GEOGRAFIA REGIONALNA ŚWIATA (MARSZELEWSKI)
EUROPA
1. Wiadomości wstępne
Punkty krańcowe Europy
(N) Przylądek Nordkyn 78°08’N
(S) Przylądek Marroqui 35°58’N
(W) Przylądek Roca 9° W
(E) Ujście Bajdaraty 68°14’ E
Powierzchnia Europy: 10,5mln km2
Trzon lądowy 6,9 mln km2
Półwyspy 2,8 mln km2
Wyspy 0,8 mln km2
2. Linia brzegowa Europy
Długość linii brzegowej Europy: 38 000 km
Rozciągłość równoleżnikowa: 5600 km (79°)
Rozciągłość południkowa: 4200 km (35°)
Długość wybrzeży: 38 tys. km
Półwyspy (25% powierzchnie Europy)
Półwysep Skandynawski (1400 000 km²)
Półwysep Iberyjski (580 000 km²)
Półwysep Bałkański (500 000 km²)
Półwysep Apeniński (150 000 km²)
Półwysep Kolski (120 000 km²)
Półwysep Krymski (25 000 km²)
Półwysep Jutlandzki (24 000 km²)
Półwysep Bretoński (24 000 km²)
Wyspy (7,5% powierzchni Europy)
Wielka Brytania (216 300km²)
Islandia (102 800 km²)
Irlandia (84 406 km²)
Wyspa Północna Nowej Ziemi (48 904 km²)
Spitsbergen (37 673 km²)
Wyspa Południowa Nowej Ziemi (33 275 km²)
Sycylia (25 400 km²)
Sardynia (24 090 km²)
Ziemia Franciszka Józefa (18 900 km²)
Ziemia Północno-Wschodnia (14 443 km²)
Korsyka (8 700 km²)
Kreta (8 300 km²)
Wody zasilające Europę: płytkie morza szelfowe (Barentsa, Północne, Bałtyckie, Irlandzkie)
Typy wybrzeży
Fiordowe
Szkierowe
Riasowe (Irlandia, Półwysep Bretoński, Półwysep Iberyjski)
Wyrównane
Dalmatyńskie
Klifowe
Abrazyjno-akumulacyjne
Limanowe
Deltowe (Wołga, Dunaj, Wisła)
Estuariowe (Tamiza, Sekwana, Loara, Tag)
Prądy i pływy morskie
Prąd Kanaryjski
Prąd Północnoatlantycki
Pływy
Amplitudy wahań poziomu wody (na południu 2-16m, na zachodzie do 8m, w cieśninie Kaletańskiej 16m max, do 4m na północy, na wschodzie 16m)
3. Budowa geologiczna Europy
1. Tarcza Fennosarmacka
2. Od południa Tarczę Fennosarmacką otacza Ocean Śródziemny, od północy geosynklina kaledońska, od wschodu geosynklina Uralu)
3. Kambr (płytkie zalewy morskie, w morzach osadzały się osady terygeniczne przynoszone z lądu)
W Polsce występują sandomirydy
Plejstoceńskie lodowce górskie
Alpy, Wogezy, Góry Kantabryjskie, Góry Iberyjskie, Góry Betyckie, Pireneje, Masy Centralny, Harz, Rodopy, Góry Dynarskie, na Olimpie, w najwyższych partiach Apeninów oraz Korsyki
Powstawanie Morza Bałtyckiego
Bałtyckie Jezioro Lodowe, 12–10 tys. lat temu
Morze Yoldiowe, 10–9 tys. lat temu
Jezioro Ancylusowe, 9–8 tys. lat temu
Morze Litorynowe, 8–4 tys. lat temu
Morze Mya, 4 tys. lat temu – do dziś
Procesy kształtujące :
topnienie lądolodu - duże ilości wód do Oceanu Światowego -podnosi się poziom morza.
Zjawiska glacjoizostatyczne - odprężenie w skorupie ziemskiej - podnoszenie się lądolodów- jezioro bądź morze.
Jednostki tektoniczne w Europie
Archeoeuropa (część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej, Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę Polski)
Paleoeuropa (strefa fałdowań kaledońskich)
Mezoeuropa (faldowanie hercyńskie, masywy górskie, baseny, rowy tektoniczne i płyty)
Neoeuropa (obszary fałdowań alpejskich, młode zapadliska zbudowane z utworów pochodzących z różnych okresów: od prekambru do trzeciorzędu)
Uksztaltowanie powierzchni
Średnia wysokość Europy: 292 m n.p.m. (Azja – 930, Afryka – 650, Australia – 330)
Najwyższy punkt: Mount Blanc 4810 m n.p.m.
Najniższy punkt: depresja nadkaspijska 28 m n.p.m.
