wszystkie epoki druk(1)

Epoka literacka

Epoka literacka – okres w historii literatury powszechnej lub narodowej, w którym dominują pewne, zbliżone do siebie, prądy lub kierunki literackie. Epoka literacka składać się może z okresów.

Granice epoki literackiej zwykle są nieostre, gdyż przejście od epoki do epoki wiąże się z głębokimi przemianami w kulturze i następuje zwykle stopniowo, w różnym tempie w różnych obszarach tejże. Zwykle jednak przejście między epokami związane jest z jakimś znaczącym wydarzeniem lub zespołem wydarzeń symbolizujących przemianę charakterystyczną dla danej epoki i stanowiącym zwyczajową cezurę między nią a epoką ją poprzedzającą. Istotnym elementem decydującym o charakterze epoki jest jej filozofia, określająca rodzaj formacji umysłowej i klimat intelektualny dla tworzonych utworów.

Literatura polska - średniowiecze

Literatura polska w okresie średniowiecza - epoka w historii literatury polskiej przypadająca na okres od X wieku do 1500 roku.

Literatura polska epoki średniowiecza obejmuje okres pięciu wieków, a więc najdłuższy okres w dziejach polskiej literatury a zarazem najbardziej ubogi pod względem ilości tekstów literackich. Wiele dzieł to twórczość anonimowa, większość tekstów nie jest datowana i określenie przybliżonego czasu ich powstania możliwe jest dzięki żmudnym badaniom. Istnieje też spora liczba utworów, które nie zachowały się do naszych czasów.

Literatura w okresie przed przyjęciem chrześcijaństwa [edytuj]

Nie dochowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie przedchrześcijańskiego piśmiennictwa na ziemiach polskich. Z pewnością istniała przedchrześcijańska twórczość oralna, odnotowywana przez etnografów. Były to pieśni, piosenki, legendy, podania, mity oraz bajki i baśnie ludowe. Echa ustnej twórczości w przekształconej formie zachowały w ludowej twórczości na wiele wieków po zakończeniu epoki średniowiecza.

Literatura w wiekach X/XI–XIII [edytuj]

Okres ten to epoka panowania sztuki romańskiej, która trwała na ziemiach polskich dłużej niż na Zachodzie. Jej początek wiąże się z przyjęciem przez Polskę chrześcijaństwa (rok 966) i otwarcie się na wpływy kultury zachodniej. Choć sztuka romańska była na gruncie polskim przeszczepiona z zewnątrz, to jednak wytworzyła pewne cechy charakterystyczne tylko dla Polski. W tym okresie przy nowo budowanych klasztorach i katedrach powstawać zaczęły dwustopniowe szkoły: trivium (nauka gramatyki, dialektyki, retoryki łacińskiej) i quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Niektóre ze szkół dysponowały dość pokaźnymi bibliotekami, np. biblioteka w Krakowie, jak świadczy zachowany inwentarz z 1110 roku, posiadała w swoich zasobach m.in. dzieła pisarzy antycznych (Owidiusz, Stacjusz, Terencjusz, Persjusz, Salustiusz), kodeksy prawnicze, podręczniki i dzieła teologiczne. Wielu Polaków wyjeżdżało wtedy na studia za granice (m.in. do Bolonii i na Sorbonę).

Piśmiennictwo w tym okresie było przeważnie łacińskie. Jego zawiązki pojawiać się zaczęły już w czasach Bolesława Chrobrego. Są to utwory hagiograficzne: trzy żywoty św. Wojciecha oraz utwór Vita quinque fratrum. Teksty te zostały napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary. Kontynuatorem tego typu literatury jest w XIII wieku Polak Wincenty z Kielc, autor dwóch poetyckich żywotów św. Stanisława. Najwybitniejszymi jednak tekstami łacińskimi z tego okresu są kroniki, związane z polską rzeczywistością omawiające polskie dzieje. Autorem pierwszej z nich jest cudzoziemiec Gall Anonim, który w swojej Kronice Polskiej tworzonej za rządów Bolesława Krzywoustego odmalował dzieje Bolesława Krzywoustego i jego piastowskich przodków. Kolejnym kronikarzem był biskup krakowski Wincenty Kadłubek, który pełnił funkcję kanclerza na dworze Kazimierza Sprawiedliwego. Stworzył on Kronikę w czterech księgach, opisującą dzieje polskie od czasów starożytnych.W przeciwieństwie do dzieła Galla Anonima w kronice Kadłubka wiele jest akcentów baśniowych i fantastycznych, szczególnie w księdze pierwszej opisującej m.in. rzekome zwycięstwa Polaków nad Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem, jednak czasy późniejsze są u niego podobnie jak i u Galla Anonima raczej zgodne z rzeczywistością i stanowią doskonałe źródło historyczne. Cennymi źródłami historycznymi są także roczniki powstające także w tym okresie (np. Rocznik Świętokrzyski). Oprócz prozy łacińskiej powstaje wtedy także łacińska poezja. Są to utwory epigramatyczne, utwory epickie (np. Poemat o Piotrze Włostowiczu), liryka religijna, oraz wiersze o treści specjalnej (np. poemat lekarski dominikanina Mikołaja z Polski). Jednym z najstarszych utworów napisanym w języku polskim jest Bogurodzica, pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w połowie XII wieku, pierwszy jej zapis pochodzi z wieku XV-tego. Pełniła ona role nieoficjalnego hymnu państwowego, śpiewana była przez rycerstwo polskie m.in. podczas bitwy pod Grunwaldem. W języku polskim pisany były też Kazania świętokrzyskie – zbiór kazań z pierwszej połowy XIII wieku, arcydzieło polskiej prozy tego okresu.

Literatura w XIV wieku [edytuj]

Pod koniec XIII wieku na ziemiach polskich kształtować się zaczęły początki sztuki gotyckiej. Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpił wielki rozwój gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny kraju. W 1364 roku król założył Akademia Krakowską (dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński), trzydziesty ósmy z kolei uniwersytet w Europie. Wiek XIV charakteryzuje się też rozwojem szkolnictwa parafialnego. Jednak rozkwit gospodarczy kraju stał się podstawą rozwoju literatury dopiero w następnym stuleciu. Piśmiennictwo tego okresu przedstawia się skromnie, nie było twórców pokroju Galla Anonima, czy Wincentego Kadłubka, ani utworów na miarę Bogurodzicy,, czy Kazań Świętokrzyskich.

W XIV wieku nadal dominuje piśmiennictwo łacińskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Janko z Czarnkowa podkanclerzy Kazimierza Wielkiego, autor Kroniki Polskiej w której oprócz dawnych dziejów Polski, opisane były też tematy współczesne, wzbogacone materiałem anegdotycznym i elementami autobiograficznymi. W tym samym mniej więcej czasie powstała Kronika Wielkopolska nieznanego autora, opisująca dzieje władców Polski. Z poezji łacińskiej na uwagę zasługuje utwór świecki Pieśń o wójcie Albercie, pisana pod wpływem dramatycznych wydarzeń tego okresu (bunt wójta Alberta). Nadal powstawało wtedy wiele utworów o tematyce religijnej (m.in. hymn Gaude Mater Polonia).

Piśmiennictwo w języku polskim reprezentują przede wszystkim przekłady Pisma Świętego, modlitw i innych tekstów kościelnych (np. przekład psalmów Psałterz floriański). W końcu XIV wieku powstał też zbiór kazań (Kazania gnieźnieńskie) wzorowany na pismach łacińskich z tego okresu.

Literatura w XV wieku [edytuj]

Wiek XV to okres rozkwitu literatury średniowiecznej, a zarazem pojawiania się nowych renesansowych pierwiastków, więc okres współistnienia i ścierania się różnych tendencji ideowych, światopoglądowych i artystycznych. Na sam początek tego okresu (rok 1400) przypada reforma Akademii Krakowskiej, która stała się dzięki niej uczelnią o europejskim poziomie. Z jej działalnością wiązały się nazwiska wybitnych profesorów i wykładowców, takich jak Paweł Włodkowic, Jakub z Paradyża, Stanisław ze Skarbimierza, Paweł z Worczyna, Wojciech z Brudzewa, czy Jan z Ludziska – pierwszy polski humanista. Dzięki tej uczelni podniósł się poziom kulturalny, wzrosła liczba szkół i ich poziom.

Piśmiennictwo polskie podobnie jak w wiekach poprzednich miało charakter łaciński i polski, ale zmienił się stan posiadania literatury pisanej w języku narodowym na jej korzyść. Wzrosła liczba utworów oraz nastąpiło ich zróżnicowanie w treści. Wiek XV przyniósł upowszechnienie kultury i pisma, czemu sprzyjał rozwój sztuki drukarskiej, który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych. Twórcami i odbiorcami nie byli już tylko duchowni.

W poezji pisanej w języku polskim nadal rozwijała się poezja religijno-kościelna kontynuująca motywy wczesnego średniowiecza. Przede wszystkim były to wiersze dydaktyczno-religijne, takie jak Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Skarga umierającego. Powstawały wtedy bardzo liczne pieśni maryjne, przede wszystkim najpiękniejszy średniowieczny utwór polski Żale Matki Boskiej pod krzyżem, jak również pieśni wielkanocne, pieśni postne, pieśni pasyjne (m.in. Żołtarz Jezusów Władysława z Gielniowa), kolędy oraz legendy o świętych. Z tych ostatnich najwybitniejsza jest Legenda o świętym Aleksym. Oprócz poezji o tematyce religijnej wzrosła w ty okresie ilości i poziom utworów o tematyce świeckiej. Motywy świeckie pojawiają się wraz z religijnymi w takich utworach jak wspomniana wyżej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Pieśni Sandomierzanina. Żywy był też nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego nieznanego autora, czy Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna). Poezję świecką interesowały też tematy obyczajowe (m.in. O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty). Do nurtu poezji obyczajowej należy też pierwsza polska satyra – Satyra na leniwych chłopów.

Z obfitej poezji polskiej pisanej w języku łacińskim, zachowało się około 80 utworów. Najwybitniejszymi twórcami tego typu poezji byli m.in. Adam Świnka, autor epitafium na śmierć Zawiszy Czarnego oraz Stanisław Ciołek, autor paszkwilów, panegiryków oraz interesującego wiersza Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae). Z anonimowej twórczości łacińskiej zwracają uwagę zręcznie napisane wiersze miłosne, m.in. List żaka do panny (Epistola ad dominicellam).

W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in. Biblia królowej Zofii i Psałterz puławski. Najwybitniejszym jednak prozaikiem tego okresu był piszący po łacinie Jan Długosz, autor dzieła Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, najwybitniejszej polskiej kroniki.

Pod koniec XV wieku pojawiają się pisarze i uczeni, których twórczość znamionuję początek epoki renesansu, tacy jak Grzegorz z Sanoka, Filip Kallimach (z pochodzenia Włoch), Konrad Celtis (z pochodzenia Niemiec) oraz Jan Ostroróg - autor dzieła Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej (Monumentum de rei publicae ordinationemz). Z pisarzy przełomu XV i XVI wieku warto wymienić też Jana z Szamotuł i Mikołaja z Wilkowiecka, autora pierwszego polskiego dramatu Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, który choć napisany został w epoce renesansu, to jednak duchem tkwi w tradycji średniowiecznej.

Znane postacie okresu średniowiecza, twórcy, pisarze i poeci [edytuj]

Niepełna lista pism i ksiąg polskiego piśmiennictwa średniowiecznego (w porządku chronologicznym) [edytuj]

Kroniki [edytuj]

Wiersze, pieśni i inne utwory poetyckie [edytuj]

Inne pisma z tego okresu [edytuj]

Literatura polska - renesans

Literatura polska okresu renesansu – epoka w dziejach literatury polskiej przypadająca na okres od 1500 do 1620 roku.

W okresie renesansu, zwanego też odrodzeniem polska kultura przeżywała rozkwit. Polska zajmowała poczesne miejsce na mapie Europy, zaś wpływy włoskie, które nasiliły się wraz ze ślubem Zygmunta Starego z Boną Sforzą, przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej i literatury. Do Polski przybywali sławni poeci i myśliciele. W 1488 r. powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Polska była wówczas azylem tolerancji religijnej, a Akademia Krakowska stała się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy.

Początki polskiej literatury renesansowej – poezja polsko-łacińska [edytuj]

Początki literatury polskiej epoki Odrodzenia w Polsce wiążą się twórczością poetów polsko-łacińskich wywodzących się na ogół z kręgu elity dworskiej. Poezję tę zapoczątkowali cudzoziemcy, którzy osiedlili się w Polsce. Jednym z pierwszych był przebywający na dworze Grzegorza z Sanoka włoski poeta Filip Buonaccorsi–Kalimach, autor elegii, epigramatów miłosnych, poematu o św. Stanisławie oraz panegiryku Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka. Wraz z osiadłym w Polsce niemieckim humanistą i poetą Konradem Celtisem założył Nadwiślańskie Bractwo Literackie, skupiające najwybitniejszych twórców krakowskich. Początek XVI wieku to okres dynamicznego rozwoju poezji polskiej pisanej po łacinie. Wybitnymi twórcami tego typu poezji byli m.in. Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy (Wojna pruska), Mikołaj Hussowczyk (Pieśń o żubrze), Andrzej Krzycki, oraz Jan Dantyszek. Jednak największy rozgłos zyskał w tym okresie Klemens Janicki poeta chłopskiego pochodzenia, uwieńczony we Włoszech laurem poetyckim, autor elegii, epigramatów i utworów politycznych oraz najciekawszego dzieła – autobiograficznej elegii O sobie samym dla potomności

Początki polskiej literatury renesansowej – literatura mieszczańsko ludowa [edytuj]

Nurt ten nawiązywał do tradycji literatury średniowiecznej, podejmując tematy istniejące dotąd w popularnej twórczości ustnej. W odróżnieniu od poetów polsko-łacińskich, przedstawiciele tego nurtu posługiwali się głównie językiem polskim w celu pozyskania masowego czytelnika. Początkowo ich główną zasługą było spopularyzowanie znanych motywów z europejskiej kultury poprzez przekłady (głównie z łaciny). Do najwybitniejszych tłumaczeń należały Rozmowy jakie miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym pióra Jana z Koszyczek. Jan z Koszyczek przełożył też Poncjana, czyli historię o siedmi mędrcach. Oba te utwory zyskały duży rozgłos, były masowo drukowane i często wznawiane. Dziełem anonimowych tłumaczy było dokonanie przekładów takich dzieł jak m.in. Historia o Aleksandrze Wielkim, Historia Trojańska, Historia o Meluzynie, Historia o Magielonie i wielu innych. Warto wymienić także Żywot Ezopowy oraz Raj duszny. Oba te utwory przełożył z łaciny Biernat z Lublina, twórca, który nie ograniczał się do tłumaczeń, ale tworzył też w języku polskim oryginalne utwory własne, przeważnie bajki. Ciekawy apokryf Żywot Wszechmocnego Syna Bożego Pana Jezu Krysta wyszedł spod pióra Baltazara Opeca. W środowisku mieszczańskim powstawały również w tym okresie interesujące utwory anonimowych autorów np. Ludycje wiesne, Tragedia żebracza oraz zbiór facecji mieszczńskich pt. Facecja polskie.

Literatura polska po roku 1543 [edytuj]

Rok 1543 jest rokiem przełomowym w historii polskiego renesansu. Był to rok śmierci Mikołaja Kopernika oraz ogłoszenia jego dzieła O obrotach sfer niebieskich (De revolutionibus orbium coelestium). W tym roku umarł też Klemens Janicki, największy poeta polsko-łaciński. Pokolenie następnej generacji pisarzy i publicystów stworzyło najwybitniejsze dzieła polskiego renesansu w stosunkowo krótkim czasie.

Najstarszym z nich był Marcin Bielski, autor Żywotów filozofów (przekład z języka czeskiego), dzieła, które zyskało duża popularność i miało wiele wydań nie tylko w XV, ale i w XVI wieku oraz wiele przekładów na inne języki. Do jego dzieł należały też m.in. Kronika wszystkiego świata, Kronika polska, Komedyja Justyna i Konstancyjej oraz Rozmowa nowych proroków dwu baranów o jednej głowie. Rówieśnikiem Bielskiego był Stanisław Gąsiorek zwany Kleryką, autor licznych wierszy panegirycznych oraz zbiorku Fortuna.

Wielkie znaczenie dla rozwoju literatury pisanej w języku polskim miała literacka działalność Mikołaja Reja, którego słowa "Polacy nie gęsi i swój język mają" cytowano jeszcze długo po jego śmierci. Był on autorem Krótkiej rozprawy między Panem, Wójtem i Plebanem utworu krytykującego ówczesne stosunki społeczne, nawiązujący tematyką do toczonych wówczas sporów i dyskusji politycznych. Był też autorem obszernych utworów Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego oraz Zwierciadło – traktatów etycznych o godziwym życiu, oraz zbioru epigramatów Zwierzyniec, zbiorów wierszy i utworów dramatycznych (m.in. Kupiec, Żywot Józefa).

Spośród publicystów wyróżniali się tacy twórcy jak Andrzej Frycz Modrzewski i Stanisław Orzechowski. Modrzewski jest autorem słynnego dzieła O poprawie Rzeczypospolitej, w którym bronił stanów niższych przed dominacją szlachty i wskazywał sposoby reformy kraju. Prozę polską tego okresu reprezentowali też m.in. Łukasz Górnicki autor traktatów politycznych oraz Piotr Skarga autor m.in. Kazań sejmowych.

Spośród poetów polskich za lidera tego okresu uznać należy Jana Kochanowskiego, który był ceniony zarówno przez współczesnych jak i potomnych, a jego nazwisko nieodłącznie kojarzy się z epoką renesansu w Polsce. Popularność przyniosły mu przede wszystkim fraszki, które pisał przez całe życie i w których podejmował różnoraką tematykę zarówno wzniosłą patriotyczną, satyryczną, jak i rozrywkową. Był Kochanowski też autorem pieśni, wierszy okolicznościowych, trenów, którymi uczcił swoją zmarłą córkę oraz tragedii Odprawa posłów greckich. Jego dziełem jest też przekład biblijnych psalmów (Psałterz Dawidów). Oprócz twórczości w języku polskim tworzył też oryginalną poezję łacińską. Jego najsłynniejsze utwory są znane i cytowane do dzisiaj.

W omawianych ramach czasowych mieści się też twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, która zapowiada początek nowej epoki baroku. Jest on autorem tomiku Rymy albo wiersze polskie. Śmierć Szymonowica i Kochanowskiego (rok 1584) zapowiada schyłek renesansu.

Spośród poetów "złotego wieku" wymienić należy też Szymona Szymonowica autora wierszy łacińskich i pisanych po polsku Sielanek oraz Sebastiana Fabiana Klonowica reprezentującego nurt mieszczański "złotego wieku".

Warto też wspomnieć o pracy Piotra Kochanowskiego, który przełożył Jerozolimę wyzwoloną napisaną przez Torquato Tasso. Dzieło to zostało opublikowane w 1617 roku, czyli w epoce schyłkowej polskiego renesansu.

Literatura mieszczańska schyłku renesansu [edytuj]

Najwybitniejszym przedstawicielem literatury mieszczańskiej końca XV wieku był wspomniany wyżej Sebastian Fabian Klonowic (m.in. Flis i Worek Judaszów). Do innych poetów tego nurtu należeli Walenty Roździeński, Adam Władysławiusz oraz Franciszek Śmiadecki. Literaturę mieszczańską tego okresu charakteryzowało dążenie plebejuszy do obrony własnej godności poprzez zwalczanie szlacheckiej dominacji nad innymi stanami.

Literatura sowizdrzalska [edytuj]

 Osobny artykuł: Literatura sowizdrzalska.

Była to popularna literatura jarmarczna i straganowa, powstawała na pograniczu renesansu i baroku. Tworzona była przez ludzi spoza społeczeństwa feudalnego, ustosunkowanych negatywnie i krytycznie do panującego porządku. Literatura ta programowo przeciwstawiała się literaturze szlacheckiej i mieszczańskiej, nierzadko parodiując ją. Jej twórcy wywodzili się ze środowiska wędrownych klechów i rybałtów, wędrownych nauczycieli przemierzających kraj w poszukiwaniu chleba, niedokończonych żaków Akademii Krakowskiej, a także kantorów, służby kościelnej oraz pisarczyków wiejskich i miejskich. Literatura ta wyrażała wyzywającą postawę wobec świata, zawiedzione nadzieje i niezaspokojone ambicje. Jej głównymi przedstawicielami byli m.in. Jan z Kijan, Jan Dzwonowski, Jan z Wychylówki i wielu innych.

Literatura polska - barok

Literatura polska w okresie baroku – epoka w historii literatury polskiej przypadająca na lata od 1620 do 1764 roku.

Epoka baroku w literaturze polskiej przypada mniej więcej na wiek XVII i pierwszą połowę XVIII-tego stulecia. Są to jednak tylko umowne ramy czasowe, bowiem ślady baroku są widoczne już w twórczości niektórych pisarzy XVI-wiecznych, a więc tworzących w okresie renesansu. Również zakres oddziaływania prądów barokowych jest znacznie szerszy niż przyjęte ramy czasowe.

I Faza – początki polskiej literatury barokowej [edytuj]

Faza ta przypada na okres do końca panowania króla Zygmunta III, jest okresem stopniowego kształtowania się barokowej literatury na gruncie polskim. Wyrastała ona pod wpływem baroku europejskiego, z którym stykali się polscy twórcy podróżujący w różnych celach za granicę. U jej podstaw leżała głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój, nawiązująca do tradycji Średniowiecza. Na terenie Polski doszło do połączenia wzoru baroku europejskiego z rodzimym wzorem sarmackim, co uczyniło polską kulturę oryginalną na tle europejskiej.

Początki polskiego baroku przypadają na schyłek renesansu. Do najwybitniejszych przedstawicieli okresu przejściowego należał Mikołaj Sęp Szarzyński, autor wydanego po śmierci autora tomiku Rymy abo wiersze polskie. Do innych wybitnych twórców należeli też m.in. Kasper Miaskowski, Stanisław Grochowski, Sebastian Grabowiecki oraz Piotr Skarga. Warto też wspomnieć o wybitnym tłumaczu – Piotrze Kochanowskim.

Odrębne miejsce zajmowała literatura sowizdrzalska, popularna literatura jarmarczna i straganowa tworzona przez ludzi spoza społeczeństwa feudalnego. Jej twórcy parodiowali popularne motywy literatury renesansu i baroku oraz atakowali istniejący system feudalny, co spowodowało represje ze strony władz świeckich i kościelnych, a w konsekwencji stopniowe zanikanie tego nurtu literackiego. Do jego przedstawicieli należeli obok twórców anonimowych m.in. Jan z Kijan i Jan Dzwonowski.

II Faza – panowanie baroku [edytuj]

Faza ta obejmuje okres od końca panowania Zygmunta III do początków czasów saskich. Cechą najbardziej charakterystyczną był podział literatury na nurt dworski, którego przedstawiciele czerpali wzorce z zagranicy i przejmowali stamtąd nowinki literackie oraz nurt sarmacki skupiający się na poszanowaniu polskości i tradycji, nieufnie traktujący wszelkie zagraniczne naleciałości i nowinki. Z tego nurtu wywodzi się Sarmatyzm – pogląd o rzekomo wyjątkowym pochodzeniu polskiej szlachty. Niektórzy wyróżniają jeszcze trzeci nurt – literatura sowizdrzalska, zwaną też plebejską, która jednak w tym okresie wskutek represji znajdowała się w fazie zanikającej.

