Globalizacja i regionalizacja to procesy wyznaczające obecnie kierunki rozwoju współczesnej gospodarki światowej, przy czym globalizacja stymulowana jest głównie przez globalne strategie korporacji transnarodowych i taki sam charakter popytu konsumpcyjnego. Natomiast integracja gospodarcza w regionach związana jest przede wszystkim z polityką państw, które tworzą strefy wolnego handlu, unie celne bądź ekonomiczne o charakterze regionalnym¹. Globalizacja i regionalizacja nie są pojęciami przeciwstawnymi. Przykładowo, W. Szymański postrzega współczesny regionalizm właśnie jako odpowiedź na globalizację, tak by lepiej się do niej dostosować i ograniczać negatywne skutki. Może on bowiem poprzez stymulowanie rynku i konkurencji w regionie wzmocnić siły ekonomiczne niezbędne do podołania wyzwaniom globalizacji².

Jednym z głównych celów regionalnych ugrupowań jest dążenie do zwiększenia zdolności konkurencyjnych poszczególnych krajów i wzmocnienia pozycji danego regionu w globalnym świecie. Ustanowienie ściślejszych regionalnych powiązań i wzmocnienie lokalnych instytucji oraz rozwój współpracy w wielu dziedzinach stwarza zarówno lepsze perspektywy rozwoju gospodarczo-społecznego, jak i większe możliwości sprostania wyzwaniom globalizacji³.

Abstrakcyjnym terminem „globalizacja” określa się integrację świata w zakresie gospodarki, przepływu ludzi i kapitału, handlu, inwestycji, przede wszystkim poprzez komunikację i transport, które to stają się łatwiejsze niż kiedykolwiek przedtem. Globalizacja zmienia świat, bowiem dotyczy przekraczania granic czasu i przestrzeni⁴. Globalizacja to proces lub zbiór procesów, których istotą jest przekształcenie organizacji przestrzennej stosunków społecznych i transakcji, tworząc transkontynentalne lub międzyregionalne sieci działalności, wzajemnych oddziaływań i władzy. Można w szczególności dostrzec takie rodzaje zmian jak rozciąganie społecznych, politycznych i ekonomicznych działań ponad politycznymi granicami, przyśpieszenie wzajemnych oddziaływań i procesów globalnych. Zwiększa się prędkość rozpowszechniania towarów, kapitału, ludzi i informacji wraz z ewolucją systemów transportu i komunikacji. Ważną zmianą jest również pogłębienie i powiększenie oddziaływania odległych, nawet lokalnych, wydarzeń na inne części świata i cały świat. Zamazane stają się granice między sprawami wewnętrznymi a globalnymi. Inaczej mówiąc, globalizacja oznacza poszerzenie, intensyfikację, przyśpieszenie i wzrost znaczenia ogólnoświatowych wzajemnych powiązań⁵.

Regionalizację natomiast można ujmować jako swoistą przewagą wobec potężnych sił globalizacji, jako rozwiązanie pośrednie między systemem globalnym a podstawowymi jednostkami. Należy na nią patrzeć przez pryzmat dwu przeciwstawnych tendencji, centralizacji i decentralizacji. Po II wojnie światowej decentralizacja prowadziła do poważnego zwielokrotnienia liczby podstawowych jednostek systemu. Obecnie, coraz bardziej nieuchronne jest łączenie się, z przekazywaniem części suwerennych uprawnień instytucjom ponadnarodowym, właśnie regionalnym, dla wspólnego ich wykorzystywania w imię realizacji uwzględnianych celów. Dotyczy to różnorodnych zadań, głównie sfery gospodarczej i polityczno-militarnej. Spotykamy się tu z ogromną różnorodnością poszukiwań. W przedsięwzięciach, mniej lub bardziej zaawansowanych, uczestniczą niemal wszystkie państwa współczesnego świata⁶. pamiętajmy, że regionalizm to nie tylko geograficzna bliskość i ekonomiczna współzależność. Obok tego, składają się nań również historyczne doświadczenia, podział bogactwa i władzy wewnątrz i na zewnątrz grupy, kulturowe, społeczne i etyczne tradycje, ideologiczne i polityczne preferencje⁷.

Powstaje pytanie czy regionalne przedsięwzięcia będą elementami konstrukcyjnymi czy wręcz odwrotnie- zawalidrogami dla ładu globalnego, wielostronnego. Czy stwarzają one, czy też przeciwnie, pomniejszają lub zniekształcają handel światowy. Wzajemnie sobie udzielane przywileje przez strony uczestniczące w integracji, mogą albo poprawić albo pogorszyć alokację zasobów, prowadząc bądź do tworzenia , bądź przesunięcia handlu. Jeśli zwiększają efektywność przez przesunięcie produkcji od producentów o wysokich kosztach do producentów o wysokich kosztach do producentów o niskich kosztach, to mamy do czynienia z przypadkiem pierwszym. Jeśli jednak następuje przesunięcie produkcji od producentów o niskich kosztach, spoza bloku, ku producentom o wysokich kosztach wewnątrz bloku, to rezultatem szkodliwym ostatecznie jest przesunięcie handlu w ogóle ⁸. Bowiem problemem współczesnego świata jest nadmierna regionalizacja – zamykanie się krajów rozwiniętych w regionalnych oazach dobrobytu oraz niedopuszczanie do sprawiedliwej i wolnej konferencji państw najbiedniejszych. Jak wykazują badania, globalizacja stała się obecnie procesem bardziej wirtualnym, niż ma swoje odbicie w rzeczywistości. Nową obsesją stała się globalofobia – irracjonalny strach przed integracją ze światem, postrzeganej jako zagrożenie dla suwerenności politycznej, gospodarczej i społecznej. Ten mit rozwiewają przykłady krajów, które doskonale radzą sobie na arenie międzynarodowej, zachowując jednocześnie swój tradycyjnych charakter⁹.

Obawa przed próbami tworzenia „federacji światowej” czy innych form scentralizowanej lub zmonopolizowanej światowej administracji ożywiła próby rozważenia wizji „świata wysp”, składającego się z regionów, związków celnych, niezależnych obszarów wolnego handlu¹⁰. Regionalna integracja gospodarcza jest procesem, którego istota sprowadza się, podobnie jak przy globalizacji, do redukcji stopnia odseparowania od siebie rynków produktów i czynników wytwórczych oraz łagodzenia wielu różnego typu problemów, z tym, że przede wszystkim w ramach określonych ugrupowań¹¹.

Należy pamiętać, że współpracę międzynarodową, determinują wciąż czynniki naturalne. Uwarunkowania historyczne czy bliskość geograficzna odgrywają wciąż dominującą rolę w budowaniu gospodarczej mapy świata. Zatem analiza zjawisk, dotyczących procesów rzeczywistej integracji świata, musi skłaniać do wniosku, że procesy globalizacyjne odgrywają podrzędną rolę do regionalizacji. Regionalizacji, w której wiodącą rolę nie odgrywa już państwo narodowe, lecz korporacje, przejmujące funkcje socjalne, tradycyjnie zarezerwowane dla rządu i współpracujące z państwami na arenie ponadnarodowej. Natomiast państwa narodowe skupione są zazwyczaj w układach reprezentujących interesy regionalne.

W ujęciu teoretycznym regionalna integracja gospodarcza rozumiana jako proces wyróżnia się wieloma podobieństwami do procesu globalizacji życia gospodarczego. Otóż istota obu procesów sprowadza się do scalania struktur i działalności gospodarczej w skali międzynarodowej w dążeniu do podwyższania poziomu dobrobytu poprzez redukcję lub usuwanie różnorodnych barier hamujących przepływy produktów i czynników handlowych, a zarazem sprzyjanie kreowaniu nowych sposobów i form powiązań handlowych, produkcyjnych, naukowo technicznych itd. Zbliżone są również uwarunkowania oraz metody pogłębiania procesów globalizacji i regionalizacji. W odniesieniu do uwarunkowań chodzi głównie o przesłanki postępującego procesu internacjonalizacji życia gospodarczego. Co do motywów, chodzi głównie o dążenia do koncentracji produkcji, zwiększenia rynków zbytu, zwiększenia skali wytwarzanych wyrobów. Procesy globalizacji i internacjonalizacji rozwijają się równolegle i podobne sa ich skutki ekonomiczne w postaci efektów alokacyjnych, akumulacyjnych i lokalizacyjnych¹².

Z drugiej strony, możemy mówić o wielu istotnych różnicach między globalizacją i regionalizacją życia gospodarczego na świecie. Chodzi przede wszystkim o to, że istota procesu globalizacji jako efektu internacjonalizacji życia gospodarczego sprowadza się do stopniowego łączenia gospodarek poszczególnych krajów w skali całego świata jako całości. Natomiast integracja regionalna oznacza takie scalenie tylko w skali określonej grupy krajów. Regionalna integracja gospodarcza może być procesem bardziej uporządkowanym w tym sensie, że pogłębianiu tego procesu towarzyszy rozwój form instytucjonalnych od strefy wolnego handlu począwszy, na pełnej integracji gospodarczej skończywszy. Kraje członkowskie regionalnego ugrupowania integracyjnego dysponują z reguły większymi możliwościami łagodzenia pewnych negatywnych skutków funkcjonowania mechanizmu wolnego rynku i handlu oraz wszelkich zakłóceń rynkowych, często na niekorzyść krajów trzecich. W tym sensie, każda instytucjonalna forma regionalnego ugrupowania integracyjnego jest tzw. drugim najlepszym rozwiązaniem, biorąc pod uwagę dobrobyt świata jako całości¹³.

Relacje między procesami globalizacji i regionalizacji nie są jednoznacznie określone i nie są stałe. Jeszcze w latach 1980. uważano, że ugrupowania integracyjne mają zwykle charakter „zamknięty” (dominuje silna ochrona rynku wewnętrznego, kosztem zewnętrznych powiązań gospodarczych) i stanowią „przeszkody” w rozwoju globalizacji. Stopniowo postępowała zmiana oceny, ze względu na włączanie się ugrupowań do wielostronnej liberalizacji, rozszerzanie się, współpracę z krajami trzecimi itp. Regionalizację zaczęto postrzegać jako „komponent” szerszego procesu - globalizacji¹⁴.

W bardziej długofalowym i dynamicznym ujęciu regionalizacja uważana jest za „etap” na drodze globalizowania działalności gospodarczej. Przemiany gospodarcze i rozwój konkurencji w regionach (realizowane świadomie i wyprzedzająco) mogą stanowić ważny „etap” dostosowań i przygotowań gospodarek krajów i regionów do sprostania rosnącej konkurencji w miarę ich włączania się w nurt globalizacji. Wśród tych przemian szczególne znaczenie ma podnoszenie międzynarodowej konkurencyjności gospodarek i przedsiębiorstw, co można bardziej skutecznie realizować w ramach regionu i z pomocą innych członków ugrupowania. Z tego względu integracja regionalna może też stanowić swoisty „instrument” wprowadzania przemian gospodarczych w dobie globalizacji¹⁵.

Moim zdaniem być może nie należy wybierać między globalizacją a regionalizacją, w zamian powinno się skupić na tym by procesy regionalizacji stawały się zdrowym ogniwem nieuchronnego procesu globalizacji. W związku z występującymi zbyt dużymi różnicami między poszczególnymi częściami świata, globalizacja nigdy nie będzie „skończona”- nie powstanie globalna wioska. Regionalizacja pozwala skupić się na problemach mniejszej liczby członków, powiązanych kulturowo, historycznie, geograficznie, a co za tym idzie- ekonomicznie. Wówczas, dane regiony mogą współpracować globalnie.

