DYPLOMATYKA

Dyplomatyka (od gr. diplōma, a to z łac. diploma = podwójnie złożony) – nauka badająca dokumenty od strony krytyki naukowej, czyli określająca przydatność zachowanych dokumentów do badań historycznych. Pozwala m.in. wykryć falsyfikaty oraz ustalić procedury prawne i administracyjno-kancelaryjne stosowane przy powstawaniu dokumentów.

Po raz pierwszy termin "dyplomatyka" na określenie nauki o dokumencie użył Jean Mabillon.

Dyplomatyka bada zasady, według których w kancelariach powstawał dokument i stara się odkryć prawidłowości przemian form dokumentacji aktowej, a także samych kancelarii, traktowanych jako urzędy. Dyplomatyka, jako jedyna z nauk pomocniczych historii, stoi na pograniczu prawa.

Podwaliny pod nowożytną dyplomatykę położył francuski zakonnik z opactwa St. Germain-du-Pres, Jean Mabillon - autor dzieła De re diplomatica libri sex (1681).

Na początku XVIII wieku dyplomatyka stała się jednym z przedmiotów wykładanych na uniwersytetach.

Nazwa dyplomatyki wywodzi się od greckiego słowa diplŏma, które dało początek łacińskiemu diploma, a stąd polski dyplom. Oznacza ono podwójnie złożony – np. paszporty otrzymywane w Rzymie przez weteranów.

Jean Mobillon użył tego pojęcia na określenie nauki o dokumencie,

Przedmiotem dyplomatyki jako nauki historycznej jest dokument, czyli źródło pisane, posiadające określone cechy. W zakres nauki tej wejdą źródła aktowe jeżeli są wynikiem produkcji kancelarii. Nauka ta będzie się zajmowała studium formy i genezy, zmierzające do uzyskania czynników, które decydowały o ich powstaniu oraz ich funkcje.

Badania nad kancelariami pozwalają ustalić funkcje kulturotwórcze dokumentu, a zwłaszcza jego funkcje społeczne i gospodarcze. Dyplomatyka zajmuje się również takimi zagadnieniami jak autentyczność czy fałszerstwo dokumentu.

Geneza dyplomatyki sięga średniowiecza, Jednak jej rozwój nastąpił w XVII w.

Jean Mobillon w 1681 r. w „De re diplomatica libri sex” położył podwaliny nie tylko pod paleografię, ale także pod nowożytną dyplomatykę (była to odpowiedź na zakwestionowanie autentyczności benedyktyńskich dokumentów z okresu Merowingów przez D. Von Papenbrecha (?).Jego dzieło kontynuowali benedyktyni francuscy.

Rewolucja francuska i napoleońskie cesarstwo odebrały tytuły prawne dokumentom, a tym samym oddały je w ręce uczonych. Badania rozwinęły się we Francji (Ecole des Chartes) oraz w Niemczech )Monumenta Germanicae historica). Nad badaniami zaciążył fakt traktowania dokumentu tylko z punktu widzenia rozwoju prawa. Dopiero dzisiaj można zaobserwować chęć rozwinięcia metod badawczych oraz silniejsze wiązanie dokumentów z kulturą i przemianami społeczno – gospodarczymi.

Polskie badania z zakresu dyplomatyki są dość późne (choć geneza jest tak stara jak francuska – XVII w.). Jednak dopiero Joachim Lelewel znający traktaty Mobillona i Tassina w dziele pt.: „Nauki dające poznać źródło historyczne” osiągnął poziom nauki europejskiej. Rozwój polskiej dyplomatyki wiąże się z wydawnictwami źródeł dyplomatycznych ukazującymi się od poł. XIX w. (środowiska krakowskie i lwowskie).

Podstawowe pojęcia dyplomatyki.
Dokument – każde pisemne oświadczenie posiadające prawny i kancelaryjnie samodzielny byt.

Dyplomatyka zajmuje się rozwojem form materiału dyplomatycznego (dokumentacja aktowa) i rozwojem kancelarii

Dokument posiada poczwórny charakter:– sam tworzy nowy, konkretny stan prawny;
– staje się środkiem dowodowym w wypadku wątpliwości co do autentyczności owego stanu prawnego;
– jest w mocy przenieść uprawnienia z jednej osoby na drugą;
- ustala pewien stan prawny wynikający z obowiązującego prawa.

Dokument pomimo wszystko służy do realizacji w praktycznym działaniu funkcji i władzy bez względu na jej charakter.

Rodzaje źródeł dokumentowych zależą od formy kancelaryjnej i od zdolności prawnej:
1. Dyplomy lub dokumenty w sensie ścisłym (regulujące stosunki pomiędzy ludźmi).
2. Listy – nie zaświadczają żadnych czynności prawnych jednak prawo może być ich przyczyną powstawania; mandat – list polecający.
3. Akty – wszystkie źródła pisane pozostające w związku z działalnością każdej kancelarii.

Podział dokumentu ze względu na jego formę i moc prawną:
1. Dyspozytywny (prawotwórczy) – charta, epistola, lub testamentum – stwarzający nowy stan prawny i poświadczający go jeżeli nastąpił spór o jego istnienie; przywilej (czasowy, wieczysty) wydawany tylko przez władzę ustawodawczą.
2. Poświadczeniowy (notitia, breve, memoratorium) – stwierdza, że jakiś stan prawny już istnieje.
3. Na pół dyspozytywny – dokument był symbolem powstawania stanu prawnego, sam stan prawny powstał na wskutek wykonania czynności dodatkowych.

Podział ze względu na użyteczność w sądzie:
1. Publiczny – nie można podważyć motywów prawnych takiego dokumentu – pieczęć;
2. Prywatny – każdy dokument nie zaopatrzony w pieczęć autentyczną.

Sprawca – powoduje zaistnienie stanu prawnego.
Odbiorca – osoba, dla której stworzono dokument.
Wystawca – wystawia dokument – stwierdza zaistnienie stanu prawnego.

Formy przekazu dokumentu:
1. Oryginał – dokument w formie w jakiej wyszedł od wystawcy za jego wiedzą i z jego woli.
2. Falsyfikat – chce uchodzić za coś innego niż jest w rzeczywistości, jeżeli chce wprowadzić w błąd nazywamy go fałszerstwem.
3. Koncept – dokument poprzedzający wydanie czystopisu.
4. Kopia – następuje po wydaniu czystopisu:
- Kopia wystawcy – forma luźnej karty, później regestru.
- Kopia odbiorcy – luźna karta, lub wpisana do kopiariusza – księgi kopii dokumentów (w Polsce od XIII w.)

Dokumenty powtarzające: vidimus, insert – miały na celu oszczędzić oryginał:
1. Vidimus – potwierdzenie zgodności z oryginałem.
2. Insert – potwierdzenie zgodności kopii z oryginałem, ale również treści oryginału i kopii.

Formuły dokumentu dzielą się na trzy grupy:
protokół (forma wstępu),
koncept (treść),
eschatokół (zakończenie).

Na protokół składają się następujące formuły:
(a) Inwokacja – wezwanie Boga aby swą opieką wspierał czynności wymienione w kontekście.
(b) Intytulacja – wymienienie imienia i godności wystawcy.
(c) Inskrypcja – adres odbiorcy – jego nazwisko i godność lub też podanie określenia jeżeli dokument odnosi się do osoby prawnej.

Na koncept składają się:
(a) Arenga – formułuje motyw wystawienia dokumentu.
(b) Promulgacja – ogłoszenie woli wystawcy, odbiorcy czy też społeczeństwa.
(c) Narracja – przedstawienie wydarzeń, które towarzyszyły oświadczeniu wystawcy lub informowała o prośbie odbiorcy.
(d) Dyspozycja – treść właściwa dokumentu, wyrażająca wolę wystawcy stworzenia nowego stanu prawnego.
(e) Klauzule – (nakazujące, zabraniające, zobowiązujące) do wykonania określonych czynności.
(f) Sankcja – wraz z formułą penalną – jest zagrożeniem karami doczesnymi lub wiecznymi dla tych, którzy chcieliby naruszyć postanowienia dokumentu.
(g) Koroboracja – zapowiedź środków, którymi dokument ma być uwierzytelniony (pieczęć, świadkowie).

Eschatokół składa się:
(a) Testacja – lista świadków biorących udział w akcji prawnej opisanej w dokumencie.
(b) Podpisy – wystawcy (za pomocą znaku) oraz podpisy urzędników kancelaryjnych gwarantujących autentyczność dokumentu.
(c) Datacja – miejsce i czas powstania dokumentu.
(d) Aprekacja – końcowe życzenie wieczności dla zdziałania czynności prawnej wyrażonej słowami: Amen, Fiat.

Są to cechy charakteryzujące dokument średniowieczny. W czasach nowożytnych dokument zaczął rezygnować z tych formuł, aczkolwiek nie pozbył się ich zupełnie, nawet w czasach nam współczesnych

POWSTANIE DOKUMENTU
Odbiorca zwraca się o wystawienie dokumentu. Następnie następowała narada wystawcy z konsyliarzami dotycząca legalności czynności mającej powstać przez spełnienie prośby. Następnie następowało uroczyste oświadczenie woli wystawcy, a następnie oględziny.

UJAZD – objazd granic ziemi – darowizny
Wtedy kancelaria otrzymuje polecenie sporządzenia odpowiedniego dokumentu. Polecenie to otrzymywał kierownik kancelarii (kanclerz, podkanclerzy), który zlecał pisarzowi czy notariuszowi sporządzenie minuty czyli brudnopisu.

Dyktat – powstawał albo przez przepisanie formuł znajdujących się w wzorcowym dokumencie albo wyrastał z wiedzy dyktatora czerpanej w odpowiednich podręczników.

Zazwyczaj dokumentowi nadawano formę dyktatu obiektywnego wówczas, albo w ogóle nie wymieniało się wystawcy albo mówiło się o nim w 3. os. l. poje. lub m. w czasie przeszłym dokonanym. Często posługiwano się formułą subiektywną, wówczas o wystawcy mówiło się w 1 os. l. m. lub poje. w czasie teraźniejszym lub przeszłym dokonanym.

Po przygotowaniu minuty następowała jej kontrola. Porównanie woli wystawcy z treścią minuty. Przy czym nanoszono ostatnie poprawki. Następnie minuta przechodziła do rąk mundatora czyli ingrossatora, który sporządzał czystopis. Do czystopisu przywieszano pieczęć stwierdzającą autentyczność lub też składano podpisy wystawcy i ewentualnie świadków.

W kancelariach lepiej zorganizowanych (np.: papieskiej) już w X w. Sporządzano regestr wydawanego dokumentu. Regestr był śladem, że taki dokument opuścił kancelarię.

Te same kancelarie pobierały opłaty – teksty za przygotowanie dokumentu (w celu zapewnienia tajemnicy i uchowania dokumentu przed ciekawością osób trzecich).