Najwybitniejszym przedstawicielem dworskiej literatury barokowej był Jan Andrzej Morsztyn. Podejmował on różnoraką tematykę od poważnej do żartobliwej. Jego wiersze okolicznościowe, satyryczne i erotyczne zachowały się w dwóch tomach Kanikuła albo Psia gwiazda oraz Lutnia. Do innych wybitnych twórców tego okresu należeli Daniel Naborowski, autor licznych dzieł pisanych po polsku i łacinie (m.in. Marność), Szymon Zimorowic, autor tomu Roksolanki oraz Szymon Starowolski – polsko-łaciński publicysta. Wybitnym klasycystą barokowym, sławnym w swoim czasie na całą Europę był Maciej Kazimierz Sarbiewski, zwany "Horacym chrześcijańskim", który uwieńczony został laurem poetyckim przez papieża Urbana VIII. Do przedstawicieli klasycyzmu barokowego zalicza się też braci Krzysztofa i Łukasza Opalińskich. Z inicjatywy tego ostatniego powstała pierwsza polska gazeta Merkuriusz Polski, redagowana przez Hieronima Pinocciego i Jana Aleksandra Gorczyna. Wielkim talentem błysnął Kasper Twardowski, twórca erotyków zebranych w tomie Lekcje Kupidynowych, które znalazły się na kościelnym indeksie. Kasper Twardowski był też autorem utworów o tematyce religijnej. Innymi twórcami erotyków byli Samuel Twardowski, autor Dafnis oraz Hieronim Morsztyn. Literaturę bardziej poważną reprezentowali Józef Bartłomiej Zimorowic i Zbigniew Morsztyn. Ten ostatni podejmował tematy tragicznych dla Polski i Polaków wydarzeń historycznych tamtych czasów (potop szwedzki), które pojawiają się w jego twórczości.

W XVII wieku powszechne stawało się pisanie diariuszy oraz pamiętników. Liczne wojny oraz niepewność jutra skłaniała ówczesnych ludzi do prób utrwalenia siebie dla potomnych na przekór czasowi. Pamiętniki z tego okresu są źródłem informacji dla historyków oraz znakomitymi pod względem literackim utworami. Najbardziej znanym utworem tego typu jest pamiętnik Jan Chryzostoma Paska. Interesujące pod względem wartości poznawczej i artystycznej są także zachowane z tamtych czasów listy, z których za arcydzieła sztuki epistolograficznej uchodzą Listy pisane przez hetmana, a później króla Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, którą nazywa w listach Marysieńką.

Druga połowa XVII wieku to także rozkwit epiki historycznej, która opiewała wydarzenia historyczne całkiem niedawne. Oprócz wspomnianych wyżej pamiętników, powstał w XVII wieku wybitny epos pt. Transakcja wojny chocimskiej autorstwa Wacława Potockiego. Epos ten opisuje bohaterskie zmagania Polaków z Turkami podczas bitwy pod Chocimiem. Twórczość Potockiego nie ograniczała się tylko do Transakcji.... Jest on także autorem innych eposów (m.in. Judyta, Wirginia) oraz zbioru wierszy wydanych w tomie zatytułowanym Ogród, ale nie plewiony, bróg, ale co snop to inszego zboża, kram rozlicznego gatunku.

Z innych licznych pisarzy tego okresu na wymienienie zasługują też poeta-filozof Stanisław Herakliusz Lubomirski, Wespazjan Kochowski oraz Krzysztof Niemirski tłumacz La Fontaine'a.

III Faza – schyłek baroku [edytuj]

Okres schyłkowy literatury baroku przypada na czasy saskie. Po licznych klęskach wojennych Polska była poważnie osłabiona militarnie oraz politycznie uzależnienie od rosnących w siłę sąsiadów. Dodatkowo nieudolne rządy królów z dynastii saskiej oraz paraliż sejmu przez instytucję liberum veto, wreszcie prywata szlachty i magnatów powodowały nasilającą się anarchię wewnętrzną. Ten stan rzeczy nie sprzyjała rozwojowi kultury i literatury, która choć imponująca ilościowo wydała niewiele dzieł wyróżniających się walorami artystycznymi. W szerokich kręgach szlachty i mieszczaństwa popularne były wiersze okolicznościowe, facecje, fraszki, satyry obyczajowe i polityczne, dialogi, bajki, zagadki, diariusze i pamiętniki. Warci wspomnienia są tylko nieliczni autorzy, tacy jak: Józef Baka, Jan Damasen Kaliński, Jan Skorski, Jan Stanisław Jabłonowski, Wacław Piotr Rzewuski, Wojciech Stanisław Chrościński oraz Elżbieta Drużbacka zwana polską Safoną. Z prozaików tego okresu wyróżniał się Jędrzej Kitowicz autor cennego pod względem literackim i historycznym dzieła zatytułowanego Opis obyczajów za panowania Augusta III oraz dzieła Pamiętniki, czyli historia Polski

Powstałe w tym okresie takie wybitne dzieła, jak O skutecznym rad sposobie Stanisława Konarskiego oraz Głos wolny wolność ubezpieczający przypisywane królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu, należą już do epoki oświecenia i stanowią jej zapowiedź.

Literatura polska - oświecenie

Literatura polska oświecenia – to epoka w historii literatury polskiej przypadająca na lata 1740-1822

Początek polskiej literatury oświeceniowej przypada okres panowania Augusta III. Ówczesna Rzeczpospolita była poważnie osłabiona licznymi wojnami zewnętrznymi i wewnętrznymi, a przede wszystkim wewnętrzną anarchią, spowodowaną słabą władzą królewską oraz paraliżowaniem parlamentu przez liberum veto. Osłabione państwo znajdował się strefie wpływów rosnącej w potęgę Rosji. Nic też dziwnego że Oświecenie w Polsce rozwinęło się później niż na zachodzie Europy. Jednak długi okres pokoju za panowania króla Augusta spowodował stopniowy rozwój ruchu umysłowego. W 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium elitarną szkołę dla młodzieży szlacheckiej, czym rozpoczął wielką reformę szkolnictwa realizowaną najpierw przez zakon pijarów, a następnie przez jezuitów. W 1747 roku bracia Andrzej i Józef Załuscy przekształcili swój prywatny księgozbiór w jedną z pierwszych w Europie bibliotekę publiczną, która nie tylko udostępniała zbiory, ale także prowadziła działalność bibliograficzną i edytorską oraz organizowała konkursy naukowe.

Rozwijała się w tym okresie literatura naukowa i eseje. Najbardziej znane dzieła to rozprawa Konarskiego pt. O poprawie wad wymowy oraz polityczny traktat Głos wolny wolność ubezpieczający, którego autorstwo przypisuje się królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu. U schyłku tego okresu Konarski wydał wielkie reformatorskie dzieło O skutecznym rad sposobie. Literatura piękna czasów saskich, choć imponująca ilościowo wydała niewiele dzieł wyróżniających się walorami artystycznymi. W szerokich kręgach szlachty i mieszczaństwa popularne były wiersze okolicznościowe, facecje, fraszki, satyry obyczajowe i polityczne, dialogi, bajki, zagadki, diariusze i pamiętniki. Najważniejszym prozaikiem tego okresu był Jędrzej Kitowicz autor cennego pod względem literackim i historycznym dzieła zatytułowanego Opis obyczajów za panowania Augusta III oraz dzieła Pamiętniki, czyli historia Polski. Z twórców tego okresu wyróżniali się poetka Elżbieta Drużbacka, zwana polską Sapho oraz dramaturg Wacław Rzewuski.

Literatura okresu stanisławowskiego [edytuj]

Stanisław August Poniatowski był mecenasem sztuki, otaczającym opieką artystów. Nic też dziwnego, że okres jego panowania przyniósł gwałtowny rozwój literatury, czemu sprzyjały też ożywione kontakty z Europą Zachodnią. W 1765 roku powołano trzy ważne instytucję: czasopismo "Monitor" publikujące eseje, artykuły i felietony wzywające do reform państwa, Szkołę Rycerską przygotowującej do służby wojskowej, ale dającej też gruntowną i wszechstronną wiedzę, której komendantem był Adam Kazimierz Czartoryski oraz Teatr Narodowy na deskach którego wystawiano dramaty polskich twórców. Król regularnie spotykał się z ludźmi kultury na specjalnie organizowanych obiadach czwartkowych, w czasie których dyskutowano o kulturze i sztuce, a także o projektach reform ustrojowych w Polsce. Nieoficjalnym organem obiadów czwartkowych stało się czasopismo "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" na łamach którego publikowali swoje utwory najwybitniejsi poeci, reprezentujący nurt klasycyzmu w literaturze polskiej. Artyści zgromadzeni przy królu swoją twórczością wspierali politykę władcy dotyczącą reform wewnętrznych i unowocześnienia obyczajów. Oprócz dworu królewskiego, niezależne ośrodki kultury tworzyli też niektórzy magnaci np. Izabela i Adam Czartoryscy, którzy w Puławach stworzyli opozycyjny w stosunku do króla ośrodek kultury, w którym głoszono hasło „powrotu do kontusza” – ośrodek ten grupował twórców tradycjonalistów niechętnych przemianom, jakie miały miejsce w Polsce w tym okresie. Twórcy ci reprezentowali na ogół nurt sentymentalizmu i rokoka w literaturze polskiej.

Poezja [edytuj]

Literatura polska tego okresu to w ogromnej większości poezja. Najwybitniejszym twórcą tego okresu był warmiński biskup Ignacy Krasicki. Do kanonu polskiej poezji weszły jego bajki, wydane w dwóch zbiorkach – Bajki i przypowieści i Bajki nowe, krótkie wierszowane utwory poetyckie, zakończone morałem cieszące się ogromną popularnością. Podobnie sławne stały się jego satyry, których napisał obyczajowość sumie 22. Były to utwory ośmieszające obyczajowość konserwatywnej szlachty polskiej, oraz popierające politykę króla (m.in. Pijaństwo,Żona modna, Do króla, Świat zepsuty). Wielką sławę, ale i ataki spowodowało wydanie poematu heroikomicznego Monachomachia, utworu ośmieszającego polskich zakonników. W odpowiedzi na zarzuty stawiane Monachomachii opublikował Antymonachomachię, w której wykpił atakujących go przedstawicieli zakonów i ich obrońców. Był też autorem poematu heroikomicznego Myszeida oraz wielu innych utworów poetyckich. Drugim wybitnym poetą polskiego oświecenia był Franciszek Karpiński zwany "poetą serca", gdyż zasłynął przede wszystkim jako autor pieśni miłosnych i sielanek (m.in. Do Justyny, Laura i Filon). Był też autorem pieśni religijnych (m.in. Pieśń narodzeniu Pańskim, Pieśń poranna i Pieśń wieczorna) oraz poezji patriotycznej (m.in. Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta). Oryginalnym twórcą był Franciszek Dionizy Kniaźnin, związany z dworem Czartoryskich głosiciel powrotu staropolskich obyczajów, autor wierszy patriotycznych (m.in. Do wąsów) i innych utworów poetyckich pisanych po polsku, albo po łacinie. Do innych znanych poetów należeli m.in. Adam Naruszewicz – utalentowany satyryk, autor znanego wiersza Chudy literat, Stanisław Trembecki - bajkopisarz, Tomasz Kajetan Węgierski – autor m.in. poematu Organy, Franciszek Zabłocki, Franciszek Ksawery Dmochowski i Julian Ursyn Niemcewicz. Przez cały ten okres literacki powstawała również poezja okolicznościowa, powstająca pod wpływem bieżących wydarzeń politycznych. W okresie konfederacji barskiej tworzone były w różnej formie pieśni patriotyczne, które zyskiwały duża popularność wśród szlachty, niektóre weszły do poezji ludowej. Były to głownie marsze i pobudki, poetyckie relacje z placów boju, lamentacje po klęskach. Najbardziej znane to Marsz Sawy Calińskiego, Piosnka o Drewiczu, Lament konfederacki i inne. W czasie rządów konfederacji targowickiej (1792-1794) rozwijać się zaczęła okolicznościowa poezja rewolucyjna i patriotyczna. Była to literatura konspiracyjna, rozpowszechniana przeważnie w formie ulotek, wyrażająca radykalne poglądy, krytycznie oceniająca rzeczywistość i wzywająca do walki o w imię ideałów rewolucji francuskiej. Utwory były przeważnie anonimowe, gdyż autorzy bali się represji. Znane są jednak nazwiska najwybitniejszych twórców – byli to Jakub Jasiński (m.in. Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI), Józef Wybicki oraz wspomniany wyżej Franciszek Karpiński.

Dramat [edytuj]

Powstanie Teatru Narodowego spowodował wzrost zapotrzebowania na sztuki sceniczne. Jednym z pierwszych wybitnych dramaturgów pozyskanych dla Teatru Narodowego był Franciszek Bohomolec. Jego komedie służyły celom propagandy królewskiej, gdyż ośmieszały zacofanie przedstawicieli sarmatyzmu w Polsce, wspierając zwolenników reform. Najwybitniejsze jego dzieła to Małżeństwo z kalendarza, Staruszkiewicz, Pan dobry. Największy jednak rozgłos zyskał inny dramaturg związany z dworem królewskim – był to Franciszek Ksawery Zabłocki, który szybko stał się filarem i głównym dostawcą sztuk na potrzeby Teatru Narodowego. Największy rozgłos zdobyły jego Fircyk zalotach i Sarmatyzm. Sztuki sceniczne pisał także Wojciech Bogusławski, który jest jednak bardziej znany ze swoich librett do oper. Jest ona autorem m.in. opery Cud mniemany, czyli Krakowiacy Krakowiacy i Górale wystawionej w 1794. Wielkim sukcesem fekwencyjnym i artystycznym okazała się też sztuka Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza napisana w czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego. Z dramaturgów nie związanych z dworem królewskim wymienić można Franciszka Kniaźnina, autora m.in. sztuki Młoda Spartanka oraz opery Cyganie.

Proza [edytuj]

Proza polska to w tym okresie przede wszystkim publicystyka polityczna.. Wysuwała ona koncepcje reform i przebudowy Rzeczpospolitej. Była to zasługa ludzi, którzy te dzieła tworzyli, kierując się szczerą troską o Polskę. Najwybitniejszym myślicielem tego okresu był Hugo Kołłątaj, filozof i mąż stanu, założyciel ośrodka skupiającego wybitnych publicystów zwany Kuźnicą Kołłątajowską, autor m.in. Do Stanisława Małachowskiego, Prawo polityczne narodu polskiego. Do innych wybitnych publicystów należeli Stanisław Staszic syn mieszczanina, autor takich pozycji jak Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego, Przestrogi dla Polski, oraz najbardziej radykalny twórca Franciszek Salezy Jezierski zwany "Wulkanem Gromów Kuźnicy" autor m.in. pozycji Katechizm o tajemnicach rządu polskiego.

W dziedziny literatury pięknej coraz większą popularność wśród czytelników zyskiwała powieść, gatunek mniej wówczas ceniony przez twórców i krytyków literackich. Pierwszą nowożytną polską powieść stworzył Ignacy Krasicki, zatytułował ją Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki łączyła ona w sobie cechy powieści przygodowej, satyryczno-obyczajowej i utopijnej. Jest też autorem powieści obyczajowej Pan Podstoli. Prozaikiem był także wspomniany wyżej Franciszek Salezy Jezierski, autor powieści Gowórek herby Rawicz i Rzepicha, matka królów.

Literatura późnego oświecenia [edytuj]

Upadek Polski w momencie praktycznej realizacji idei nowoczesnego państwa - opracowanej przez myśl oświeceniową koncepcji "łagodnej rewolucji", choć spowodował rozproszenie środowiska literackiego i był osobistą tragedią dla wielu utalentowanych twórców, to jednak nie przerwał istnienia polskiego piśmiennictwa. Początkowo najbardziej aktualna w polskiej literaturze była idea uosabiana przez poetę-żołnierza Jakuba Jasińskiego. Ten rodzaj literatury, głównie poezji rozwijał się przede wszystkim na emigracji. Jej reprezentatorami byli legioniści Dąbrowskiego walczący zbrojnie z zaborcami o wyzwolenie Polski. Najbardziej znanym twórcą tego typu poezji byłJózef Wybicki autor słynnej Pieśni legionów polskich we Włoszech, która stała się z czasem nieoficjalnym hymnem Legionów Dąbrowskiego, a później całego kraju. Do innych twórców tego nurtu należeli m.in. Jan Paweł Woronicz oraz poległy w bitwie pod Raszynem Cyprian Godebski. Ten ostatni pisarz był też autorem powieści Grenadier-filozof.

W tym samym czasie na obszarze trzech zaborów pisarze i intelektualiści podjęli trud utrzymania i utrwalenia polskości, poprzez rozwój różnych dziedzin życia kulturalnego. W 1800 roku powołali Towarzystwo Przyjaciół Nauk, mające wspierać i integrować tych, którym przyświecał ten cel. Wtedy powstało wiele wybitnych pozycji naukowych. Najważniejsze z nich to: Ród ludzki i inne dzieła Stanisława Staszica, Porządek filozoficzno-moralny oraz Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego Hugo Kołłątaja, Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, Historia literatury polskiej Feliksa Bentkowskiego, Dykcjonasz poetów polskich Michała Hieronima Juszyńskiego, Słowiańszczyzna przed chrześcijaństwem Zoriana Dołega-Chodakowskiego oraz pozycje naukowe Jana Śniadeckiego i Jędrzeja Śniadeckiego. Duże zasługi dla rozwoju nauki kultury polskiej mieli też Stanisław Kostka Potocki, Adam Jerzy Czartoryski, Józef Maksymilian Ossoliński i wielu innych.

W literaturze pięknej pierwszego dwudziestolecia XIX wieku rozwijał się początkowo nurt klasycyzmu, będący kontynuacją nurtu literatury stanisławowskiej. Najwybitniejszymi twórcami tego nurtu byli Kajetan Koźmian (m.in. Ziemiaństwo polskie), Ludwik Osiński (m.in. Oda na cześć Kopernika), Alojzy Feliński (m.in. tragedia Barbara Radziwiłłówna oraz słynna pieśń Boże coś Polskę), Euzebiusz Słowacki, Antoni Hoffman, Franciszek Wężyk, Ludwik Kropiński, Stanisław Kostka Potocki (felietony Świstek krytyczny). Pełnie talentu rozwinął wtedy Julian Ursyn Niemcewicz, którego bogatą twórczość trudno zakwalifikować do jakiegokolwiek nurtu ówczesnej literatury. Pisał komedie, bajki, poematy, wiersze okolicznościowe, ballady, dumy, zajmował się tez teorią i krytyką literacką. Największy rozgłos przyniosły mu Śpiewy historyczne - cykl ponad trzydziestu pieśni opiewających historię narodu, jego przywódców i bohaterów. Niemcewicz był też autorem powieści Jan z Tęczyna, Dwaj panowie Sieciechowie, Lejbe i Sióra oraz wspomnień Pamiętniki czasów moich. Wzrost popularności wśród czytelników powieści, spowodował wzrost liczby twórców uprawiających ten gatunek literacki. Wśród prozaików wyróżniali się m.in. Maria Wirtemberska, autorka romansu Malwina czyli domyślność serca; Anna Mostowska, autorka licznych powieści grozy (m.in. Strach w zameczku); Jan Potocki autor satyrycznej powieści Rękopis znaleziony w Saragossie napisanej w języku francuskim; Klementyna Hoffmanowa, autorka licznych opowiadań dla dzieci, nowel i powieści (m.in. Listy Elżbiety Rzeczyckiej, Dziennik Franciszki Krasińskiej); Aleksander Bronikowski, twórca powieści historycznych (m.in. Kazimierz Wielki i Esterka) pisanych w języku niemieckim.

W 1818 roku Kazimierz Brodziński, utalentowany poeta i krytyk literacki ogłosił rozprawę O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej. Wnioski i propozycje zawarte w tej rozprawie zapoczątkowały słynny spór klasyków z romantykami, zakończony ostatecznym zwycięstwem romantyzmu w literaturze polskiej.

Najważniejsze postacie polityki i kultury polskiego oświecenia [edytuj]

Literatura polska - romantyzm

Literatura polska okresu romantyzmu – epoka w historii polskiej literatury zawarta w ramach czasowych 1822-1863.

Literatura w latach 1822-1830 [edytuj]

Decyzją Kongresu wiedeńskiego z 1815 roku z części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, autonomiczny kraj zamieszkiwany przez Polaków, ale związany unią personalną z Rosją. Rosyjski car Aleksander I został królem Polski. Spotkało się to z aprobatą większej części polskiego społeczeństwa, ponieważ car uchodził za liberała i dzięki wysokiej kulturze oraz urokowi osobistemu umiał zjednywać sobie ludzi. Równocześnie Polacy wyrażali radość, że nazwa Polska nie została całkowicie wymazana po klęsce Napoleona i armii Księstwa Warszawskiego w kampanii 1812 roku. Szybko jednak okazało się, że prawdziwym celem cara nie jest autonomia, ale stopniowe podporządkowanie Królestwa Polskiego Rosji. Na porządku dziennym było łamanie konstytucji, a sytuacje między rosyjską władzą a polskim społeczeństwem dodatkowo zaogniało brutalne i niezrównoważone zachowanie carskiego brata Konstantego. W 1819 roku wprowadzono cenzurę, czego efektem było zamykanie czasopism oraz zakaz druków niektórych książek , takich jak Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza, czy Pielgrzym z Dobromila Izabeli Czartoryskiej. Wśród młodych ludzi zaczął się rodzić opór.

Spór klasyków z romantykami [edytuj]

Ten artykuł dotyczy walki romantyków z klasykami we wczesnym romantyzmie polskim w latach 1822-1830. Zobacz też: walka klasyków z romantykami we Francji w 1830 roku.

Literatura w pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego zdominowana była początkowo przez twórców wywodzących się z poprzedniej epoki oświecenia. Jednak stopniowo z Zachodu zaczęły docierać informację o nowych prądach artystycznych poprzez przywożone z zagranicy czasopisma i książki, ale także dzięki miejscowej prasie (m.in. Pamiętnik Warszawski). Wydarzeniem literackim w tym okresie było opublikowanie przez Kazimierza Brodzińskiego w 1818 roku rozprawy O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej w której obok rzetelnej informacji o romantyzmie poddał krytyce twórczość pisarzy oświeceniowych – klasyków. Wywołało to ripostę klasyków. Jeden z nich Jan Śniadecki w rozprawie O pismach klasycznych i romantycznych wyraził zaniepokojenie o dzieło epoki oświecenia i zarzucił romantykom pochwałę zacofania, ciemnoty i zabobonów. Spowodowało to spór klasyków z romantykami, który z pozoru dotyczył literatury, a w rzeczywistości dotykał spraw szerszych (m.in. stosunek do zaborców). W 1820 roku Stanisław Kostka Potocki wykpił romantyczne urzeczenie średniowieczem w Podróży do Ciemnogrodu. Krytycznie o tym kierunku wyrażali się też inni twórcy klasycystyczni m.in. Kajetan Koźmian, Ludwik Osiński. Mimo to jednak romantyzm zyskiwał coraz większe powodzenie szczególnie wśród młodego pokolenia i z czasem stał się dominującym kierunkiem polskiej literatury. Spośród krytyków literackich zwolennikami nowych prądów w literaturze byli Franciszek Morawski, Franciszek Wężyk, Leon Borowski, Maurycy Mochnacki i inni. Franciszek Salezy Dmochowski w sporze klasyków z romantykami zajął postawę neutralną. Spór klasyków z romantykami trwał z większym lub mniejszym nasileniem do roku 1830.