1. GŁÓWNE TRENDY ROZWOJOWE ŚWIATA

Globalizacja – Integracja – Transformacja

G L O B A L I Z A C J A

Siatka pojęciowa i znaczeniowa:

Pojęcie niejednoznaczne, analizowane jako proces wielowymiarowy na wielu poziomach. Mimo powszechności stosowania i bogatej literatury brak jest jednoznacznej definicji globalizacji. Wielowątkowość tego pojęcia prowadzi do kompleksowego ujęcia stwierdzającego, że globalizacja to proces pogłębiania się światowych powiązań we wszystkich aspektach współczesnego życia politycznego, społecznego, ekonomicznego i kulturowego.

Pytania o globalizację :

Czy jest to proces spontaniczny czy sterowany?

Czy jest to proces zupełnie nowy?

Czy jest to proces przynoszący korzyści czy także zagrożenia?

Czy świat może się stać „globalną wioską”?

Jaka będzie przyszłość globalizacji?

Globalizacja ekonomiczna:

Komisja Europejska: „globalizację można zdefiniować jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii”; (Annual Economic Report for 1997, European Economy, No.63, European Commission, Brussels);

Międzynarodowy Fundusz Walutowy(IMF):„.rosnąca współzależność ekonomiczna państw na świecie ( integracja gospodarek krajowych) poprzez zwiększające się rozmiary i zróżnicowanie ponadgranicznych transakcji, dotyczących towarów i usług, a także rosnące przepływy kapitałowe i szybsze rozprzestrzenianie się technologii” ; (Globalization: Threat or Opportunity? What is globalization ? IMF Staff, April 12, 2000; Corrected January 2002);

W literaturze przedmiotu podkreśla się najczęściej takie cechy charakterystyczne globalizacji, jak:

• Zmniejszanie barier między krajami fizycznych, technologicznych, politycznych, ekonomicznych;

• Wzmacnianie ściślejszych więzów i współzależności rozwojowej państw, prowadzące do tworzenia się zintegrowanego rynku globalnego towarów usług, kapitału oraz kształtowania się nowego międzynarodowego podziału pracy;

• Deregulacja, liberalizacja i stały wzrost obrotów handlu światowego;

• Ogromna intensyfikacja przepływów i koncentracja kapitału finansowego;

• Zacieśnianie związków między handlem światowym, inwestycjami zagranicznymi i przepływem technologii, przy relatywnie niewielkim przepływie siły roboczej;

• Rewolucja teleinformatyczna i tworzenie się światowego systemu komunikacji medialnej;

• Zwiększanie się presji konkurencyjnej w wymiarze międzynarodowym, międzynarodowa sieć dystrybucji i marketingu towarów;

• Wzrost powiązań krajowych i międzynarodowych podmiotów gospodarczych ( poprzez np. internacjonalizację produkcji i specjalizację wewnątrzgałęziową);

• Postępujący proces konwergencji struktur gospodarczych poprzez szybką dynamikę postępu technicznego (komputeryzacja, gospodarcza działalność elektroniczna, standaryzacja);

• Zmiany zachodzące w tradycyjnej roli państw narodowych, na rzecz polityki i działania bardziej aktywnego, kooperatywnego i otwartego;

• Wzrost znaczenia na arenie międzynarodowej podmiotów globalnych (organizacje i instytucje międzynarodowe, korporacje transnarodowe (KTN), organizacje pozarządowe (NGO’s); znaczenie globalnego zarządzania;

• Internationalizacja tzw. externalities tj.” skutków ubocznych” po stronie produkcji – w postaci niszczenia i zanieczyszczania środowiska; po stronie konsumpcji w postaci naśladownictwa i dostosowywania się do zbliżonych wzorców konsumpcyjnych, m.in. poprzez Internet, migrację ludności.

Szkoły myślenia o globalizacji ( podejścia):

▪ afirmacja (globaliści) → proces przynoszący wszystkim wiele korzyści; zwiększa szanse rozwoju; wymaga racjonalnych wyborów i działania dla uniknięcia ew. zagrożeń globalizacyjnych;

▪ podejście umiarkowane → proces nie nowy, sam w sobie nie jest ani zjawiskiem dodatnim, ani ujemnym; pojęcie nadużywane dla różnych celów przez różne środowiska;

▪ negacja (globalsceptycy) → proces tworzący nierówności społeczne i gospodarcze oraz tzw. wirtualną ekonomię, korzystny tylko dla KTN i biznesu międzynarodowego;

Globalizacja a problemy globalne

Wbrew pozorom to nie globalizacja zrodziła problemy globalne; to one były jej zapowiedzią. Takie problemy jak np. wzrost zagrożeń dla środowiska naturalnego człowieka, nierówności w rozwoju gospodarczym i społecznym, zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego, wyczerpywanie się zasobów naturalnych, trendy demograficzne zostały w dobie globalizacji wzmocnione i zyskały nowy wymiar.

I N T E G R A C J A

Integracja gospodarcza to proces obejmujący odpowiednio kształtowane zmiany w strukturach gospodarczych poszczególnych krajów, zachodzące w wyniku ich wzajemnych świadomie tworzonych powiązań w kierunku tworzenia się jednolitej struktury ekonomicznej i w oparciu o nią jednolitego organizmu gospodarczego (definicja B.Balassa).

Przyczyny skłaniające państwa do zawiązywania ugrupowań integracyjnych:

• Bardziej efektywne wykorzystywanie czynników produkcji, korzyści większej skali rynku;

• Poprawa ekonomicznych i instytucjonalnych warunków gospodarowania;

• Wspólne dążenie grupy państw do polepszenia własnej pozycji konkurencyjnej oraz zdobycia większych korzyści w międzynarodowej wymianie gospodarczej;

• Świadomość przynależności do tego samego kręgu tradycji gospodarczych, cywilizacyjnych, zachowań rynkowych;

• Dążenie do wspólnej kontroli nad działaniami politycznymi i ekonomicznymi państw, które w przeszłości odegrały negatywną rolę w historii.

Etapy integracji gospodarczej:

• Strefa wolnego handlu (obniżanie ceł w handlu między państwami strefy, aż do ich całkowitego zniesienia),

• Unia celna ( wspólna zewnętrzna taryfa celna w handlu z krajami trzecimi, wspólna polityka handlowa),

• Wspólny rynek ( swobodny przepływ towarów, usług, ludzi i kapitału),

• Unia gospodarcza i walutowa (koordynacja narodowych polityk gospodarczych poszczególnych państw przez wypełnianie wspólnych kryteriów makroekonomicznych, wspólna polityka monetarna, wspólna waluta),

• Pełna integracja gospodarcza (wspólna polityka gospodarcza zcalonego obszaru ).

Przykłady istniejących regionalnych ugrupowań integracyjnych na różnych poziomach:

Strefa wolnego handlu: Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA),Północno-Atlantyckie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (NAFTA);

Unia celna: MERCOSUR ugrupowanie gospodarcze zrzeszające większość państw Południowej Ameryki;

Wspólny Rynek: Europejski Rynek Wewnętrzny (European Internal Market) zrzeszający 27 państw UE;

Unia gospodarczo-walutowa: European Monetary Union (EMU) do której należą państwa strefy Euro.

Czy globalizacja i integracja są procesami zbieżnymi czy przeciwstawnymi?

Globalizacja	Integracja
procesy głównie żywiołowe, wynikające z działania sił rynkowych	procesy świadomie kształtowane i monitorowane przez państwa członkowskie ugrupowań integracyjnych oraz przez wspólne instytucje
wiodąca rola biznesu transnarodowego i instytucji globalnych	wiodąca rola polityki i rządów państw narodowych
brak celów integracyjnych	wyznaczone cele integracyjne, wychodząc od podstawowego celu tj. wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego na każdym etapie rozwoju integracyjnego
wymuszanie dostosowań państw do regulacji i strategii instytucji poziomu globalnego	dobrowolne ograniczanie suwerenności przez państwa w drodze przekazywania części ich własnych kompetencji na rzecz wspólnych instytucji
więcej handlu, obrotów kapitału i strategii KTN	więcej strategii i polityki państw we wszystkich obszarach
żywiołowość, ekspansja, wciąganie w „wir”	debaty, uzgodnienia, koordynacja działań
brak swobodnego przepływu siły roboczej	na etapie wspólnego rynku zasady czterech swobód, w tym przepływu siły roboczej
dążenie do przewagi konkurencyjnej, ekspansji, podziału rynków (oraz zasobów)	współpraca, programy pomocowe, dążenie do synergii
transnarodowość i globalność	międzynarodowość (regionalna), federacyjność

Globalizacja a integracje regionalne

Procesy integracji regionalnych towarzyszą i przebiegają równolegle, a nawet mogą wspomagać globalizację gospodarki światowej, o ile są otwarte i nie traktowane jako alternatywa („zamknięta twierdza”) wobec procesów globalizacji gospodarki światowej.

T R A N S F O R M A C J A

Zasadniczy przełom polityczny oraz fundamentalne zmiany systemowe (reformy) w gospodarce i sferze społecznej państwa, prowadzące do powstawania nowych warunków ekonomicznych i otoczenia instytucjonalnego, które sprzyjają tworzeniu się nowych struktur.

W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej transformacja oznacza zazwyczaj zmiany w obrębie poszczególnych segmentów gospodarki (rynków), czy też w wybranych obszarach sfery społecznej.

Procesy transformacji systemowej (całościowe) obserwować można od początku lat 90-tych w Europie Środkowo-Wschodniej. Kraje tego regionu zdecydowały o odejściu od gospodarki planowej na rzecz budowy demokracji, mechanizmów i instytucji gospodarki rynkowej.

Polska podjęła transformację systemową na przełomie lat 80/90 XX wieku. Włączanie się do europejskich i międzynarodowych instytucji gospodarczych uznane zostało za najskuteczniejszą drogę do nadrobienia zapóźnień cywilizacyjnych, rozwojowych i technologicznych.

Podstawowym wyznacznikiem wewnętrznych przeobrażeń gospodarczych i społecznych stawał się proces integracji Polski z Unią Europejską oraz starania o uczestnictwo w międzynarodowych organizacjach gospodarczych.

Jako kraj aplikujący, a z czasem członkowski UE (2004), członek od 1995 r. Światowej Organizacji Handlu (WTO) i od 1996 r. Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) – Polska włączona została w wielostronny system regulacji i procedur międzynarodowych stosunków gospodarczych. Taka sytuacja wyznaczała ramy transformacji i podejmowanych reform.

POZYTYWNE I NEGATYWNE STRONY GLOBALIZACJI

Pozytywy:

• Ogólny rozwój i mobilizacja czynników prowzrostowych, przyśpieszenie zmian cywilizacyjnych w świecie;

• Harmonizowanie celów, środków oraz narzędzi polityki międzynarodowej (funkcjonalność) w ramach różnych grup państw;

• Wzrost swobód z zakresu działań ekonomicznych przez upraszczanie i przejrzystość procedur, taniość kosztów transportu;

• Wymuszanie efektywności działania podmiotów gospodarczych;

• Modernizacja gospodarek i społeczeństw;

• Większy dostęp podmiotów gospodarczych do kapitału;

• Wzrost korzyści z tytułu większej specjalizacji międzynarodowej i działania sił konkurencji na rynkach międzynarodowych;

• Wzrost poziomu życia i tendencja do powolnego wyrównywania się płac;

• Świat mniej skomplikowany, „kodyfikacja i powielanie standardowych zachowań”;

• Przeciwdziałanie separacji państw i narodów;

• Powszechność, dostępność i taniość zdobywania informacji;

• Szybki przepływ informacji na skalę światową jako skutek rewolucji technologiczno-informatycznej.