Kontrastowość w rzeźbie Europa Zachodnia/Wschodnia
Związki między tektoniką i uksztaltowaniem powierzchni Europy
Klimat Europy
Czynniki klimatyczne:
Położenie geograficzne kontynentu
Odległość wnętrza kontynentu od mórz i oceanów
Ukształtowanie pionowe (powietrze suche o 1°C/100m, nasycone wilgotnością o 0,5°C/100m)
Masy powietrza (znad Atlantyku i kontynentalne)
Prąd Zatokowy (odchylenie termiczne do 12°C na 70°N)
Na rozkład temperatury powietrza wpływa:
Usłonecznienie
Sąsiedztwo mórz i prądów morskich
Napływ ciepłych lub chłodnych mas powietrza
Różnicowanie rzeźby i wysokości n.p.m.
Przebieg izoamplitudy 23 C przyjmuje się za linię graniczną między klimatem o cechach oceanicznych i klimatem kontynentalnym. Linia ta przebiega przez wschodnią granicę Polski. Na zachodzie występują inne izoamplitudy.
Rozkład opadów w Europie
Środkowa i wschodnia część Półwyspu Iberyjskiego 300-500mm/rok zimny prąd kanaryjski, masy powietrza znad Afryki
Północna Skandynawia 400-500mm/rok ograniczenie wilgotnych mas przez Góry Skandywanawskie
Europa Środkowa, Europa Południowo-wschodnia 500-550mm/rok suche masy powietrza, powietrze kontynentalne
Nizina Węgierska 500mm/rok
Zachodnie Góry Szkockie 2500mm/rok
Południowa Islandia 2500mm/rok
Alpy 2500mm/rok
Zachodnie Zbocz Gór Skandynawskich 2500mm/rok
Klimat w Europie
Strefa klimatów okołobiegunowych (Klimat polarny i subpolarny)
Strefa klimatów umiarkowanych (ciepły morski, ciepły kontynentalny, ciepły suchy, morski chłodny. Chłodny kontynentalny)
Strefa klimatów podzwrotnikowych (wilgotny morski, suchy)
Wody Europy (zasilanie opadami atmosferycznymi + parowanie + ukształtowanie powierzchni)
Zlewiska:
Zlewisko Morza Białego
Zlewisko Morza Norweskiego
Zlewisko Morza Bałtyckiego
Zlewisko Morza Północnego
Zlewisko Oceanu Antarktycznego
Zlewisko Morza Śródziemnego
Zlewisko Morza Czarnego
Zlewnia Jeziora Kaspijskiego
Główny dział wodny europejski oddziela zlewiska mórz północnych od zlewisk mórz południowych.
Najdłuższe rzeki:
Wołga 3531km, Dunaj 2850km, Ural 2428km, Dniepr, Don, Peczory, Dniestr, Ren, Dwina z Suchoną, Łaba, Wisła, Loara, Dźwina, Tag, Nemen, Ebro, Moza
Rodzaj zasilania: pochodzenie wody + odpływy
Typy reżimów rzecznych:
ATLANTYCKI
Rzeki na nizinach Europy Zachodniej (Loara, Sekwana, Tamiza)
Zasilane głównie opadami atmosferami
Wysokie stany przez cały rok
Nie zamarzają
ALPEJSKI
Wysokie góry (Ren, Garonna, Dunaj, Pad)
Zasilane z lodowców, śniegów i opadów atmosferycznych
Wysokie stany latem, niskie zimą
Górny bieg rzek – górski, dolny – nizinny
ŚRÓDZIEMNOMORSKI
Gwaldalkwir, Tag, Tyber
Zasilane opadami
Duże wahania stanów wody w roku (max. Zimą)
Małe rzeki wysychające latem
WSCHODNIOEUROPEJSKI
Wołga, Dniepr, Don, Ural, Peczora, Niemen
Po rozległych nizinach o klimacie kontynentalnym powolny spływ wód (małe spadki)
Zasilanie topniejącym śniegien i opadami
Wysokie stany wody wiosną
Zamarzają
PÓŁNOCNOEUROPEJSKI
Lule, Alv, Ume, Indals, Dal, Glomma
Rzeki w młodym stadium rozwoju głównie na Półwyspie Skandynawskiem
Niewyrównywane profile podłużne – liczne wodospady i bystrza
Przepływają przez jeziora (wyrównywanie stanów wody)
Duże zasoby wodne w ciągu roku (wykorzystywane do celów energetycznych)
PRZEJŚCIOWY
Reżim pośredni między ATLANTYCKIM, ALPEJSKIM, WSCHODNIOEUROPEJSKIM
Zasilana wodami opadowymi i topniejącymi śniegami
Wysokie stany wiosną i na początku lata (opady)
Mały współczynnik odpływu
Jeziora (powierzchnia 168 000km2)
Tektoniczne, polodowcowe (piedmontowe, karowe, morenowe, dolinne, zastoiskowe), wulkaniczne, krasowe, nadbrzeżne (w tym limanowe)
Największe jeziora: Ladoga (17680km2, Onega (9720km2), Vanern (5580km2), Peipus (3550km2), Vattern (1910km2), Saimaa (1760km2), Białe (1290km2), Malaren (1140km2), Paijanne (1090km2), Inari (1040km2)