Twórczość literacka w latach 1822-1830 [edytuj]

Najbardziej znanym poetą tego okresu był Adam Mickiewicz, urodzony w Zaosiu koło Nowogródka. Twórca ten początkowo pisał utwory zgodnie z obowiązującymi zasadami klasycyzmu, nacechowane moralistyką i ideałami patriotycznymi (m.in. debiut Zima miejska z 1818 roku). Jednak od 1820 poeta przełamywał stopniowo styl klasycystyczny publikując słynną Odę do młodości, która stała się hymnem młodego pokolenia romantyków. W tym samym roku poeta opublikował też Pieśń filaretów. Oprócz tego zaczął tworzyć cykl ballad, w których przedstawił wizję świata pełnego tajemnic, gdzie ludzie i istoty nadprzyrodzone spotykają się i żyją ze sobą (m.in. Lilie, Świteź, Pani Twardowska, Powrót taty). Do tego cyklu poeta dołączył kilka Wierszy różnych adresowanych do przyjaciół i opublikował całość jako Poezji tom pierwszy w 1822 roku. Choć tomik ten nie został wtedy dostrzeżony przez krytykę literacką to spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem czytelników. Rok opublikowania tego tomu jest uważany za początek epoki romantyzmu w Polsce. W 1823 roku Mickiewicz opublikował drugi tom Poezji zawierający między innymi Grażynę, Dziady cz. II i IV. Tym razem utwory poety zostały dostrzeżone zarówno przez krytyków jak i czytelników. Tymczasem w okupowanym kraju rodzić się zaczęły rozmaite ugrupowania spiskowe. Nie ominęło to Uniwersytetu Wileńskiego. Władze zareagowały natychmiast. W 1824 roku, doszło do fali aresztowań w środowisku intelektualistów wileńskich, także Mickiewicz został aresztowany i wywieziony w głąb Rosji. Pobyt w Rosji przyczynił się do poszerzenia jego horyzontów umysłowych, a okres ten był początkiem wielkiej sławy tego poety. Z tego okresu jego życia pochodzą takie utwory jak: Konrad Wallenrod, Sonety krymskie, ballady (m.in. Trzech budrysów). Dzięki staraniom przyjaciół Mickiewiczowi udało się opuścić Rosję i wyjechać na Zachód. Z tego okresu pochodzą pełne pesymizmu wiersze poety (m.in. Do Matki Polki).

Innymi twórcami debiutującymi we wczesnej fazie romantyzmu byli autorzy należący do Ukraińskiej Szkoły poetów. Do najwybitniejszych twórców tej grupy poetyckiej należeli Józef Bohdan Zaleski (m.in. Rusałki), Antoni Malczewski (Maria – pierwsza polska powieść poetycka), Seweryn Goszczyński (m.in. Zamek Kaniowski). Z pisarzy nie należących do tej grupy wyróżniali się m.in. Maurycy Gosławski, Ludwik Nabielak oraz Józef Korzeniowski (Próby dramatyczne). Wielkim sukcesem okazały się pierwsze komedie Aleksandra Fredry (m.in. Pan Geldhab). W tym okresie także młody Zygmunt Krasiński opublikował swoje pierwsze utwory na łamach czasopism.

Literatura w okresie powstania listopadowego [edytuj]

Powstanie listopadowe było konsekwencją romantycznego buntu przeciwko pokongresowemu porządkowi Europy. Nic też dziwnego, że to właśnie romantyczni literaci tworzyli najbardziej radykalne skrzydło powstania. Wśród spiskowców nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku znajdowali się poeci Ludwik Nabielak i Seweryn Goszczyński. W szeregach wojska polskiego także znajdowała się większość romantycznych literatów. Wybuch powstania okazał się zwycięstwem koncepcji romantycznych, oznaczał więc koniec wpływu klasyków. Ci ostatni albo wycofali się z życia publicznego, albo przyłączyli się do romantyków (m.in. Franciszek Morawski).

Liryka okresu powstania listopadowego to przede wszystkim pieśni wojskowe i patriotyczne nawiązujące do Mazurka Dąbrowskiego Józefa Wybickiego oraz Warszawianki Casimira Delavigne’go. Poezja ta opiewała najbardziej pożądane cechy żołnierza oraz wzywała do walki o wolność. Uczyła odwagi i patriotyzmu. Wtedy to narodził się popularny w literaturze, malarstwie i muzyce polskiej XIX i XX wieku stereotyp kolorowego ułana z fantazją zdobywającego armaty i gromiącego przeważające siły nieprzyjaciół. Pod koniec powstania powstawała też poezja pisana w tonie przygnębiającym i smutnym opiewająca tragiczną dolę żołnierzy oraz smutne losy ojczyzny. Utwory te znane były w okresie walk polsko-rosyjskich, gdyż ukazywały się na łamach wydawanej wtedy prasy. W większych zbiorkach, w formach książkowych wydawane były jednak dopiero na emigracji, głównie w Paryżu i nierzadko pośmiertnie. Wiersze okresu powstania listopadowego tworzyli głównie twórcy anonimowi. Z poetów znanych wymienić można m.in. takich twórców jak zmarły z ran otrzymanych w boju Rajnold Suchodolski (m.in. wiersz Patrz Kościuszko na nas z nieba), zmarły w austriackim więzieniu Maurycy Gosławski (tom Poezja ułana polskiego poświęcona Polkom), Stefan Garczyński (Sonety wojenne), Seweryn Goszczyński (m.in. Marsz za Bug), Wincenty Pol (Pieśni Janusza), Franciszek Kowalski (słynny wiersz Ułan i dziewczyna z tomiku Miecz i lutnia). Oprócz poezji wojskowo-patriotycznej powstawały też w tym okresie utwory agitujące za realizacją ideałów wolności i postępu. Tego typu wiersze pisali m.in. Juliusz Słowacki (Oda do wolności i Hymn), jak również niektórzy poeci wymieni powyżej. Warto wymienić także słynny wiersz Adama Mickiewicza Reduta Ordona, który choć napisany po upadku powstania, uznawany był przez lata za jeden z najbardziej reprezentatywnych utworów wzywających do walki o wolność.

Twórczość literacka w latach 1831-1864 [edytuj]

Klęska powstania listopadowego i następujące po nim represje zmieniły oblicze literatury polskiego romantyzmu. Cechą najbardziej charakterystyczną stał się podział literatury polskiej na krajową i emigracyjną. Wiązało się to z koniecznością opuszczenia kraju przez wybitnych twórców zamieszanych w działalność narodowo-wyzwoleńczą, którym w kraju groziła śmierć lub zesłanie na Sybir. Ich utwory w kraju były zakazane. Tęskniąc za krajem wdawali się w jałowe spory między stronnictwami emigracyjnymi. Często ulegali wpływom różnego rodzaju sekt (towianizm) oraz irracjonalnych prądów umysłowych (mesjanizm, mistycyzm). Jednak to właśnie na emigracji powstały wtedy arcydzieła poetyckie polskiej poezji, które na trwałe zapisały się w kanonie polskiej literatury i tam też działali najwybitniejsi jej twórcy. Niezależnie od emigracji polska literatura rozwijała się także na ziemiach polskich. Krajowi pisarze tworzyli swoje dzieła w ciężkich warunkach, w atmosferze terroru, zagrożenia, poddawani dodatkowo presji cenzury. Wielu angażowało się w działalność konspiracyjną, niektórzy z nich byli represjonowani (np. Józef Ignacy Kraszewski, który trzy lata spędził w więzieniu w Magdeburgu). Byli i tacy, którzy łatwo pogodzili się z zaistniałą sytuacją i kierując się koniunkturalizmem zaczęli współpracę z najeźdźcami (m.in. Zygmunt Kaczkowski, Henryk Rzewuski).

Emigracja [edytuj]

Najwybitniejszym twórcą i niekwestionowanym liderem jeśli chodzi o literaturę, był w tym okresie Adam Mickiewicz, który wydał na emigracji m.in. Dziady cz. III oraz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W dziełach tych lansował on tezę o wyjątkowym posłannictwie Polski, która miała być "Chrystusem narodów" (mesjanizm). Innym jego wybitnym dziełem był słynny Pan Tadeusz – nostalgiczne pożegnanie z upadającą Polską Szlachecką. Pod koniec życia napisał jeszcze wiele wierszy, między innymi pesymistyczne, pełne goryczy i zadumy Liryki lozańskie. Dla wielu współczesnych Adam Mickiewicz uchodził za autorytet moralny i czołowego patriotę.

Drugim czołowym poetą tego okresu był Juliusz Słowacki, tworzący w cieniu Mickiewicza i nierzadko z nim rywalizujący. Pierwszym dojrzałym debiutem tego twórcy był tom trzeci Poezji wydany w 1833 roku w Paryżu, zawierający między innymi Dumę o Wacławie Rzewuskim. Następnie wydał powieści poetyckie Lambro i Godzina myśli, które umocniły jego pozycję wśród emigracyjnych poetów. W wydanym początkowo anonimowo Kordianie podjął polemikę z mesjanistyczną koncepcją Mickiewicza, któremu zarzucał apoteozowanie męczeństwa, co jego zdaniem było czynnikiem osłabiającym wolę walki oraz zagubienie poezji w religii. W następnym swoim utworze Balladyna dał obraz estetyki romantycznej w Polsce. Słowacki był też autorem licznych wierszy, niedokończonego dramatu Holsztyński, niedokończonego poematu dygresyjnego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, poematu Anhelli, dramatu Lilla Weneda oraz poematu dygresyjnego Beniowski.

Obok Mickiewicza i Słowackiego, trzecim z wielkiej trójki romantycznych wieszczów był Zygmunt Krasiński, autor między innymi dwóch arcydzieł literatury polskiej Nie-boskiej komedii – chrześcijańskiej tragedii ukazującej grozę rewolucji oraz Irydiona – utworu polemizującego z Konradem Wallenrodem, ukazującego wypaczenie charakteru spowodowanego dwulicową działalnością polityczną. Był też Krasiński autorem wielu wierszy, poematów, powieści poetyckich m.in. antyrewolucyjnych Psalmów przyszłości, których pojawienie się wywołało polemikę z Juliuszem Słowackim. Słowacki w swojej Odpowiedzi na psalmy przyszłości zarzucił Krasińskiemu strach przed nieuniknionym etapem rozwoju ludzkości (tj. rewolucją).

Największą indywidualnością emigracyjnej poezji romantycznej był Cyprian Kamil Norwid, autor za życia niedoceniany i niezrozumiany, umarł w samotności i zapomnieniu. Odkryty dopiero w epoce Młodej Polski. Do najwybitniejszych jego dzieł należą m.in. W Weronie, Bema pamięci żałobny rapsod, Do obywatela Johna Brown, biała tragedia Pierścień wielkiej damy i inne. Był też Norwid autorem esejów i opowiadań. Większość jego dzieł wydano wiele lat po jego śmierci.

Oprócz wyżej wymienionych na emigracji tworzyli też tacy poeci jak Józef Bohdan Zaleski, Konstanty Gaszyński, Stefan Garczyński (Wacława dzieje), August Antoni Jakubowski, Seweryn Goszczyński. Wśród prozaików wyróżniał się m.in. Michał Czajkowski (m.in. Wernyhora), a w okresie późniejszym Zygmunt Miłkowski piszący pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż. Najwybitniejszym publicystą był Maurycy Mochnacki (Powstanie narodu polskiego).

Literatura krajowa po 1831 roku [edytuj]

W poezji krajowej na czoło wysuwała się postać Aleksandra Fredry, najbardziej znanego jako autora komedii (m.in. Śluby panieńskie, Zemsta, Dożywocie), w których z przenikliwością ukazał barwny obraz życia i obyczajów szlacheckich, przy czym obce mu były metafizyczne i historio-filozoficzne uogólnienia właściwe dla epoki romantyzmu. Jego dramaty związane są ściślej z tradycjami oświecenia, charakteryzuje je ironiczny dystans do świata i ludzi (często zarzuca się Fredrze wręcz mizantropię). Fredro był także autorem pamiętnika Trzy po trzy.

W przededniu Wiosny Ludów silnie rozwinął się nurt rewolucyjny w poezji reprezentowany przede wszystkim przez Gustawa Ehrenberga, nieślubnego syna cara Aleksandra I (m.in. słynny wiersz Szlachta roku 1831) oraz Ryszarda Berwińskiego. Warto wspomnieć o Kornelu Ujejskim, zwanym ostatnim wajdeldotą wielkiej poezji patriotycznej, który stworzył pełne patosu dzieła typu Skargi Jeremiego, Maraton, Chorał. Piękne wiersze patriotyczne pisał Mieczysław Romanowski, poległy w powstaniu styczniowym. Spośród poetów należących do tzw. Cyganerii Warszawskiej wyróżnili się m.in. Włodzimierz Wolski, Roman Zmorski, Józef Bohdan Dziekoński. Wybitne utwory tworzyli też Władysław Syrokomla i Lucjan Siemieński. Odrębne miejsce zajmowali twórcy zainspirowani folklorem ludowym. Do najwybitniejszych z nich zaliczał się poeta Teofil Lenartowicz (m.in. Lirenka). Wybitnymi badaczami i popularyzatorami ludowości byli m.in. Oskar Kolberg i Kazimierz Władysław Wójcicki.

W polskiej prozie krajowej liderem był bez wątpienia Józef Ignacy Kraszewski autor ogromnej ilości powieści historycznych, z których wiele pokoleń Polaków uczyło się historii (m.in. Stara Baśń, Hrabina Cosel, Masław, Zygmuntowskie Czasy). Był też autorem powieści obyczajowych (m.in. Ulana, Szalona) oraz patriotycznych współczesnych (Dziecię starego miasta). Z innych prozaików wymienić należy takich twórców jak Henryk Rzewuski (Pamiątki Soplicy, Listopad), Narcyza Żmichowska (Poganka), Walery Łoziński (Zaklęty Dwór), Zygmunt Kaczkowski (autor cyklu powieści historycznych pt. Ostatni z Nieczujów, zawierającego między innymi powieść Murdelio), Józef Korzeniowski (Krewni, Spekulant), Józef Dzierzkowski (Salon i ulica), Ludwik Sztyrmer (Powieści nieboszczyka Pantofla) i wielu innych.

Pisarze i poeci okresu romantyzmu [edytuj]

Inne ważne postacie epoki [edytuj]

Popularne gatunki literackie [edytuj]

Popularne motywy [edytuj]

Literatura polska - pozytywizm

Pozytywizm - epoka w historii literatury polskiej mająca swój początek w 1864 roku, a koniec w 1891 roku.

Ramy czasowe [edytuj]

Ramy czasowe pozytywizmu w polskiej literaturze, podobnie jak ramy czasowe wielu innych epok literackich są tylko umowne. O ile data początkowa tej epoki raczej nie budzi wątpliwości - jest to data upadku powstania styczniowego, a co za tym idzie ideałów romantyzmu - to data końcowa wywołuje pewne kontrowersje. Wiele dzieł, zaliczanych do literatury pozytywizmu powstało po roku 1891, który jest uważany umowny początek Młodej Polski. Można więc przyjąć, że pozytywizm i Młoda Polska w literaturze współistniały ze sobą niemal do końca XIX wieku, jeśli nie dłużej. Nie należy też zapominać, że przez cały okres pozytywizmu nie słabła aktywność przedstawicieli „starszego” pokolenia, których twórczość zalicza się do literatury romantyzmu. Byli to między innymi Józef Ignacy Kraszewski, który w okresie pozytywizmu pisał i wydawał swój cykl powieści historycznych, Teodor Tomasz Jeż, autor m.in. powieść "Uskoki" i "Narzeczona Harambaszy" oraz Zygmunt Kaczkowski, który jako autor powieści historycznych usiłował rywalizować z Sienkiewiczem i który w 1889 wydał powieść "Olbrachtowi rycerze".

Początki pozytywizmu na ziemiach polskich [edytuj]

Klęska powstania styczniowego była też klęską ideałów, którymi legitymowała się polska literatura romantyczna. Przedstawiciele młodego pokolenia winą za przegraną walkę i późniejsze represje zaborców obarczali romantyczną poezję, która zachęcając do walki doprowadziła do tragedii. Równocześnie z Zachodu docierać zaczęły na ziemie polskie nowe prądy filozoficzno-artystyczne, sformułowane przez takich filozofów i myślicieli jak Auguste Comte, John Stuart Mill, Herbert Spencer, czy Hippolyte Taine.

Poglądy te zyskiwały coraz więcej zwolenników na ziemiach polskich. Pod koniec lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku doszło do ukształtowania się programu polskich pozytywistów. Opierał się ona na czterech głównych zasadach:

Pozytywiści odrzucali wszelkie spiski i bunty przeciwko zaborcom okupujących ziemie polskie. Swoje cele chcieli realizować w ramach prawa obowiązującego w państwach zaborczych.

Kiedy w 1871 roku Aleksander Świętochowski na łamach "Przeglądu Tygodniowego" opublikował swój artykuł "My i Wy" w którym wyłożył program polskiego pozytywizmu, doszło do sporu między zwolennikami nowych prądów ("Młodymi"), a konserwatystami, popierającymi idee romantyzmu ("Starymi"). Konserwatyści zarzucali pozytywistom brak patriotyzmu i osłabianie ducha narodowego przez odrzucenie walki zbrojnej. Z kolei "Młodzi" uważali, że powstanie w tych warunkach nie ma szans powodzenia i że najpierw należy wzmocnić społeczeństwo poprzez podniesienie poziomu jego życia. Swoje poglądy opierali na trzech czynnikach - scjentyzm, ewolucjonizm, utylitaryzm.

Według koncepcji pozytywistycznej literatura miała mieć charakter użytkowy, czyli być środkiem przekazywania programu pozytywistycznego. Spowodowało to wzrost znaczenia prozy jako czynnika kształtującego społeczeństwo, gdyż ta forma literacji bardziej do tego celu się nadawała. Poezja w tym okresie odgrywała mniejszą rolę, z jednaj strony dlatego, że była mniej przydana w realizacji haseł pozytywistycznej, a z drugiej, że była główną formą stosowaną przez zwalczaną literaturę romantyczną.

Proza [edytuj]

Twórczość Bolesława Prusa [edytuj]

Z epoką pozytywizmu w polskiej literaturze nieodłącznie wiąże się osoba Bolesława Prusa. Autor ten debiutował jako dziennikarz i felietonista na łamach popularnej prasy (m.in. "Kroniki"). Z czasem jednak dał się poznać jako wybitny twórca literatury pięknej. Początkowo pisał nowele, w których z czasem osiągnął mistrzostwo. Bohaterami jego nowel są najczęściej ludzie prości i skrzywdzeni, często padający ofiarami przesądów. Utwory są wzbogacone wnikliwym studium psychologicznym bohaterów. Do najbardziej znanych utworów należą: "Katarynka", "Kamizelka", "Powracająca fala", "Antek", "Milknące głosy", "Nawrócony", "Z legend dawnego Egiptu", "Sen", "Pałac i Rudera".

Jako powieściopisarz w 1880 roku debiutował powieścią "Anielka", w którym stworzył znakomity portret psychologiczny dziewczynki na tle dramatycznych wypadków związanych z uwłaszczeniem chłopów i upadkiem tradycyjnych majątków szlacheckich. W 1885 roku opublikował jedną z pierwszych polskich powieści naturalistycznych pt. "Placówka" opisująca dzieje typowej chłopskiej rodziny i ich konflikt z niemieckimi kolonizatorami. Za najwybitniejsze jednak uchodzą jego wielkie powieści "Lalka", monumentalna panorama ukazująca polskie społeczeństwo drugiej połowy XIX wieku. Głównym wątkiem jest miłość kupca pochodzenia szlacheckiego Wokulskiego do pięknej arystokratki Izabeli Łęckiej. W 1894 roku Prus publikuje "Emancypantki", powieść opisującą problem emancypacji kobiet, a w 1897 powieść historyczną "Faraon", której akcja toczy się w starożytnym Egipcie i która ukazuje kulisy władzy. Pod koniec życia wydał powieść "Dzieci" w której poddaje krytyce rewolucję, jako lekarstwo na zło świata.

Twórczość Henryka Sienkiewicza [edytuj]

Henryk Sienkiewicz to najwybitniejszy polski pisarz epoki pozytywizmu i zarazem najbardziej znany na świecie przedstawiciel literatury polskiej. Początkowo zasłynął jako dziennikarz i autor cyklu reportaży z zagranicznych wędrówek pt. "Listy z podróży do Ameryki" oraz "Listy z Afryki". W 1872 roku opublikował powieść "Na marne", jednak podobnie jak większość twórców tego okresu początkową sławę zyskał jako nowelista. Do początkowych nowel należa "Szkice węglem" ukazującą obraz polskiego chłopa wyzyskiwanego przez dwór, Kościół i urzędników carskich oraz mała trylogia utrzymana w konwencji gawędy szlacheckiej, na która składają sie takie utwory jak "Stary sługa", "Hania" i "Selim Mirza". Następne nowele które ugruntowały jego pozycję to m.in. "Bartek Zwycięzca", "Jamioł" i "Janko Muzykant" (o ciężkiej doli polskich chłopów), "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" (o polityce wynarodowiania stosowanej przez zaborców). Odrębne miejsce zajmuje "Niewola tatarska", której akcja toczy się w XVII wieku, opiewająca heroiczną przeszłość Polaków. . Podróż do Ameryki zaowocowała takimi utworami jak "Latarnik", "Wspomnienie z Maripozy" i "Za chlebem" (o polskiej emigracji politycznej i zarobkowej), "Orso" i "Sachem" (o losie rdzennych mieszkańców Ameryki)

Jednak osiągnięcia Sienkiewicza, jako nowelisty zostały przyćmione jego sukcesami jako powieściopisarza. W 1884 roku została wydana jego powieść historyczna "Ogniem i mieczem", której akcja toczy się w XVII wieku w okresie powstania Chmelnickiego. Mimo głosów krytyki okazała się sukcesem. Wkrótce też doczekała się kontynuacji. W roku 1885 wydany został "Potop", a 1888 "Pan Wołodyjowski" ostatni tom trylogii, która według słów autora pisana była "ku pokrzepieniu serc", czyli celem wzbudzenia w Polakach wiary w niespożyte siły narodu.

W późniejszym okresie Sienkiewicz stworzył dwie powieści o tematyce współczesnej ("Bez dogmatu" i "Rodzina Połanieckich"). W następnych zaś latach powieść "Quo vadis" powieść, której akcja toczy się w Starożytnym Rzymie opowiada o męczeństwie pierwszych chrześcijan oraz "Krzyżacy" powieść z dziejów średniowiecznej Polski, opisującej jej zmagania z Zakonem krzyżackim. Do innych znaczących utworów pisarza zaliczyć można tez powieść dla młodzieży "W pustyni i w puszczy".