Negatywy:

• Możliwość marginalizacji państw i regionów świata, prowadząca do wzrostu nierówności gospodarczych i społecznych;

• Negatywne zjawiska – ekonomiczne, społeczne - pochodzące z „wirtualnej ekonomii”, duża możliwość spekulacyjnych działań finansowych;

• Potencjalne zagrożenia dla związków, tradycyjnych wartości i odrębności społeczeństw lokalnych;

• Zagrożenia związane z ograniczaniem siły państwa i jego suwerenności przez podmioty i rynki globalne;

• Ujednolicanie i spłaszczanie standardów kulturowych;

• Narzucanie wartości – „westernizacja i amerykanizacja świata”;

• Utrata poczucia bezpieczeństwa w skali kraju i jednostki;

• Rosnąca możliwość nadużycia i manipulacji informacją;

• Poczucie wykluczenia i rozstrzygania spraw ponad głowami społeczeństw ( argument NGO’s);

• Brak globalizacji „społecznie odpowiedzialnej”.

II. PODMIOTY PROCESÓW GLOBALIZACJI

Instytucje globalne. Rola państwa w dobie globalizacji

Architektura globalnego zarządzania (global governance)

• Pierwszy sektor – sektor publiczny

Państwa narodowe

Organizacje międzynarodowe

• Drugi sektor – rynek (sektor prywatny)

Korporacje transnarodowe (koncerny międzynarodowe)

Banki międzynarodowe

Media

• Trzeci sektor – globalne społeczeństwo (obywatelskie)

Organizacje pozarządowe (NGOs)

Nauka (Fundacje)

Grupy lobbingowe

W procesie globalizacji istnieją, współdziałają, konkurują i ścierają się różne typy podmiotów (których jest kilka) oraz różne ośrodki decyzyjne (których jest wiele).

W zależności od podmiotu – różne podejścia i punkty odniesienia: gra polityczna, rynkowa i zachowania obywateli.

▪ Biznes: tendencja do monopolizacji, działanie pod presją konkurencyjną, poszukiwanie przewag komparatywnych, wyzwolenie kapitału spod nadzoru państwa narodowego; fuzje i megafuzje; projekt przyszłości: globalny wolny rynek, światowa makroekonomiczna stabilność; samokontrola biznesu;

▪ Polityka: globalizacja w sferze politycznej w zasadzie nie posuwa się naprzód, nadal silna pozycja państw (jedyny podmiot z mandatem demokratycznym), w sferze ekonomicznej zmieniona rola oddziaływania przez ograniczanie możliwości bezpośredniej regulacji; ustalenia rządów oraz umowy i traktaty międzynarodowe; idea rządu światowego w sferze odległej przyszłości; projekt przyszłości: tzw. demokracja kosmopolityczna na bazie państw narodowych i instytucji ponadnarodowych;

▪ Społeczeństwo: „dotknięci” globalizacją, rozwój procesu społecznego uczenia się, nowe zastosowania teorii zbiorowego działania, zbiorowego oporu, obrony dóbr publicznych przed błędami rynku globalnego (global market failure); projekt przyszłości: „czujna” partycypacja w podejmowaniu decyzji w wymiarze globalnym;

Organizacje międzynarodowe:

Stałe siedziby i rozbudowane struktury organizacyjne, aparat urzędniczy (administracja), regularne działania, formalne spotkania, udział państw członkowskich;

• Organizacja o charakterze powszechnym - uniwersalnym: Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ); sprawy ekonomiczne - Zgromadzenie Ogólne, Rada Społeczno-Gospodarcza (ECOSOC)→ ekonomiczne komisje regionalne, np. EKG); odniesienie do problemów globalnych w Deklaracji Milenijnej Narodów Zjednoczonych (Cele Milenijne);

• Organizacje wyspecjalizowane o charakterze:

koordynującym: np. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD); Europejska Komisja Gospodarcza ONZ (EKG); Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD);

regulującym: np. Światowa Organizacja Handlu (WTO);

kredytującym: np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF); Bank Światowy (WB),Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR);

Instytucje (fora) o charakterze nieformalnym:

Przykładowo: spotkania państw G-8; Światowe Forum Ekonomiczne w Davos

Grupa G-8 najbardziej uprzemysłowionych państw świata powstała w 1975 r. z udziałem: Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii, USA, Kanady (1976) i Rosji (1998). Nie posiada stałej siedziby, struktur organizacyjnych, tematykę corocznych spotkań ustala prezydencja państwa w danym roku. Pierwotnie - „szczyt gospodarczy”, a od l.80-tych XX w. także w obrębie polityki i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz polityki rozwoju.

G-8 określa się także jako międzynarodowe forum globalnej odpowiedzialności – w ostatnich latach podejmując różne aspekty globalizacji, w tym kształtowanie jej społecznego wymiaru.

Ostatnie spotkanie G-8: Heiligendamm, Niemcy (6-8.06.2007) pod hasłem „Wzrost gospodarczy i odpowiedzialność”.

O odpowiedzialności dyskutowano m.in. w kontekście:

▪ przeciwdziałania zmianom klimatycznym zwłaszcza ze strony państw pozostających poza protokołem z Kioto (redukcja emisji gazów cieplarnianych) tj. USA, Chin i Indii; uzyskano kompromis w sprawie dalszych negocjacji;

▪potrzeby stabilności międzynarodowych rynków finansowych i poprawy mechanizmów funkcjonowania globalnych funduszy inwestycyjnych,

▪ trwałej pomocy dla Afryki.

Państwo narodowe w procesie globalizacji (efekt zwrotny)

- Gobalizacja nie powoduje zaniku roli indywidualnych państw w zakresie wpływania na procesy rozwojowe, lecz tworzy dla nich nowe wyzwania;

- Następuje wzmocnienie systemowej funkcji państwa (długofalowa strategia rozwoju, wybór obszarów priorytetowych) i ograniczanie jego funkcji operacyjnej (przedsiębiorstwa publiczne);

- W obszarze gospodarki pożądane jest współcześnie łączenie sprawdzonej przez historię sprawności alokacyjnej wolnego rynku ze sterującym oddziaływaniem państwa;

- Stała modernizacja kraju, wspieranie procesów innowacyjnych, poprawa struktury gospodarczej poprzez promocję dziedzin tworzących elementy nowoczesnej makrostruktury (GOW);

-Wspieranie rynku poprzez organizowanie warunków funkcjonowania przedsiębiorstw i tworzenie sprzyjającego otoczenia instytucjonalnego (doskonalenie ram prawnych i instytucji), rozwój usług biznesowych;

- Wzmacnianie międzynarodowej pozycji konkurencyjnej państwa (przedsiębiorstw) poprzez inwestycje w infrastrukturę techniczną, wspieranie rozwoju nowoczesnych technologii, stymulowanie B+R, modernizację aparatu wytwórczego;

- Zmiany w obszarze bezpieczeństwa socjalnego (model socjalny): racjonalizacja wydatków socjalnych, programy socjalne i zasiłki społeczne, reformy dostosowawcze systemu zabezpieczeń społecznych, redukcja zaangażowania państwa w świadczenie usług socjalnych;

- Doskonalenie kapitału ludzkiego, tworzenie warunków do kształcenia i zmiany kwalifikacji pracowników dla wzrostu ich zatrudnialności, strategia ustawicznego kształcenia się, zwiększanie stopnia mobilności zawodowej ludzi na rynku pracy;

- Zmiany zwierzchnictwa terytorialnego państwa – osłabienie w wymiarze rynku globalnego jako przestrzeni bez granic (telepraca, zakupy via Internet); wzmocnienie – w sytuacji zagrożenia (terroryzm, handel narkotykami);

- Zmiany polityki bezpieczeństwa państwa – zmniejszenie groźby wojen między państwami na skutek m.in. wzrostu współzależności ich rozwoju i wzrost konfliktów wewnętrznych na skutek braku lub drastycznego pogłębiania się różnic rozwojowych (w latach 90-tych 220 tys. osób zginęło w konfliktach międzypaństwowych, a 3,6 mln w konfliktach wewnętrznych).

Globalne zarządzanie (postulaty):

• Stworzenie przez podmioty globalne trzech sektorów takich reguł i uregulowań, które nadałyby procesowi globalizacji kierunek pożądany przez społeczność międzynarodową;

• Demokratyzacja zasad współżycia międzynarodowego i nakreślenie ram umożliwiających zwiększenie przejrzystości, a zwłaszcza przewidywalności procesu globalizacji;

• Opracowanie katalogu zasad, rozwiązań instytucjonalnych i ustalonych dobrych praktyk, które określałyby granice działania jednostek, organizacji i przedsiębiorstw dla uniknięcia niebezpieczeństw XXI w. np. wojen handlowych, niestabilności finansowej generującej konflikty społeczne, międzynarodowej przestępczości.

III. Globalizacja gospodarki światowej

Jak wygląda współczesny świat? Czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego świata:

1. Czynniki pozaekonomiczne:

- Polityczne: choć współczesny świat zdominowany jest przez gospodarkę – polityka nadal pełni istotna rolę. Na przełomie lat 80/90 XX w. świat przestał być dwubiegunowy, określany przez konflikty Wschód-Zachód lub Północ-Południe. Wyłania się ewoluujący system wielobiegunowy, obejmujący różnorakie ugrupowania (np. regionalne integracje gospodarcze, organizacje pozarządowe, bloki wojskowo-polityczne) oraz poszczególne kraje;

- Instytucjonalne: zasady, regulacje, procedury, normy prawne określające sposób działania różnych podmiotów na arenie międzynarodowej: państwa, regiony, korporacje transnarodowe (KTN),organizacje pozarządowe (NGOs)→ w celu harmonizowania tych działań, nadania im większej przejrzystości, a tym samym łagodzenia różnorodnych problemów rozwojowych i rozstrzygania ew. konfliktów.

2. Czynniki ekonomiczne:

- Strukturalne (długookresowe): wyposażenie w zasoby naturalne i kapitał, zasoby siły roboczej, zwłaszcza wykwalifikowanej; struktura gospodarki i instytucje rynkowe; poziom edukacji i umiejętności społeczeństwa („społeczeństwo oparte na wiedzy”); zmiany demograficzne (np. starzenie się społeczeństwa), zagospodarowanie kraju w układzie przestrzennym i regionalnym, stan środowiska naturalnego;

- Techniczno-technologiczne (średniookresowe): poziom wiedzy i kultury technicznej, infrastruktura techniczna, techniczne wyposażenie stanowiska pracy, tempo rozwoju postępu technicznego, innowacyjność gospodarki, gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based-economy) z wykorzystaniem przemysłów wysokiej techniki i wiedzy jako odrębnego sektora gospodarki. Wiedza i informacja jako kluczowe czynniki postępu ekonomicznego i społecznego;

- Koniunkturalne (krótkookresowe): cykliczne wahania poziomu aktywności gospodarczej wpływające na tendencje rozwojowe gospodarki (recesja, ożywienie, stagnacja, załamanie); strategie rozwoju; charakter polityki gospodarczej: np. tendencje protekcjonistyczne, liberalna gospodarka otwarta na świat, koordynacja polityki gospodarczo-społecznej w ramach ugrupowania integracyjnego.

Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem powiązań międzynarodowych:

• dokonuje się (tradycyjna) wymiana handlowa towarów i usług;

• postępuje międzynarodowa współpraca produkcyjno-inwestycyjna (specjalizacja, kooperacja, produkcja wielkoseryjna);

• zwiększa się przepływ czynników produkcji, zwłaszcza kapitału;

• rośnie międzynarodowe znaczenie i samodzielność sektora finansowo-pieniężnego;

• wyraźne są ekonomiczne skutki rewolucji technik teleinformatycznych.

