FILOZOFIA

I okres filozofii starożytnej

*Tales-Talesa postrzega się jako pierwszego filozofa głównie dlatego, że zainicjował wyjaśnianie rzeczywistości przez odwoływanie się do natury i rozumu bardziej niż do mitologii i tradycji. Grecy widzieli w nim jednak raczej mędrca, niż filozofa. Główne tezy filozoficzne przypisywane Talesowi to: Zasadą (arché) jest woda, Magnes posiada duszę, Wszystko jest pełne bogów, Dusze są nieśmiertelne.

*Anaksymander- Twierdził, że zasadę rzeczywistości stanowi apeiron czyli bezkres. Mechanizm tworzenia świata polegał zaś według niego na wyłanianiu się z apeironu przeciwieństw, takich jak ciepło i zimno, suchość i wilgotność. Wszelkie narodziny oznaczają rozdzielanie się przeciwieństw, zaś każda śmierć to ponowne łączenie się ich w bezkształtnym bezkresie. Warto nadmienić, że Anaksymander dopuszczał możliwość istnienia nieskończonej ilości światów, skoro wszystkie powstawały z nieskończonego apeironu

*Anaksymenes-zasada przestała być nieokreślonym bezkresem. Anaksymenes widział ją jako nieskończone powietrze, które jest pierwotną przyczyną powstania wszystkich rzeczy. Anaksymenes uznał właśnie ten żywioł za arché ponieważ powietrze łatwiej aniżeli jakakolwiek inna rzecz podaje się przemianom, a zatem jest idealne.

*Ksenofanes- twierdził, że nie znając prawdziwej natury bóstwa, ludzie zwykli wyobrażać je sobie na swój własny kształt. Ksenofanes za arché uznawał ziemię. Ksenofanes nie rozumiał przez arché naczelnej zasady kosmosu i całej rzeczywistości, ale jedynie byty ziemskie. Zdaniem Ksenofanesa kosmosem jest bóg.

*Heraklit- Najbardziej znanym elementem filozofii Heraklita jest koncepcja zmiany jako centralnego elementu świata (panta rhei, wszystko płynie). Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu. Byt nie ginie i nie powstaje, jedynie się zmienia - zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się wyodrębnionych z bytu przeciwieństw, jak ciemność i jasność, zimno i ciepło. Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Za arché Heraklit uznał ogień. Według Heraklita świat jest wieczny i odwieczny – nie stworzył go żaden bóg.

*Parmenides- Centralnym pojęciem parmenidejskiej refleksji jest byt. Po pierwsze, byt utożsamiany jest z Prawdą: tylko to, co jest, jest prawdziwe. Wszelkie własności bytu odpowiadają więc z konieczności przymiotom Prawdy. Parmenides stwierdził więc, że byt jest wieczny, nie ma początku ani końca, ponadto jest nieruchomy i niezmienny, niepodzielny. Zdaniem Parmenidesa natura bytu nie ulega zmianie, zmienność rzeczy jest pozorna. Ponieważ o danej rzeczy można myśleć w dowolnym momencie – istnieje ona zawsze.

*Zenon z Elei- Doskonalił sztukę prowadzenia sporów, którą rozumiał jako wykazywanie na drodze samego zestawiania pojęć prawdy własnej i cudzego fałszu.

*Empedokles- Według Empedoklesa, zasada bytu ( arche) jest czworaka i tworzą ją cztery żywioły: ziemia, woda, powietrze i ogień. Elementy są wieczne, bo "to, co jest", nie powstaje, nie przemija i jest niezmienne. Wspólne działanie miłości i waśni wyznaczają budowę i losy świata. W dziedzinie fizyki dopuszczał on skończoność prędkości światła, a w biologii stwierdzał, że "włosy, liście, grube pióra ptaków i łuski rosnące na potężnych członkach są tym samym". W drugim okresie świata, gdy z harmonii wyłaniają się osobne byty, na świecie pojawiają się poszczególne części roślin, zwierząt i ludzi: "głowy bez szyi, oczy bez czoła" i "gdzie się przypadkiem spotkały, tam się z sobą łączyły". "Organizmy" utworzone z nieodpowiednich połączeń ginęły, a pozostały jedynie te, które były wystarczająco dostosowane do przeżycia. Można to interpretować jako zapowiedź przyszłych doktryn ewolucyjnych. Zdaniem Empedoklesa Wszechświat nie ma struktury stałej, ale zmienną, zależną od działania sił zewnętrznych: przyciągania (miłości) i odpychania (nienawiści)