Najgłębsze jeziora Europy (średnia głębokość) : Mjosa (449m), Como (410m), Maggiore (372m), Garda (350m), Bandak (325m), Geneve (310m), Loch Morar (310m), Storsjoen (309m), Totak (306m), Obrid (287m), Ladoga (258m), Bodensee (252m)
Lodowce Europy (125793km2)
Spitsbergen Zachodni (57000km2), Nowa Ziemia (24300km2), Ziemia Franciszka Józefa (13735km2), Islandia (12173km2), Ziemia Północno-Wschodnia (11424km2), Skandynawia, Alpy, Jan Mayen, Ural, Pireneje
Granica wiecznego śniegu
Ziemia Franciszka Józefa – ok. 100 m (pokrycie 87%)
Svalbard 0 100-650m (pokrycie Spitsbergen Zachodni 80%)
Islandia – 100m
Góry Skandynawskie – 800-1400m
Alpy – 2500-3300m
Pireneje 2900-3000
Alpy
Długość ok. 1200km, szerokość 240-260km
Początki rozwoju Alp w jurze, główne ruchy górotwórcze w środkowej kredzie i oligocenie
Systemy płaszczowin: HELWECKIE (skały wapienne), PENIŃSKIE (dolomity, gnejsy), AUSTRYJSKIE (lupki, piaskowce), DYNARSKIE (porfiry i wapienie)
Rzeźba Alp:
W strefie granitowej – ostre grzbiety, wysokie szczyty, także powierzchnie zrównań (materiał zwietrzelinowy – molasa na przedpolu Alp)
W części wapiennej – stoliwa, turnie, kominy, baszty, formy krasowe
Odmłodzenie rzeźby podczas młodych ruchów wypiętrzających pod koniec trzeciorzędu
Ważna rola lodowców plejstoceńskiech (4zlodowacenia)
Alpy jako węzeł hydrograficzny Europy Zachodniej (Ren, Dunaj, Rodam, Pad)
Poddział rzek alpejskich: wypływające z lodowów (Rodam, Isere, Ren, Inn, Salzach), zasilające topniejącymi śniegami i opadami atmosferycznymi
Jeziora: morenowe (piedmontowe), karowe, zaporowe (marginalne), superglacjalne, krasowe
Granica wielkiego śniegu: 2500-3000 m n.p.m.
Regiony przyalpejskie:
Jura (powstały w końcowej fazie fałdowań alpejskich, Obniżenie Rodamu i Saony, Wyżyna Szwajcarsko-Bawarsko-Austriacka, Nizina Padańska
Wyżyny i kotliny francuskie:
Położone w strefie hercyńskiej, zbudowane ze starych utworów (granitów,
Basen Paryski
Obniżenie wypełnione utworami mezozoicznymi i młodszymi
Wyniesienie brzegów basenu w trzeciorzędzie
Masyw Czeski
Półwysep Iberyjski
580 000 km2
Zwarty, masywny kształt
Słabo rozwinięta linia brzegowa
Geologia: 3 zasadnicze części: masyw hercyński, strefa fałdowań alpejskich „alpidy” i „iberydy”
Pireneje (silne dyslokacje, intruzje granitów, lodowce karnowe, pola firnowe, zjawiska krasowe) – Pico de Aneto 3404 m n.p.m.
Najdłuższą rzeką na Płw. Iberyjskim jest Tag, 1120 km (źródła w Górach Iberyjskich, Estuarium Mar da Palha, w dolnym biegu dostępna dla statków morskich, liczne zbiorniki i hydroelektrownie)
Rzeka Ebro: 910km, najdłuższa w Hiszpanii, największy przepływ w Hiszpanii, ponad 200 dopływów, duże znaczenie dla nawodnień, liczne zbiorniki sztuczne z hydroelektrowniami, źródła w Górach Kantabryjskich, żeglowna w dolnym odcinku
Rzeka Douro: 895km, żródła w Sierra de Urbion, płynie na zachód przez Hiszpanię i północną część Portugalii, liczne wodospady i progi
Zróżnicowana roślinność (na południu makia, na północy zielone lasy głównie sosnowe i dębowe, na zachodzie lasy dębowe, buk i grab na północy)
Obszary wulkaniczne
Islandia (strefa rozchodzenia się płyt kontynentalnych) – wulkany Hekla (1491 m n.p.m.), Katla (1362 m n.p.m.),
Włochy – Wezuwiusz (1277 m n.p.m., głębkość krateru 230m, średnica krateru 550-650m, dzisiejszy stożek na kalderze z 79 roku, najstarsze obserwatorium wulkaniczne z 1841r., najbardziej aktywny okres 1631-1872, ostatni duży wybuch 13.03.1944)
Między Włochami a Sycylią – wulkan Stromboli (926 m n.p.m., część podwodna ok. 230 m p.p.m., wyspa z ryolitów, bazaltów, andezytów, wybuchy seryjne, lokalne tsunami w 2003roku, ostatni duży wybuch w 2007r.)
Niedaleko Sycylii – Vulkano (wyspa mająca 24km2, znaczenie historyczne)
Sycylia – Etna (3323 m n.p.m., duża ilość kraterów bocznych)