Psychologiczne aspekty agresji i przemocy w społeczności uczniowskiej

Agresogenne obszary życia szkolnego

1. Szkoła jako instytucja:

• przymus

• ograniczenie samodzielności

• przeciążenie uczniów

• niewłaściwe ocenianie

• anonimowość uczniów

• rzeczowe relacje z nauczycielami

1. Nieprawidłowe relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami:

• presja dydaktyczna

• brak poszanowania godności uczniów

• brak uznania dla osiągnięć

• krytykowanie, ośmieszanie

1. Nieprawidłowe relacje pomiędzy uczniami:

• akceptacja dla agresji

• mobbing (role agresora i ofiary)

(Dąbrowska-Bak 1996; Frączek, Pufal-Struzik 1996; Krakowska,Czarnecka 1994; Kirwil 1991,1993; Kulesza 2008; Matyjas 1996; Olweus 1993, 1996, Ostrowska 1998, 2008;; Poraj 2002, 2006; Ratajczak 1996; Redl 1969; Stokłosa 1996; Szymanowska 2008)

Badania przejawów agresji w szkołach

Projekty badawcze – charakterystyka

• Badania agresji wśród uczniów szkół podstawowych województwa łódzkiego (2000 – 2002)

• Diagnoza agresji w szkołach w akcji „Szkoła bez przemocy i narkotyków” (2004 – 2005)

• Agresja u nauczycieli (2000 – 2009)

Miejsce kontaktu z agresją i przemocą

Miejsce kontaktu z agresją i przemocą

Przejawy agresji w szkołach

Przejawy agresji w szkołach – z podziałem na płeć badanych uczniów

Zjawisko fali w szkołach

Mobbing w środowisku szkolnym (D. Olweus 1994, 1996)

Kultura środowiska szkolnego

Kultura szkolna może tworzyć dogodny klimat dla aktów przemocy rówieśniczej poprzez:

• nieformalne normy ( przyzwalające na niektóre zachowania agresywne (przezwiska, klepanie dziewcząt)

• gwarę uczniowską

• system nieformalnych sankcji

Przemocowy klimat tworzą zwykle sami uczniowie.

Nauczyciele mogą się także do niego przyczyniać, gdy:

• akceptują lub ignorują niektóre formy agresji uczniowskiej sami prezentują agresywne wzory zachowań.

Niekorzystne cechy kultury szkolnej

• Preferowany świat wartości i norm

• Podział społeczności szkolnej na „my” – uczniowie i „wy” – nauczyciele (ten dychotomiczny podział sprzyja pojawianiu się reguł nieakceptowanych a skrywanych przed dorosłymi)

• Poczucie solidarności grupowej („donosicielstwo” - fałszywie pojmowana solidarność grupowa prowadzi do zmowy milczenia)

Przemoc w szkole

UCZNIOWIE W KLASIE

DZIECI Z GRUPY RYZYKA

OFIARY SPRAWCY

PRZEMOCY PRZEMOCY

pasywne prowokujące

• W każdej szkole znajdują się uczniowie, których proces socjalizacji przebiega bez zakłóceń i to oni stanowią statystyczną większość

• W szkole są dzieci z grup ryzyka (wątła budowa ciała, nadpobudliwość psychoruchowa, choroby somatyczne, wady rozwojowe, nieśmiałość, bierność i wycofanie, dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, biednych)

Portret ofiary w szkole

Oznaki podstawowe:

• Ofiary są przezywane, upokarzane, wyszydzane, zastraszane, koledzy drażnią się z nimi, grożą im.

• Są wyśmiewane w nieprzyjazny i szyderczy sposób.

• Są zaczepiane, popychane, szturchane i nie potrafią się przed tym obronić.

• Są wciągane w kłótnie i bójki, nie bronią się lecz uciekają lub płaczą

• Często koledzy naruszają i niszczą ich własność ( zawartość tornistra rozrzucana po podłodze)

• Mają siniaki, zadrapania, podarte ubrania i nie potrafią wytłumaczyć ich przyczyny

Oznaki drugorzędne:

• Często są samotnie nie dopuszczane do grupy.

• Nie są wybierani do pracy i gier zespołowych.

• W czasie przerw trzymają się w pobliżu dorosłych.

• Odpowiadając sprawiają wrażenie niepewnych i nerwowych, mówią cicho.

• Są smutne, wyglądają na nieszczęśliwe, łatwo płaczą.

• Mają coraz gorsze wyniki w szkole.

Portret ofiary w domu

Oznaki podstawowe:

• Wracają ze szkoły w podartych i brudnych ubraniach, mają zniszczone podręczniki.

• Mają siniaki i zadrapania i nie potrafią powiedzieć skąd się wzięły.

