Bajki – definicja oraz cechy gatunkowe

Bajka – według Słownika terminów literackich jest to wierszowana, alegoryczna opowieść o zwierzętach, ludziach lub przedmiotach, której celem jest wypowiedzenie moralnej nauki o ogólnym charakterze. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zazwyczaj jako puenta umieszczona na końcu utworu, rzadziej na początku. Czasami jest tylko sugerowana czytelnikom.

Postaci występujące w bajkach obdarzone są niezmiennymi, wyrazistymi cechami charakteru.

Styl bajek jest gawędziarski, czasem potoczny.
Bajki wywodzą się z literatury plebejskiej, ludowej, skąd czerpią najwięcej mądrości. Powstały w starożytnej Grecji w VI wieku przed Ch., a ich twórcą był Ezop. Pisał on bajki o wyraźnym moralizatorskim zabarwieniu, do czego później nawiązywali pozostali twórcy tego gatunku, zaś ich twórczość nazywana była „bajkami ezopowymi”. Na twórczość bajkopisarzy wpływ miał równeiz tworzący w I w. po Ch. Fedrus.

Rozróżniamy – bajki narracyjne – np. tworzone przez La Fontaina w XVII wieku. Są to zwięzłe nowele o prostej akcji i ograniczonej liczbie postaci. Gatunek ten zapoczątkował w starożytności, w II w po Ch. Barbios.

Drugi rodzaj bajek to bajki epigramatyczne – tworzone przez Lessinga w XVIII wieku, a zapoczątkowane przez Simonidesa z Keos. Są zazwyczaj czterowersowe, przedstawiają proste sytuacje, na tle których kontrastują postawy i postaci. Były tworzone w nawiązaniu do tradycji bajkopisarstwa Fedrusa.

Bajka stała się jednym z podstawowych gatunków w epoce oświecenia, kiedy służyła głównie moralizatorstwu i parenezie.

Cechy gatunkowe –
- Krótka powiastka pisana wierszem lub prozą;
- Bohaterowie to zwierzęta, ludzie, przedmioty, rośliny;
- Zawiera pouczenia moralne wypowiedziane wprost lub zasugerowane;
- Dotyczy tematów uniwersalnych o charakterze moralnym;
- Historia opowiedziana w bajce jest ilustracją ludzkich doświadczeń, które są powszechne i powtarzalne;
- Bajka poucza o szkodliwości zachowań, daje etyczne wskazówki;
- Występujące zwierzęta są personifikacją ludzkich typów; Relacje występujące między nimi są odpowiednikiem relacji społecznych;
- Alegoryczna treść;
- Typizacja bohaterów;
- Dydaktyzm zawarty jest w morale.

Bajki - wiadomości wstępne

Po lekturze bajek można odnieść wrażenie, iż wyłania się z nich dość ponury obraz rzeczywistości oraz głębokie wady Polaków. Wizja ta zostaje jednak przez poetę złagodzona humorem i użytą satyrą. Bajki ujmują też czytelnika swą prostolinijnością, prostotą, jasnością konstrukcji.

Zbiór bajek został wydany przez Krasickiego w 1779 roku. Zawarte zostały w nim bajki krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do motywów ezopowych. Bajki należały do ulubionych gatunków uprawianych przez poetę – pisał je do końca życia, publikował również w czasopiśmie Co tydzień. Te bajki, które nie zostały zawarte w cyklu opublikowanym w 1779 roku, zostały później, po śmierci Krasickiego, wydane przez Dmochowskiego w zbiorze Bajki nowe. Były to już bajki nieco inne – dłuższe, narracyjne, oparte na wzorach La Fontaina.

Głównymi motywami, które można odnaleźć w bajkach Krasickiego, są: elementy moralizatorskie, wytykanie wad społecznych, ale również niezadowolenie z kondycji, w jakiej znalazło się polskie społeczeństwo. Bajki ukazują nie tylko działanie praw, jakimi kierują się ludzie, ale także skutki postępowania według zasady homo homini lupus (człowiek człowiekowi wilkiem). Krasicki stara się więc postawić w roli obserwatora – moralisty, śmiejącego się z ludzkich wad, głupoty i pospolitych przywar. Stara się jednocześnie wskazywać właściwe metody postępowania.

Można powiedzieć, iż bajki tworzone przez Krasickiego charakteryzują się prostotą i lapidarnością, a przez to wielką precyzją w opisywaniu i obrazowaniu wad widzianych w świecie. Jak mawiał sam autor, bardzo ważnym elementem musiał być dowcip, który stał się podstawowym elementem oświeceniowego moralizatorstwa.