*Demokryt-Według Demokryta prawdziwe poznanie wychodzi od zmysłów, ale da się osiągnąć tylko umysłem. Ten byt sam w sobie nie jest jednością w spoczynku, ale ilością cząsteczek, pozostającą w ciągłym ruchu. Jest to wielość drobnych niepodzielnych cząsteczek zwanych atomami. Są to najmniejsze cząsteczki jakie istnieją w przyrodzie, są niepodzielne. Mają one różny kształt i wirują w pustej przestrzeni - w próżni. Z ich połączeń i różnych kombinacji powstają poszczególne ciała i światy, których istnieje nieskończenie wiele. Najdelikatniejsze, najgładsze atomy tworzą duszę, która wskutek tego może przenikać całe ciało, niemniej jednak jest materialna i podlega rozkładowi. Atomy duszy rozsiane są w powietrzu i człowiek wciąga je wraz z oddechem.

*Pitagoras- Sam Pitagoras dał zapewne początek religijnym, etycznym i politycznym ideom, głoszonym przez pitagorejski związek. Mniej natomiast jest pewne, czy był także inicjatorem idei naukowych pitagoreizmu; w każdym razie nie stworzył całej nauki pitagorejskiej, która należy do późniejszej fazy w rozwoju kultury umysłowej i była dziełem wielu jednostek. Pitagoras sformułował „twierdzenie Pitagorasa”, Pitagorejczycy potrafili czytać i pisać, prowadzili notatki, jak również stosowali formę częstego rachunku sumienia. Według "Złotych wierszy" Pitagoras doradzał dobre wychowanie i opiekę nad rodzicami i bliskimi oraz modlitwę. Żywoty Pitagorasa podają szereg przykładów, z których wynika, że pitagorejczycy byli ludźmi dbającymi o równowagę ducha, nie nawykłymi do kłamstwa i kradzieży, słownymi, niosącymi ofiarnie pomoc innym pitagorejczykom propagowanie instytucji rodziny i umiarkowania w pożądliwości. Wśród innych osiągnięć Pitagorasa i jego szkoły wymienia się też: dowód, że suma kątów trójkąta równa jest dwóm kątom prostym, wprowadzenie średniej arytmetycznej, konstrukcje wielościanów foremnych i odkrycie dwunastościanu foremnego, harmoniczne interwały w muzyce, które można przedstawić za pomocą prostych stosunków liczbowych.

II okres filozofii starożytnej

*Protagoras-W przeciwieństwie do innych filozofów starożytnych Protagoras, nie popisywał się wiedzą encyklopedyczną. Interesował się sztuką, przemówieniami, aby zyskać sympatię ludu w polityce. Protagoras bardziej niż sprawami kosmosu, interesował się zgłębianiem natury człowieka. Głosił, iż nasz ogląd rzeczywistości zależy od tego, kim jesteśmy. Protagoras, udzielając lekcji młodym Grekom, zwracał ponoć szczególną uwagę na poprawne stosowanie słów i skłaniał ich do bacznego przyglądania się kształtowi wypowiedzi.

*Sofiści- Badaniom naukowym nadali oni kierunek humanistyczny. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka i społeczeństwo. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu.

*Sokrates-Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią. Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą. Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej, bądź powierzchownej. Wynika z tego, że cnoty można się nauczyć, a gdy posiądziemy tę wiedzę, samoistnie wybierzemy życie zgodnie z nią. Wiara w nieśmiertelność duszy. Wiara, że los duszy po śmierci ciała jest uzależniony od tego, jak moralne życie wiódł człowiek. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami: metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym; metoda majeutyczna- polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań.

*Cyrenaicy-Cyrenaicy uważali, że sprawy praktyczne są ważniejsze od teoretycznych. Wiedza jest dostarczana tylko przez zmysły. Poznajemy własne stany a nie rzeczy, które je wywołują. Przyjemność jest jedynym dobrem, bo o nią zabiegamy, a przykrość jest złem. Przyjemność jest stanem przelotnym, chwilowym, trwającym tylko, póki działa bodziec. Ta częściowa przyjemność jest celem życia, szczęście tylko zespołem częściowych przyjemności. Należy chwytać każdą jaka się nadarza. Przyjemność jest natury cielesnej, jest stanem pozytywnym.