Zmienia się charakter międzynarodowego podziału pracy i stosunków ekonomicznych:

specjalizacja o charakterze międzygałęziowym (różnice zasobów naturalnych, odmienne struktury przemysłu) ustępuje miejsca specjalizacji wewnątrzgałęziowej (różnice w wydajności czynników produkcji) , a w konsekwencji :

wymiana wyrobów gotowych → przechodzi w wymianę podzespołów i części wyrobów gotowych ( internacjonalizacja produkcji);

W efekcie:

wzrasta znaczenie wzajemnych powiązań i wymiany w obrębie krajów rozwiniętych gospodarczo i maleje znaczenie powiązań oraz narastają dysproporcje między krajami rozwiniętymi gospodarczo, a krajami słabo rozwiniętymi.

Skokowo wzrasta rola postępu naukowo-technicznego, innowacyjności i gospodarki opartej na wiedzy.

Współczesna gospodarka światowa coraz mniej przypomina swego protoplastę – tradycyjną gospodarkę opartą na międzygałęziowym podziale pracy i narodowych podmiotach gospodarczych. Przestaje być sumą gospodarek narodowych a staje się gospodarką globalną. Przejrzyste i łatwe do ilościowego zewidencjonowania tradycyjne powiązania handlowe stopniowo wypierane są przez różnorodne powiązania trudne do ujęcia statystycznego.

Globalizacja gospodarki światowej przejawia się w szczególny sposób w handlu międzynarodowym, który mówi o związkach ekonomicznych pomiędzy krajami świata. Znaczenie handlu zagranicznego dla ogólnego stanu gospodarki globalnej jest ciągle b. duże, mimo szybkiego rozwoju BIZ i ekspansji KTN, stanowiących w pewnej mierze alternatywę dla tradycyjnej wymiany handlowej. I tak w 2004 r. sprzedaż filii zagranicznych KTN wyniosła 18,6 bln USD, a światowy eksport towarów i usług wyniósł 10,9 bln USD.

Główne przyczyny wzrostu obrotów handlowych na świecie:

• tradycyjnie: geograficzne zróżnicowanie warunków produkcji;

• deregulacja i liberalizacja;

• funkcjonowanie KTN;

• szybki wzrost eksportu usług;

• zmiany w obszarze transportu (potanienie przewozów, standaryzacja, rozwiązania intermodalne);

• rewolucja tele-komunikacyjna, handel via Internet;

Podstawowy zarzut wobec globalizacji, iż prowadzi ona do pogłębiania się różnic rozwojowych między państwami i w jej wyniku bogaci staja się jeszcze bogatsi, a biedni ubożeją – przenosi się na kwestie handlu. Mimo, iż obecny system przyczynił się do wzrostu obrotów handlowych i stworzył - ciągle jeszcze doskonalone - postawy prawne handlu międzynarodowego jest on krytykowany.

Krytyka pochodzi głównie ze strony państw rozwijających się, które zarzucają obecnemu systemowi handlu światowego reprezentowanie interesów państw uprzemysłowionych poprzez:

- utrudniony dostęp do rynków państw uprzemysłowionych (np. na towary rolno-spożywcze),

- liberalizację handlu usługami w których przewagę mają państwa rozwinięte (np. finansowo- bankowych, a nie – budowlano-transportowych),

- wysokie koszty wdrażania niektórych porozumień handlowych,

- ograniczone uczestnictwo państw rozwijających się w dalszym kształtowaniu światowego ładu handlowego na forum WTO.

Krytykę tę potwierdzają dane statystyczne:

• na państwa wysoko rozwinięte, których udział w światowej populacji wynosi 15,3% przypadało w 2006 r. 67,3 % światowego eksportu towarów i usług;

• na państwa rozwijające się o - 84,7% udziale w światowej populacji - przypadało 32,7% światowego eksportu towarów i usług.

Charakterystyczne jest, że dynamiczny i nieskrępowany rozwój handlu międzynarodowego staje się warunkiem wstępnym tworzenia ugrupowań integracyjnych. Umacnia się tendencja do funkcjonowania w gospodarce światowej kilku integracyjnych centrów ekonomicznych:

• Unia Europejska - 27 europejskich państw członkowskich;

• NAFTA – Północno-Atlantyckie Stowarzyszenie Wolnego Handlu zrzeszające państwa Ameryki Północnej z dominującym wpływem USA;

• TAFTA (Free Trade Area of Americas) – znajdująca się nadal w fazie tworzenia strefa wolnego handlu obu Ameryk;

• AFTA (ASEAN Free Trade Area) – dialog wokół utworzenia strefy wolnego handlu państw ASEAN, do której w perspektywie 2010 r. dołączyć mają Chiny;

• MERCOSUR – ugrupowanie gospodarcze obejmujące większość państw Ameryki Południowej;

• APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation) – rokowania państw w ramach Forum Współpracy Azji i Pacyfiku, które obejmują swym zasięgiem 57% obrotów handlu międzynarodowego.

Międzynarodowe trendy rozwojowe wykazują ,że gospodarka światowa wyłaniająca się na początku XXI wieku będzie mieć bardziej pluralistyczny charakter niż ta, która istniała do końca ubiegłego stulecia. Światowa gospodarka jest układem dynamicznym, a jej obraz nie jest dany raz na zawsze.

I tak np. w roku 1700 - Indie, Chiny i Europa wytwarzały po ok. ¼ światowego PKB, podczas gdy gospodarki Ameryki Północnej nie dawało się jeszcze zauważyć.

W roku 1900 dzięki szybkiemu rozwojowi Europa wytwarzała niemal połowę światowego PKB, USA i Kanada - 20% globalnej produkcji, a dwa azjatyckie giganty (Chiny i Indie) zaczęły powoli znikać z gospodarczej mapy świata.

Obecnie - Europa i Ameryka Północna wytwarzają po ¼ światowego PKB , ale łączny PKB Chin i Indii zaczyna się powoli zbliżać do tego samego poziomu.

W perspektywie pół wieku rozkład ekonomicznej potęgi świata może być zupełnie inny od tego, który znamy dziś.

Fakty: Szybki wzrost gospodarczy od początku lat 90-tych XX w. notowany był w USA i Chinach, zaś słaby w Japonii i UE. Według danych Banku Światowego przyrost PKB w latach 1990-2003 wyniósł w USA -190%, w Chinach – 400%, w UE-15 – 153 %, a w Japonii – 141%. Również w ostatnich latach nie nastąpiły istotne zmiany w tempie wzrostu PKB tych krajów; średnioroczny wzrost PKB wyniósł w USA – 4,4%, w Chinach – 9,5%, UE-2,1%, i w Japonii – 2,6%.

Jednakże mimo bardzo wysokiej i utrzymującej się dynamiki wzrostu możliwość zajęcia wiodącej pozycji przez dwa najludniejsze kraje świata (Chiny, Indie) jest jeszcze odległa.

Jeśli w 2005 r. chiński PKB przekroczył 2,2 bln USD, Indii - 1 bln USD , to w USA zbliżył się on w tym samym czasie do poziomu 12 bln USD, a PKB UE wyniósł blisko 11 bln USD.

Niemniej jednak mamy do czynienia z przyśpieszeniem gospodarczym Wschodu i spowolnieniem Zachodu, głównie za przyczyną Unii Europejskiej (w szczególności strefy euro).

Według światowych ośrodków prognostycznych - w perspektywie 2025 roku - USA pozostaną największą i najbogatsza gospodarką świata; z PKB per capita na poziomie 55 tys. USD przewyższą ten sam wskaźnik: w Indiach 9-krotnie i 5-krotnie w Chinach. PKB Chin, które pozostaną „fabryką świata” zwiększy się w tym czasie ponad 3-krotnie, ale usytuuje się na drugim miejscu w świecie, za USA.

VI. GLOBALNE PROBLEMY SPOŁCZNE - cz.1

Zróżnicowanie rozwoju państw - przyczyny, przejawy, mierniki;

Uwarunkowania:

● naturalne → np. klimat i rzeźba terenu (wielkie starożytne cywilizacje śródziemnomorskie versus bogata cywilizacja Inków), posiadane zasoby naturalne (Szwajcaria, Tajwan versus Nigeria, Sierra Leone), areał ziemi uprawnej (Japonia versus Egipt), powierzchnia i liczba ludności (Brazylia versus Luksemburg), gęstość zaludnienia (Mongolia versus Hongkong);

● religijno – kulturowe → systemy etyczne określające hierarchię wartości; religia chrześcijańska, a zwłaszcza protestancka uznawane są za czynnik sprzyjający rozwojowi i bogaceniu się wyznających ją społeczeństw; spuściźnie konfucjańskiej przypisuje się sukces gospodarczy państw Azji Wschodniej; odmiennie - religie czy systemy filozoficzne podkreślające brak powiązania doczesnej aktywności człowieka z rezultatami i wydarzeniami w jego życiu; przyrost naturalny wyprzedzający przyrost produkcji jako czynnik obniżający poziom dochodu per capita; umiejętna promocja kultury własnego kraju (USA);

● ekonomiczne → np. wybór właściwej strategii rozwoju państwa sposób zarządzania krajem (dobre prawodawstwo, jasne reguły gospodarcze, kompetentna i sprawna administracja), charakter polityki ekonomicznej państwa, społeczny klimat dla rozwoju przedsiębiorczości, funkcjonowanie instytucji rynkowych, asymetryczna liberalizacja, poziom zadłużenia i kryzysy finansowe państw, wiedza i umiejętności techniczno-technologiczne społeczeństwa, prawa i swobody jednostkowej działalności gospodarczej człowieka;

● polityczne → wojny, konflikty wewnętrzne (etniczne), kolonializm i rabunkowa eksploatacja krajów podbitych, błędy w wyborze kierunku rozwoju państwa, skorumpowane i nieodpowiedzialne rządy, zależność rozwojowa od zewnętrznych źródeł funkcjonowania i niska własna zdolność akumulacji kapitału, potencjalny konflikt między bogatą i starą Północą (prognozuje się, że do 2050 r. ludność Europy zmniejszy się o 100 mln) a biednym i młodym Południem (50% ludności Azji i Afryki ma mniej niż 15 lat);

Uwaga: Uwarunkowania naturalne, religijno-kulturowe, ekonomiczne i polityczne są – w różnym stopniu - silnie skorelowane z poziomem zamożności i ubóstwa państw, lecz nie przesądzają o tym w sposób jednoznaczny.

Wskaźnik Rozwoju Społecznego - HDI (ang. Human Development Index) – jest syntetycznym miernikiem opisującym efekty rozwoju społeczno-ekonomicznego poszczególnych państw i regionów. Został wprowadzony przez ONZ dla porównań międzynarodowych; ma wartość od 0 do 1, przy czym im wyższa wartość, tym wyższy poziom rozwoju.

Części składowe:

- przeciętne dalsze trwanie życia

- ogólny wskaźnik skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania

- wskaźnik umiejętności czytania ze zrozumieniem i pisania

- PKB per capita w USD liczony według parytetu siły nabywczej waluty (PPP $).