Bajki zawierają różne typy postaci, będące przedstawieniem wad i przywar, które zostają następnie napiętnowane. Krasicki ostrze krytyki wymierza przeciwko pysze, głupocie, arogancji, naiwności, chwiejności poglądów. W kilkuwersowych bajkach w sposób mistrzowski rysuje fabułę, bohaterów umieszcza w sytuacyjnych scenkach, by w bardziej obrazowy sposób wskazać na niedostatki ludzkich charakterów. Krasicki jest więc moralistą, parenetykiem, który chwilami bardzo pesymistycznie ocenia kondycję ludzkiej natury. W morałach zawartych jest wiele prawd o ogólnym charakterze, prawd filozoficzno-moralnych,

Wstęp do bajek - analiza i interpretacja

Wstęp do bajek to utwór umieszczony przez Ignacego Krasickiego na początku pierwszego zbioru bajek pt. Bajki i przypowieści, wydanego w roku 1779. (Po śmierci w roku 1802 poety został opublikowany jeszcze jeden zbiór jego bajek pt. Bajki nowe.) Ten krótki, bo liczący jedynie dziesięć wersów, utwór okazuje się być skondensowanym wykładem gorzkiej a przewrotnej filozofii, której pełen wyraz odnajdziemy w zbiorze Krasickiego.

Utwór napisany został tradycyjnym trzynastozgłoskowcem, ze średniówką po siódmej sylabie. Występują rymy dokładne, parzyste, żeńskie. Dominantą kompozycyjną wiersza jest anaforyczne powtórzenie następującego modelu składniowego był + (rzeczownik nazywający osobę), który (co)... . Poeta uniknął monotonii wykorzystując sformułowania eliptyczne (np. w wersie 6. zrezygnował z czasownika był). Za pomocą takiej konstrukcji podmiot wypowiada szereg nieprawdopodobnych zdań:

Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził; Był stary, który nigdy nie łajał, nie zrzędził; Był bogacz, który zbiorom potrzebnym udzielał; Był autor, co się z cudzej sławy rozweselał; Był celnik, który nie kradł; szewc, który nie pijał; Żołnierz, co się nie chwalił, łotr, co nie rozbijał; Był minister rzetelny, o sobie nie myślał; Był na koniec poeta, co nigdy nie zmyślał.

Jak widzimy wykorzystane zostały tu stereotypowe twierdzenia o różnych ludziach i etykietkach im przyklejonych z racji zawodu, stanu majątkowego czy wieku. Nie bez przyczyny bohaterowie tej swoistej wyliczanki są identyfikowani jedynie przez nazwę, którą należy odnosić raczej do pewnej klasy ludzi niż do konkretnej osoby. Mamy więc młodego, starego, bogacza, autora, celnika, szewca, żołnierza, łotra, ministra, poetę. Każdej z tych postaci został przypisany czyn nieprawdopodobny, łamiący niepodważalną zasadę – podkreślmy – panującą w okrutnym świecie, który opisuje Krasicki w swoich bajkach i satyrach. W tym „świecie zepsutym” (porównaj satyrę „Świat zepsuty”) młodzi są rozwiąźli, starzy zrzędliwi, bogacze zachłanni, autorzy zawistni, celnik zawsze jest złodziejem, a dla ministra najważniejszy okazuje się własny interes.

Natomiast w bajkowym świecie młodzi ludzie dla których naturalna jest pewna swoboda obyczajów oraz zabawa, są wstrzemięźliwi jak ludzie stateczni; starzy nie korzystają z życiowej mądrości i nie pouczają młodszych; bogacz wbrew stereotypom okazuje się hojny i wspomaga potrzebujących; autor nie martwi się o swoją pozycję i cieszy się ze sławy swojego konkurenta; celnik wbrew powszechnemu mniemaniu nie czerpie zysków z kradzieży; szewc na przekór przysłowiu („pijany jak szewc”) nie nadużywa alkoholu; żołnierz nie opowiada o swoich dokonaniach; łotr nie zachowuje się jak łotr; minister nie wykorzystuje swojego stanowiska dla pomnożenia własnych dóbr, tylko troszczy się o państwo; poeta pisze tylko prawdę (tu można odczytać ironiczną krytykę powszechnej w Oświeceniu praktyki poetyckiego schlebiania przez poetów swoim mecenasom, często posuwając się w tym do kłamstwa). Czyny nieprawdopodobne wymienionych osób są czynami, które zaprzeczają ich zepsutej naturze. To, co podmiot przedstawia jako niezwykłe, w rzeczywistości jest przejawem normalności i zdrowia. Niestety końcowy dialog, który stanowi puentę utworu, pokazuje, że w oczach podmiotu mówiącego w tym gorzkim zbiorze normalność to właśnie bajka:

- A cóż to jest za bajka? -Wszystko to być może! ze- Prawda, jednakże ja to między bajki włożę.

Została tu wykorzystana dwuznaczność słowa bajka, które w oświeceniu miało kilka znaczeń. Tutaj spotykają się dwa z nich – określenie gatunku literackiego oraz kłamstwa, zmyślenia. Tak więc wszystko, co normalne i dobre w świecie podmiotu jest jedynie zmyśleniem.

Warto zauważyć, że „zepsucie” osób wymienionych w wierszu nie ma w każdym wypadku tej samej rangi. O wiele mniejszą zbrodnią jest zrzędliwość starca niż zabójstwo czy zaniedbania ministra. Ale właśnie dzięki takiemu zrównaniu małych przewinień z większymi prezentowany obraz nabiera wyrazistości, a wypowiadana pesymistyczna prawda o „zepsutym świecie” wydaje się niepodważalna.