Stosunki między zakresami nazw

 

Przypomnijmy, że zakres nazwy jest zbiorem przedmiotów, do których dane nazwy się odnoszą. Innymi słowy zakres nazwy jest zbiorem desygnatów. Zakresy poszczególnych nazw mogą pozostawać w różnych stosunkach – zakres jednej nazwy może być taki sam jak zakres drugiej nazwy, jeden zakres może się zawierać w drugim, zakresy mogą się krzyżować, albo wykluczać. Najbardziej przejrzystym sposobem przedstawiania stosunków między zakresami nazw jest zaznaczanie tych zakresów na diagramach odcinkowych za pomocą klamer.

Pierwszym pojęciem, jakie muszę w tym miejscu wyjaśnić jest pojęcie klasy uniwersalnej. Uniwersalnej, czyli obejmującej całość, wszystko co nas otacza. Klasa uniwersalna to po prostu zbiór desygnatów wszystkich nazw, które istnieją. W klasie uniwersalnej zawierasz się Ty, zawieram się ja, zawiera się Twój pies, Twoi znajomi, wszystkie Twoje ubrania, mój długopis itd. W klasie uniwersalnej zawiera się wszystko co istnieje. Klasę uniwersalną reprezentuje cały odcinek. Desygnaty określonych nazw będziemy zaznaczać na odcinkach klamrami.

 

 Kiedy z klasy uniwersalnej wyłączymy desygnaty jakiejś nazwy, na przykład nazwy „podręcznik”, pozostałe desygnaty tworzą tzw. klasę negatywną, w tym przypadku określaną jako „nie-podręcznik”. Jeśli z klasy uniwersalnej wyłączymy desygnaty nazwy „koń”, klasę negatywną będziemy określać jako „nie-koń”, jeśli wyłączymy desygnaty nazwy „telefon”, klasę negatywną będziemy określać jako „nie-telefon” itd. Innymi słowy można określić klasę negatywną jako desygnaty dopełniające do klasy uniwersalnej desygnaty jakiejś nazwy.

Przejdźmy teraz do poszczególnych rodzajów stosunków między zakresami nazw. Wyróżnia się ich pięć: zamienność, podrzędność, nadrzędność, krzyżowanie się i wykluczanie się. Dodatkowo, stosunek krzyżowania się występuje w postaci niezależności i podprzeciwieństwa, a stosunek wykluczania się w postaci przeciwieństwa i sprzeczności. Przyjęło się, że na diagramach odcinkowych zakresy nazw oznacza się symbolicznie literami S oraz P i w tym opracowaniu również będziemy się tego trzymać.

Zamienność

Stosunek zamienności zachodzi kiedy wszystkie desygnaty nazwy S są również desygnatami nazwy P i wszystkie desygnaty nazwy P są również desygnatami nazwy S. Na diagramie odcinkowym, stosunek zamienności wygląda następująco:

Przykład:

S – Quentin Tarantino

P – reżyser filmu „Pulp Fiction”

Quentin Tarantino jest reżyserem filmu “Pulp Fiction”. Nazwy “Quentin Tarantino” oraz nazwa “Pulp Fiction” występują zatem w stosunku zamienności.

Podrzędność

Stosunek podrzędności zachodzi, kiedy wszystkie desygnaty nazwy S są zarazem desygnatami nazwy P, jednakże nie wszystkie desygnaty nazwy P są zarazem desygnatami nazwy S. Na diagramie odcinkowym stosunek podrzędności przedstawia się następująco:

Przykład:

S – śledź

P – ryba

Każdy śledź jest rybą, ale nie każda ryba jest śledziem. Nazwa „śledź” występuje zatem w stosunku podrzędności do nazwy „ryba”.

Nadrzędność

Stosunek nadrzędności to jak zapewne zauważyłeś dokładnie to samo co stosunek podrzędności, tyle, że oceniany z innej perspektywy. Zachodzi zatem, kiedy wszystkie desygnaty nazwy P są zarazem desygnatami nazwy S, jednakże nie wszystkie desygnaty nazwy S są zarazem desygnatami nazwy P.

 

Przykład:

S – ryba

P – śledź

Nie każda ryba jest śledziem, ale każdy śledź jest rybą. Nazwa „ryba” występuje zatem w stosunku nadrzędności do nazwy „śledź”.

Krzyżowanie się

Stosunek krzyżowania się występuje w dwóch postaciach:

a) stosunku niezależności – niektóre S są P i niektóre P są też S, a ponadto istnieją takie S, które nie są P i istnieją takie P, które nie są S. Oprócz S i P istnieją jeszcze inne przedmioty.