Ranking 177 państw w/g Human Development Report (2005):

Państwa wysoko rozwinięte (HDI powyżej 0,8), w kolejności pierwsza dziesiątka:

1.Norwegia; 2.Islandia; 3. Australia; 4.Luksemburg; 5. Kanada; 6.Szwecja; 7. Szwajcaria; 8. Irlandia; 9. Belgia; 10. USA

(37. Polska);

Państwa średnio rozwinięte (HDI między 0,8), dziesięć w kolejności w grupie:

58.Libia; 59.Macedonia; 60.Antigua i Barbuda; 61.Malezja; 62.Rosja; 63.Brazylia; 64.Rumunia; 65.Mauritius; 66.Grenada; 67.Białoruś

Państwa słabo rozwinięte (HDI poniżej 0,5), dziesięć w kolejności w grupie:

146.Madagaskar; 147.Suazi; 148.Kamerun; 149.Lesotho; 150.Dżibuti; 151.Jemen; 152.Mauretania; 153.Haiti; 154.Kenia; 155.Gambia

Pierwsza i ostatnia trójka państw według kontynentów:

Afryka:

51. Seszele 175.Burkina Faso

58.Libia 176.Sierra Leone

65. Mauritius 177. Niger

Azja:

11.Japonia 139.Bangladesz

22. Hongkong 140. Timor Wschodni

23. Izrael 151. Jemen

Europa:

1. Norwegia 72. Albania

2. Islandia 78. Ukraina

4. Luksemburg 115. Mołdawia

Oceania:

3. Australia 118. Vanuatu

19. Nowa Zelandia 128. Wyspy Salomona

54. Tonga 137. Papua- Nowa Gwinea

Ameryka Południowa:

34. Argentyna 88. Paragwaj

37. Chile 107. Gujana

46. Urugwaj 113. Boliwia

Ameryka Północna:

5. Kanada 116. Honduras

10. USA 117. Gwatemala

30. Barbados 153. Haiti

Nierówności społeczne a rozwój

Ubóstwo – jest kategorią ekonomiczną, choć jego przyczyn nie da się wyjaśnić tylko na gruncie ekonomii. Przyczyny tkwią w uwarunkowaniach naturalnych (środowiskowych), religijno-kulturowych, ekonomicznych i politycznych;

Ubóstwo - porównywane jest do choroby społecznej, nie do końca zdiagnozowanej, trudnej w leczeniu mimo wielkiej uwagi świata; za prace badawcze w tej dziedzinie wielu uczonych otrzymało nagrodę Nobla, np. G. Myrdal, J.K.Galbraith, A.Sen (1997);

Ubóstwo może być:

a). wiązane z subiektywnym poczuciem poziomu życia uznawanego za niedostateczny; Miarą takiego stanu jest nierównomierność rozkładu dochodów ludności (miernikami są tzw. krzywa Lorenza, współczynnik Gini). Uznaje się, że ubóstwo tak określane jest w praktyce nie do wyeliminowania. Zarówno teoria, jak i badania praktyczne dowodzą, że w procesie stałego rozwoju społeczno - ekonomicznego (zwłaszcza z wykorzystaniem postępu technologicznego) nierównomierności rozkładu dochodów są nieuniknione;

b).ustalane w obiektywny sposób jako minimalny poziom życia; miarą jest wyznaczenie tzw. linii ubóstwa, odcinającej populację ubogich od nie ubogich w danym społeczeństwie (najczęściej wartość dochodów lub wydatków); istnieją różne metody wyznaczania linii ubóstwa, co utrudnia porównania międzynarodowe. Od 1990 r. w odniesieniu do krajów rozwijających się stosuje się jako granicę skrajnego ubóstwa dochód poniżej 1 USD dziennie na osobę ( w/g $ PPP), zaś jako wyższą linię ubóstwa przyjęto odpowiednio dochód poniżej 2 USD.

Ubóstwo w takim ujęciu jest do wyeliminowania, nawet w sytuacji dużych nierównomierności dochodowych, poprzez stały wzrost gospodarczy.

Związek między nierównościami a wzrostem gospodarczym należy do jednego z ostrzejszych i nierozstrzygniętych dylematów społeczno-ekonomicznych. Próby doprowadzenia do równości dochodów prowadziły do zahamowania rozwoju społecznego i stagnacji gospodarczej. Jednak skala tych rozpiętości może być bardzo różna. Dąży się, przynajmniej w teorii, do utrzymywania takiego poziomu nierówności, który jest zarazem stymulujący dla rozwoju i odczuwalny jako sprawiedliwy społecznie.

Obecnie przeważają poglądy ekonomistów, że wzrost gospodarczy nie musi automatycznie prowadzić do większej dochodowej nierówności (odmiennego zdania był np. Kuznetz).

Istnieją rozbieżności poglądów na temat tego czy znaczne nierówności hamują wzrost.

Jeśli gospodarka szybko rozwija się, rozpiętości dochodowe mogą rosnąć, gdyż np. popyt na wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą rośnie szybciej niż jej podaż. Trend, w którym nierówności dochodowe rosną, ale równocześnie spada ubóstwo ( a dochody najbiedniejszej części społeczeństwa przynajmniej nie spadają) – nie jest negatywny. W perspektywie czasu wzrost gospodarczy stworzy możliwości poprawy dla wszystkich.

Doświadczenia wskazują, że w praktyce nie sprawdzają się rozwiązania skrajne:

- nadmierna równość zmniejsza siłę konkurencji i osłabia efektywność gospodarowania, prowadząc do demoralizujących skutków społecznych;

- nadmierne nierówności jako efekt działania mechanizmów rynkowych w wydaniu skrajnie liberalnym obniżają standardy społeczne prowadząc do niepokojów społecznych.

Nierównomierności są zatem jak specyficzne lekarstwo - działają proefektywnościowo tylko w specyficznej dawce.

Rozmiary światowego ubóstwa i pomoc najbiedniejszym:

- około 1,3 miliarda ludzi na świecie żyje za mniej niż 1 USD dziennie;

- połowa ludności świata ( tj. ok. 3 mld ) żyje za mniej niż 2 USD dziennie; - ponad miliard ludzi nie ma dostępu do czystej wody pitnej, 2 mld nie ma dostępu do elektryczności;

- sześć milionów dzieci umiera co roku z głodu;

- nadal głoduje 852 mln ludzi;

- PKB 48 najbiedniejszych krajów świata (czyli prawie ¼ wszystkich krajów na świecie) jest mniejszy niż trzech najbogatszych ludzi świata;

- mniej niż 1% kwoty wydawanej w ciągu roku na zakup broni wystarczyłoby na to, by każde dziecko mogło pójść do szkoły (prawie miliard ludzi na świecie nie potrafi czytać ani pisać);

- na 20% ludności najbogatszych państw świata przypada 86% produktu światowego, podczas gdy na najbiedniejsze 20% - zaledwie 1%;

- najbardziej niedożywionym regionem świata jest Afryka Subsaharyjska, gdzie głód cierpi 206 mln osób;

Wiele instytucji międzynarodowych podejmuje kwestie rozwoju, walki z ubóstwem i kształtowania społecznego oblicza globalizacji:

► ONZ (Zgromadzenie Ogólne) – w ostatnich latach wielokrotnie przyjmowało rezolucje odnoszące się bezpośrednio do problemów związanych ze zmniejszaniem dystansu rozwojowego między ubogimi a bogatymi państwami świata, przeciwdziałaniem konfliktom i innym zagrożeniom dla życia człowieka (tzw. wolność od strachu), prawami człowieka w warunkach globalizacji. Najpełniej kwestie te zostały ujęte w tzw. Deklaracji Milenijnej Narodów Zjednoczonych (2000);

- Międzynarodowa Konferencja na Rzecz Finansowania Rozwoju (Monterrey, Meksyk 2002)- przyjęła tzw. Konsensus z Monterrey, w którym wspólnota międzynarodowa zobowiązała się do walki z biedą, popierania stabilnego wzrostu gospodarczego, promowania zrównoważonego rozwoju w ramach globalnego systemu gospodarczego;

► Bank Światowy opublikował raport zaprezentowany na „Szczycie Ziemi na rzecz zrównoważonego rozwoju” w Johannesburgu (2002) w którym przedstawiono plan czterokrotnego zwiększenia bogactwa ludzkości do 2050 roku. Plan oparto na kilku założeniach:

- kraje bogate powinny zlikwidować cła i kontyngenty, które blokują dostęp towarów (żywność, tekstylia) z krajów ubogich do rynków krajów wysoko rozwiniętych;

- postuluje się zwiększenie efektywności działania instytucji w krajach słabo rozwiniętych;

- konieczne jest rozwiązanie problemów zadłużenia krajów najbiedniejszych; 30 krajów jest obciążonych długiem w wysokości 670 mld USD;

- kraje wysoko rozwinięte powinny zwiększyć zakres bezpośredniej pomocy materialnej; dotychczas opiewała ona w różnych formach na sumę 50 mld USD rocznie.

► Szczyt najbogatszych państw świata G-8 (Okinawa, Japonia 2000) określił międzynarodowe cele rozwoju; jednym z nich jest zmniejszenie o połowę udziału ludzi żyjących w ekstremalnej biedzie do roku 2015. Uznano to za realna zwłaszcza w świetle zmieniających się metod walki z biedą; i tak np. w latach 70-tych XX w. koncentrowano się na problemach poprawy zdrowia i wykształcenia; w latach 80-tych – priorytetem było promowanie wzrostu pracochłonnego i poprawa zarządzania rozwojem; w latach 90-tych promowane były mechanizmy rynkowe i społeczeństwo obywatelskie ; w pierwszych latach XXI w. strategia rozwoju gospodarki rynkowej i promocja przedsiębiorczości społeczności lokalnych uzupełnione zostały o programy rozwoju dobrej infrastruktury technicznej;

- Szczyt G-8 (Heiligendamm, Niemcy 2007) – zwiększenie odpowiedzialności za rozwój świata ze strony gospodarek wschodzących; pomoc dla Afryki).

Czy globalizacja przyczynia się do wzrostu ubóstwa?

Raporty instytucji międzynarodowych i opracowania naukowców wskazują, że w ostatnich kilkunastu latach w ogromnej większości państw wystąpiło przesunięcie rozkładu dochodów w kierunku rosnących dochodów, a w konsekwencji – zmniejszenie odsetka ludzi żyjących poniżej granicy ubóstwa. Wyniki estymacji dochodu na osobę w skali globalnej pokazują, że jeszcze 30 lat temu widoczne było istnienie dwóch szczytów w rozkładzie dochodów: 900 USD i 9 000 USD; w pierwszych latach XX w. jest to: 1 900 USD i 16 200 USD. We współczesnym rozkładzie dochodów pojawił się szczyt trzeci w wysokości 4 200 USD wskazujący na wyraźny wzrost udziału grupy o średnich dochodach. Pojawienie się klasy średniej w wymiarze globalnym dobrze rokuje rozwojowi gospodarczo – społecznemu w dłuższym okresie czasu. W 2006 r. wzrost gospodarczy odnotowała nawet większość 50 państw Afryki ( średnio prawie 6% wzrost PKB).

Fakty te nie niwelują jednakże istniejących nadal ogromnych różnic rozwojowych między państwami wysoko i słabo rozwiniętymi.

VII. GLOBALNE PROBLEMY SPOŁCZNE – cz.2

• TENDENCJE DEMOGRAFICZNE

Demografia, od greckiego demo – lud i graphia- piszę, jest dziedziną nauki, która zajmuje się życiem, powstawaniem i przemijaniem społeczności ludzkiej, jej opisem liczbowym (przyrostem naturalnym, migracjami), strukturą (wieku, płci, zawodową, narodowościową, wyznaniową) jak również rozmieszczeniem przestrzennym i innymi czynnikami; Początki demografii to XVII wiek.

W śledzeniu i odkrywaniu praw rządzących tymi zmianami, jak również w ich prognozowaniu stosuje metody statystyczne. Dla okresu pre – statystycznego używa się danych kościelnych i innych dostępnych źródeł historycznych.

Metody ustalania liczby ludności:

- spis powszechny odbywający się co 5- 10 lat (eksperci z ONZ zakładają, że wynik spisu powszechnego ludności świata jest obciążony ok. 10% błędem polegającym na zawężeniu faktycznego stanu liczebnego)

- rejestr ludności

- rachunek prawdopodobieństwa

Od 1954 r. z inicjatywy i pod patronatem ONZ odbywają się co 10 lat światowe konferencje poświęcone problematyce ludnościowej (ostatnia Chiny 2004).

Szacuje się, że obecnie (I/ 2007) żyje na kuli ziemskiej ponad 6,5 mld ludzi (2000 r. - 6,1 mld ).Średnioroczna stopa przyrostu ludności świata obniża się z 1,3% w 2000 r. do 1,2% w 2005 roku i 1,1 % w roku 2006. Ludność świata jest zróżnicowana pod względem rasowym, wyznaniowym, językowym, narodowościowym, jak i kulturowym.

W/g ośrodków prognostycznych poziom 7 mld mieszkańców ziemi zostanie osiągnięty za 6 lat, przy czym 98% globalnego przyrostu populacji przypadać będzie na kraje rozwijające się (8 mld -2026 r., 9 mld -2043). Szacuje się, że na ziemi żyło do tej pory 107 mld ludzi, z czego blisko 8% stanowią obecni mieszkańcy ziemi.

Starzenie się społeczeństw

- wydłuża się stale od 300 lat oczekiwana długość życia; w 2005 r. wynosiła średnio na świecie 67,6 lat ( 2000 r. - 66,5), przy czym jest ona zróżnicowana w różnych regionach świata: np. Europa i kraje b. ZSRR- 69 lat (UE25-79); Azja Wschodnia i Pacyficzna – 70,7; Ameryka Łacińska i Karaiby- 72,5; Afryka Sub-saharyjska – 47,2 lat;

- obniża się współczynnik dzietności kobiet: na świecie wyniósł w 2005 r. 2,6 (2000 r. -2,7); Europa i b. ZSRR – 1,6 (1,6); Azja Wschodnia i Pacyficzna – 2,0 (2,1); Ameryka Łacińska i Karaiby – 2,4 (2,6); Afryka Sub-Saharyjska – 5,3 (5,5);

- spada populacja ludzi w wieku młodym – zjawisko nowe; dotyczy ono szczególnie krajów wysoko rozwiniętych, co będzie wyzwaniem dla ich gospodarek i rynku pracy. W warunkach spadku liczby ludności w wieku produkcyjnym przewiduje się wzrost roli migracji. Szczególnie zła sytuacja demograficzna jest w Europie. Prognozuje się, że w roku 2050 jedynie ludność Chin i USA będzie większa niż w roku 2000.

Tabela 1. Odsetek osób starszych (%) i mediana wieku ludności (w latach) w wybranych państwach Europy i Japonii w roku 2030

Kraj	60 +	65 +	Mediana wieku
Francja	29,5	23,2	43,6
Japonia	34,2	27,3	49,3
Niemcy	34,4	26,1	47,6
Szwecja	32,3	25,5	45,3
Wlk. Brytania	30,0	23,1	43,6
Grecja	34,2	26,2	50,1
Hiszpania	34,9	26,4	51,4
Rumunia	28,1	19,7	47,3
Słowenia	32,3	24,8	48,8
Włochy	37,7	29,1	52,2
Polska	26,0	20,5	44,3

Źródło: UN, 2000

W literaturze specjalistycznej uznaje się, że granicą wydolności systemów społeczno-gospodarczych współczesnego świata jest odsetek sięgający 20% w przypadku osób powyżej 60 lat i 15% w przypadku osób powyżej 65 lat. Obecnie żaden kraj i żadna instytucja na świecie nie jest w pełni przygotowana do przeciwdziałania skutkom przyśpieszonego starzenia się społeczeństw (finanse publiczne, systemy emerytalne, ochrona zdrowia).

Migracje

Migracja to proces przemieszczeń przestrzennych ludzi, zmiany miejsca zamieszkania osób, które przenoszą się z miejsca pochodzenia do miejsca przeznaczenia. Migracje wywołane są przez:

- słaby rozwój gospodarczy danego kraju lub nadmiar siły roboczej,

- wojny i konflikty zbrojne,

-prześladowania polityczne i religijne, podboje,

-decyzje polityczne zmierzające do zagospodarowania nowych obszarów.

Migracje ze względu na kryterium czasu dzielą się na: stałe (trwała zmiana miejsca zamieszkania); czasowe (sezonowa lub okresowa zmiana miejsca zamieszkania); wahadłowe (codzienne dojazdy z miejsca zamieszkania do pracy czy nauki).

Ze względu na kryterium odległości migracje dzielą się na:

- wewnętrzne (kraj), głównie ze wsi do miasta, sezonowa praca, leczenie, wyjazdy turystyczne,

- zewnętrzna ( zagranica),

- emigracja - wyjazd do innego kraju na pobyt stały lub czasowy,

- imigracja - przyjazd rozpatrywana od strony kraju przybycia,

- repatriacja- przemieszczanie ludności w wyniku zmiany granic kraju,

- ewakuacja- na ogół pod przymusem np. z miejsca objętego działaniami wojennymi, epidemią, pożarem,

- deportacja - zsyłka ludności , np. na Sybir.

Przyczyny migracji:

- ekonomiczne (zarobkowe)

- rodzinne(łączenie rodzin)

- narodowościowe

-religijne

-polityczne

-rekreacyjne

-turystyczne

Za główne przeszkody w migracji uznaje się: bariery polityczne, finansowe, językowe, kulturowe, infrastrukturalne (słaby rozwój mieszkalnictwa, np. w Polsce).

Liczba migracji dotyczy zaledwie niecałych 3% ogółu ludności świata (2000). Mobilność globalna wzrasta jednakże w ostatnich kilkunastu latach. Główne kierunki migracji to: Ameryka Północna, Australia, Europa Zachodnia, Kanada, kraje –producenci ropy naftowej na Bliskim Wschodzie.

Według danych OECD imigranci stanowili najwyższy odsetek siły roboczej w takich krajach jak: Luksemburg, Australia, Szwajcaria, Kanada, Austria, USA, Belgia, Niemcy.

Przekazy pieniężne emigrantów do krajów pochodzenia stanowią znaczną pozycję w bilansie płatniczym tych krajów. W krajach rozwijających się wolumen tych przekazów sięga rozmiarów BIZ.

Program UE na rzecz migracji i rozwoju przewiduje m.in.:

▪ przeciwdziałanie głównym czynnikom sprzyjającym migracji, tj. ubóstwu i brakowi możliwości zatrudnienia;

▪ tworzenie miejsc pracy w krajach rozwijających się aby osłabić natężenie ruchu migracyjngo, zwłaszcza z Afryki;

▪ wsparcie migrantów, którzy przyczyniają się do rozwoju krajów swego pochodzenia (m.in. poprzez ułatwianie procedur przekazów pieniężnych przesyłanych przez cudzoziemców do swych krajów ;

▪ promowanie inwestycji w sektory wymagające dużego nakładu siły roboczej w regionach o wysokim stopniu imigracji;

▪ zaspokajanie poprzez unijną politykę migracyjną zmieniających się potrzeb na własnym rynku pracy i podejmowanie działań mające na celu zwiększenie korzyści gospodarczych płynących z migracji;

▪ ułatwienia w przyjmowaniu pewnych kategorii imigrantów w zależności od potrzeb rynkowych (pracownicy wysoko wykwalifikowani i sezonowi);

▪ zapewnianie bezpiecznego statusu prawnego wszystkim legalnie pracującym imigrantom.

Urbanizacja

Koncentracja ludności w miastach, aglomeracjach, regionach miejskich.

Wiek XX gwałtowny rozwój miast. Najszybciej rosną miasta wielomilionowe ( 1 mln i więcej mieszkańców); W 1900 było ich na świecie zaledwie obecnie ok. 300.

Od czasów rewolucji przemysłowej żaden kraj nie przeżył dynamicznego wzrostu gospodarczego bez rozwoju swoich miast. Szanse rozwoju w mieście są większe niż na wsi. Metropolie stają się także jedyną szansą dla najbiedniejszych.

Przyczyny urbanizacji:

- ruchy migracyjne ( poszukiwanie miejsc pracy)

- industrializacja (popyt na siłę roboczą, rozwój przemysłu i usług

- przyrost naturalny

- łączenie miast; włączanie przyległych wsi do miast

Wskaźnik urbanizacji (procentowy udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności) wynosił w 1800 r. – 3,2%, w 1900 r. - 13,9%; w 1950 r. – 28,9%; w 2000 r. – 47,8%. Według danych ONZ w roku 2008 po raz pierwszy będzie na świecie więcej mieszkańców miast niż mieszkańców wsi. Liczba mieszkańców miast w 2008 r. może dojść do 3,3 mld ,tj. ponad 50%. Trend ten będzie się jeszcze umacniał.

Wg programu ludnościowego UNFPA (Fundusz Ludnościowy Narodów Zjednoczonych) w 2030 r. liczba mieszkańców miast wzrośnie do 5 mld.

Miasta rosną przede wszystkim w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Jest charakterystyczne, że na wśród 20 największych aglomeracji miejskich świata z ludnością powyżej 10 mln mieszkańców nie było żadnego miasta europejskiego (2002 ).

Pozytywne skutki urbanizacji:

- możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania

- urozmaicone oferty pracy

- możliwości edukacyjne

- rozwinięta służba zdrowia, sieć instytucji oświatowych, kulturalnych, naukowych, handlowych, finansowych, ubezpieczeniowych

- szybkie komunikowanie się mieszkańców

Negatywne skutki urbanizacji:

- pogarszanie się warunków środowiska przyrodniczego nie tylko w danym mieście, ale i na kontynentach ( pyły, gazy, ścieki)

- szerzenie się chorób nowotworowych, krążeniowych i sercowych

- wzrost przestępczości i patologii społecznych

-znieczulica społeczna

- brak poczucia bezpieczeństwa ludności

-wzrost liczby bezdomnych

- przeciążenia komunikacyjne

-powstawanie dzielnic nędzy

- brak miejsc parkingowych

- wzrost kosztów związanych z budownictwem mieszkaniowym,

- powstanie „ subkultur”

- gromadzenie wielkich ilości odpadów komunalnych i przemysłowych; trudności z ich składowaniem

- deficyt wody

Ze względu na ciągłą migrację ludności ze wsi do miast, liczba osób mieszkających w dużych miastach rośnie dwukrotnie szybciej w stosunku do całkowitego przyrostu ludności. Od 2008 r. większość ludności świata będzie mieszkała w miastach, a do 2030 r. we wszystkich regionach będą przeważały struktury miejskie. Rosną zarówno największe aglomeracje liczące 10 lub więcej milionów mieszkańców jak i małe i średnie miasta.

Obserwuje się, że mniejsze miasta z liczbą poniżej 500 tys. przeżywają większą dynamikę rozwoju niż metropolie. Obecnie na całym świecie w miejskich slumsach żyje ponad miliard ludzi, tj. prawie co siódmy mieszkaniec świata (ONZ,2007).

• ZMIANY NA GLOBALNYM RYNKU PRACY

Nowe podejście do zatrudnienia

- Prognozuje się, że w ciągu 20-30 lat połowa ludzi nie będzie zatrudniona w charakterze pracownika danej instytucji, zwłaszcza pracownika etatowego; będą oni jednak częścią zasobów siły roboczej, działającej w nowy odmienny sposób; powstaną dwa rynki pracy: jeden - dla osób poniżej 50 roku życia ( praca w pełnym wymiarze godzin, inne zawody); drugi - dla osób powyżej 50 roku życia (elastyczne formy zatrudnienia, niepełny wymiar godzin); przewiduje się, że najpóźniej do roku 2030 granica wieku emerytalnego w krajach rozwiniętych przesunie się do 75 lat, a dochody emerytów będą znacznie niższe od obecnych;

- Wzrost znaczenie pracowników sektora wiedzy – umiejętności będą kluczowym zasobem łatwo przemieszczającym się ponad granicami; W gospodarce opartej na wiedzy pożądane będą takie zawody jak: lekarze, prawnicy (oraz zawody paraprawne),nauczyciele, księgowi, inżynierowie, chemicy. Największy popyt utrzyma się na „technologów wiedzy (technicy komputerowi, programiści, projektanci);

- Poprawa socjalnego wymiaru zatrudnienia - badanie wskazują, że nieprzyjazny rodzinie rynek pracy ogranicza jej plany rozwojowe. Potwierdziło to porównanie związku pomiędzy aktywnością zawodową a rodziną przeprowadzone (2005) w 4 miastach o odmiennych kulturowo krajach europejskich o najniższej dzietności w Europie (w Słowenii i Polsce w roku badania wskaźnik dzietności – 1,25; we Włoszech – 1,34, w Niemczech – 1,36).

Rynek pracy a globalizacja

- Globalne rozmiary migracyjnych zasobów pracy obejmują tylko blisko 3% ludności świata; obecnie zasoby pracy nie są tak mobilne jak inne czynniki produkcji; paradoksalnie zasoby pracy były bardziej mobilne pod koniec XIX wieku (masowa emigracja do USA);

- Włączenie się wielu dużych i ludnych krajów (Chiny, Indie, Ameryka Łacińska, Rosja i kraje Europy Środkowo-Wschodniej) w nurt światowej gospodarki rynkowej spowodowało nową sytuację na międzynarodowym rynku pracy (w sumie gospodarki te liczą ponad 4 mld ludności i ponad 2 mld potencjalnych pracowników); efekty tego stanu – problem otwarty.

Problem otwarty:

- obawa, że tania siła robocza tych krajów może destrukcyjnie wpłynąć na utrzymanie zatrudnienia w krajach wysoko rozwiniętych i spowodować globalne zrównywanie płac na niższym poziomie;

- nadzieja, że takiej tendencji zapobiec może niejednorodny charakter pracy; nadal poziom infrastruktury technicznej, wyższe kwalifikacje i jakość kapitału ludzkiego chronić ma pracowników krajów wysoko uprzemysłowionych przed obniżką standardów;

VIII. CZŁOWIEK A ŚRODOWISKO NATURALNE

GLOBALNE ZMIANY KLIMATU

Klimat zmienia się bardziej gwałtownie niż kiedykolwiek przedtem. Wzrasta temperatura powierzchni Ziemi w tempie wskazującym na radykalną zmianę klimatu, który jak niedawno jeszcze sądzono miał pozostawać niezmieniony przez stulecia.

Trwają dyskusje nad przyczynami tego zjawiska. Zdecydowanie przeważa pogląd, że powodem tych zmian jest głównej mierze działalność człowieka. Część środowiska naukowo-badawczego jest zdania, że są to cykliczne zmiany klimatyczne na Ziemi niezależne od człowieka.

Jednakże wcześniejsze wahania klimatu – cykle ochładzania i ocieplania – były powolne i trwały tysiąclecia. Obecne zmiany mają inny przebieg.

PRZYCZYNY OCIEPLENIA KLIMATU

Wzrost emisji dwutlenku węgla (CO 2) do atmosfery

Dwutlenek węgla – naturalny składnik atmosfery, wdychany przez rośliny w procesie asymilacji, duże ilości CO 2 są magazynowane przez wody mórz i oceanów. Między atmosferą i oceanami zachodzi wymiana CO 2, dzięki czemu stosunek ilości gazu w powietrzu i wodzie jest stały.

Gazy cieplarniane tworzą otulinę wokół Ziemi, niezbędną dla istnienia życia. Izolują Ziemię i moderują jej klimat. Dzięki tej osłonie zmiany temperatury powierzchni Ziemi w cyklach dziennych, a nawet rocznych są nieznaczne. Średnia globalna temperatura Ziemi to . C. Na Księżycu, który nie ma tej otuliny, różnica temperatur lokalnego dnia i nocy sięga . C.

Gromadzenie się gazów cieplarnianych w atmosferze uniemożliwia ucieczkę nadmiaru ciepła z ziemskiej atmosfery. Gazy cieplarniane są pożyteczne, jeśli ich ilość nie przekracza normy. Nadmierny wzrost gazów niszczy warstwę ozonową.

Tzw. Efekt cieplarniany → powodem nadmierne gromadzenie w atmosferze :

• Pary wodnej (wnosi największy wkład do efektu cieplarnianego – ponad 60% )

• Dwutlenku węgla (ok. 20 % efektu cieplarnianego)

• Tlenku azotu

• Dwutlenku siarki

• Metan

Przed rewolucją przemysłową w atmosferze ziemskiej było ok. 280 ppm (części na milion) dwutlenku węgla. Pod koniec lat 50 – tych XX w., kiedy rozpoczęto dokonywanie regularnych pomiarów, było to już 315 ppm, obecny poziom (2006) sięga 380 ppm i stale rośnie. Granica, której w/ g naukowców nie wolno przekroczyć to 450 ppm.

Jednocześnie temperatura Ziemi wzrasta. W ciągu 100,a głównie ostatnich 30 lat, średnia globalna temperatura wzrosła o . C.

Naukowcy ostrzegają - jeśli stężenie gazów cieplarnianych będzie się zwiększać o dwie części na milion w ciągu roku, to do osiągnięcia krytycznego poziomu pozostało nam zaledwie 35 lat.

Dwutlenek węgla to uboczny produkt spalania paliw kopalnych - węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego, a także drewna. Dynamiczny rozwój przemysłu, motoryzacji, transportu (szczególnie lotniczego), intensywne zużywanie surowców naturalnych do produkcji dotyczy zwłaszcza najlepiej rozwiniętych krajów świata. Uzależnienie cywilizacji od tych paliw jako podstawowego źródła energii w połączeniu z rozwojem gospodarczym i demograficznym spowodowały wzrost ilości CO 2 emitowanego do atmosfery. Efektem spalania paliw kopalnych jest również emisja dwutlenku siarki, tlenku azotu.

Tabela 1. Najwięksi emitenci CO 2 ( w gigatonach)

Kraj	2005	2015	2030
USA	5,8	6,4	6,9
Chiny	5,1	8,6	11,4
Rosja	1,5	1,8	2,0
Japonia	1,2	1,8	3,3
Indie	1,1	1,3	1,2

Źródło: IEA 2007

Wycinanie lasów zwłaszcza lasów tropikalnych

Obecnie 2- krotnie zmniejszyła się powierzchnia lasów tropikalnych. Człowiek pozyskuje drewno, wypala lasy na pola uprawne, co uwalnia ogromne ilości CO 2 do atmosfery;

Spalanie lub błędne składowanie odpadów toksycznych

Wykorzystywanie freonów w produkcji:

lodówek, aerozoli, pianek izolacyjnych, rozpuszczalników chemicznych.

Po zużyciu opakowań bardzo trwałe gazy przedostają się do atmosfery i gromadzą w stratosferze na wysokości ok. 20 – . Cząstki freonów ulegają rozpadowi, uwalniają chlor, który zabiera atomy tlenu z cząstki ozonu. Ozon przekształca się w zwykły tlen. Tak niszczona warstwa ozonowa przepuszcza do powierzchni Ziemi więcej promieniowania UV, przyczyniając się do wzrostu globalnego ocieplenia.

Uczeni twierdzą, że świat nie jest w stanie zatrzymać globalnego ocieplenia. Może jedynie zmniejszać rozmiar szkód. Aby zmniejszyć emisję CO 2 niezbędne są nowe kosztowne technologie. Emisja CO 2 powinna w ciągu najbliższych 50 lat zmaleć co najmniej o połowę.

Przewiduje się działania ograniczające emisję CO 2:

• podniesienie sprawności urządzeń ciepłowniczych, chłodniczych i oświetlenia;

• zmniejszenie zużycia paliwa w transporcie i zmniejszenie średniego rocznego przebiegu aut;

• zwiększenie sprawności elektrowni węglowych;

• zmniejszenie dotacji do gazu, ropy i węgla; opodatkowanie węgla;

• większe wykorzystanie energii nuklearnej;

• wprowadzenie systemów wyłapywania i przechowywania pod ziemią dwutlenku węgla, aby nie dostawał się do atmosfery;

• wyższe podatki na paliwa tradycyjne i pojazdy benzynowe;

• wprowadzenie nowych technologii w budownictwie;

• zastosowanie na szeroką skalę odnawialnych źródeł energii (wielokrotny wzrost mocy elektrowni wiatrowych, wzrost pozyskiwania energii słonecznej, wzrost produkcji bioetanolu);

• zaprzestanie wyrębu lasów, akcje zalesiania;

• ekologiczne metody uprawy na całości gruntów;

Istnieje grupa uczonych, którzy wykorzystując najnowsze technologie planują ochłodzić Ziemię. Opracowali kilka pomysłów rewolucyjnych, jak zahamować ocieplenie klimatu:

TARCZA NA ORBICIE

Pomysł polega na wysłaniu na orbitę aż 16 trylionów soczewek średnicy każda. Mają one załamywać promienie słoneczne tak, by te omijały Ziemię i nie ogrzewały atmosfery. To najambitniejszy i najdroższy projekt;

FABRYKI CHMUR

Statki oceaniczne mają wyrzucać w powietrze parę z podgrzewanej wody morskiej. Tworzyłyby się chmury, odbijące promienie słoneczne i ochroniące Ziemię przed nagrzewaniem. Pomysł ten ma największe szanse realizacji - jest najskuteczniejszy i łatwy do wykonania;

SIARKOWY EKRAN

Rozpylenie w górnej warstwie atmosfery miliona ton dwutlenku siarki to mógłby być skuteczny pomysł na walkę z ociepleniem. Nie spodobał się jednak ekologom, gdyż związki siarki, które utworzyć miałyby ochronny ekran odbijający promienie słoneczne, zanieczyszczają atmosferę.

FARMA PLANKTONU

W walce z rosnącymi temperaturami może pomóc także dwutlenek żelaza wrzucony do oceanu. Związek ten ma stymulować wzrost planktonu pochłaniającego CO 2. Najnowsze badania pokazują, że dwutlenek żelaza można zastąpić znacznie skuteczniejszym mocznikiem.

INNE PRZYCZYNY ZMIAN KLIMATYCZNYCH (poglądy krytyczne)

Zmienna aktywność słońca

Obecne ocieplenie klimatu wg pewnego kręgu uczonych nie wynika z działań człowieka, a spowodowane jest zwiększoną aktywnością Słońca i dotyczy całego Układu Słonecznego; Cykliczne zmiany aktywności słonecznej to cykliczna natura zjawisk klimatycznych, niezależnych od człowieka. Promieniowanie słoneczne dochodzące do powierzchni Ziemi nie jest w całości pochłaniane i zamieniane na ciepło, lecz ulega odbiciu i wraca w przestrzeń kosmiczną. Naturalne przyczyny mają decydować o zmianie klimatu, a człowiek przyczynia się do nich jedynie w 2- 3%.

- Wątpliwe jest wg tych badaczy, że zmniejszając zawartość CO 2 w atmosferze można wpłynąć na globalną zmianę temperatury;

- Nie można negować szkodliwych oddziaływań ludzi na środowisko, ale wytwarzanie CO 2 w procesie spalania węgla i innych surowców kopalnych do tych szkodliwych działań nie należy;

- Obecne zmiany klimatu i ocieplenie to naturalny proces, jaki od milionów lat zachodzi na Ziemi. Geolodzy, badając dzieje Ziemi odkryli ślady co najmniej kilku wielkich epok lodowcowych, kiedy następował gwałtowny spadek temperatur. Na przestrzeni dziejów temperatura Ziemi wielokrotnie była znacznie wyższa niż obecnie (np. X i XI wiek).

Przeprowadzono badania masy lodowców alpejskich – ich wzrost i cofanie się. Maksymalne cofnięcia Lodowca Aletsch miało miejsce w latach 780 i 2001,a maksymalny zasięg w 1370, 1660, 1860. Dość wiernie mają oddawać one rytm zmian aktywności Słońca, a nie działalności ludzkiej.