*Platon-Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Świat materialny jest zły, a świat duchowy – jako niezmienny – jest dobry. Naczelnymi ideami u Platona były: dobro, piękno i prawda. Oba światy – świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg – boski budowniczy świata. Dusza jest nieśmiertelna. Dusza, zanim przyoblekła się w ciało i zamieszkała w nim niczym "ślimak w skorupie", przebywała w świecie idei. Dusza, zstępując w ciało, zapomina o wszystkim, czego nauczyła się w świecie idei dusza, chcąc zdobyć wiedzę musi odtworzyć to, czego doświadczała w świecie idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.

*Arystoteles-Arystoteles dokonał trychotomicznego podziału nauk: teoretyczne- których celem jest formułowanie wiedzy dla niej samej (metafizyka, fizyka i matematyka), praktyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla osiągnięcia doskonałości moralnej (etyka, polityka), pojetyczne (wytwórcze) - których celem jest formułowanie wiedzy, za pomocą której można wytwarzać określone przedmioty. W opinii Arystotelesa, nauki teoretyczne są najbardziej wartościowe. Wśród nauk teoretycznych, największą wartość reprezentuje metafizyka, która dąży do zaspokojenia tylko i wyłącznie ludzkiej potrzeby czystego poznania. Arystoteles stwierdził, że dużo rozsądniejsze jest przyjęcie, że ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek codziennych doświadczeń życiowych. Myśli jednak żyją później własnym życiem i część ludzkich rozumowań ulega rozmaitym wypaczeniom i dziwactwom. Przyjmując to założenie Arystoteles doszedł do wniosku, że aby uporządkować ludzkie myśli i wykazać które z nich są adekwatne do rzeczywistości, a które nie, należy stworzyć naukę o samym myśleniu jako takim. Naukę tę nazwał logiką. Metafizyka, jako dyscyplina najdoskonalsza, usytuowana na szczycie hierarchii nauk, zajmuje się badaniem: przyczyn i zasad rzeczywistości, bytu jako bytu, substancji, Boga i tego, co transcendentne. Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy: przyczyna materialna– rzecz powstaje z materii; przyczyna formalna– powstaje przez ukształtowanie materii przez formy; przyczyna sprawcza– powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio; przyczyna celowa– powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi. W swoim postępowaniu człowiek powinien kierować się „złotym środkiem”, który jest określany przez jego rozum, gdyż jest to droga do osiągnięcia szczęścia, najwyższego dobra, które jest naszym celem ostatecznym.

III okres filozofii starożytnej

*Stoicyzm- Stoicy używali wyraźnego rozgraniczenia trzech podstawowych działów filozofii – teorii poznania, którą nazywali logiką, teorii bytu, którą nazywali fizyką i teorią moralności i życia, którą nazywali etyką. W teorii bytu, było przyjmowanie, że wszystko, co istnieje, jest materią. Materia ta składa się z mieszaniny żywiołów. Stoicy nazwali logiką właściwie całą teorię poznania i teorię języka. Jako pierwsi natomiast zaczęli badać język naturalny (grekę i łacinę) tworząc podstawy tego, co współcześnie nazywamy gramatyką. Cnota stoicka jest równoważna dobru i szczęściu. Kto jest prawdziwie cnotliwy, staje się automatycznie dobry, a jego szczęście nie zależy od czynników zewnętrznych. Wszystko poza cnotą jest moralnie obojętne lub złe. Nie ma więc złych i dobrych zdarzeń. Prawdziwie cnotliwego człowieka, pożar własnego domu nie powinien więc smucić, a wygrana w totolotka cieszyć.

*Epikur- Epikur był atomistą, wierzył, że podstawowymi składnikami świata są niepodzielne małe kawałki materii pływające w pustej przestrzeni. Wszystko, co nam się jawi jest rezultatem ruchu atomów ich wzajemnego zderzania się ze sobą i oddziaływaniom zachodzącym bez celu lub planu. Regularnie przyjmował kobiety i niewolników w swojej szkole, wprowadzając koncepcje podstawowych praw człowieka i egalitaryzmu w myśli greckiej. Filozofia Epikura opierała się na teorii, że całe dobro i zło wynika z odczuwania przyjemności i bólu. Dobre jest to co przyjemne, złe jest to co bolesne. Dla Epikura przyjemność i ból były ostateczną podstawą moralnego rozróżnienia między dobrem a złem.