 

Przykład:

S – student

P – leń

Niektórzy studenci są leniami i niektóre lenie są studentami. Oprócz studentów i leniów istnieją jeszcze inne rzeczy.

b) stosunku podprzeciwieństwa – niektóre S są P i niektóre P są S, a ponadto niektóre S nie są P i niektóre P nie są S. Oprócz S i P nie istnieją już żadne inne przedmioty.

  

Przykład:

S – sportowiec

P – nie-piłkarz

Niektórzy sportowcy są nie-piłkarzami i niektórzy nie-piłkarze są sportowcami. Oprócz sportowców i nie-piłkarzy nic już nie istnieje.

Przykład 2:

S – nie-człowiek

P – nie-kamień

Niektórzy nie-ludzie są nie-kamieniami i niektóre nie-kamienie są nie-ludźmi. Oprócz nie-ludzi i nie-kamieni nic już nie istnieje.

Odczyt powyższych dwóch przykładów brzmi dość karykaturalnie i może sprawiać pewne trudności w zrozumieniu. Mówiąc prościej, w stosunku podprzeciwieństwa zawsze pozostaje zaprzeczenie nazwy podrzędnej w stosunku do nazwy nadrzędnej, a także zaprzeczenia dwóch nazw przeciwnych.

Różnica między stosunkiem niezależności i stosunkiem podprzeciwieństwa polega na tym, że w przypadku stosunku niezależności klasa uniwersalna nie została wyczerpana (oprócz desygnatów nazw S i P istnieją jeszcze inne przedmioty), a w przypadku stosunku podprzeciwieństwa klasa uniwersalna została wyczerpana (oprócz desygnatów nazw S i P nie istnieją już żadne przedmioty)

Stosunek wykluczania się

Stosunek wykluczania się, podobnie jak stosunek krzyżowania się, występuje w dwóch postaciach:

a) stosunku przeciwieństwa – żadne S nie są P i żadne P nie są S. Oprócz S i P istnieją jeszcze inne przedmioty.

  

Przykład:

S – rabarbar

P – piernik

Żaden rabarbar nie jest piernikiem i żaden piernik nie jest rabarbarem. Poza piernikami i rabarbarami istnieją jeszcze inne rzeczy.

b) stosunku sprzeczności – żadne S nie są P i żadne P nie są S. Poza S i P nie istnieją żadne inne przedmioty.

  

Przykład:

S – koliber

P – nie-koliber

Różnica między stosunkiem przeciwieństwa i stosunkiem sprzeczności polega na tym, że w przypadku stosunku przeciwieństwa klasa uniwersalna nie została wyczerpana (oprócz desygnatów nazw S i P istnieją jeszcze inne przedmioty), a w przypadku stosunku sprzeczności klasa uniwersalna została wyczerpana (oprócz desygnatów nazw S i P nie istnieją już żadne przedmioty). Podobnie jak to było w przypadku stosunku krzyżowania się.

Na zakończenie dwie bardzo ważne rzeczy !

1. Stosunki między zakresami nazw nie dotyczą nazw pustych – gdyż nie posiadają one desygnatów, a tym samym nie mają zakresu. Nie może być zatem w ich przypadku mowy o stosunkach między zakresami.

 2. Należy pamiętać o tym, żeby odróżniać stosunek między zakresami nazw i stosunek części jakiegoś przedmiotu do jego całości. Np. zakres nazwy „noga” i zakres nazwy „człowiek”, łączy stosunek przeciwieństwa, a nie podrzędności. Człowiek posiada dwie nogi, ale nie ma takiej nogi, która byłaby człowiekiem i nie ma takiego człowieka, który byłby nogą (mówimy tu o dosłownym znaczeniu tych nazw). Inne przykłady: „drzewo” i „las”, „ryba w jeziorze” i „jezioro”, „koń” i „muł”. Mimo, że muł jest mieszańcem samicy konia i samca osła, to nie ma takiego muła, który byłby jednocześnie koniem i nie ma takiego konia, który byłby jednocześnie mułem. To bardzo częsty błąd. Podobnie rzecz się ma jeśli chodzi o stosunki nazw w liczbie pojedynczej do tych samych nazw w liczbie mnogiej. Np. „samochód” i „samochody”. Również mamy tu do czynienia ze stosunkiem przeciwieństwa. Nie ma bowiem takiego JEDNEGO samochodu, który byłby WIELOMA samochodami i nie ma takich WIELU samochodów, które byłyby JEDNYM samochodem.