Niskich temperatur można spodziewać się w latach 2055 – głębokie oziębienie ma trwać przez ok. 50 lat i być podobne do tego z lat 1645 – 1717, gdy średnia temperatura globalna była niższa od obecnej o 1 – 2 stopnie C, a przez zamarznięty Bałtyk jeździło się do Szwecji saniami, nocując po drodze w karczmach stawianych na lodzie.

W atmosferze ok. 25% promieniowania słonecznego jest odbijana w przestrzeń kosmiczna przez chmury. W niewielkich ilościach promieniowanie UV jest korzystne dla ludzi i przyrody. Jego nadmiar powoduje zaburzenia w ekosystemie.

Naukowcy ostrzegają przed spadkiem temperatur. Wg nich ocieplenie dobiega kresu i jesteśmy u progu epoki lodowcowej. Finałem ocieplenia może być zlodowacenie naszej planety.

Promieniowanie ziemskie

Promieniowanie ziemskie emitowane przez powierzchnię Ziemi jest silniej pochłaniane w atmosferze niż promieniowanie słoneczne. Niewiele ponad 10% promieniowania ziemskiego opuszcza atmosferę, pozostała część jest w niej pochłaniana przez gazy cieplarniane i następnie remitowana w kierunku powierzchni Ziemi i kosmosu.

SKUTKI OCIEPLENIA KLIMATU

- Topnienie pokrywy lodowej. Olbrzymie pęknięcie w pokrywie lodowej Zachodniej Antarktydy. Himalajskie lodowce, zasilające w wodę główne rzeki Azji Południowej, cofają się o ok.10 m rocznie,

- Podwyższenie poziomu wód i oceanów ( o ok. w ciągu 10 lat), co grozi zalanie wielu miast i terenów nadbrzeżnych,

- Katastrofalne susze ( wysychanie lasów deszczowych Afryki i Ameryki Płd., a także susze w Płd. Europie i zachodniej części Ameryki Płn. pożary, brak wody, fale upałów (w 2003 r. podczas jednego z najgorętszych sezonów letnich w dziejach półkuli północnej w Europie fala upałów zabiła ok. 35 tys. osób),

- Obniżanie plonów,

- Zakłócony cykl wegetacji roślin,

- Przesunięcie stref klimatycznych,

- Możliwość zmiany w przebiegu prądów morskich: ciepły prąd Golfstrom jest częścią ogromnego mechanizmu transportowego, dzięki któremu ciepłe wody powierzchniowe z rejonu Zatoki Meksykańskiej przemieszczają się w rejon Europy Północnej (ciepłe zimy w Anglii, fiordy norweskie z krewetkami). Globalne ocieplenie może spowodować zatrzymanie tego prądu. Zimne wody głębinowe przesyłane są z północy na południe Atlantyku.

- Zmiana rozkładu opadów i pór roku,

- Zwiększenie powierzchni stepów i pustyń, eliminowanie tundry,

- Huragany, powodzie, lawiny błotne ( wycinane lasy górskie),

- Migracja wielu gatunków zwierząt,

- Ginięcie wielu gatunków (biały niedźwiedź, nie ma pożywienia, pozostaje na dryfujących krach i ginie),

- Wymieranie raf koralowych (na skutek wysokich temperatur polipy koralowca odrzucają porastające je glony),

- Wzrasta powierzchnia ciepłych mórz, powodując cyklony; tworzą się nagony sztormowe - gwałtowne wiatry powodują podniesienie się poziomu wód w pobliżu brzegów i powstanie wielkich fal;

- Problemy w turystyce ( sztuczne naśnieżanie w górach – brak śniegu).

Kto może zyskać na ociepleniu? ( niektóre przykłady)

- Grenlandia znów może stać się zielonym lądem

- Syberyjska tundra zmieni się w żyzna prerie

- Kraje z kręgu polarnego będą miały dostęp do bogactw naturalnych, które teraz pokrywa czapa lodowa

- Kanada, Rosja, Skandynawia – większa wydajność rolnictwa

- Wzrost turystyki w tych krajach, również w Polsce ( ciepły Bałtyk )

Niektóre ustalenia organizacji międzynarodowych (2007):

- 2007/II – raport Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) - naukowcy orzekli, że w obecnym stuleciu średnia temperatura na Ziemi wzrośnie o 1,8-, a poziom oceanów podniesie się o 28 do .; stwierdzili, że człowiek w największym stopniu odpowiedzialny za zmiany klimatyczne; (Oskar dla Ala Gore’a za film”Niewygodna prawda”);

- 2007/VI – ustalenia G-8 (Niemcy, Heiligendamm) w sprawie kontynuacji dialogu międzynarodowego w sprawie zmian klimatycznych w ramach ONZ; szczyt G-8 poprzedzony spotkaniem na szczeblu ministrów ochrony środowiska (Poczdam,III/2007);

- 2007/IX- 62 Sesja plenarna ONZ (wystąpienia m.in. w sprawie zmian klimatu jako problemu globalnego, opracowanie raportu);

- 2007/XII- Bali, przygotowania do umowy międzynarodowej nt. zmian klimatycznych, której ustalenia zastąpią wygasający w 2012 r. Protokół z Kioto (podpisany w 1997r. (wszedł w życie w 2005 r.),przewidywał zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych w państwach uprzemysłowionych w 2008-2012 o ok.5% w stosunku do poziomu roku 1990; mechanizmy handlu emisjami).

X. GOSPODARKA OPARTA NA WIEDZY (GOW) ;

SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE

► Wiedza w szerokim znaczeniu – zbiór informacji, poglądów i wierzeń, którym przypisuje się wartości poznawcze lub praktyczne;

► Wiedza w węższym znaczeniu - ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania (wiedza naukowa);

Kapitał wiedzy społeczeństwa (tzw. kapitał ludzki) - nagromadzona wiedza naukowa tj. skumulowane wyniki badań naukowych (B+ R) oraz poziom wiedzy społeczeństwa wyrażony poprzez poziom wykształcenia ( kapitał wykształcenia);

● Kapitał strukturalny (infrastruktura informacyjna) – systemy informacyjne, technologie, wynalazki, bazy danych, publikacje, działania i procedury organizacyjne i inn;

Kapitał intelektualny = kapitał ludzki + kapitał strukturalny

Gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based economy) lub – gospodarka informacyjna, w której wiedza jest traktowana jako odrębny czynnik produkcji (obok ziemi, pracy i kapitału wyróżnianych w klasycznej ekonomii). Wzmocnieniem tego pojęcia jest gospodarka napędzana wiedzą (knowledge driven economy) jako gospodarka, w której wiedza staje się ważniejszym czynnikiem determinującym rozwój niż pozostałe czynniki.

Społeczeństwo informacyjne – społeczeństwo dysponujące (poddane oddziaływaniu i wykazujące zapotrzebowanie) coraz większymi zasobami informacji niezbędnymi do rozwoju. Człowiek ery cywilizacji informacyjnej musi przez całe życie uzupełniać swoją wiedzę, gdyż postęp społeczny i ekonomiczny polega na generowaniu coraz większych zasobów informacji.

Istotnym czynnikiem współczesnej cywilizacji informacyjnej są nowoczesne technologie informacyjne czyli metody i urządzenia techniczne do generowania, gromadzenia, przetwarzania, przechowywania, przekazywania i udostępniania informacji. W nowoczesnych gospodarkach wykształcił się i dynamicznie się rozwija sektor technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT).

W UE sektor ICT rozwija się bardziej dynamicznie niż cała gospodarka w ogóle ( 50% wzrostu gospodarczego przypada na ten sektor, a usługi softwarowe i informatyczne mają najwyższy współczynnik wzrostu (5,9% w 2006-2007).

Wskaźniki określające poziom i zdolność wykorzystania wiedzy oraz nowych technologii w gospodarce:

• łączne wydatki na badania i rozwój (B+R) jako % PKB;

• wydatki na technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT) jako % PKB

• liczba wniosków patentowych zgłoszonych do Europejskiego Urzędu Patentowego (EPO) i Urzędu Patentu i Marki Handlowej USA (USPTO) wg kraju wynalazcy na 1 mln mieszkańców;

• Użytkownicy Internetu na 1 tys. mieszkańców

• Odsetek populacji w wieku produkcyjnym z wykształceniem powyżej średniego;

• udział produktów high-tech w eksporcie przemysłu przetwórczego;

Wydatki na badania i rozwój (B+R) ; % PKB

Lata	UE-27	UE-15	Polska	USA	Japonia	Chiny
2000	1,86	1,92	0,64	2,70	3,0	1,68
2007	1,84	1,98	0,56	2,79	3,2	1,98

Źródło: Eurostat,OECD

Rewolucja technologiczna w informatyce najwidoczniej przejawia się w rozwoju masowego środka komunikowania się - Internetu. Dla przeciętnego mieszkańca Ziemi dynamiczny rozwój technik komunikowania się w skali globu jest prawdopodobnie najbardziej wymownym i namacalnym przejawem globalizacji.

Światowy Szczyt Społeczeństwa Informacyjnego w Tunisie (2005/XI) - dzięki Internetowi i innym nowoczesnym technikom informatyczno-komunikacyjnym informacja stała się bezpośrednio dostępna, powszechna i wielokierunkowa. W 2005 r. na świecie z Internetu korzystało średnio 136 na 1 000 osób.

Rewolucja technologiczna doprowadziła do tego, że procesy zachodzące w gospodarce światowej nabrały przyśpieszenia i nowej jakości. Nastąpiły zmiany w sposobie przekazywania informacji, systemie produkcji i funkcjonowania rynków.

Wiedza stała się czynnikiem od którego zależy przyszły rozwój.

W nowej gospodarce konkurencja wymaga szybkiego i umiejętnego wykorzystywania technologii oraz elastycznego reagowania na potrzeby rynku. Konkurencja determinuje nieustanny rozwój i innowacyjność; z drugiej strony – globalizacja nasila presję konkurencyjną oraz wpływa na rozwój nauki i technologii.

Zaniechanie dostosowań do tych procesów oznaczać może marginalizację.

---

1. E. Jantoń-Drozdowska: Regionalna integracja gospodarcza. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998, s. 7↩

2. W. Szymański: Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia. Difin, Warszawa 2001, s. 129-130↩

3. B. Liberska: Globalizacja gospodarki światowej i nowy regionalizm. „Ekonomista” 2001 nr 6, s. 733↩

4. T. Teluk: Między globalizacją a regionalizacją, Artykuł ukazał się w Międzynarodowym Przeglądzie Politycznym, 2005 r., http://www.globalizacja.org/↩

5. por. E.Cziomer, L.W. Zyblikiewicz: Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 2006 s. 290↩

6. por. E.Cziomer, L.W. Zyblikiewicz: Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 2006 s. 304-305↩

7. tamże↩

8. por. E.Cziomer, L.W. Zyblikiewicz: Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 2006 s. 316↩

9. por. T. Teluk: Między globalizacją a regionalizacją, Artykuł ukazał się w Międzynarodowym Przeglądzie Politycznym, 2005 r., http://www.globalizacja.org/↩

10. R.R. Ludwikowski,: Handel międzynarodowy, C.H.Beck, Warszawa 2002, s.18↩

11. J. Misala: Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania. SGH w Warszawie, Warszawa 2005, s. 434↩

12. por. J. Misala: Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania. SGH w Warszawie, Warszawa 2005, s. 435-436↩

13. tamże↩

14. prof. dr hab. A. Zorska: „Nowa gospodarka” a globalizacja i regionalizacja., Artykuł został opublikowany w czasopiśmie „Master of Business Administration”, nr 1, 2003↩

15. prof. dr hab. A. Zorska: „Nowa gospodarka” a globalizacja i regionalizacja., Artykuł został opublikowany w czasopiśmie „Master of Business Administration”, nr 1, 2003↩