W 1905 roku otrzymał Literacką Nagrodę Nobla, jako pierwszy Polak.

Twórczość Elizy Orzeszkowej [edytuj]

Eliza Orzeszkowa obok Prusa i Sienkiewicza była trzecią wybitną popularyzatorką idei pozytywizmu. Jej specjalnością była głównie literatura tendencyjna. W swoich utworach krytykowała bezproduktywne życie ziemiaństwa ("Pamiętnik Wacławy", "Pan Graba", "Pompalińscy"). W powieści "Marta" wyrażała sprzeciw wobec społecznego i ekonomicznego upośledzeniu kobiet, zaś w powieści "Meir Ezofowicz" apelowała o integracje społeczeństwa żydowskiego z Polakami. W swojej najbardziej znanej powieści "Nad Niemnem" ukazuje epicki i wyidealizowany obraz ówczesnego życia ziemiańsko-szlacheckiego, w którym idea solidaryzmu ludu ze szlachtą łączy się z postulatem odrodzenia w młodym pokoleniu tradycji powstańczych z 1863 roku. Orzeszkowa jest też autorką zbioru opowiadań o powstaniu styczniowym pt. "Gloria victis."

Twórczość innych pisarzy okresu pozytywizmu [edytuj]

Oprócz wyżej wymienionych prozaików, na ziemiach polskich w tym okresie działało liczne grono wybitnych popularnych w swoim czasie pisarzy, których nazwiska są jednak współcześnie mniej pamiętane. Na terenie Galicji tworzyli tacy prozaicy jak Michał Bałucki, bardziej znany jako dramaturg, autor powieści "Przebudzeni", "Młodzi i starzy", "Błyszczące nędze" oraz "Pańskie dziady". Znacznie bardziej znany i ceniony przez czytelników był Jan Lam, dziennikarz, felietonista oraz najwybitniejszy satyryk tego okresu. W swoich powieściach atakował biurokrację galicyjską oraz polityczną i moralną chwiejność tego regionu. Jego najbardziej znanymi działami były "Wielki świat Capowic" oraz "Koroniarz w Galicji".

Do pomniejszych twórców zaliczać można Władysłąwa Sabowskiego, Józefa Rogosza, Klemensa Junosza-Szaniawskiego oraz Mariana Gawalewicza. Wybitną indywidualnością był Teodor Jeske-Choiński, autor m.in. trylogii z czasów rewolucji francuskiej oraz licznych powieści historycznych oraz Adam Krechowiecki.

Odrębne miejsce zajmowali pisarze reprezentujący naturalizm w polskiej literaturze. Najwybitniejszym twórcą z tego kręgu był Adolf Dygasiński, wybitny nowelista oraz wielbiciel polskiej przyrody, autor takich dzieł jak "Wilk, psy i ludzie", "Zając" oraz "Co się dzieje w gniazdach". W duchu naturalizmu pisali też Antoni Sygietyński (m.in. "Na skałach Calvados) oraz Artur Gruszecki (m.in. "Krety", "Hutnik"). W późniejszym okresie powieści naturalistyczne tworzyła też Gabriela Zapolska, która jednak sławę zyskała w okresie Młodej Polski jako autorka dramatów.

W dziedzinie twórczości dla dzieci i młodzieży wyróżnili się, oprócz wspomnianego wyżej Henryka Sienkiewicza, autora powieści "W pustyni i w puszczy", Wiktor Gomulicki, autor powieści "Wspomnienia niebieskiego mundurka", Jadwiga Łuszczewska, autorka słynnej powieści "Panienka z okienka", Walery Przyborowski oraz najwybitniejsza Maria Konopnicka, autorka m.in. baśni "O krasnoludkach i sierotce Marysi". Konopnicka była też autorką licznych realistycznych nowel pisanych w duchu realizmu pozytywistycznego, m.in. "Mendel Gdański", "Nasza szkapa", "Miłosierdzie gminy", "Dym", "Banasiowa" i wiele innych.

Poezja [edytuj]

Sytuacja polskiej poezji w okresie pozytywizmu, jak wspomniano już powyżej, nie była najlepsza. Z jednej strony wiązało się to z niechęcią do roli jaką spełniała ona w okresie romantyzmu. Z drugiej strony liryka ze swej istoty nie nadawała się do realizowania haseł i celów, jakie przed literatura stawiali pozytywiści.

Nie oznacza to jednak, że pozytywizm był całkiem pozbawiony poezji. Wśród ówczesnych poetów na czoło wysuwał się Adam Asnyk. Początkowy okres jego twórczości nawiązuje do tradycji romantycznej, podejmując próby rozrachunku z klęską powstania styczniowego, w którym sam aktywnie uczestniczył (m.in. utwory "Podróżni w zatoce Baja", "Pijąc Falerno"). Z tego tez okresu pochodzi wybitny utwór "Sen grobów". Jednak związki z romantyzmem nie przeszkodziły Asnykowi w zaaprobowaniu nowych ideałów i haseł pozytywistycznych. W wierszu "Na Nowy Rok", każe porzucić marzenia i budować przyszłość w oparciu o rozum i wolę. Podobne hasła zawierają kolejne wiersze: "Do młodych", "Dzisiejszym idealistom" i inne. W 1894 roku Asnyk opublikował cykl sonetów "Nad głebiami", w których podjął tematykę filozoficzną. Był również autorem wierszy miłosnych oraz piewcą uroków polskiej przyrody, zwłaszcza Podhala ("W Tatrach").

Druga wielką indywidualnością w dziedzinie poezji była Maria Konopnicka, wspomniana wyżej z racji swojego dorobku nowelistycznego. W swoich wierszach podejmował często tematykę społeczną, ukazując nędze polskiej wsi (m.in. "Wolny najmita", "Chłopskie serca", "Szły zbierać kłosy") oraz miast ("Jaś nie doczekał", "W piwnicznej izbie"). Obok problematyki społecznej częstym motywem twórczości poetyckiej Konopnickiej jest folklor (m.in. cykle "Na fujarce", "Z łąk i pól"). Dyżym osiągnięciem poetki jest utwór "Pan Balcer w Brazylii" o polskiej emigracji. Sławę przyniosły jej też utwory dla dzieci, takie jak "Na jagody", "O Janku Wędrowniczku" oraz wspomniana wyżej baśń z pogranicza poezji i prozy "O krasnoludkach i sierotce Marysi". Konopnicka tworzyła też lirykę patriotyczną, w tym słynną pieśń hymniczną "Rotę", która była długo traktowana jako nieoficjalny hymn państwowy.

Adam Asnyk i Maria Konopnicka to najwybitniejsi poeci tego okresu. Inni twórcy tego okresu nie dorównywali im ani talentem, ani rozległością zainteresowań i tematów. Wśród nich wymienić jednak można takich twórców jak Felicjan Faleński, Wiktor Gomulicki, Włodzimierz Zagórski, Mikołaj Biernacki , Julian Ochorowicz, Czesław Jankowski i inni.

Dramat [edytuj]

Epoka pozytywizmu w polskiej literaturze to okres rozwoju dramatu. Dramaty wtedy powstające w widoczny sposób nawiązywały do francuskiego dramatu mieszczańskiego. W dziełach tych często zacierały się różnicę między komedią i tragedią, a elementy komiczne i tragiczne łączyły się w utworze w jedną całość w imię realizmu. Dramat mieszczański, z elementami satyrycznymi uprawiali m.in. Józef Narzymski (m.in. "Epidemia", "Pozytywni"), Edward Lubowski (m.in. "Nietoperze", "Sąd honorowy", "Kariery", "Przesądy"), Kazimierz Zalewski (m.in. "Przed ślubem", "Małżeństwo Apfel"). Najwybitniejszymi komediopisarzami byli Michał Bałucki (m.in. "Rady pana radcy", "Klub kawalerów", "Grube ryby", "Dom otwarty, "Emancypowane") oraz Józef Bliziński (m.in. "Pan Damazy", "Rozbitki"). Dramatami zwanymi potocznie "książkowymi", czyli do czytania, a nie do inscenizowania zasłynął wybitny ideolog polskiego pozytywizmu, Aleksander Świętochowski (m.in. trylogia "Dusze nieśmiertelne"). Wielu dramaturgów interesowała w tym okresie tematyka historyczna. Dramat historyczny uprawiali m.in. Józef Szujski (m.in. "Halszka z Ostroga", "Wallas" "Królowa Jadwiga") oraz Adam Bełcikowski (m.in. "Hunyady").

Twórcy [edytuj]

Powieściopisarze okresu pozytywizmu:

Poeci:

Dramaturdzy:

Krytycy i teoretycy literatury:

Zobacz też [edytuj]

Literatura polska - Młoda Polska

Literatura Młodej Polski – epoka w historii literatury polskiej mieszcząca się w przedziale czasowym 1891-1918.

Początkowa data literatury Młodej Polski przyjmuje się rok 1891 w którym miały miejsce trzy debiuty poetów reprezentujących nowe pokolenie literackie, debiuty o nierównym zresztą poziomie artystycznym (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Franciszek Nowicki, Andrzej Niemojowski). Jest to jednak jedynie data umowna, gdyż utwory reprezentujące poprzednią epokę (pozytywizm) powstawały jeszcze po roku 1891 (np. Faraon Bolesława Prusa), nie są jednak zaliczane do literatury młodopolskiej. W tym okresie doszły do głosu nowe prądy artystyczne i umysłowe, takie jak: modernizm, dekadentyzm, symbolizm, ekspresjonizm, neoromantyzm, impresjonizm i katastrofizm. Literaci młodopolscy odrzucali racjonalistyczną filozofię pozytywizmu, nawiązywali do tradycji romantycznej (wyższości uczuć i emocji nad rozumem) oraz wiary w szczególną pozycję artysty w społeczeństwie (stąd inna nazwa epoki - neoromantyzm).

Poezja [edytuj]

Spośród poetów Młodej Polski na czoło wysuwał się Kazimierz Przerwa-Tetmajer, zwany poetą pokolenia, który posiadał umiejętność chwytania najbardziej typowych nastrojów, idei i koncepcji filozoficznych charakterystycznych dla epoki, które przetwarzał w swoich tekstach poetyckich. Swój pierwszy tomik poezji opublikował w 1891 roku. Wiersze w tym tomiku jak i następnych charakteryzowało zręczne ujęcie w formę poetycką typowych deklaracji światopoglądowych pokolenia (słynne wiersze: Nie wierzę w nic, Fałsz, Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Widokiem ludzi przerażony i inne) oraz dawanie wyrazu modnym przekonaniom i nastrojom oraz podejmowanie chwytliwych tematów. Zwraca uwagę śmiałe podejmowanie tematyki erotyzmu w jego poezji, jednak erotyzm ten zgodnie z duchem epoki jest ponury i przepełniony świadomością, że przebudzenie będzie rozczarowaniem. Jego poezja zyskała wielkie rzesze czytelników i naśladowców. Tetmajer próbował też swoich sił w prozie, ale poza udanym zbiorem opowiadań Na skalnym Podhalu nie odniósł większych sukcesów jako prozaik.

Drugim głośnym poetą okresu Młodej Polski był Jan Kasprowicz, autor wierszy naturalistycznych (m.in. cykl sonetów Z chałupy), poezji symbolicznej (tomik Krzak dzikiej róży) i ekspresjonistycznej (Ginącemu światu, Salve Regina). Po okresie modernistycznych buntów Kasprowicz przeszedł zmianę światopoglądową, jak sam określił: "przestał wadzić się z Bogiem". Zaowocowało to nowymi tomikami, w których wyraził pełną pokory miłość do wszystkich istot żywych w duchu franciszkanizmu (m.in. Księga ubogich).

Do innych wybitnych poetów należeli m.in. Leopold Staff (m.in. Sny o potędze, Dzień duszy), Bolesław Leśmian (Sad rozstajny), Tadeusz Miciński (W mroku gwiazd), Jan Lemański, Lucjan Rydel, Antoni Lange oraz Stanisław Wyspiański bardziej znany jako malarz i dramaturg.

Młoda Polska obfitowała w indywidualności, które posiadały duża wrażliwość i nieprzeciętne uzdolnienia. Tragedią tej epoki było jednak to, że pod wpływem ciśnienia przemian i wydarzeń, głęboko sięgających przeobrażeń światopoglądowych wiele tych wrażliwych i subtelnych organizacji psychicznych uległo wykolejeniu. Ludzie ci określani są często mianem Meteory Młodej Polski. Przykładem był Stanisław Korab Brzozowski, jeden z najbardziej obiecujących debiutantów tego okresu, tworzący poezję katastroficzną, który zginął śmiercią samobójczą. Meteorem Młodej Polski była też Maria Komornicka, poetka, która przedwcześnie zamilkła z powodu choroby psychicznej. Poetka ta reprezentowała nurt poezji kobiecej, która w epoce modernizmu wzrosła zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Jej przedstawicielkami były też m.in. Maryla Wolska, Bronisława Ostrowska oraz młoda Zofia Nałkowska.

Równolegle do poezji poważnej rozwijała się poezja satyryczna, wykpiwająca „tragizm istnienia” i „smutek egzystencji” – ulubione motywy poezji młodopolskiej oraz środowisko krytyków literackich i pisarzy. Najwybitniejszym przedstawicielem młodopolskiej poezji satyrycznej był Tadeusz Boy-Żeleński, autor m.in. zbiorku Słówka. Poezję satyryczną uprawiali także Ludwik Szczepański, Franciszek Mirandola i inni.

U schyłku Młodej Polski, w latach I wojny światowej powstał nowy nurt poezji, zwany poezją patriotyczną i legionową. Nurt ten reprezentowali m.in. Jerzy Żuławski (wiersz Do moich synów) i Edward Słoński (wiersz Ta co nie zginęła). W środowisku żołnierzy i legionistów powstało też wiele popularnych pieśni wojskowych (m.in. Szara piechota, Przybyli ułani, Serce w plecaku, Marsz I Brygady i inne).

Dramat [edytuj]

Portret Gabrieli Zapolskiej autorstwa Juliana Fałata z 1898

Wśród dramaturgów epoki Młodej Polski na czoło wysuwała się twórczość Stanisława Wyspiańskiego. Był autorem dramatów poświęconych tematyce powstania listopadowego (Warszawianka, Lelewel, Noc listopadowa), podejmujących tematykę antyczną (m.in. Powrót Odysa, Achilleis, Meleager) oraz podejmujących tematykę związaną z legendarnymi i historycznymi dziejami Polski (m.in. Legenda, Bolesław Śmiały). Wielki rozgłos Wyspiański zyskał dzięki dramatowi Wesele – będącym syntezą podstawowych problemów współczesnego życia narodowego przy zastosowaniu najnowocześniejszych technik literackich i teatralnych przełomu wieków oraz Wyzwolenie. Jego śmierć w 1907 roku była postrzegana przez współczesnych jako zamknięcie pewnego, zresztą bardzo ważnego etapu rozwoju młodopolskiej literatury.

Modernistyczny dramat często podejmował tematykę ludzkiej obłudy moralnej, krytykując dwulicowość i cynizm ludzi określanych jako "filistrowie" i "kołtuni", czyli ludzie postrzeganie, jako niżsi społecznie. Arcydziełami naturalistycznego dramatu były sztuki Gabrieli Zapolskiej (m.in. Moralność pani Dulskiej, Ich czworo i Panna Maliczewska) oraz Włodzimierza Perzyńskiego (m.in. Lekkomyślna siostra, Szczęście Frania). Wielki sukces odniosły dwie sztuki Jana Augusta Kisielewskiego (W sieci i Karykatury), które wywołały entuzjazm w środowisku modernistycznej młodzieży.

Wysoki poziom reprezentowały historyczne i współczesne sztuki Adolfa Nowaczyńskiego (m.in. Nowe Ateny, Wielki Fryderyk), Tadeusza Rittnera (m.in. W małym domku), Lucjana Rydla (m.in. Zaczarowane koło), Jerzego Żuławskiego, Stanisława Przybyszewskiego (m.in. Śnieg), Stefana Żeromskiego (Róża, Uciekła mi przepióreczka) i wielu innych.

W prozie polskiej epoki modernizmu na czoło wysuwają się nazwiska Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta. Stefan Żeromski jest autorem licznych powieści, które uchodzą za klasykę polskiej literatury. Jest to m.in. głośna powieść Popioły z czasów wojen napoleońskich, Wierna rzeka z czasów powstania styczniowego, oraz powieści współczesne Syzyfowe prace, Ludzie bezdomni oraz trylogia powieściowa Walka z Szatanem. Żeromski jest też autorem licznych nowel i opowiadań (m.in. Rozdzióbią nas kruki, wrony, Echa leśne, Siłaczka, Doktor Piotr, Zmierzch, O żołnierzu tułaczu). Twórczość Władysława Reymonta w pełni doceniona została w okresie międzywojennym, kiedy to otrzymał literacką nagrodę Nobla. W swojej twórczości podejmował głównie wątki obyczajowe. W powieści Chłopi ukazał obraz życia polskiej wsi, w Komediantce, Fermentach i Ziemi obiecanej obraz życia miast. Reymont był też autorem trylogii historycznej Rok 1794 oraz fantastycznej powieści Wampir.

Do innych znanych przedstawicieli prozy Młodej Polski należeli Władysław Orkan – piewca góralszczyzny i dokumentalista nędzy ludności wiejskiej (m.in. Komornicy, W roztokach), Wacław Berent – konsekwentny poszukiwacz formy literackiej (m.in. Próchno), Zygmunt Niedźwiecki – wybitny nowelista, Wacław Sieroszewski - popularny autor powieści i opowiadań z Dalekiego Wschodu i Północy, Józef Weyssenhoff (m.in. Soból i panna), Ignacy Dąbrowski – autor powieści psychologicznych, Karol Irzykowski (Pałuba) oraz Ludwik Stanisław Liciński. Osobne miejsce poświęcić można prozaikom, którzy podejmowali problem walki narodowo-wyzwoleńczej i rewolucyjnej, wykraczając ponad przyjmowaną wówczas koncepcję „sztuka dla sztuki”. Należeli do nich m.in. Andrzej Strug (Ludzie podziemni, Dzieje jednego pocisku), Gustaw Daniłowski, Stanisław Brzozowski. Arcydziełem polskiej prozy fantastyczno-naukowej była trylogia księżycowa Jerzego Żuławskiego, na którą składały się powieści Na Srebrnym Globie, Zwycięzca, Stara Ziemia. W dziedzinie literatury popularnej, przeznaczonej dla masowego czytelnika wyróżniali się Maria Rodziewiczówna autorka powieści patriotycznych rozgywających się w środowisku ziemiańskim (m.in. Dewajtis) , Helena Mniszkówna – autorka romansów (m.in. Trędowata), Wacław Gąsiorowski – twórca powieści historycznych oraz Artur Oppman - autor utworów dla dzieci.

Krytyka literacka [edytuj]

Dziejom literatury polskiego modernizmu od początku towarzyszyła działalność krytycznoliteracka. Wczesna faza kształtowania nowej literatury ujawniła, jak to bywa w okresach przełomu, sprzeczne stanowiska. W 1898 roku Artur Górski opublikował swój słynny, kontrowersyjny cykl artykułów pt. Młoda Polska. W 1899 Stanisław Przybyszewski opublikował Confiteor w którym przedstawił modernistyczną wizję rozwoju sztuki i literatury. Przybyszewski (prozaik i dramaturg) był wówczas postacią popularną nie tyle z powodu twórczości, ale w większym stopniu dzięki skandalom obyczajowym, jakie świadomie wywoływał. Uważał on, podobnie jak jego liczni zwolennicy, że sztuka jest celem samym w sobie i należy ja wyzwolić spod jakichkolwiek idei, założeń politycznych, czy społecznych. Jego wizja stała się wkrótce oficjalnym programem młodego pokolenia. Starsze pokolenie krytyków (m.in. Teodor Jeske-Choiński i Piotr Chmielowski) przyjęło go niechętnie, krytycznie odnosząc się do skrajnego indywidualizmu i porzucenia przez pisarzy społecznych i patriotycznych obowiązków. Do zwolenników nowych prądów należeli m.in. Zenon Miriam-Przesmycki, Tadeusz Miciński, Ostap Ortwin, Stanisław Lack, Ignacy Matuszewski. Niektórzy krytycy, jak Wilhelm Feldman, zajmowali stanowisko dwuznaczne: z jednej strony popierali nowe prądy, równocześnie jednak pisali o politycznych i społecznych obowiązkach sztuki. Najbardziej znaczącym krytykiem literackim tego okresu był Ignacy Matuszewski, autor m.in. książki Słowacki i nowa sztuka, w której uzasadniał postawę ideową modernistów. Ciekawą postacią był też Stanisław Brzozowski, początkowo entuzjasta Przybyszewskiego, następnie po wydarzeniach 1905 roku, przeszedł głęboką przemianę publikując dzieła (m.in.Legenda Młodej Polski), w których sformułował zadania literatury i kultury, mające podporządkować sztukę tezie moralnej i społecznej, czyli oddziaływać wychowawczo na społeczeństwo. Przemiana po roku 1905 stała się udziałem nie tylko Brzozowskiego, ale szeregu innych krytyków literackich i twórców. Przelana na ulicach Warszawy i innych miast krew uświadomiła, bowiem jałowość sporów w literaturze, które wobec poważnych realnych problemów współczesności straciły jakby cały swój sens i znaczenie. Pokazała też, że kultura nie może się rozwijać w całkowitym oderwaniu od rzeczywistości. Mówi się, że: „Młoda Polska w jedną noc posiwiała”, faktem jest jednak, że od tego czasu rozpoczął się proces „likwidacji” Młodej Polski, czemu sprzyjali oprócz Brzozowskiego tacy krytycy i pisarze jak Karol Irzykowski, Adolf Nowaczyński, czy najwybitniejszy krytyk i twórca Tadeusz Boy-Żeleński (m.in. Ludzie żywi, Brązownicy), którzy coraz bardziej odcinali się od modernizmu, a często w różny sposób go krytykowali lub ośmieszali. Ostateczny kres Młodej Polsce położyła I wojna światowa, wobec której żaden twórca nie mógł przejść obojętnie.

Twórcy [edytuj]

Literatura polska - okres międzywojenny

Tablica upamiętniająca powstanie grupy Skamander, najbardziej liczącego się ugrupowania poetyckiego w dwudziestoleciu międzywojennym

Literatura polska dwudziestolecia międzywojennego – jest to epoka w historii polskiej literatury przypadająca na lata od odzyskania niepodległości w roku 1918 do wybuchu II wojny światowej.