Oznaki drugorzędne:

• Nie mają kolegów w szkole, nie spędzają czasu poza domem.

• Brak im przyjaciela.

• Nikt ich nie zaprasza na imprezy klasowe. Oni sami też ich nie organizują.

• Nie lubią lub boja się chodzić do szkoły. Rano skarżą się na bóle głowy, brzucha…

• Do szkoły idą zwykle dłuższą drogą.

• Mają kłopoty ze snem, koszmary senne, płaczą w nocy.

• Tracą motywacje do nauki.

• Są poirytowane, mają napady złości albo depresji. Towarzyszy im zmiana nastroju.

• Biorą (kradną) pieniądze dla prześladowców.

Potencjalne cechy ofiar

Ofiary pasywne

• Osoby słabe fizycznie, o słabej kondycji

• Są mało aktywne, wycofane, nieśmiałe, płaczliwe

• Mają niską samoocenę, są bezradne i bezbronne, co powoduje, ze stają się łatwym celem

• Mają trudności z funkcjonowaniem w grupie, łatwiej nawiązują kontakty z dorosłymi

• Ich wyniki w nauce ulegają pogorszeniu

Ofiary prowokujące

• Mają porywczy temperament, próbują oddać, ale z żałosnym rezultatem

• Bywają nadaktywne, ciągle w ruchu, wprowadzają zamieszanie i niepokój

• Są niezdarne, niedojrzałe, drażnią otoczenie

• Nie są lubiane

• Mogą same dokuczać innym

Portret sprawców przemocy szkolnej

• Łatwo się irytują, szydzą z innych, wyśmiewają się, biją, niszczą rzeczy

• Chętnie wykorzystują innych do „czarnej roboty”

• Chcą zranić, grożą, Mogą być silniejsi od kolegów, zwłaszcza od ofiar, mają wysokie mniemanie o sobie

• Są sprawni fizycznie i maja dobrą koordynacje ruchów

• Maja potrzebę dominowania (tyranizowania innych), szczycą się swoją władzą nad innymi

• Są porywczy, impulsywni, o niskim progu frustracji, maja trudności z przystosowaniem się do obowiązujących norm i zasad (wcześnie je łamią)

• Dla korzyści chętnie oszukują

• Są zbuntowani, agresywni, nieposłuszni (sprytnie wykręcają się od odpowiedzialności)

• Mają opinie twardych, nie współczują dręczonym

• Mogą mieć stopnie dobre i złe (z czasem prezentują negatywny stosunek do szkoły)

Przeciwdziałanie przemocy w szkole D. Olweusa (1994)

• Ogólne warunki wstępne

- Świadomość i zaangażowanie ze strony dorosłych (rodziców i nauczycieli)

• Środki na poziomie szkoły

- Sondaż kwestionariuszowy

- Ogólnoszkolna konferencja na temat znęcania się

- Lepszy nadzór w czasie ferii i wakacji

- Spotkania rodziców z pracownikami szkoły

• Środki na poziomie klasy

- Przyjęcie w klasie reguł przeciw znęcaniu się

- Spotkania klasowe

• Środki na poziomie indywidualnym

- Poważne rozmowy z agresorami i ofiarami

- Poważne rozmowy z rodzicami ofiar i agresorów

- Odwoływanie się do wyobraźni uczniów przez nauczycieli i rodziców

Przeciwdziałanie agresji w szkołach

Program profilaktyki agresji w szkole:

• budowanie środowiska wychowawczego (gratyfikacja psychospołecznych potrzeb uczniów);

• ustalanie jasnych dla wszystkich reguł postępowania i ich przestrzeganie;

• budowanie właściwych interakcji pomiędzy nauczycielami i uczniami;

• wypracowywanie bezpiecznego systemu oceniania;

• skuteczna współpraca z rodzicami;

• uczenie zachowań prospołecznych.

Program interwencyjny w szkole:

• diagnoza problemu w środowisku szkolnym;

• identyfikacja celów agresji;

• indywidualne programy interwencyjne;

• stała troska o przestrzeganie reguł (granice i konsekwencje w atmosferze akceptacji oraz gratyfikacji potrzeb ucznia);

• stosowanie mechanizmu „przerywanie roli”.

Interwencje psychologiczne

• Program ćwiczenia empatii u dzieci

• Trening rozwiązywania problemów

• Modelowanie czynności prospołecznych

• Kształtowanie postaw dzieci wobec przemocy w mediach

• Program interwencji G. R. Pattersona (1986)

• Program zaradczy przeciw mobbingowi w szkole D. Olweusa (1998)

• W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenia z uczniami K. Ostrowskiej (1994)

• Spójrz inaczej na agresję E. Czemierowska i A. Kołodziejczyk (1998)

• Program interwencji w sytuacji agresji w szkole G. Poraj (2002)