konkretnej osobie dorosłej, że konkretnemu dziecku pokazała pornografię. W praktyce jest to bardzo trudne, niemal niewykonalne.
"Art. 202 § 2 KK. Kto małoletniemu poniżej lat 15 prezentuje treści pornograficzne lub udostępnia mu przedmioty mające taki charakter, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2."
Polskie strony pornograficzne na ogół nie mają żadnych zabezpieczeń przed dziećmi, więc można uznać, iż łamią one przepis, który mówi, iż karalne jest rozpowszechnianie pornografii w taki sposób, że narzuca to jej odbiór osobom, które sobie tego nie życzą. Przestępstwo takie jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, czyli osoba, która wbrew własnej woli trafiła na taką stronę (np. rodzic) musi złożyć w prokuraturze lub na najbliższym komisariacie policji zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa.
"Art. 202 § 1 K.K. Kto publicznie prezentuje treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która tego sobie nie życzy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku."
Jeżeli trafisz na taką stronę, możesz wydrukować ją (najlepiej wprost z programu Internet Explorer, gdyż domyślnie umieści on na wydruku pełny adres, tzw. URL, strony, jej tytuł i datę dokonania wydruku), a następnie z wydrukiem możesz pójść na komisariat lub do prokuratury. Pamiętaj, że obie te instytucje mają obowiązek przyjąć od Ciebie zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, pouczyć Cię o przysługujących Ci prawach oraz poinformować o podjętych przez siebie decyzjach.
Jak chronić dzieci przed tym?
Możesz skorzystać z narzędzia, które daje Ci domyślnie przeglądarka stron www Internet Explorer. W tym celu wejdź w menu narzędzia, kliknij na napis "opcje", wybierz zakładkę "zawartość" i ustaw poziom zabezpieczeń klasyfikatora treści. Od Ciebie zależy, czy ustawisz go na najwyższy czy na najniższy poziom. Niestety narzędzie to jest jednak mocno zawodne.
W Polsce nie działają znane np. w USA programy do kontroli rodzicielskiej (np. NetNanny lub CyberPatrol). Poza tym programy te nie rozumieją języka polskiego, więc nie chronią przed produkcją naszej rodzimej branży porno. Pojawił się jednak pierwszy taki polski program o nazwie Opiekun. Jest on dość łatwy w instalacji i konfiguracji i całkiem nieźle filtruje szkodliwe treści. Więcej o programie na stronie producenta: http://opiekun.softstory.pl. Program jest niestety płatny, aby móc z niego korzystać należy wnieść opłatę rejestracyjną (ok. 45 zł). Pamiętaj jednak, że żaden program nie spełni nigdy roli niani i nie zastąpi Ciebie. Troska, opieka i mądrość rodziców to najlepsza ochrona dla dzieci.
Pornografia dziecięca
Zgodnie z polskim prawem karalne jest rozpowszechnianie, sprowadzanie oraz produkowanie w celu rozpowszechniania pornografii dziecięcej, zoofilskiej i sadomasochistycznej (to ostatnie dotyczy form ekstremalnych - gwałty, itp.). Samo posiadanie takich materiałów karalne nie jest. Warto jednak pamiętać, iż rozpowszechnianie to nie tylko sprzedaż, ale również wymiana, przy czym wystarczy sama oferta sprzedaży lub wymiany. Oznacza to, że nie musi nastąpić przekazanie takich treści, wystarczy, że ktoś roześle oferty handlowe albo - co ważne - udostępni takie pliki w programach wymiany plików P2P (np. Kazaa) czy na stronie www.
Art. 200 § 2 K.K. Tej samej karze (pozbawienia wolności od roku do lat 10 - przyp. autora) podlega, kto utrwala treści pornograficzne z udziałem takiej osoby (małoletniego poniżej lat 15).
Art. 202 § 3 K.K. Kto produkuje w celu rozpowszechniania lub sprowadza albo rozpowszechnia treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniżej lat 15 albo związane z użyciem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5."
Wolimy myśleć, że ten problem dotyczy innych, ale nie nas. Niestety, w Polsce też jest to poważny problem i nie możemy przechodzić obok niego obojętnie. Niewiele jest na szczęście stron www z pornografią dziecięcą, a Polacy raczej ściągają z grup dyskusyjnych niż na nie sami wysyłają, ale bardzo dużo pornografii dziecięcej z Polski pojawia się w sieciach P2P?. Na szczęście u nas, w odróżnieniu o np. USA, wokół tego przestępczego biznesu nie zgromadził się jeszcze ogromny, nielegalny kapitał. Jeśli teraz podejmiemy skuteczną walkę, to jest szansa, że uda na nam się tego unikną.
Co zrobić, jeśli znajdziesz pornografię dziecięca?
Jeżeli znajdziesz w sieci takie materiały, postaraj się zabezpieczyć je i przekazać policji. Jeżeli z jakichś względów nie chcesz kontaktować się z policją, skontaktuj się z Fundacją Kidprotect. Znajdziesz tam przydatne informacje oraz interaktywne formularze, które ułatwią Ci przekazanie informacji. Zachowasz w ten sposób anonimowość, a Fundacja zajmie się sprawą, zabezpieczy dowody, a następnie przekaże je organom ścigania (polskim lub zagranicznym - w zależności od potrzeby).
Pamiętaj, nie można przejść obojętnie obok takich materiałów. Za tymi zdjęciami czy filmami stoi krzywda dziecka. Równie dobrze mogłoby to być Twoje dziecko.
Pedofile w Internecie
Choć nasza konstytucja definiuje dziecko jako osobę, która nie ukończyła 18 lat, to Kodeks karny zakłada ochronę do momentu ukończenia przez dziecko 15 roku życia. Wszelkie kontakty seksualne z dziećmi, które nie ukończyły 15 lat, są w Polsce przestępstwem.
"Art. 200 § 1 K.K. Kto doprowadza małoletniego poniżej lat 15 do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10."
Pedofil kojarzą się na ogół z jakimś "obleśnym" typem, który czatuje pod szkołą na dzieci. To mit. Nie tylko nieprawdziwy, ale i groźny, bo usypia naszą czujność. Na wszystkich spotkaniach z rodzicami, nauczycielami i innymi ludźmi, pracującymi z dziećmi, podkreślam zawsze, że pedofilem może być każdy. Musimy też pamiętać, iż Internet jest dla pedofila wymarzonym narzędziem. W jego przekonaniu sieć pozwala mu zachować anonimowość (to na szczęście nie jest prawda), udawać kogoś innego (np. dziecko), a przede wszystkim daje pedofilowi możliwość zbliżenia się do dziecka. Parry Aftab pisze o tym dużo w swojej książce "Internet a dzieci".
Często i chętnie myślimy, że pedofilia to też problem innych krajów. Ujawniona przez tygodnik "Wprost" i telewizję "Polsat" afera pokazuje jednak, iż polscy pedofile również chętnie korzystają z Internetu. A to tylko wierzchołek góry lodowej.
W Polsce pedofile korzystają z tzw. chat roomów, czyli miejsc, umożliwiających rozmowę między wieloma osobami (lub między dwiema na tzw. priv) w czasie rzeczywistym. Popularne są czaty w portalach (np. Onet, Wirtualna Polska, Interia i inne) lub w wyspecjalizowanych serwisach. Szczególnie popularna jest strona Polchat.pl, na której każdy może za darmo założyć własny pokój i zostać jego administratorem. Popularny jest też tzw. IRC. W przypadku tego drugiego najbezpieczniej będzie, jeśli zabronisz dziecku korzystania z niego.
Pedofile korzystają też z komunikatorów. Znany na całym świecie program ICQ w Polsce nie cieszy się zbytnią popularnością. Najpopularniejszy polski komunikator to Gadu-Gadu, wiele osób używa też programu Tlen, udostępnianego przez portal o2.pl. Niektórzy korzystają z programu WPkontakt oferowanego przez portal Wirtualna Polska, gdyż umożliwia on łatwą komunikację między osobami używającymi obu pozostałych programów. Komunikator pozwala na rozmowę w czasie rzeczywistym lub pozostawianie wiadomości między dwiema osobami. (istnieje też możliwość konferencji w grupie, ale z tego korzysta się dużo rzadziej.) Korzystając z takiego programu, pedofil może rozmawiać z dzieckiem, zachowując intymność i bezpośredniość kontaktu.
Rajem dla pedofil są blogi, czyli internetowe pamiętniki, prowadzone również przez dzieci. Serwis Bravo.pl (internetowa wersja popularnego pisma) udostępnia za darmo możliwość założenia przez dziecko bloga i skrzynki pocztowej. Popularny jest też serwis Blog.pl, w którym można założyć prostszy blog za darmo lub wygodniejszy za niewielką opłatą, wnoszoną poprzez wysłanie wiadomości SMS z telefonu komórkowego na specjalny numer. W blogu dziecko opisuje swoje problemy, bolączki. Pedofilowi łatwiej jest więc manipulować takim dzieckiem, gdyż uzyskuje z bloga wiedzę o nim. Moim zdaniem bezpieczniej jest jednak kupić dziecku ładny zeszyt, w którym będzie prowadziło swój pamiętnik. Na pewno zaś trzeba pilnować, by w blogu nie pojawiły się żadne informacje, pozwalające łatwo zidentyfikować Twoje dziecko lub nawiązać z nim kontakt. Jeśli Twoje dziecko prowadzi bloga, musisz szczególnie uważać na to, z kim ma kontakt w Internecie. Zaglądaj tam regularnie, czytając również komentarze umieszczane przez odwiedzających.
Cudownie jest, jeśli dziecko ma swoją pasję i prowadzi własną stronę www. Na stronie dziecko może jednak zamieścić informacje, które ułatwią pedofilowi poznanie go, zidentyfikowanie w świecie realnym (jak to nazywają internauci - w realu) i nawiązanie kontaktu.
Jak chronić dziecko i jak reagować, gdy widzisz pedofila?
Największym zagrożeniem jest oczywiście to, że dziecko może spotkać się z pedofilem w świecie realnym. Dlatego naucz dziecko, że nie wolno mu spotykać się z osobami poznanymi w sieci bez Twojej zgody, a jeśli chce się spotkać, to ma umawiać się w miejscu publicznym i za pierwszym razem iść z kolegą lub koleżanką i nie podchodzić, jeśli cokolwiek wzbudzi w nim podejrzenia. Naucz też dziecko, by nie podawało w sieci swojego telefonu, adresu ani prawdziwego nazwiska.
Jeśli Twoje dziecko otrzymuje listy pocztą elektroniczną od pedofila, zachowaj je na dysku. Jeśli rozmawia z nim na Gadu-Gadu, Tlenie lub innym komunikatorze, zachowaj zapis tych rozmów. Jeśli widzisz pedofila na czacie, skorzystaj z programu do zapisywania ekranu jako obrazka (na niektórych stronach istnieje możliwość zapisania rozmowy z czatu, ale większość na to nie pozwala), zapamiętaj adres strony z czatem, nazwę pokoju, nick (pseudonim) tej osoby i jak najdokładniejszy czas. Z tymi informacji zgłoś się do policji lub prokuratury. Jeśli nie chcesz zgłaszać tego organom ścigania, powiadom o tym Fundację Kidprotect (www.kidprotect.pl/stoppedofilom).
Jeśli pedofil rozmawiał z Twoim dzieckiem, koniecznie skontaktuj się z psychologiem. Dziecko na pewno będzie potrzebowało pomocy. Możesz zwrócić się do Fundacji Dzieci Niczyje (www.fdn.pl) lub Niebieskiej Linii (www.niebieskalinia.pl), gdzie albo od razu udzielą pomocy albo polecą Ci właściwego, sprawdzonego terapeutę z Twoich okolic.
Odpowiedzialność rodziców za szkody wyrządzone przez dzieci
Do momentu ukończenia przez dziecko 15 roku życia jako rodzic ponosisz pełną odpowiedzialność za wyrządzone przez nie szkody. A w internecie dziecko może sporo narozrabiać - wysyłać wirusy, włamywać się na inne komputery lub serwery, uszkodzić komuś dane, naruszyć prawa autorskie, znieważyć kogoś, itp. Pamiętaj o tym i uważaj, czym zajmuje się Twoja pociecha.
Spam i inne sieciowe kłopoty
W przypadku otrzymywania niechcianych reklam możesz kontaktować się z działem bezpieczeństwa Twojego ISP lub serwera, z którego mail został wysłany. Zwyczajowo używa on adresu abuse@costam.pl (zamiast costam.pl wstaw to, co znajduje się w adresie, z którego mail został wysłany). Do działu abuse możesz zgłaszać też wszelkie inne incydenty. W sprawach związanych z bezpieczeństwem (np. włamania) możesz kontaktować się z zespołem CERT Polska (www.cert.pl)
Podsumowanie
Dyskusja, jaka rozgorzała w trakcie prezentacji, wskazuje na wagę problemu w niej poruszanego. Dyskutanci wraz z prowadzącymi prezentację doszli do wspólnego wniosku, że największą rolę w kształtowaniu świadomości informatycznej młodego pokolenia mają rodzice. To od nas, rodziców, zależy ile czasu dzieci spędzają przed komputerem, z jakich aplikacji korzystają, w jakie gry grają. To my musimy wskazać im właściwy kierunek, ostrzec przed niebezpieczeństwami czyhającymi w Internecie, kontrolować znajomości przez nie zawierane. Od tego, jak wychowamy nasze dzieci, będzie zależało, jakie społeczeństwo będziemy mieli za kilka, kilkanaście lat. Czy będzie to społeczeństwo spaczone informatyzacją, zamknięte w sobie i w stworzonym przez siebie wirtualnym świecie, czy też społeczeństwo normalne, świadomie korzystające z nowoczesnych technologii, ale potrafiące odróżnić świat realny od wirtualnego.
Literatura:
mgr Dembna Wioletta; „Komputer jako zagrożenie dla rozwoju dzieci klas I – III”; Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku, Praca dyplomowa.
Gregorczyk Grażyna, Jochemczyk Wanda; „Komputer a dziecko w wieku wczesnoszkolnym”; Prezentacja.
Rostkowska Małgorzata; „Komputer zagrożeniem dla młodzieży!”; Komputer w szkole, nr 4, 1997.
Toboł Sebastian; „Komputer w kształceniu zintegrowanym”.
Ćwiklińska Renata, Śliwa Justyna Dorota; „Zagrożenia komputerowe - O czym powinien wiedzieć Rodzic, którego dziecko posiada komputer?”; Prezentacja.
Hoss A.; „Komputer w edukacji wczesnoszkolnej"; Życie szkoły, nr 9, 2000.