Podział literatury ze względu na charakter zjawisk w niej występujących [edytuj]

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku po ponad stuletnim okresie zaborów stworzyło nowe warunki dla rozwoju polskiej kultury i literatury. W 1920 roku powstał Związek Literatów Polskich, zaś w 1924 roku została powołana polska sekcja PEN Clubu reprezentująca polską literaturę na forum międzynarodowym. Literatura międzywojenna nie była jednolita. Pod względem charakteru zjawisk literackich można ją podzielić na dwa różne okresy. Pierwszy z nich, przypadający na lata dwudzieste XX wieku charakteryzuje optymizm, wielka radość i euforia z powodu zakończenia wojny i odzyskaniu wolności, a także wizja świetlanej przyszłości dla Polski i świata, radość życia, pochwała witalności. Ów optymizm widoczny jest szczególnie w twórczości poetów związanych z grupą Skamander, których utwory wyrażają radość i fascynację codziennością. Drugi okres, przypadający na lata trzydzieste zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu cywilizacji i ogólnego pesymizmu. Było to spowodowane szokiem, jakim dla ludzi ówczesnych była recesja gospodarcza lat trzydziestych, zwana wielkim kryzysem, która objęła cały świat nie wyłączając Polski odbierając ludziom poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa. Dodatkowo w tym okresie nastąpił wzrost potęgi państw totalitarnych, takich jak III Rzesza i ZSRR, co budziło uzasadnione obawy o bezpieczeństwo Polski i świata. Pesymizm miał też inne przyczyny, psychologiczno-społeczne – wynikające z upadku wartości w życiu ludzkim, jaki w tym okresie był zauważalny oraz z sytuacji człowieka w społeczeństwie i jego relacji z innymi ludźmi. Wszystkie te czynniki zaowocowały rozwojem literatury katastroficznej, która najpełniej wyraziła się w twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz poetów Awangardy Krakowskiej. Ich czarne przepowiednie zrealizowały się częściowo w 1939 roku, kiedy wybuchła II wojna światowa.

Proza polska okresu międzywojennego [edytuj]

Proza polska dwudziestolecia międzywojennego w swoim początkowym okresie była zdominowana przez pisarzy, którzy debiutowali jeszcze w epoce Młodej Polski, takimi jak Stefan Żeromski ("Przedwiośnie"), Wacław Berent, Władysław Orkan, Andrzej Strug ("Pokolenie Marka Świdy") oraz Władysław Stanisław Reymont, który w 1924 otrzymał literacką nagrodę Nobla. Pełnię talentu w tym okresie rozwinęli Zofia Nałkowska (m.in. "Granica'), Juliusz Kaden-Bandrowski ("Czarne Skrzydła", "Generał Barcz"), Maria Dąbrowska (m.in. "Noce i dnie"), Jarosław Iwaszkiewicz (m.in. "Młyn nad Utratą"), Maria Kuncewiczowa ("Cudzoziemka"), Pola Gojawiczyńska ("Dziewczęta z Nowolipek"), Jan Parandowski ("Niebo w płomieniach") i wielu innych. Odrębne miejsce w prozie dwudziestolecia zajmowała Zofia Kossak-Szczucka, której "Krzyżowcy" zapewniły trwałe miejsce w polskiej literaturze. Wśród debiutantów największy rozgłos zyskali Jerzy Andrzejewski, Teodor Parnicki ("Aecjusz ostatni Rzymianin") oraz Emil Zegadłowicz ("Zmory"). Dużą poczytnością cieszyła się "Zazdrość i medycyna" Michała Choromańskiego oraz reportaże Melchiora Wańkowicza. Spośród pisarzy związanych z lewicą rozgłos zyskał Leon Kruczkowski, dzięki powieści "Kordian i Cham". Najbardziej nowatorskie pod względem formy były utwory Stanisława Ignacego Witkiewicza, które przepojone były nastrojem katastrofizmu (m.in. "Nienasycenie") oraz Witolda Gombrowicza ("Ferdydurke") i Brunona Schulza ("Sklepy cynamonowe", "Sanatorium pod klepsydrą").

Odrębne miejsce zajmowała literatura popularno-rozrywkowa, przeznaczona dla szerokiego kręgu czytelników. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu literatury dwudziestolecia był Tadeusz Dołęga-Mostowicz autor licznych popularnych powieści, takich jak "Kariera Nikodema Dyzmy", "Znachor", czy "Dr. Murek zredukowany", gdzie obok sensacyjnej fabuły znaleźć można było satyryczne spojrzenie na ówczesną politykę i społeczeństwo. Innymi twórcami literatury rozrywkowej byli m.in.Antoni Marczyński - autor powieści sensacyjno-kryminalnych, Irena Zarzycka – autorka lekkich romansów oraz Stefan Grabiński – twórca literatury fantastyki i grozy. W dziedzinie twórczości dla dzieci i młodzieży na czoło wysuwał się Kornel Makuszyński autor takich powieści jak "Szatan z siódmej klasy", "Szaleństwa panny Ewy", "O dwóch takich co ukradli księżyc", "Panna z mokrą głową". Twórczość dziecięco-młodzieżową uprawiali też Janusz Korczak (m.in. "Król Maciuś Pierwszy"), Maria Kownacka, Jan Brzechwa, Janina Porazińska i wielu innych.

Poezja polska okresu międzywojennego [edytuj]

W poezji dwudziestolecia międzywojennego, podobnie jak w prozie początkowo dominowali twórcy debiutujący w okresie Młodej Polski. Byli to między innymi: Bolesław Leśmian ("Napój cienisty"), Leopold Staff ("Ucho igielne") oraz Jan Kasprowicz. Z czasem do głosu zaczęło dochodzić nowe pokolenie, z którego największą poczytnością cieszyli się twórcy związani z grupą Skamander: Jan Lechoń, Julian Tuwim (m.in. "Jarmark rymów"), Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz oraz Kazimierz Wierzyński, który w 1932 roku otrzymał nagrodę poetycką IX Olimpiady. Oryginalną poezję tworzyły też Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, która do swoich liryk wprowadziła elementy erotyczne, nową składnię i obiegowe zwroty oraz Kazimiera Iłłakowiczówna, w której twórczości brzmiała nuta głębokiej religijności. Pod znakiem awangardy rozwijali swoją twórczość m.in. Julian Przyboś, Tadeusz Peiper, Anatol Stern i Bruno Jasieński. Poezję nawiązującą do tradycji romantycznej tworzyli m.in. Józef Czechowicz i zmarły przedwcześnie Jerzy Liebert. Nurt rewolucyjny i patriotyczny reprezentował m.in. Władysław Broniewski. Poezję katastroficzną tworzyli Czesław Miłosz, Władysław Sebyła i inni. Oryginalnym i popularnym poetą nie związanym z żadnym liczącym się ugrupowaniem literackim był Konstanty Ildefons Gałczyński. Do osobliwości poezji dwudziestolecia międzywojennego zaliczyć też można twórczość polskich futurystów, takich jak Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski i Bruno Jasieński, która manifestowała bunt przeciwko tradycyjnym regułom poezjotwórczym.

Twórczość dramatyczna w okresie międzywojennym [edytuj]

W dziedzinie dramatu przodowali Jerzy Szaniawski ("Żeglarz", "Most", "Adwokat i róże"), Karol Hubert Rostworowski (trylogia: "Niespodzianka", "Przeprowadzka" i "U mety"), Jarosław Iwaszkiewicz, Adolf Nowaczyński, Stanisława Przybyszewska, Bruno Jasieński ("Bal manekinów") oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz, którego dramaty "Kurka wodna", "Jan Maciej Wścieklica" i inne były w tym okresie na ogół nie rozumiane i nie doceniane. Popularne komedie pisali m.in. Antoni Cwojdziński, Adam Grzymała-Siedlecki oraz Włodzimierz Perzyński.

Krytyka literacka [edytuj]

Pośród krytyków literackich dwudziestolecia międzywojennego na czoło wysuwa się postać Tadeusza Boy-Żelenskiego, który był również oryginalnym twórcą oraz wybitnym tłumaczem. Jego zasługą był przekład i przyswojenie kulturze polskiej najwybitniejszych dzieł literatury francuskiej. Innymi znanymi krytykami byli m.in. Karol Irzykowski, Antoni Słonimski i Kazimierz Wyka.

Pisarze i poeci okresu międzywojennego [edytuj]

Utwory okresu międzywojennego [edytuj]

Literatura polska w okresie II wojny światowej

Literatura polska w okresie II wojny światowej - epoka w historii literatury polskiej przypadająca na lata okupacji hitlerowskiej oraz okupacji sowieckiej, kiedy zarówno twórczość polskich pisarzy jak i życie artystyczno-literackie zostały dramatycznie zagrożone. Wszelka legalna działalność wydawnicza bądź twórcza została zaprzepaszczona; instytucje związane z literaturą, wydawnictwa, stowarzyszenia, szkoły średnie i wyższe zmuszono do zaprzestania działalności. Środowisko pisarzy zostało więc chaotycznie rozproszone: część znalazła się w obozach koncentracyjnych, łagrach, gettach, została deportowana w inny rejon kraju, niektórzy wyemigrowali (Tuwim, Wierzyński). Wielu wstąpiło w szeregi wojska polskiego poza granicami kraju, wielu zostało zamordowanych lub zginęło w walce.

Ci, którzy pozostali w kraju zajęli się organizowaniem życia literackiego w konspiracji: były to np. zebrania lub wieczory poezji - spotkania literatów w mieszkaniach w celu dyskutowania i lektury poezji, publikacji. Miasta, w których takie spotkania odbywały się najczęściej to Warszawa, Kraków i Lwów. Pisarze uczestniczyli także w współtworzeniu podziemnej prasy i wydawnictw (około 200 z 1500 polskich podziemnych publikacji dotyczy literatury). Duża część pisarzy i poetów walczyła w polskiej armii na obczyźnie, bądź była związana z podziemnym ruchem oporu wojskowym lub cywilnym w kraju.

Twórczość i działalność literacka [edytuj]

Bardzo wielu poetów rozpoczęło konspiracyjne wydawanie tomików swoich wierszy. Były drukowane anonimowo lub pod pseudonimami literackimi najczęściej w nakładzie kilkunastu lub kilkudziesięciu egzemplarzy. Wydawnictwa obejmujące większą ilość autorów jak np. antologie poezji, podręczniki, gazety itp. sięgały liczby kilku tysięcy egzemplarzy, np. nakład antologii pt. Słowo prawdziwe. Powstawała poezja okolicznościowa, skierowana do społeczeństwa i dotycząca ówczesnych wydarzeń. Dużego znaczenia nabrała pieśń, esej, nowela, a także satyra jako element psychologicznej samoobrony. Istotne dzieła, które krążyły wtedy w maszynopisach. Twórczość powstająca pod katastroficznym wrażeniem wojny i okupacji do dziś jest uważana za świadectwo tamtych lat.

Poezja w okupowanym kraju [edytuj]

W warunkach okupacji debiutowało całe pokolenie młodych poetów, angażujących się w walkę narodu przetrwanie oraz chroniących wartości narodowe przed grozą rzeczywistości. Pokolenie to nazwane zostało po wojnie pokoleniem kolumbów. Najwybitniejszym przedstawicielem tego pokolenia był Krzysztof Kamil Baczyński, który poległ śmiercią żołnierza w powstaniu warszawskim. Do tego pokolenia należeli też Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Roman Bratny, Wacław Bojarski, Witold Zalewski i wielu innych. W warunkach okupacji tworzyli też debiutujący przed wojną Mieczysław Jastrun, Czesław Miłosz oraz Jerzy Zagórski. Na terenie okupowanym przez ZSRR wybitnym talentem błysnęli m.in. więzień łagrów Zdzisław Broncel oraz komunizujący poeci Lucjan Szenwald i Adam Ważyk.

W gettach, niemieckich obozach jenieckich, więzieniach lub obozach koncentracyjnych tworzono poezję okolicznościową (m.in. Tadeusz Borowski, Grzegorz Timofiejew). Tomik wierszy powstałych w obozach śmierci to np. Szopka w Dachau. Poezja obozowa miała na celu podniesienie na duchu więźniów, mobilizację moralną, psychologiczną walkę o godność i przede wszystkim protest przeciwko zbrodniom ludobójstwa.

Poezja pisana bezpośrednio pod wrażeniem powstania warszawskiego to wiersze przede wszystkim Zbigniewa Jasińskiego, ale także Józefa Szczepańskiego, Józefy Radzymińskiej, Mieczysława Ubysza, Stanisława Marczaka-Oborskiego. W tamtym czasie powstało także dużo piosenek (Pałacyk Michla, Marsz Mokotowa, Warszawskie dzieci i inne).

Proza w okupowanym kraju [edytuj]

Prozę polską w okupowanym kraju reprezentowali tacy twórcy jak Jerzy Andrzejewski (autor nowel wojennych), Zofia Kossak-Szczucka (W piekle, Golgota), Kazimierz Wyka (Listy do Jana Bugaja), Maria Kann (Na oczach świata), Kazimierz Brandys, Stanisław Dygat, Antoni Gołubiew i Zofia Nałkowska. Wielu pisarzy napisało pamiętniki lub prace wspomnieniowe dotyczące przeżyć wojennych (m.in. Karol Irzykowski, Zofia Nałkowska, Karol Koniński, Leopold Buczkowski, Miron Białoszewski, Maria Dąbrowska, Maria Rodziewiczówna, Eugeniusz Szermentowski). Wielką popularnością cieszyła się książka Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego - wydany konspiracyjnie obraz czynu żołnierskiego Armii Krajowej i Szarych Szeregów.

Literatura polska na Zachodzie [edytuj]

Poza granicami kraju również powstawała polska literatura podtrzymująca ducha narodu. Najbardziej znani twórcy emigracyjni tego okresu to m.in.: Julian Tuwim (autor Kwiatów polskich), Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Prozę polską na emigracji reprezentowali m.in.: Michał Choromański, Witold Gombrowicz, Maria Kuncewiczowa, Teodor Parnicki, Stanisław Vincenz, jak również publicyści relacjonujący polski wysiłek zbrojny na Zachodzie tacy jak Arkady Fiedler (min. Dywizjon 303), Janusz Meissner oraz Ksawery Pruszyński. Na emigracji powstawały wtedy również przejmujące wspomnienia z ZSRR autorstwa Hermini Naglerowej i Beaty Obertyńskiej.

Pisarze i poeci [edytuj]

Niektóre wydawnictwa literackie [edytuj]

Antologie poezji [edytuj]

Epoka starożytności to najstarszy okres w dziejach kultury europejskiej. Za jej początek przyjmuje się ten czas, kiedy człowiek zaczął pozostawiać po sobie ślady kultury materialnej(ok. 2000 r.p.n.e.). Antyk jako epoka literacka rozpoczyna się ok. 6 w.p.n.e. i trwa do 5 w.n.e. Ze starozytnościa wiąże się początek sztuki, literatury, filozofii i nauki.

Słowo filozofia pochodzi od dwóch wyrazów grackich: filos- miłośnik i zofia- nauka. Filozofia to najstarsza i pierwotna dziedzina nauki. Do rozwinięcia się tej epoki przyczynili sie m.in.:
- Sokrates(469-399r.p.n.e.) znany jako autor dwóch teorii: "Wiem, że nic nie wiem" i "Nauka jest cnotą"
- Platon(427-347 r.p.n.e.) był uczniem Sokratesa i twierdził, że świat jest lustrzanym odbiciem doskonałej idei trójjedności: prawdy, dobra i piękna. Od Platona pochodzi koncepcja miłości jako spotkania dóch połówek.

W antyku wykształciły się także dwie szkoły filozoficzne:
- Stoicyzm- szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition ok. 300 r.p.n.e.. Stoicy uwazali, ze rzeczy materialne są nietrwałe a jedynym dobrem jest cnota, honor i dobre imię. Życie człowieka to ciągłe przeplatanie się radości i smutku, dlatego należy nauczyć się dystansu, opanowania i spokoju w przyjmowaniu tego co przyniesie los.
-Epikureizm- twórą kierunku był Epikur( 341-270r.p.n.e.). Według epikurejczyków celem życia jest szczęście, człowiek powinien żyć tak, aby ograniczać troski i cierpienia, a cieszyć się z każdej chwili, poszukiwać radości zgodnie z zasadą Epikura:"Carpe Diem"-"chwytaj dzień".Epikur głosił zasadę tzw. "małych szczęść", uważał, że należy żyć bez strachu przed śmiercią.
Antyk- najstarsza epoka literacka, która ustaliła klasyczny wzór literatury, sztuki. W starożytności nastąpił podział na rodzaje i gatunki literakie. Pojawiły się bogate motywy, do których późniejsze epoki będą się odwoływać.

Starożytność


1. Nazwa i ramy czasowe

Nazwa antyk wywodzi się od łacińskiego słowa antiquus i oznacza dawny.Za początek starożytności przyjmuje się przełom wieków IX i VIII p.n.e. , czyli czas , w którym żył i tworzył Homer. Za koniec antyku przyjmuje się okres pomiędzy IV a VI wiekiem n.e..
Umowną datą jest rok 476 , czyli rok zdobycia Rzymu przez wojska germańskie.

2. Filozofia

Sokrates
Wprowadził pojęcie cnoty rozumianej jako doskonałość, czyli mądrość , umiejętność panowania nad sobą , sprawiedliwość. Sokrates wierzył , że niemożliwe jest osiągnięcie ideału cnoty bez wiedzy, czyli mądrości.
Platon
Platon był uczniem Sokratesa. Uważał , że świat w którym żyjemy , jest odbiciem świata bytów idealnych. Każdy element świata materialnego ma swój idealny pierwowzór w świecie idei. Celem życia ludzkiego jest więc dążenie do ideału.
Arystoteles
Arystoteles był uczniem Platona. Wprowadził pojęcie eudaimonii , czyli ideału ostatecznego. Uważał , że szczęście może dać jedynie zdolność czynienia dobra.
Szkoły filozoficzne
Epikurejczycy- szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341-270 p.n.e.), który uznawał za cel życia rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata; uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii.
Stoicy - szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (IV - III) w. p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania. Twierdzili, że szczęście zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga. W ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie
Hedoniści - wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arstypa z Cyreny, a powracającej wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

3. Mitologia i mity

Mitologia jest to tradycyjne przekazywanie opowiadań o bogach, półbogach i bohaterach z czasów legendarnych. Mitologia to również nauka badająca te opowiadania.

Mit - jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi. Jako przykład mitu greckiego można podać mit o Prometeuszu lub mit o Ikarze. Mity te funkcjonują jako relikty przeszłości. Motywy, postawy i wyrażenia pochodzące z mitów istnieją do dziś w literaturze i sztuce, a nawet w języku. Współczesny człowiek nie traktuje mitów greckich jako sfery wierzeń religijnych, lecz tkwią one w świadomości i kulturze dzisiejszego człowieka, gdyż przedstawiają one uniwersalne ludzkie czyny i uczucia. W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, “złoty wiek”). Noszą one nazwę topos, ich zbiór to topika.

Funkcje mitów:
poznawcze - dzięki mitom ludzie wyjaśnili pewne niezrozumiałe zjawiska przyrody np. burza z piorunami.
światopoglądowe - mity, które były podstawą wierzeń religijnych.
sakralne - mity, które przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały jak czcić bogów.

Podział mitów:
mity teogoniczne - o powstaniu bogów;
mity kosmogoniczne - o powstaniu świata;
mity antropogeniczne - o powstaniu człowieka;
mity genealogiczne - o historii rodów;

Mi o narodzinach świata
Z Chaosu powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania..
Narodziny bogów (teogonia) - Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom.
Boska para spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, min. Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, m.in. Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości).
Uranos obawiając gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów strącił ich do Tartaru. Wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca sierpem, pozbawił go tronu. Z krwi Uranosa zrodziły się Erynie - boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach. Wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf.
Żoną Kronosa byłą Rea. Rodziły się dzieci, ale bóg mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci. Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa. Wychowywał się na Krecie, a dorósłszy zgodnie z przepowiednią pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hesti (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju).
Dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól).
Władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różonopalca bogini jutrzenki, Eos.
Nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra - bogini przeznaczenia

Pierwowzory ludzkich postaw i pasji
Wiele mitów utrwaliło pierwowzory (archetypy) ludzkich postaw i pasji, i jako takie są składnikiem dzieł literackich i malarskich, muzycznych, itp.
Edyp - tebańczyk, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z przepowiednią zabił własnego ojca i poślubił matkę. Ojciec Polinejkesa, Etoklesa, Antygony i Ismeny.
Prometeusz - archetyp buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy. Tytan, który wbrew woli Zeusa nie tylko ofiarował ludziom ogień, ale też zakpił sobie z nich sprytnie ustalając zasady dzielenia mięsa ofiarnego. Za nieposłuszeństwo został skazany na męki: przykuty do skały na Kaukazie cierpiał niewypowiedziany ból, bowiem co wieczór ptak wydziobywał mu wątrobę, która za dnia odrastała. Uwolniony przez Herkulesa.
Dedal - archetyp człowieka rozważnego, doświadczonego, ale postrzeganego jako skrajnego realistę. Uosabia tęsknotę za ojczyzna, pragnienie niezależności i wolności. Mitologiczny twórca labiryntu, znakomity architekt i wynalazca.
Syzyf - symbol pracy bezowocnej, nie przynoszącej zamierzonego efektu
Ikar - archetyp człowieka, który w pragnieniu pokonania granic, jakie stawia człowiekowi natura, potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia; symbol uniesienia, upojenia swobodą; również - klęski nauczyciela. Syn Dedala, zginął, kiedy pomimo upomnień ojca wzbił się zbyt wysoko i promienie słoneczne roztopiły wosk, którym zlepione były skrzydła.
Herkules - syn Zeusa i ziemianki Alkmeny. Zasłynął jako wykonawca dwunastu prac. Symbolizuje odwieczny sen o potędze, jego przykład dowodzi, że dzięki męstwu i wytrwałości można dokonać czynów przekraczających pozornie możliwości człowieka.
Kasandra - zwiastunka katastrofy, nieszczęścia.

4. Epika antyczna
Homer
Pochodził z Chios, żył na przełomie IX/VIII w. p.n.e. Rozpoczął epokę literacką. Iliada powstała ok. 800 r. p.n.e., a Odyseja ok. 750 r. p.n.e. „Iliada" jest utworem opartym na micie o wojnie trojańskiej i dotyczy wydarzeń z ostatniego roku wojny.
Epos - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; utwory cechują się dłuższą formą oraz pisane są wierszem.
Epos homerycki - heroiczne opowiadanie o przeszłości, utrzymane w tonie obiektywnym, przy czym świat przedstawiony oddzielony jest od współczesności i narratora. Świat boski i ziemski łączy się w swoich działaniach; bohaterowie są wyjątkowi i gotowi do walki. Styl e. podniosły, występuje wiele powtórzeń , hiperboli, porównań homeryckich, stałych epitetów, opisów, inwokacji.
„Iliada" ma cechy eposu.
- przedstawia losy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń (historycznych) ważnych dla danego bohatera;
- inwokacja - wstęp, wprowadzenie - jest bezpośrednim zwrotem (do Muzy) z prośbą o natchnienie w pisaniu, przedstawione jest o czym będzie „Iliada";
- występuje opis retardacyjny (bardzo dokładny opis), który opóźnia akcję i nie ma wpływu na akcję (najczęściej dotyczy codziennego życia);
- zestawienie scen statycznych (rozmowy, narady) i dynamicznych (walki, pojedynki - sceny batalistyczne);
- miara wierszowa - heksametr;
- paralelizm –równoległość dwu akcji – w świecie bohaterów i w świecie bogów;
- stałe powtarzające się epitety;
- porównanie homeryckie - jest długie i przedstawia jakąś scenę;
- liczba ksiąg w eposie musi być podzielna przez 6;
- narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny, ale jest też zdystansowany i obiektywny (bo nie jest bohaterem);

„Iliada”
Podczas wesela Tetydy i Peleusa bogini Eris rzuciła między siedzące boginie złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Powstał spór, a sędzią w tej sprawie został Parys. Wybrał Afrodytę, która obiecała mu w nagrodę Helenę. Młodzieniec przyjehał do Sparty i porwał żonę Henelaosa. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca znieważył święte prawo gościnności. Rozpoczęto wojnę. W szeregach Hellady Naczelnym dowódcą został Agamemnon. Według przepowiedni los wyprawy zależał od Achillesa. Bez niego Troja nie mogła być zdobyta. On zaś został schowany przez matkę i długo go szukano. Potem nie było wiatru na morzu. Zlikwidować ten problem miał ofiara z córki Agamemnona. U brzegów Azji wodzowie wysłali do Troji Odyseusza i Meneloosa żądając wydania Heleny. Działania wojenne przebiegały opieszale. Miejscem walk była równina nad Skamandrem. Odbywały się turnieje rycerskie. Najlepszy był Achilles. Trwało to 10 lat. W obozie greckim wybuchła zaraza. Między Agamemnonem a Achillesem wybuch konflikt. Achilles do jednej z bitew pożyczył swój strój Petraklosowi. Trojanie bardzo się go bali. Powstrzymał go dopiero Hektor. Achilles mścił się za to jeszcze okrutniej. Wygrał walkę z Hektorem, ale został zabity przez strzałę Parys. Zginął też Parys. Helenę wydano za jego brata. Gdy Trojanie pewni byli swojej klęski Grecy odjechali spod murów Troji. Został tylko olbrzymi drewniany koń. Ukrytych w nim był 12 żołnierzy z Odyseuszem na czele. W nocy wyszli i otworzyli bramy miasta. Wojska greckie wróciły. Zaczęła się rzeź. Zginęli wszyscy Trojanie. Odzyskano Helenę, a wojska greckie wróciły do domu.

„Odyseja”
Tematem „Odysei” są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa niezwykłe przygody w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat, a wracał on po 20 letniej nieobecności. Utwór składa się z 24 ksiąg. Poemat zaczyna się w V księdze od opisu wyprawy syna Odysa w poszukiwaniu ojca. Księgi V-VIII to opowieści o jego przygodach na wyspy Ogigia, gdzie przez 7 lat był więziony (z miłości) przez Kalipso. Z niej dociera do wyspy Feakow i znajduje się na dworze króla Alkinosa. Od IX do XII księgi zaczyna się pierwszoosobowa narracja. Kraj Lalofogów, oślepienie Polifema, gniew Posejdona, pobyt u Ede - pana wiatrów, kraj Lastrygonów - ludożerców, wyspa Kriki, zejście do Hadesu, spotkanie z syrenami. Księga XII i XVI - przybycie Odysa na Italię w przebraniu żebraka. Księga XVII do XIX - pobyt w domu. Księga XXI do XXIV zemsta na zalotnikach.

5. Dramat antyczny i powstanie teatru

Powstanie teatru antycznego wiąże się z kultem Dionizosa- boga narodzin i śmierci, ale także winnej latorośli, wina i urodzaju. Według greckiego mitu to właśnie Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. W otoczeniu bachantek, satyrów i osłów niosących worki z upojnym trunkiem wędrował na rydwanie po wszystkich krajach starożytnego świata przy akompaniamencie hałaśliwej muzyki bębenków. Dla uczczenia boga, który okazał się tak szczodrym darczyńcą, nauczył ludzi zabawy i wszelkiego użycia, starożytni urządzali dwa razy w roku huczne uroczystości. Początkowo orgiastyczny charakter, z czasem, pod wpływem kultu Apollina – boga poezji, muzyki, sztuk i nauk- uległ on złagodzeniu. Wiosną, w porze zrównania dnia z nocą odbywały się Wielkie Dionizje, jesienią zaś Dionizje Małe, obchodzone przede wszystkim na wsi.

Wielkie Dionizje- miejskie- miały charakter podniosłego misterium. Trwały początkowo pięć, a potem sześć dni. Zaczynały się przy końcu marca, kończyły wraz z nadejściem kwietnia. Pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła. W trakcie tego obrzędu chór chłopięcy śpiewał dytyramby- wzniosłe hymny sławiące boga winnej latorośli. Następnie w uroczystym pochodzie przenoszono posąg Dionizosa ze świątyni u stóp akropolis do gaju Akademosa, tam odbywało się nabożeństwo, a następnie wielka uczta. Po zachodzie słońca przy blasku pochodni posąg boga wędrował do Aten. Przez kolejne dni przy udziale dni przy udziale chórów chłopięcych i męskich wystawiano sztuki. Pieśń kultowa ku czci Dionizosa – dytyramb – przekształciła się z czasem w tragedię opartą na dialogu Koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem

Małe Dionizje- wiejskie- nie były tak podniosłe. Miały charakter wesołej, ludowej zabawy. Obchodzono je w Attyce pod koniec grudnia i na początku stycznia. Czczono w ten sposób porę otwierania naczyń z młodym winem. Tak, jak podczas Wielkich Dionizji, składano w ofierze kozła, a jego krwią polewano korzenie winnej latorośli. Przez następne dni miały miejsce wesołe zabawy, procesje, pochody zwane komos. Z pieśni o zaczepnym, żartobliwym charakterze, śpiewanym przez komos wykształciła się z czasem komedia.

Cechy tragedii antycznej:
- zasada trzech jedności : akcji, miejsca i czasu,
- maksymalnie trzech aktorów (tylko mężczyźni);
- tragiczny konflikt bohatera lub bohaterów,
- brak scen zbiorowych,
- występowanie chóru,
- zasada decorum, czyli pisanie tragedii wysokim stylem,
- katharsis, znaczy dosłownie oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną funkcją tragedii. Oznaczało wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz, śledząc akcję tragedii, miał doznać uczucia litości, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, natomiast trwoga miała być jego udziałem, kiedy oglądał dramat człowieka, w którym odnajdował siebie samego. W efekcie katharsis prowadziła do wyzwolenia z tych uczuć.

Budowa tragedii antycznej:
- prolog – określa tematykę utworu,
- parodos – pieśni wchodzącego na sceną chóru,
- epeizodia – poszczególne akty,
- stasima – pieśni chóru,
- eksodos – pieśń chóru schodzącego ze sceny.

Sofokles

Sofokles - wprowadza 3 aktora (mówiącego), zwiększa skład chóru i wprowadza innowację, zrezygnował z trylogii (3 tragedii nie związanych ze sobą), nie był aktorem, napisał ok. 120 sztuk (połowa przyniosła mu sukces i nie dostał nigdy mniejszej nagrody niż 2 miejsce), 7 tragedii przetrwało do dzisiaj: „Ajas", „Antygona", Król Edyp", „Trachimki", „Filoktet", „Edyp w kolonos", Elektra".

„Antygona”
Akcja dramatu Sofoklesa nawiązuje do mitu tebańskiego o rodzie Labdakidów. Po śmierci Edypa rozgorzała walka o tron pomiędzy braćmi Eteoklesem i Polinejkesem. Etokles nie dotrzymał umowy i po roku sprawowania rządów nie chciał ustąpić bratu tronu. Ten sprowadził obce wojska, aby odzyskać koronę. W efekcie obydwaj bracia zginęli. Władzę objął ich stryj Kreon. Uznając Polinejkesa za zdrajcę zakazał grzebania jego zwłok, jednocześnie wyprawiając Etoklesowi uroczysty pogrzeb. Akcja dramatu rozpoczyna się właśnie w tym momencie. Antygona, siostra zmarłych, przeciwstawia się rozkazowi Kr eona i grzebie zwłoki brata. Ten czyn zarysowuje w tragedii sytuację konfliktu dramatycznego.
W „Antygonie”, oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:
- Antygona
Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to klątwa i przekleństwo, ludzkiego - śmierć.
- Kreon
Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale jednocześnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do anarchii i zguby Teb.

Konfrontacja Antygona - Ismena
Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić śmierć brata, chowając go. Ale aby to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego. Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na śmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.

Konfrontacja Kreon - Hajmon
Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jgo decyzja spowodowana była chęcią udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów. Podejrzewając iż poddani mogliby lekcewarzyć jego władzę, kazał stosować wobec nich terror, jako środek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów (Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsadkiem.
Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla włąsnych korzyści. Ostrzega swojego ojca przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem. Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.

Konflikt tragiczny -taki, w którym dochodzi do starcia dwóch słusznych, a jednocześnie sprzecznych względem siebie praw czy racji; zwycięstwo jednych z nich powoduje klęskę drugich równie słusznych (jest ot więc konflikt nie do rozwiązania i taki właśnie stanowi oś rozwoju akcji wszystkich antycznych tragedii).

„Antygona” jak utwór o państwie i władzy
Kreon reprezentując losy państwa wydał zakaz pochowania Polinejkesa. Chciał pokazać, że jest władcą bezwzględnym dla innych. Kreon występował jako władca, który chciał przestrzec innych władców przed jakąkolwiek formą przeciwstawiania się władzy. Kreon nie zmienił decyzji za namową ludu, gdyż nie chciał pokazać, że jest człowiekiem, który łatwo, za namową innych zmienia zdanie. Boi się ludu. Chce pokazać, że on jest władcą i panem. Podporządkowuje sobie całe państwo zamiast się nim opiekować. Hajman uważa natomiast, że Kreon nadużył swojej władzy, oraz że wycofanie się z tej decyzji mogłoby podnieść autorytet władzy.

5. Liryka antyczna

Horacy
Horacy to liryk rzymski, pisał carmina - pieśni (ody), satyry i listy poetyckie. Horacy jest autorem sławnych maksym określających wyznawaną przez niego filozofię życia, np. “carpe diem” - ciesz się tym, co dzień niesie. Horacy wierzył, iż jego twórczość zapewni mu nieśmiertelną sławę, dzięki pamięci potomnych: “Pomnik trwalszy stworzyłem, niźli w spiżu ryty”, “Nie wszystek umrę” (non omnis moriar)

„Exegi monumntum...”
Porównuje swój dorobek literacki do budowanych przez ludzi potężnych monumentów. Stwierdza, że jego utwory będą trwalsze od królewskich piramid ponieważ poezja jest niematerialna. „Nie wszystek umrę” - będzie żył w swoich wierszach i pamięci czytelników.

Tyrteusz
Tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. Porzucenie ziemi ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg zawierających pieśni wojskowe, marszowe i elegie o charakterze politycznym. Według legendy poeta ten natchnął swoimi pieśniami Spartan do zwycięskiej walki. Napisał np.: „Rzecz to piękna”.
„Rzecz to piękna..."
Autor zachęca do walki za ojczyznę i uważa, że hańbą jest, jak ktoś ucieknie z pola walki, taki człowiek będzie biedny, bo straci swój dobytek, ale nie będzie budził współczucia, zniweczy przyszłość swojej rodziny, dzieci i nigdy nie zazna spokojnego życia. Ale jeśli ktoś umrze za ojczyznę będzie szanowany, umrze z honorem.

Safona
Tworzyła na przełomie VII i VI w.p.n.e. Była najwybitniejszą poetką starożytnej Grecji. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie zajmowała się wychowaniem muzycznym skupionych wokół niej dziewcząt. Napisała dziewięć ksiąg, które obejmowały pieśni weselne, miłosne, hymny i modlitwy. Jej wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku. Sławią przyjaźń, miłość i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. Źródłem owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i pustkę.
„Pogarda dla nie znającej poezji"
Autorka uważa, że jak ktoś nie pisał poezji to nie wpisał się w karty historii i nikt go nie będzie wspominać, ani w ogóle znać. Autorka uważa się za lepszą, bo po niej coś zostanie, bo ona pisała poezje.
Anakreont
Tworzył utwory o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają radość życia i urok beztroskich zabaw. Bożka miłości Erosa traktuje jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.
Symonides
W wierszach przedstawia filozofię uczącą przyjmowania życia takim jakim jest. Odradza nadmierną toskę o przyszłość, której nikt nie zna. Każdy dzień może przynieść zmiany na lepsze lub gorsze, zniweczyć wszelkie osiągnięcia i zamierzenia. Znany jest jako piewca władców, uroczystości dworskich. Autor pieśni chóralnych i epigramatów, hymnów, elegii i słynnych trenów. Napisał np.: „Los”.

6. Główne gatunki literatury starożytnej

Mit - Jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi
Epopeja - Najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; utwory cechują się dłuższą formą oraz pisane są wierszem.
Poemat heroikomiczny - Swoistego rodzaju parodia eposu rycerskiego. W antyku z tego gatunku powstała "Batrchomachia" opowiadająca o wojnie nietoperzy ze szczurami.
Elegie patriotyczne - Zagrzewały Spartan do walki. 'Rzecz to piękna"
Anakreontyk - Gatunek zainicjowany przez Anakreona(VI w. p.n.e.) -piewcę wina, kobiet i miłości. Charakterystyczny dla tej poezji jest topos miłości objawiający się w walce z Erosem bądź postacą Erosa rzucającego piłką w przyszłego amanta). "Słodki bój"
Epigramat - Krótki utwór wierszowany o wyrazistej poincie. Pierwotnie nazwą tą określano krótkie napisy nagrobkowe.
Bukoliki (sielanki konwencjonalne) - Są to utwory przedstawiające tzw. 'topos Arkadji'- idealny świat prostych ludzi (posiadających nieprzeciętną mądrość) oparty na naturze.
Wirgiliusz(Publis Vergilius Maro 70- 19 p.n.e.)
Oda (pieśni) - Pieśni o charakterze podniosłym, których głównymi motywami są:
- exegi monumentum- pomnik poetyckiej chwały,
- non omnis moriar- nie wszystek umrę,
- carpe diem- chwytaj chwilę.
Listy - Wyrażały poglądy na temat poezji i sztuki. Poezja winna być uporządkowanym dziełem człowieka przedstawiającym świat realny. Arystoteles wprowadził pojęcie decorum oznaczające, iż język oraz gatunek powinien być dobrany do tematu utworu.
Satyry - Utwory ośmieszające wady i postawy poprzez deformację, ironię i sarkazm.
Poezja tyrtejska - wzywająca do aktywnej walki w obronie zagrożonej wolności
kraju (poezja tyrtejska pojawiła się w literaturze polskiej zwłaszcza w
momentach zagrożenia wolności kraju)

Filozofia i sztuka starożytnej Grecji i Rzymu.
Wyraz filozofia pochodzi od dwóch słów phileo (lubię) i sophia (mądrość). W starożytności termin ten oznaczał całokształt wiedzy racjonalnej. Filozofia grecka zaczęła rozwijać się w VI w.p.n.e., natomiast jej największy rozkwit przypada na V i IV w.p.n.e.

Heraklit z Efezu (VI/V w.p.n.e.) - filozof grecki, przedstawiciel jońskiej filozofii( Jońska filozofia [przyrody] - tradycyjna nazwa całokształtu poglądów głoszonych przez filozofów z pierwszej filozoficznej szkoły starożytnej Grecji,działającej w VI-IV w. p.n.e. w Jonii. Jej przedstawiciele wyjaśniali początek świata i jego naturę za pomocą czynników naturalnych, takich jak: woda, ogień, powietrze) dowodził, że świat ustawicznie się zmienia, co wyraził słowami "panta rei" (wszystko płynie).

Jednym z największych myślicieli greckich był Sokrates (469-399 p.n.e.). Nie zapisywał swoich myśli, gdyż uważał że najlepiej jest je przekazywać słownie, swoją wiedzę przekazywał innym podczas rozmów w różnych okolicznościach, dlatego nie pozostawił po sobie żadnych pism. Uważa się go za twórcę etyki (Etyka - Nauka o moralności, zajmuje się się ustalaniem tego, co jest moralnie dobre, a co złe)gdyż najbardziej interesowała go moralność człowieka. Za największą wartość uważał cnotę, która oznaczała siwośiedlobycć, odwagę, prawdomówność, panowanie nad swoimi uczuciami, mądrość i szlachetność. Twierdził, że cnota zapewnia człowiekowi szczęście. Przeciwstawiał jej dobra materialne, zaszczyty, siłę, urodę jako dobra nietrwałe. W 399 p.n.e. wytoczono mu proces, oskarżając go o to, że nie uznawał państw, kultur religijnych i "psuł młodzież"; skazany na śmierć poprzez otrucie cykutą. Uczniem Sokratesa był Platon (427-347 p.n.e.). Reprezentował on kierunek filozoficzny zwany idealizmem (Idealizm - Kierunek filozofii, przeciwstawny materializmowi, jego podstawowym założeniem jest teza o pierwotności ducha i wtórności materii.)

Platon uważał, że istnieją gdzieś idee - wzory, a nasz świat jest ich niedoskonałym odbiciem. Założyciel szkoły zwanej Akademią Platońską. Stworzył utopijną teorię idealnego ustroju państwa totalitarnego (ściśle wyznaczającego funkcje społeczeństwu). Pozostawił po sobie dwa dzieła: "Obrona Sokratesa" i "Uczta". W pierwszym z nich bronił oskarżonego o rzekomą bezbożność i deprawowanie młodzieży swego mistrza, a swoje wywody włożył w jego usta. W "Uczcie" zawarł rozważania o miłości, jako dążeniu duszy do osiągnięcia wiecznego posiadania dobra.

Epikur (341-270 p.n.e.) podobnie jak Sokrates za najważniejsze dobro uważał szczęście człowieka, a upatrywał je w życiu moralnym. Działalność filozoficzna i naukowa Arystotelesa (384-322 p.n.e.) obejmowała niemal wszystkie dziedziny współczesnej mu wiedzy; 367-347 p.n.e. przebywał w Akademii Platońskiej, potem w 335 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną w Atenach.

W IV-III w. p.n.e. żyło wielu mędrców nazywanych stoikami. Głosili oni życie zgodne z zasadami rozumu. Zalecali powściąganie swoich emocji i umiejętne panowanie nad sobą (stoicki spokój). W filozofii przyrody głosili materializm. Stoicy greccy znaleźli naśladowców w Rzymie. Należał do nich Lucjusz Anneusz Seneka, autor rozprawy "O życiu szczęśliwym". Uważał on życie szczęśliwe jako zgodne z naturą człowieka, to jest dążące do czynienia dobra i odrzucenia wszelkiego zła.

Marek Aureliusz (121-180), cesarz rzymski, zwany "filozofem na tronie" , pochodził ze starego rodu plebejskiego. Był człowiekiem spokojnym i skromnym. Nienawidził wojen, które jeszcze bardziej pognębiały lud rzymski nękany częstymi powodziami, pożarami, a także głodem. Rządy sprawował z niechęcią, natomiast uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. "Rozmyślania" , powstałe jako pamiętnik spisany na jednej z wypraw wojennych.

Sztuka starożytnej Grecji i Rzymu reprezentowana była głównie przez rzeźbiarzy. Do najwybitniejszych należą: Fidiasz (brązowe posągi Ateny), Myron ("Dyskobol"), Skopas i Praksyteles.


Rozwój religii greckiej oraz świat bogów greckich wg. "Mitologii" J. Parandowskiego.
Mitologia jest zbiorem baśni o bogach i bohaterach. Fetyszyzm jest najstarszą formą religii greckiej polegającą na oddawaniu czci przedmiotom martwym. Inną formą religii był antropomorfizm czyli wyobrażenie bogów na wzór ludzi.

Świat bogów greckich.
Bogowie olimpijscy:
Afrodyta - bogini miłości i piękności; córka Zeusa i Dione; zrodzona z fal morskich; żona Hefajstosa
Apollo - bóg wyroczni i wróżb, patron wieszczów, poetów, opiekun muz; syn Zeusa i Latony
Ares - bóg wojny; syn Zeusa i Hery; kłótliwy i brutalny, niemiły bogom i ludziom; symbol - miecz
Artemida - bogini łowów i lasów, płodności i śmierci
Atena - bogini mądrości, sztuki, nauki; córka Zeusa, wyskoczyła z jego głowy w pełnej zbroi
Erato - muza pieśni miłosnej
Euterpe - muza liryki
Hefajstos - bóg ognia i kunsztu kowalskiego; syn Zeusa i Hery; mąż Afrodyty
Hera - żona Zeusa; bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej
Hermes - posłaniec bogów, bóg złodziei i kupców; bóstwo płodności; syn Zeusa i Mai
Kalliope - muza pieśni bohaterskiej
Klio - muza historii
Melpomene - muza tragedii
Muzy - opiekunki poezji, tańca, sztuki i nauki:
Polihymnia - muza hymnów i pieśni pobożnych
Taleja - muza komedii
Terpsychora - muza tańca
Urania - muza gwiaździarstwa
Zeus - najwyższy bóg, pan nieba, błyskawic i piorunów; symbol - piorun
Bogowie światła i powietrza:
Helios - bóg Słońca; źródło światła i życia
Iris - bogini tęczy; posłanka bogów do ludzi
Selene - bogini Księżyca
Bogowie wiatrów:
Boreasz - wiatr północny
Euros - wiatr wschodni
Notos - wiatr południowy
Zefir - wiatr zachodni
Bogowie ziemscy:
Asklepios (Eskulap) - bóg sztuki lekarskiej
Demeter - bogini życia, urodzaju, patronka rolników
Dionizos - bóg ekstazy i wina
Persefona - bogini śmierci
Westa - bogini-opiekunka ogniska domowego
Bogowie morza:
nereidy
Posejdon
Proteusz
Tetyda - matka Achillesa
Bogowie świata podziemnego:
Erynie - mścicielki wszeliej nieprawości, a zwłaszcza przelanej krwi
Hades - bóg świata zmarłych, surowy i bezlitosny bóg świata
Bóstwa doli i spraw ludzkich:
Eirene - bogini pokoju
Fortuna - bogini szczęścia
Hymen - opiekun młodych małżeństw, bóstwo weselne
Hypnos - opiekun snu
Mojry
bóstwa losu, ludzkiego życia; Lachesis, Kloto, Atropos
Nike - skrzydlata bogini zwycięstwa
Tanatos - bóg śmierci
Temida - bogini sprawiedliwości
Bogowie i ludzie - wzajemne relacje między nimi.
W "Mitologii" Jana Parandowskiego (Jan Parandowski (ur. 1895) - prozaik, eseista, tłumacz. Miłośnik i znawca starożytnej kultury grecko - rzymskiej. Utwory: "Mitologia", "Dysk olimpijski", zbiory "Trzy znaki Zodiaku","Godzina śródziemnomorska", przekłady m.in. "Odyseja" Homera.)

Początkowo mieszkańcy starożytnej Grecji wyznawali fetyszyzm. Była to najstarsza forma religii, polegająca na oddawaniu czci przedmiotom martwym: głazom, ogromnym drzewom, nie ociosanym palom i meteorytom, które spadając z nieba były czymś niezwykłym i niepojętym. Następny etap rozwoju religii greckiej stanowił antropomorfizm, a więc bogowie przybierali postacie ludzkie. Byli jednak niezwykle piękni i przerastali urodą najpiękniejszych ludzi. Zdarzały się oczywiście wyjątki. Przykładem tego był Hefajstos, kaleki bóg ognia i kunsztu kowalskiego.

Kto uważa, że bogowie greccy, podobnie jak Bóg chrześcijański, są dobrzy, łaskawi i mądrzy, ten jest w błędzie, ponieważ społeczność niebiańska dzieliła się na klasy wyższe i niższe, a w każdej z nich toczyła się walka o władzę. Stosowane były rozmaite podstępy, zawiązywały się spiski i tak bez końca.

Jeżeli chodzi o stosunki między bogami i ludźmi, to były one rozmaite. Prawie każda wioska i miasto miało swoje główne bóstwo, któremu składało szczególną cześć pomijając ważniejsze i mocniejsze. Okoliczność taka sprzyjała sporom między bogami, które w istocie uderzały w ludzi. Na wioski sprowadzano choroby, kataklizmy i głód. Niekiedy sami bogowie przybierali postać zwierząt i porywali lub zabijali ludzi. Byli oczywiście i tacy, którzy pomagali zabłąkanym podróżnym w odnalezieniu drogi. Należał do nich Hermes - opiekun złodziei i kupców.

Najmniej czczonymi bogami byli władcy piekieł i podziemia, od których zależał los człowieka po śmierci. Byli nimi Hades i Tanatos. Najwięcej ludzkość zawdzięczała Atenie, ponieważ uczyła ona ludzi różnych rzemiosł i kształciła w naukach. Inną cenioną boginią była Demeter - bogini życia, urodzaju, która była patronką rolników, Eskulap pomagający przezwyciężać choroby, Westa - opieunka ogniska domowego oraz Afrodyta, która uszczęśliwiała ludzi dając im miłość.

Niektóre z bóstw towarzyszyły człowiekowi w czasie zabaw i uczt. Był wśród nich Dionizos - bóg życia i winnej latorośli, uwielbiający nad wszystko rozrywki i wino. Poza nim należały do nich muzy: Euterpe zajmująca się liryką, Taleja - komedią, Melpomene - tragedią, Terpsychora - tańcem i Erato - muza pieśni miłosnej. Czasami ludzie byli zapraszani na uczty olimpijskie, gdzie rozkoszowali się ambrozją dającą wieczną młodość oraz innymi niebiańskimi potrawami. Zdarzało się, że do ich uszu trafiały sprawy poufne, które nie powinny wyjść poza bramy Olimpu, a więc bywalcy tych uczt obiecywali nic nie powtarzać po powrocie do domu. W przeciwnym razie czekała ich okrutna kara. Jednak nie każdy miał tak silną wolę, aby powstrzymać się od plotkowania. Przykładem na to może być król Syzyf, który przez całą wieczność musi wtaczać na stromą górę olbrzymi głaz wyślizgujący mu się z rąk tuż przed wierzchołkiem. Niezwykłym faktem było to, iż bogowie olimpijscy udawali się na ziemię, aby tam zaznać rozkoszy ze śmiertelnymi kobietami. Ze związków takich rodzili się zwykle rośli, potężni i przerastający siłą zwykłych ludzi osobnicy. Umierali jednak młodo uśmierceni przez zazdrosne żony bogów. Jednym z nich był Herakles, syn Zeusa i królowej Alkmeny, ale udało mu się z pomocą innych bogów uniknąć śmierci z ręki Hery, żony władcy Olimpu. Jednak całe jego życie składało się z trosk, ciężkiej pracy i walki, aby w końcu po śmierci mógł stać się bywalcem świętej góry.

Tak oto przedstawiały się stosunki między starożytnymi Grekami i ich bogami, którzy w rzeczywistości nie byli wzorami dobroci i szlachetności.


Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter.
Mit o Dedalu i Ikarze.
Dedal - ateński budowniczy, rzeźbiarz i mechanik; obciążony zbrodnią uszedł na Kretę. Dedal był wielkim wynalazcą, w związku z tym król Krety - Minos, nie chciał go wypuścić poza granice swego kraju. Dedal postanowił odlecieć wraz ze swoim synem Ikarem, przy użyciu skrzydeł własnej konstrukcji. Przd lotem Dedal ostrzegł Ikara, aby utrzymywał odpowiednią wysokość (zbyt nisko - pióra nasiąkną wilgocią, zbyt wysoko - słońce rozpuści wosk, którym były przyklejone pióra). Jednak Ikar zachwycony pięknem i swobodą lotu, zapomniał o przestrogach ojca. Wzbił się wysoko, a słońce rozpuściło wosk.

Mit ten jest odzwierciedleniem życia codziennego ludzi zafascynowanych różnymi zjawiskami, które mylnie oceniamy jako coś wspaniałego, a one prowadzą nas do zguby.

Mit o Edypie.
Edyp był synem Lajosa i Jokasty. Jako niemowlę zostawiono go w górach, ale litościwi pasterze zanieśli dziecko do władców Koryntu, którzy zostali jego przybranymi rodzicami. Gdy wyrocznia przpowiedziała mu, że zabije swojego ojca, a za żonę pojmie swoją matkę, opuścił Korynt chcąc zmienić swoje przeznaczenie. Nie zdając sobie z tego sprawy podążał do swego rodzinnego miasta - Teb. Podczas podróży spotkał człowieka podróżującego ze skromnym orszakiem. Pokłócił się z nim, i chcąc go uderzyć kijem, zabił go. Nie wiedział że to był jego rodzony ojciec - Lajos. Gdy dotarł do Teb, spotkał Sfinksa (Sfinks - w sztuce starożytnego Egiptu, wyobrażenie leżącego lwa z ludzką głową.).

Rozwiązał zagadkę zadawaną przez niego przechodniom ("Co to jest: Rano chodzi na czterech, w południe na dwóch, wieczorem na trzech? Człowiek), tym samym uwolnił od niego miasto. W nagrodę poślubił królową miasta - swoją rodzoną matkę, o czym również nie wiedział. Gdy dowiedział się o tym, wykłuł sobie oczy i skazał siebie na wygnanie. Jokasta popełniła samobójstwo.

Mit ten można uznać za prawdę o dorastaniu. Zygmunt Freud, stworzył określenie kompleks Edypa, w odniesieniu do dorastających ludzi. Ogólnie rzecz biorąc chodzi o to, że każdy ma w sobie coś z Edypa. Dorastając "zabijamy ojca", czyli zrywamy z dotychczasowym systemem wartości, przełamujemy dotychczasowe autorytety. Następnie będąc na "spalonej ziemi" budujemy nowy, własny system wartości, stajemy się innymi ludźmi. Tą przemianę symbolizuje wykłucie sobie oczy przez Edypa.

Mit o Niobe.
Była ona matką czternaściorga dzieci i nie rozumiała, dlaczego ludzie oddają cześć Latonie, która ma tylko dwoje dzieci. Bogini nie zniosła takiej zniewagi i jej dzieci: Apollin i Artemida zabiły całe potomstwo królowej kilkoma strzałami z łuku. Nieszczęśliwa Niobe powróciła do rodzinnego miasta Sipylos, gdzie przez cały czas przesiadywała na wzgórzu, dopóki bogowie nie zamienili jej w kamień. Jednak i wtedy smutek duszy przebywającej w głazie powodował, iż spod niego wypływało źródło łez. Mit ten przedstawia istotę macierzyństwa i wielkie nieszczęście rodziców, którzy utracili swoje dzieci.

Mit o Promteuszu.
Jest to chyba najbardziej znany z mitów. Opowiada on o tym, jak ulubieniec Ateny zemścił się na samym Zeusie za zesłanie na ziemię nędzy, chorób i smutku, których źródłem była beczka - posag pięknej Pandory, żony niemądrego Epimeteusza.

Otóż Prometeusz zabił wołu i poćwiartowanego złożył do dwóch worków. W jednym znajdowało się najprzedniejsze mięso nakryte skórą, w drugim kości, na których widniały płaty słoniny. Poproszony o dokonanie wyboru Zeus, wskazał łakomie na drugi worek i od tej pory ta część zwierzęcia poświęcana była bogom.

Ośmieszony władca Olimpu straszliwie ukarał śmiałka. Prometeusza przykuto do skały Kaukazu i codziennie przylatywał do niego wygłodniały sęp, aby wyszarpywać mu ciągle odrastającą wątrobę.

O Demeter i Persefonie.
Demeter, bogini życia i urodzaju, miała córkę Persefonę, którą podstępem sprowadził do piekła tamtejszy władca, Hades. Nieszczęsna matka błąkała się po Ziemi w poszukiwaniu ukochanego dziecka, lecz nie mogła go nigdzie znaleźć. Jej smutek był tak wielki, że deszcze przestały padać, strumienie powysychały, nie rodziły się nowe plony i głód zaczął zaglądać do ludzkich siedzib.

Zmartwiony Zeus postanowił przebłagać Demetrę, ale nic nie skutkowały namowy wysyłanych do niej muz i charyt. Władca Olimpu ustąpił wreszcie i nakazał Hadesowi, aby oddał Persefonę. Król piekieł wypełnił to życzenie, ale wręczył żonie jabłko granatu, które częściowo zjedzone, na zawsze związało ją z państwem cieni.

Wielka radość Demeter spowodowana powrotem córki wywołała na świecie eksplozję zieleni i śpiewu ptaków. Jednak Persefona musiała powracać do męża na trzy miesiące w roku, wtedy to przyroda zamierała, by ponownie się obudzić z zimowego odrętwienia. W taki właśnie sposób starożytni Grecy tłumaczyli sobie cykliczność zmian pór roku.

Mit o Heraklesie.
Próba uczynienia chłopca nieśmiertelnym.
Walka z wężami.
Śmierć nauczyciela i wygnanie Heraklesa z domu.
Wojna w Tebach i nagroda za pomoc.
Morderstwo popełnione na dzieciach i żonie.
Służba u króla Eurysteusa.

zabicie hydry lernejskiej,
sprowadzenie łani ceryntyjskiej,
zgładzenie strasznego dzika,
oczyszczenie stajni Augiasza,
zagłada ogromnych, drapieżnych ptaków,
walka z bykiem,
wyprawa po klacze Diomedesa,
walka o pas Hipolity,
porwanie wołów Gerionesa,
zdobycie złotych jabłek Hery,
wyciągnięcie Cerbera na powierzchnię ziemi.
Pojedynek strzelecki.
Niemoc Heraklesa i walka z Apollinem.
Służba u królowej Omfali.
Miłość Dejaniry powodem cierpień bohatera.
Herakles staje się bogiem.
Mit o Orfeuszu.
Niezwykła lutnia.
Śmierć Eurydyki.
Wyprawa do Hadesu.
Ostateczna utrata Eurydyki.
Śmierć wyśmienitego muzyka.

--------------------------------------------------------------------------------

Historia wojny trojańskiej wg "Mitologii" J. Parandowskiego.
Wesele Tetydy i Peleusa.

przybycie niepożądanego gościa - Eris,
kłótnia bogiń o jabłko,
przyznanie jabłka Afrodycie.
Igrzyska w Troi.

zwycięstwo Parysa,
powrót Parysa do rodziny królewskiej.
Porwanie Heleny.
Postanowienie wojny.

odprawa posłów greckich,
Ifigenia uratowana przez Artemidę,
konieczność udziału Achillesa w wojnie i podstęp Odyseusza.
Przepowiednia Kalchasa.
Zmagania wojenne.
Pojedynki bohaterów:

Partoklosa z Hektorem,
Hektora z Achillesem,
śmierć Parysa.
Podstęp Odyseusza - koń trojański.
Zwycięstwo Greków.
Powrót bohaterów.


Wierzenia starożytnych Rzymian.
Charakter religii rzymskiej i porównanie jej z wierzeniami Greków.
W pierwszym okresie bogowie rzymscy byli bezimienni, bezpostaciowi, a także izolowali się od ludzi. Rzymianie przejmowali wierzenia innych narodów lecz ograniczali ilość opowieści o swych bogach. Jest to dowodem małej wyobraźni Rzymian.

Kult umarłych.
lemuria - święto mar (9,11 i 13 V),
feralia - uczty zmarłych (21 II).
Bóstwa domowe.
geniusze i junony
lary - opiekunki pól i chat,
penaty - opiekunki spiżarni,
Westa - opiekunka ogniska domowego.
Naczelni bogowie.
Jowisz - bóg światła,
Minerwa - opiekunka sztuk i rzemiosł,
Junona - opiekunka kobiet,
Mars - bóg wojny,
Janus - twórca bogów i ludzi.
Bóstwa ziemi, pól i lasów.
Tellus Mater - Matka Ziemia bogini pola uprawnego,
Ceres - patronka urodzaju,
Conus - bóg żniw,
Venus - bogini ogrodów warzywnych,
Flora - bogini kwiatów,
Faunus - bóg lasów,
Pomona - bogini jabłek,
Saturnus - bóg zasiewów,
Pales - opiekunka bydła i pasterzy,
Diana - bogini łowów i księżyca,
Ops - bóg dostatku.
Bóstwa wód.
Juturna
Tiberinus
Kameny - bóstwa źródeł
Neptun - bóg morza



Legendy starożytnych Rzymian.
Wędrówki Eneasza.
ocalenie z rzezi trojańskiej,
podróż śladami Odyseusza,
pobyt u Dydony,
spotkanie z duchem ojca,
spełnienie przepowiedni,
małżeństwo Eneasza, (Latynus, Lawinia)
ponowne walki z Rutulami, (Turnus)
rządy Julusa.
Powstanie Rzymu.
spory braci, (Numitor i Amulius)
narodziny bliźniąt,
wilczyca i dzięcioł opiekunami bliźniąt,
Romulus i Remus pasterzami,
w rodzinie królewskiej,
śmierć Remusa z ręki brata,
Rzym zbiorowiskiem przestępców,
zgoda z Sabinami,
tajemnicze zniknięcie Romulusa,
mąż i żona boską parą.


Motywy antyczne w literaturze nowożytnej.
We współczesnej literaturze i sztuce spotykamy motywy antyczne, w tym mitologiczne w postaci elementów mitów, postaci mitycznych, autorów antycznych, gatunków literackich antyku, dzieł sztuki oraz myśli antycznej.

Zbigniew Herbert - "Nike, która się waha".
Poeta wykorzystuje dwa pojęcia mitologiczne: Nike oraz obol. Treść wiersza dotyczy wojny, więc Nike, bogini zwycięstwa, służy poecie do rozważań nad jej charakterem. Obol w tym tekście to cena, jaką płacą żołnierze za obronę ojczyzny, w przenośni - śmierć.

Zdaniem poety wojna jest zjawiskiem absurdalnym, gdyż godzi przede wszystkim w ludzi młodych, którzy nie zaznali jeszcze smaku życia i jednakowo uśmierca bohaterów jak i tchórzy. Ojczyzny trzeba jednak bronić, choć często płaci się za to ofiarą życia.

Ernest Bryll "Wciąż o Ikarach głoszą".
Dedal i Ikar to synonimy dwóch odmiennych postaw w życiu - romantycznej i racjonalistycznej. Pierwsza jest piękna, frapująca, ale druga praktyczna, przynosząca korzyści. Poeta opowiada się za postacią Dedala.



Kreacje Achillesa, Hektora i Priama w "Iliadzie" Homera.
Wstęp.
Ilion - (gr.) Troja, Iliada - opowieść o Troi.

Rozpacz Achillesa po stracie Patroklosa.
Wojna trwała 9 lat. Dopiero w 10 roku zastosowano podstęp Odyseusza (Konia Trojańskiego). Laokon przewidujący nadchodzące nieszczęście został zabity wraz z synami przez olbrzymie węże.

Achilles obrażony przez Agamemnona nie uczestniczył w walkach. Patroklos w zbroi bohatera przedzierał się przez szeregi wrogów, aż wreszcie poległ z ręki Hektora.

Achilles, najdzielniejszy wojownik grecki, postrach Trojan, po stracie przyjaciela zachowuje się jak człowiek słaby, przypominający raczej nie umiejące sobie poradzić w życiu dziecko, lub kobietę z natury rzeczy uważaną za mniej odporną od mężczyzny. Tarzał się po ziemi, sypał sobie na głowę popiół, płakał i wyrywał włosy z głowy. Był bliski odebrania sobie życia, które straciło dla niego sens. Po rozmowie z matką zapałał chęcią zemsty na Hektorze. W nieszczęściu jednakowo cierpią ludzie silni i słabi, wielcy i mali, bogaci i biedni, mądrzy i głupi. Cierpienie jest bowiem naturalnym odczuciem ludzkim.

Pojedynek Achillesa z Hektorem.
Achilles podobny do orła i Hektor do gołębicy przed pojedynkiem.
Pallas Atena wspiera duchowo Achillesa, a następnie pod postacią Deifoba, brata Hektora, nakłania go do starcia z Achillesem.
Propozycja Hektora dotycząca postępowania przeciwnika z ciałem pokonanego odrzucona przez Achillesa.
Początek pojedynku (walka na włócznie).
Walka na miecze.
Śmiertelna rana zadana Hektorowi w szyję.
Przedśmiertna prośba Hektora o oddanie jego ciała rodzinie odrzucona z całą bezwzględnością.
Zbeszczeszczenie zwłok Hektora wleczonych za rydwanem Achillesa - dokonanie okrutnej zemsty.
Wielki żal po utracie najlepszego przyjaciela zamienił się w żądzę straszliwej zemsty. Achilles zapewniony przez Atenę o jej pomocy z jeszcze większyn uporem i bezwzględnością ścigał Hektora, ale nie mogło to trwać wiecznie. Doszło do właściwej części pojedynku, a propozycje Trojańczyka tylko wzmagały fale gniewu Achillesa. Ugodzony w szyję Hektor jeszcze raz prosił o oddanie jego ciała rodzinie, lecz nic nie mogło teraz wzruszyć twardego jak kamień achillesowego serca. Zwycięzca z niezwykłą bezwzględnością i samozadowoleniem przywiązał zwłoki do rydwanu i zaciągnął je aż do obozu Greków.

Opis ten dowodzi, że bywają w życiu każdego człowieka momenty, w których żadna siła ani namowy, czy próby nie mogą zmienić jego postanowienia. Najczęściej jednak jest tak w chwilach rozpaczy i wściekłego zapamiętania.

Przeżycia i reakcje Priama i Achillesa podczas ich spotkania.
Podczas spotkania Achillesa z Priamem, władca Troi wcale nie przypominał swiom zachowaniem dumnego monarchy lecz załamanego i zrozpaczonego po śmierci syna ojca. Przekradł się do samego środka obozu Greków nie zwracając uwagi na czyhające nań niebezpieczeństwa, a gdy zjawił się przed obliczem zabójcy własnych synów, padł przed nim na kolana i zalewając się łzami całował Achillesa po rękach i nogach, żebrząc o łaskę i wydanie zwłok Hektora w zamian za przywiezione na wozie kosztowności.

Grek początkowo nie okazywał zainteresowania słowami Priama i odpychał go od siebie, ale kiedy starzec wspomniał o także niemłodym ojcu bohatera, który przez długie lata oczekuje w niecierpliwości powrotu syna, serce Achillesa drgnęło. Nie był już bezwzględnym mścicielem uganiającym się za zabójcą przyjaciela, tylko człowiekiem tęskniącym za domem rodzinnym, który wie,że niedługo zginie. Wszystko to spowodowało, że Achilles zgodził się łaskawie na wydanie Priamowi zwłok syna. Zadbał nawet o to, aby je umyto i namaszczono olejkami, by ich widok nie sprawił bólu starcowi.

Różne oblicza Achillesa na kartach "Iliady" Homera.
Człowiekiem, od którego zależało powodzenie wyprawy na Troję, był Achilles, postać przyjmująca rozmaite oblicza zależnie od okoliczności. Pomimo że matką jego była boginka morska, a więc istota boska,Achilles nie panował nad swoimi uczuciami i jak zwykły śmiertelnik poddawał się emocjom.

Pierwszą chwilą, w której poznajemy część psychiki bohatera, jest rozpacz po śmierci przyjaciela, Patroklosa. Poległ on z ręki księcia Hektora w czasie, kiedy w zbroi Achillesa-pogromcy wojsk trojańskich przebijał się przez szeregi umykających nieprzyjaciół. Była to zbyt wielka strata dla greckiego bohatera. Wcześniej wytrwały i bezwzględny rycerz, teraz przypominał bardziej małe dziecko lub słabą, załamaną kobietę. Tarzał się po ziemi, wyrywał włosy z głowy i łkając posypywał się popiołem. Był bliski całkowitego załamania. Chciał nawet popełnić samobójstwo, ale odwiodła go od tego zamiaru matka. Teraz wielki żal i ból po stracie przyjaciela zamienił się w żądzę straszliwej zemsty na jego zabójcy.

Po pewnym czasie ubrany w nową, piękną zbroję wykonaną przez boskiego mistrza kowalskiego rzemiosła - Hefajstosa, wyruszył, aby wykonać wyrok na znienawidzonym Hektorze. Gonił go kilka razy wzdłuż murów Troi, ale nigdy nie zbliżył się do niego na tyle, żeby trafić go celnym pchnięciem miecza czy włóczni. W pewnej chwili, nieoczekiwanie zjawiła się Atena. Dodawała ona otuchy zmęczonemu długim biegiem Achillesowi, a Hektorowi, przybrawszy postać jego brata, nakazała walkę z Grekiem.

Rozpoczął się zabójczy pojedynek. Przeciwnicy rzucali w siebie włóczniami, ale gdy to nie poskutkowało, przeszli do walki na miecze. Ugodzony w szyję Trojańczyk ponawiał wciąż prośby o zwrócenie jego ciała rodzinie, ale twarde serce Achillesa nawet nie drgnęło. Z wielką bezwzględnością i zadowoleniem z siebie ciągnął zwłoki pokonanego za swoim rydwanem aż do obozu greckiego. Tak zbezczeszone ciało Hektora porzucił przy wejściu do namiotu.

Wkrótce w siedzibie zwycięzcy zjawił się stary król Priam. Błagał on na kolanach o wydanie zwłok syna za cenę przywiezionych z Troi kosztowności. Jednak łzy starca nie były w stanie wzruszyć Achillesa. Dopiero wspomnienie ojca oczekującego w niepewności powrotu syna wyzwoliło w nim eksplozję żalu. W jego sercu wciąż kołatało się uczucie nostalgii i jeszcze potężniejsze - tęsknota za rodzicem. Wszystko to spowodowało, że Grek postanowił oddać łaskawie zwłoki Hektora i zadbał nawet o to, aby je umyto i ubrano w dostojne szaty. W ten sposób chciał zaoszczędzić Priamowi bólu wywołanego widokiem zmasakrowanego ciała syna.

Opisane powyżej fragmenty "Iliady" Homera dowodzą, że nawet tacy wspaniali rycerze i wojownicy, do których z pewnością zaliczał się Achilles, skazani są na takie same odczucia, co ludzie słabi, nie odznaczający się większą odwagą czy siłą woli. Bohater grecki podlega tym samym cierpieniom i bólom. Bywa, że unosi się ogromnym gniewem lub też płacze jak dziecko. Widać tutaj dokładnie, jak chwiejny jest nastrój i psychika ludzka.


Rozwój teatru greckiego. Wybitni dramatopisarze.
Teatr grecki wyrósł z uroczystości ku czci Dionizosa. Dwa razy w roku obchodzono je, świętowano, bawiono się i oglądano przygotowane widowiska. Pierwsza uroczystość organizowana w II połowie marca nosiła nazwę Dionizjów Wielkich, drugą zaś odbywaną jesienią w okresie winobrania nazywano Dionizjami Małymi (miejskimi).

Pierwotnie widowiska uświetniające te uroczystości obejmowały występy chóru oraz tańce. Ich uczestnicy występowali w maskach oraz koźlich skórach.

W VI w. p.n.e. Tespis wprowadził na scenę pierwszego aktora, który prowadził rozmowy z chórem. Ten dialog dał początek prawdziwemu teatrowi. Na przełomie VI i V w. p.n.e. Ajschylos wprowadził drugiego aktora, a w V w. p.n.e. Sofokles włączył trzeciego. Od tej pory dialogi mogli ze sobą prowadzić aktorzy w towarzystwie chóru. Starożytni nie wykraczali poza trzech aktorów równocześnie. Istotą tragedii jest tzw. sytuacja tragiczna lub tragizm, co oznacza, że z przedstawionego konfliktu nie ma jednoznacznego wyjścia.

Tragedia antyczna czerpała tematykę z mitologii, stosując zasadę trzech jedności:
* miejsca; cała akcja ma się rozgrywać w jednym miejscu
* czasu; czas trwania akcji nie może przekraczać 24 godzin
* akcji; akcja złożona tylko z jednego tematu
zawsze wprowadzała chór, który komentował wydarzenia, podpowiadał właściwe rozwiązania, przestrzegał lub pouczał.

Jedną z głównych kategorii tragedii antycznej jest katharsis - oczyszczenie. W trakcie oglądania widz wzbudzał w sobie litość i trwogę i przeżywał proces oczyszczenia, co zapewniało mu spokój wewnętrzny. W czasie Dionizjów odbywały się konkursy dramatyczne. Autorzy mogli zgłaszać po cztery sztuki, w tym trzy tragedie i jeden dramat satyrowy. Ich wartość oceniała publiczność. Sofokles w tych konkursach zwyciężył osiemnaście razy.

Dramat nie był podzielony na akty i sceny jak dziś. Jego częściami składowymi były:

parodos - wejście chóru na scenę i śpiewanie przezeń pieśni,
dialog aktora z chórem,
epeisodion - scena przy ponownym wejściu aktora,
stasimon - stojąca pieśń chóru,
kommos - scena lamentu,
exodos-końcowa pieśń chóru.
Epeisodiony i stasimony powtarzały się kilkakrotnie. Dzisiejsza nazwa tragedia wywodzi się od słów "tragos ode". Największymi dramaturgami starożytnej Grecji byli:
* Ajschylos (525-456) - 90 sztuk, zachowało się 9 dzieł; "Prometeusz w okowach", "Odyseja", "Elektra"
* Eurypides (480-406) - ok. 90 sztuk, z których znamy 17; "Elektra", "Fedra"
* Sofokles (496-406) - napisał ok. 120 sztuk, z których znamy osiem; "Ajas", "Antygona", "Król Edyp", "Edyp w Kolonie", "Elektra", "Trachinki", "Filoklet"


Bohaterowie i wydarzenia "Antygony" Sofoklesa.
Rozmowa Antygony z Ismeną o rozkazach Kreona.
Przedstawienie przez chór okoliczności bratobójczej walki.
Przybycie strażnika z wieścią o pochówku Polinejkesa.
Pieśń stojąca chóru - pochwała rodzaju ludzkiego.
Pojmana Antygona przyznaje się z dumą do swego czynu i odsuwa od siebie także pojmaną
Ismenę. Ostatecznie Kreon poleca zamknąć siostrzenicę w grobowcu.
Pieśń o klątwie ciążącej na rodzie Labdakidów.
Rozmowa Aimona z ojcem.
Pieśń chóru o potędze miłości.
Żale Antygony prowadzonej na śmierć.
Straszna przepowiednia Tyrezjasza.
Zmiana decyzji władcy.
Pieśń chóru wykonana na cześć Dionizosa.
Przybycie posłańca z tragiczną wiadomością o śmierci Antygony i Aimona.
Śmierć zrozpaczonej Eurydyki.
Kreon poznaje ogrom popełnionego błędu.


Problem prawa i władzy w "Antygonie".
W "Antygonie" jest mowa o prawach stanowionych przez władcę państwa (Kreona) i obyczajowo-religijnych, a dotyczących obowiązków żywych wobec zmarłych. Decyzja Kreona jest sprzeczna z odwieczną tradycją i powoduje jego konflikt z Antygoną oraz jej stronnikami.

Racje Kreona
* chciał ukarać przejaw zdrady ojczyzny, przestrzec przed podobnymi czynami w przyszłości,
* chciał inaczej potraktować obrońcę - Eteoklesa i zdrajcę - Polinejkesa,
* kierował się troską o dobro państwa,
* jako władca miał prawo wydawać prawa obowiązujące obywateli.
* wydając swe decyzje, Kreon powinien szanować prawa i zakorzenione od dawna tradycje obyczajowo-religijne. Mógł swój cel osiągnąć inaczej:
* różnicując charakter pogrzebów dwóch braci,
* kazać pochować Polinejkesa za murami miasta.
* Jego błędy były wynikiem niedoświadczenia w sprawach władzy.

Racje Antygony
* jednakowa miłość do obu braci,
* przestrzeganie praw obyczajowo-religijnych utożsamianych z wolą bogów,
* obawa przed zemstą erynii,
* duma królewska bohaterki upominającej się o cześć brata - królewicza,
* obrona godności człowieka - brata.
W przedstawionym konflikcie nie ma zwycięzcy, co dowodzi, że żadna ze stron nie miała racji absolutnych.

Wnioski końcowe
Antygona miała racje moralne, jednak jako obywatelka postąpiła niewłaściwie lekceważąc ustanowione przez władcę prawo państwowe. Autor sugeruje, że każdy człowiek winien przestrzegać praw regulujących życie w państwie, gdyż inaczej zapanowałby chaos.

Kreon kierował się troską o losy państwa, chciał swoją decyzją przeciwdziałać osłabianiu jego potęgi przez ludzi szkodzących mu, rozgraniczać zasługi dla ojczyzny i czyny wymierzone przeciwko niej. Jako młody i niedoświadczony władca nie uwzględnił istniejących i przestrzeganych praw obyczajowo-religijnych, z którymi jego rozkaz pozostawał w sprzeczności. Mógł osiągnąć swój cel inaczej, zachowując autorytet własny i nie powodując konfliktu z otoczeniem. Sofokles zwracał się w swoim dramacie zarówno do rządzących jak i rządzonych. Pierwszych pouczał, żeby wydawali prawa przemyślane, mądre, zgodne z panującymi tradycjami, aby nie powodować konfliktów w społeczeństwie. Władcy stanowiący prawo nie mogą mieć na względzie interesów osobistych ani budować swego autorytetu zbyt surowym prawem. Dlatego Kreon, choć miał szlachetne intencje, za popełnine błędy poniósł karę, tracąc swych najbliższych.
Obywatele winni przestrzegać obowiązujących praw państwowych, a swe zastrzeżenia zgłaszać w ustalony sposób. Nie wolno jednak postępować samowolnie w ramach obowiązującego porządku prawnego.
Konflikt między Antygoną i Kreonem oraz wynikające zeń wnioski dla współczesnego odbiorcy.
Podłożem "Antygony" Sofoklesa jest mit o Edypie, nieszczęśliwym królu Teb, który po przybyciu z Koryntu zabił swego ojca, nie wiedząc nic o swoim pochodzeniu. Następnie po uwolnieniu państwa od strasznego Sfinksa otrzymał za żonę własną matkę. Kiedy wszystko się wyjaśniło, kobieta powiesiła się, gdyż nie mogła dalej żyć w takiej hańbie, natomiast Edyp z rozpaczy wykłuł sobie oczy i wkrótce umarł pozostawiając czworo dzieci: Eteoklesa, Polinejkesa oraz córki Ismenę i Antygonę.
Dwaj bracia postanowili rządzić Tebami na zmianę, ale po roku władania państwem Eteokles nie chciał ustąpić z tronu. Wygnany Polinejkes najechał w niedługim czasie na swoją ojczyznę z ogromną armią. Niestety w krwawej, bratobójczej walce polegli obydwaj bliźniacy, a rządy nad Tebami objął Kreon.
W tym właśnie momencie zaczyna się konflikt między królem i jego siostrzenicą. Kreon chcąc na przyszłość zapobiec podobnym zajściom, rozkazał pochować bohaterskiego obrońcę ojczyzny z należnymi mu chonorami, natomiast Polinejkesa uważanego za zdrajcę, wyrzucić psom i drapieżnym ptakom. Rozkaz ten wzbudził w Antygonie oburzenie i wielką nienawiść do króla. Wbrew wszelkim zakazom postanowiła uczcić brata pogrzebem, a tym samym złamała stanowione przez Kreona prawa. Na rozkaz króla pojmano "zdrajczynię", jednak ona nawet nie próbowała wyprzeć się swojego czynu. Dowodziła, że prawa ustanowione przez bogów są nienaruszalne i niepodważalne przez rozkazy królewskie, a pochowanie królewskiego potomka i brata zarazem było jej świętym obowiązkiem. Jednak argumenty przytaczane przez Antygonę nie przekonały Kreona, który kierując się dobrem państwa postanowił, nie zważając na konsekwencje, ukarać jawny przejaw buntu i skazać nieszczęsną kobietę na pewną śmierć. Oczywiście Kreon nie mógł wiedzieć, jak tragiczne następstwa będzie miała jego decyzja. Śmierć Antygony pociągnęła za sobą samobójstwa dwóch najbliższych Kreonowi osób: Ajmona, który zasztyletował się u stóp ukochanej oraz Eurydyki nie mogącej znieść utraty syna.
Tragedia Sofoklesa zmusza współczesnego czytelnika do pewnych refleksji. Poucza przede wszystkim, aby nie postępować pochopnie, gdyż może to mieć straszne konsekwencje.
W przypadku Kreona trafniejszą decyzją byłoby pochowanie Polinejkesa poza murami miasta. Rozróżniłoby to charakter śmierci obydwu braci, a także ocaliło od śmierci trzy osoby.
Antygona może niewątpliwie stanowić przykład słusznego uporu i zaangażowania w sprawach dotyczących wiary, z którą związane jest życie codzienne. Należy stanowczo dążyć do osiągnięcia celu, ale powinno się także brać pod uwagę panujące powszechnie prawa i postępować według ustalonych reguł.

Ogólne informacje o Biblii. Narodziny świata i człowieka na podstawie "Księgi rodzaju".
Biblia - księgi (gr.) - uważana jest przez chrześcijaństwo a także judaizm w części dotyczącej Starego Testamentu za księgi święte. Pismo Święte składa się z 45 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu. Stary Testament powstał między XIII a I w.p.n.e. , Nowy zaś w drugiej połowie I w.n.e. Biblia była pisana w kilku językach: hebrajskim, aramejskim i greckim.

Stary Testament dla judaizmu, a całe Pismo Święte dla chrześcijan jest zbiorem zasad wiary i kodeksem moralnym. Dla całego świata jest zaś wspaniałym dziełem literackim oraz kopalnią wiedzy o dawnych czasach i ludziach.

Biblia stała się bardziej dostępna po przetłumaczeniu jej przez św. Hieronima w IV w.n.e. Przekład ten nosi nazwę Vulgaty. W późnym średniowieczu pojawiły się przekłady Biblii na języki narodowe. Do najstarszych polskich przekładów Biblii należą: Psałterz Floriański z XIV w., Psałterz Puławski z XV w., Biblia królowej Zofii z XV w., Biblia Leopolity z XVI w., "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego z 1579 r., tłumaczenie Jakuba Wujka z 1593 r. Współczesne tłumaczenia to Biblia Tysiąclecia z 1965 r. oraz tłumaczenie psalmów przez Czesława Miłosza z 1979 r.




Porównanie wersji mitologicznej i biblijnej narodzin świata i człowieka.
Według mitologii, w której opisane są wierzenia starożytnych Greków, narodziny świata wyglądały następująco.

Z wielkiego Chaosu wyłoniły się dwa bóstwa: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Z ich związku narodzili się tytani, cyklopi i sturęcy hekatonchejrowie. Niezadowolony ze szkaradnego i okrutnego potomstwa ojciec strącił je w czeluście Tartaru. Gaja zgorszona poczynaniami męża uknuła przeciwko niemu spisek z najmłodszym z tytanów, Kronosem, który wkrótce po zrzuceniu ojca z tronu stał się władcą świata. Ale i na niego spadł cios przeznaczenia. Jedyny z jego ocalałych synów, Zeus, upomniał się o tron niebieski. Rozpętała się straszliwa wojna, w której zmagały się dwie siły nieśmiertelne. Z jednej strony Zeus wraz z uwolnionymi z wnętrzności ojca braćmi, zaś z drugiej Kronos ze swoimi sprzymierzeńcami. W wyniku walk, w czasie których ziemia drżała pod nogami tytanów, a niebo było zasnute nieprzeniknionymi chmurami, zwycięski, gromowładny Zeus zasiadł na tronie niebieskim.

Jednak ludzie istnieli już dużo wcześniej niż władzę nad światem objął Zeus. O powstaniu rodu ludzkiego zachowało się wiele odmiennych podań. Jedne mówiły o tym, że człowiek wyszedł wprost z ziemi wraz z innymi stworzeniami, inne, że lasy i góry wydały ludzi na podobieństwo drzew i skał, a jeszcze inne, uznawane w szczególności przez rody królewskie i szlachtę, że ludzie pochodzą od bogów. Jednak najczęściej przyjmowano baśń o czterech wiekach ludzkości: złotym - za panowania Kronosa, srebrnym - po jego upadku, brązowym - okresie dominacji herosów oraz żelaznym, który trwa do dziś. Według jeszcze innych podań człowiek był stworzony przez Prometeusza, który ulepił go z gliny i nauczył wielu sztuk oraz rzemiosł. Ludzkość była do tego stopnia zafascynowana i żądna życia i poznania świata, że nawet potop nie był w stanie jej zgładzić.

Natomiast według Biblii świat i człowiek są stworzone przez jednego Boga, który kolejno przez sześć dni tworzy Ziemię, Niebo oraz Dzień i Noc, następnie Morze, z którego wyszły pierwsze istoty żyjące. Na jego rozkaz ziemia rodziła drzewa, zioła i krzewy dające owoce. Na koniec Bóg stworzył człowieka, któremu podporządkował wszystko, co chodzi po ziemi, fruwa w powietrzu i ukrywa się w głębinach morskich.

Porównując obydwie wersje powstania świata i człowieka, można wskazać elementy wspólne:
* niewiedza ludzi o ewolucji przyrody i podstawach astronomii powoduje, że zaczynają oni wierzyć w bogów, którzy dali początek światu,
* podobna jest także kolejność narodzin świata.
Jedyna różnica dotyczy samej natury bytu, filozofii oraz tego, że w Biblii wszystko jest tworzone przez jednego tylko Boga.



Przypowieści biblijne i psalmy.
Przypowieści.
Przypowieść (parabola) to gatunek literatury moralistycznej, przedstawiający poprzez obrazy i sytuacje z życia uniwersalne prawdy dotyczące ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i losu.

Przypowieść o siewcy.
Pojęcia i sytuacje w przypowieści Ich sens religijny Ich sens moralny
siewca Bóg, kapłan każdy mądry i aktywny człowiek
ziarno Słowo Boże wartości moralne
ziarno padające na drogę i nie dające plonu nauki Chrystusa nie przyjęte przez słuchaczy nauki, rady moralne odrzucone przez ludzi
ziarno padające na podłoże skaliste bardzo słaba wiara zasady moralne znane lecz nie stosowane
ziarno padające na ziemię żyzną głęboka wiara wyznawana i upowszechniana widoczne, wspaniałe skutki stosowania zasad moralnych

Przypowieść o synu marnotrawnym.
Pojęcia znaczące o ukrytym sensie:
* syn marnotrawny - człowiek grzeszny, który nawrócił się, poprawił; człowiek, który ponownie powrócił do wiary, pojednał z Bogiem;
* ojciec - Bóg; człowiek przebaczający bliźniemu;
* brat syna marnotrawnego - człowiek nie umiejący przebaczać, egoista, materialista;
* uczta wydana przez ojca na cześć syna - radość z powodu odzyskania wiary, ponowne przyjęcie komunii, nagroda za zmianę postawy w życiu.

Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie.
Sens przypowieści jest ukryty w postawach przedstawionych postaci: kapłana, lewity i Samarytanina. Kapłan to człowiek nie stosujący w życiu zasad wiary, niewrażliwy na ludzkie nieszczęście. Lewita to podobny typ kapłana i człowieka. Samarytanin jest kochającym bliźniego, stosującym w życiu zasady wiary kapłanem. Jest miłosierny, litościwy, wrażliwy, skłonny dzielić się z innymi swoimi dobrami.

Psalmy.
Psalm to hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym, śpiewana przy akompaniamencie muzyki. Zbiór 150 psalmów wchodzi w skład Starego Testamentu. Są wśród nich psalmy pochwalne, dziękczynne, patriotyczne, pokutne, królewskie i inne. Autorami ich byli m.in. Dawid(73 psalmy), Mojżesz, Salomon.

Psalm 8
Ma charakter pochwalno-dziękczynny. Wychwala Boga za jego niezwykły rozum, którym powołał do życia piękny świat i powierzył go ludziom. Także za to, że opiekuje się ludźmi i czuwa nad ich bezpieczeństwem.

Psalm 25
Ma charakter błagalny, wyrażający prośbę o opiekę, zrozumienie i pomoc w każdej sytuacji.

Psalm 91
Ma charakter dziękczynno-pochwalny, wyrażający ogromną ufność w dobroć i opiekuńczość Boga czuwającego nad człowiekiem i strzegącego go przed wszelkimi niebezpieczeństwami.

Psalm 45
Ma charakter pochwalny, wyrażający pochwałę mądrego, praworządnego króla (głowy państwa).



Pisma mądrościowe Biblii (Księga Koheleta, Księga Hioba).
Księga Hioba.
Hiob był najbogatszym i najszlachetniejszym człowiekiem Wschodu. Szczerze czcił Boga i ufał mu bezgranicznie. Nie wierzył w to Szatan, toteż za przyzwoleniem Stwórcy poddał Hioba strasznej próbie: pozbawił go majątku oraz dziesięciorga dzieci. Hiob przyjął swój los pokornie: "Nie zgrzeszył, nie przypisał Bogu nieprawości".

Nie mógł pogodzić się z tym, że mimo braku winy spotkało go takie nieszczęście. Żalił się przyjaciołom, a ci przekonywali go, że musi być winny, skoro Bóg tak go ukarał. Hiob gotów był stanąć przed obliczem Stwórcy i dowiedzieć się prawdy o sobie. Buntując się przeciwko swemu losowi, nie przyznając się do żadnych grzechów, nigdy nie obraził Boga.

Bóg wynagrodził Hioba przywracając i pomnażając jego dobytek oraz obdarzając go ponownie dziesięciorgiem dzieci. Odtąd żył długo i szczęśliwie. Hiob uosabia niezawinione cierpienie, a także godność ludzką nakazującą dążenie do prawdy i sprawiedliwości. Jego historia poucza, że:
* nigdy nie należy wątpić w dobroć Boga,
* cierpienie jest naturalnym elementem ludzkiego życia,
* trzeba godnie znosić swój los i wierzyć w osiągnięcie swoich racji,
* wiara i cierpienie mogą być wynagrodzone.

Księga Koheleta.
Kohelet - mędrzec przemawiający na zgromadzeniu.
Treścią księgi zawierającej jego wypowiedzi są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Wynika z nich, że nic nie ma absolutnej wartości, nie jest trwałe, nie potrafi w pełni uszczęśliwiać. Ani bogactwa, ani władza, sława, nawet mądrość nie czynią człowieka pewnym i zadowolonym. Tę myśl wyrażają słowa: "vanitas vanitatum, et omni vanitas" - marność nad marnościami i wszystko marność. Ta filozofia życia jest bardzo pesymistyczna. Kohelet próbuje ją złagodzić, podkreślając, że dostępne człowiekowi rzeczy to dar Boga, którego należy używać mądrze, gdyż kiedyś trzeba będzie stanąć przed Stwórcą i rozliczyć się ze wszystkiego.



Twórczość Wergiliusza i Horacego.
Wergiliusz i Horacy to najwybitniejsi poeci rzymscy. Publius Wergilius Maro zwany Wergiliuszem żył w I w. p.n.e. Do jego utworów należą: "Bukoliki" - sielanki o życiu pasterzy, "Georgiki" - poematy o rolnictwie, "Eneida" - epopeja. "Eneida" wzorowana na eposach Homera opowiada o dziejach Eneasza. Składa się z 12 ksiąg. Sześć pierwszych przedstawia bohatera w ostatnich chwilach walk o Troję oraz jego wędrówkach po zburzeniu miasta. Jest wzorowana na "Odysei". Pozostałe księgi wzorowane na "Iliadzie" przedstawiają Eneasza w wojnie o Lacjum. Fragment księgi II zawiera opowiadania Eneasza o pożarze Troi. Autor uwypuklił jego przeżycia związane z tym wydarzeniem, a mianowicie przerażenie rozmiarami zniszczenia, chęć włączenia się do walki z Grekami, gotowość poświęcenia życia w obronie swego miasta.

Epos, jako gatunek literacki, winien spełniać następujące warunki:
* opisywać dokładnie losy narodu lub jego głównej warstwy,
* umieścić wydarzenia w czasie przełomowym dla narodu.
Epos Homerycki oprócz tych dwóch warunków, spełniał tekże poniższe warunki:
- celowe zwalnianie akcjii (1 Rolę tę spełniały opisy; Retardacja - celowe opóźnianie)

Epos rozpoczyna się inwokacją - uroczystym zwrotem autora do muz lub bóstw z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. Homer zwracał się do muz, Mickiewicz w "Panu Tadeuszu" do ojczyzny i Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Horacy żył i tworzył również w I w. p.n.e. Na jego dorobek składają się liczne pieśni traktowane dziś w literaturze jako ody, przez autora nazywane "carmina" - pieśni, a także "list do Pizonów" stanowiący rodzaj poetyki.

Pieśń "O co poeta prosi Apollina" ma charakter refleksyjno-filozoficzny. Poeta zderza dwie postawy wobec życia: pogoń za dobrami materialnymi, którą odrzuca, oraz własną, w której docenia zdrowie, świeżość umysłu, możliwość tworzenia oraz spokojną starość.

W pieśni "Stawiłem sobie pomnik ..." ("Exegi monumentum ...") wyraża przekonanie, że stworzył wielką poezję, która zapewni mu nieśmiertelność. Wyraził to w słowach: "Nie wszystek umrę" ("Non omnis moriar").


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
FILOZOFOWIE wszystkie epoki opracowani
WSZYSTKIE EPOKI, język polski
wszystkie epoki (165 stron) (2)
matura wszystkie epoki
Szybkość i stopień uwalniania substancji aktywnej zależy przede wszystkim od, Technik Farmaceutyczny
Dewiacje Seksualne Epoki Staropolskiej, ★ Wszystko w Jednym ★
1878-oświecenie wszystko na temat tej epoki, Szkoła liceum !!!, J. Polski
Bakterie spiralne do druk
Klasycyzm epoki Poniatowskiego Zamek Królewski i Łazienki
woda 2 druk
Ćwiczenia i seminarium 1 IV rok 2014 15 druk
pieniadze nie sa wszystkim
dostalem wszystko
jama ustna druk kolor
(1967) GDY WSZYSTKIE NARODY ZJEDNOCZĄ SIĘ POD POD KTRÓLESTWEM BOŻYMid 888

więcej podobnych podstron