*Sceptycy- Sceptycy uważali wyznawanie postawy sceptycznej za warunek szczęścia. Jak twierdził Sekstus Empiryk, "celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec przypuszczeń, a wobec rzeczy mu narzuconych umiarkowane ich doznawanie". Gwarantuje taki stan ducha połączenie powstrzymywania się od sądów i spokój duszy. Każdemu twierdzeniu można przeciwstawić odmienne – równie prawdziwe. Sceptycy przedstawili także argumenty przeciwko różnym rodzajom poznania ludzkiego.

Filozofia chrześcijańska (w okresie poprzedzającym średniowiecze)

*Św. Augustyn-Podobnie jak Platon, Augustyn zakładał świat idei, który istnieje niezależnie i oddzielnie od świata materialnego, będąc wiecznym, nieskończonym i doskonałym. Zgodnie z teologią chrześcijańską, Bóg jest jednak też bezpośrednim twórcą świata materialnego. Dusza jest zatem boską ideą, stworzoną na wzór samego Boga, jest nieśmiertelna. Stworzył on koncepcję 3xTeraz. Głosi ona, że mamy "teraz" to w przeszłości, które zaraz po wypowiedzeniu ulatuje w tę przeszłość, mamy to "teraz" zgodne z czasem jego wypowiedzi, oraz to "teraz" jeszcze nie wypowiedziane. Augustyn zauważa, że Bóg daje nam jeden pewnik: śmierć, czyli fakt, który na pewno kiedyś nastąpi w czasie "teraz" przyszłym.

Filozofia średniowieczna

*Św. Tomasz z Akwinu- Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia. Władze poznawcze człowieka są albo zmysłowe, albo umysłowe. Tomasz traktował rozum psychologicznie, jako władzę duszy, a nie metafizycznie, jako oddzielną substancję. Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem; dzięki temu posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną. Tomasz uważał, że wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny poznania, które w poszukiwaniach prawdy o świecie uzupełniają się wzajemnie. Według Tomasza istnienie Boga jest prawdą oczywistą, nie wymagającą dowodzenia.

Filozofia nowożytna

*Franciszek Bacon- Celem nauki jest poznanie i rozwój wiedzy przyrodniczej przy pomocy której spodziewano się zaspokoić potrzeby życia codziennego. Krytykował istniejący system szkolny, postulował konieczność nowego programu nauczania opartego na doświadczeniu: OBSERWACJI ZJAWISK ŚWIATA PRZYRODY. Metoda naukowa opierała się na gromadzeniu doświadczeń, obserwacji i budowaniu w oparciu o nie, przy pomocy indukcji – uogólnień. Konieczność rozdziału religii od nauki; religia czerpie swą wiedzę z objawienia, opiera się na wierze. Nauka opiera się na eksperymencie i indukcji. Oddzielił naukę opartą na metodologii empiryzmu od teologii

*Kartezjusz- Opracował teorię poznania opartą na samowiedzy. Cogito ergo sum – myślę więc jestem. Ustalił 4 reguły którymi powinien kierować się umysł ludzki w dochodzeniu do prawdy: 1.Nie uznawać żadnej rzeczy za prawdziwą dopóki nie przekonamy się całą pewnością że tak jest. 2.Dzielić każdy trudny problem na ile tylko można mniejsze części i ile wymaga jego całkowite rozwiązanie. 3.W postępowaniu badawczym zaczynać od rzeczy najprostszych i stopniowo przechodzić do bardziej złożonych. 4. Za każdym razem sprowadzać swoje postępowanie by uzyskać pewność, że nic nie zostało pominięte. Opowiedziała się za wdrażaniem uczniów do samodzielnego myślenia. Był za łagodnym traktowaniem uczniów

*Immanuel Kant- Przyjął za podstawę brak jakichkolwiek wstępnych założeń z wyjątkiem uznania zasad elementarnej logiki. Badania takie nazywał transcendentalnymi, ponieważ dokonuje się w nich wykroczenie poza zastaną wiedzę. Czas i przestrzeń są formami, w które zostają wtłoczone nasze wrażenia zmysłowe. Innym rodzajem form są kategorie, pozwalające na pojęciowe ujmowanie przedmiotów. Dwie główne to przyczyna i substancja. Nasz rozum spekulatywny tworzy idee Boga, duszy i kosmosu. Naturalną ludzką potrzebą jest zgłębianie tych idei, ale prowadzi ono na manowce. Należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze.