2. Zasadnicze płaszczyzny zimnowojennej konfrontacji Stanów Zjednoczonych i ZSRR

Rywalizacja pomiędzy Związkiem Radzieckim i autorytarnymi państwami socjalistycznymi uzależnionymi od ZSRR a demokratycznymi państwami kapitalistycznymi pod przywództwem Stanów Zjednoczonych trwała od roku 1946. W całym tym okresie konfrontacja między dwoma supermocarstwami toczyła się na wielu płaszczyznach: wojskowej, ideologicznej, psychologicznej, gospodarczej. Przejawiała się ona stosowaniem metod politycznych i propagandowych bez bezpośredniego użycia sił, ale z zaangażowaniem się w liczne konflikty m.in. na kontynencie azjatyckim (np. na półwyspie koreańskim), na Bliskim wschodzie (Izrael, Afganistan) oraz w Afryce (Mozambik, Angola). ZSSR wspierał również przewrót wojskowy na Kubie w 1959 r. oraz zaangażowany był w tzw. kryzys kubański z 1961 r. W odpowiedzi na rozmieszczenie rakiet średniego zasięgu na terytorium Turcji - Rosja zareagowała umieszczeniem podobnej instalacji na Kubie. ZSSR udzielał wszelkiego wsparcia siłom komunistycznym, natomiast USA wspierały siły antykomunistyczne i kapitalistyczne.

Realizacją doktryny "powstrzymywania komunizmu" w Europie był plan Marshalla. Jego celem była pomoc dla zniszczonych działaniami wojennymi krajów europejskich w odbudowie ich gospodarki. Korzyści z tego projektu miały nie tylko kraje, które otrzymały pomoc, ale również same Stany Zjednoczone, które również musiały przestawić swoją gospodarkę z wojennej na gospodarkę pokojową. ZSRR uznał jednak, iż projekt ten wymierzony jest w gruncie rzeczy przeciw niemu samemu i nie zgodził się na uczestnictwo w nim. Presja Moskwy spowodowała, że udziału w planie odmówiły też Czechosłowacja i Polska. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej na kolejne niemal pół wieku stały się zależne od Związku Radzieckiego pod względem gospodarczym, militarnym i politycznym. W odpowiedzi bloku radzieckiego na plan Marshalla w I.1949 r. powołana została Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Z inicjatywy USA wiele państw Europy zachodniej oraz Kanada powołały do życia NATO. Z czasem dołączyły doń: Turcja (1952), RFN (1955) i Hiszpania (1982). W odpowiedzi na to ZSRR doprowadziło do powstania Układu Warszawskiego w 1955 r. W skład drugiego układu wojskowego weszły wszystkie republiki ZSRR oraz jego satelici.

Bardzo istotnym problemem dzielącym oba bloki była sprawa Berlina. Spowodowało to podział miasta jak i całych Niemiec. Utworzona dwa odrębne państwa Republikę Federalną Niemiec i Niemiecką Republikę Demokratyczną. Pierwsze funkcjonowało pod protekcją USA wraz z Francją i Wielką Brytanią, drugie ZSRR. W wyniku podziału powstał mur berliński – główny symbol zimnej wojny i podziału państwa niemieckiego. Zjednoczenie nastąpiło w 1990 roku po postanowieniach Konferencji dwa plus cztery.

Jednym z głównych aspektów "zimnej wojny" był nieustanny "wyścig zbrojeń", w tym szczególnie rywalizacja o posiadanie broni jądrowej. USA posiadały przez pewien czas przewagę nad ZSRR w tej dziedzinie, ale straciły ją. W posiadanie tej broni wszedł też ZSRR.

W latach pięćdziesiątych XX wieku ujawnił się kontekst ideologiczny zimnej wojny. W Stanach prowadzona była w latach 1950 - 1954 polityka skrajnej podejrzliwości antykomunistycznej. Obawa przed rzekomo nieuchronnym i bliskim konfliktem atomowym i przesadny, paranoidalny strach przed sowieckimi agentami niebezpiecznie kierował Stany Zjednoczone w kierunku państwa autorytarnego - prowadzono między innymi szeroką inwigilację środowisk uznawanych za potencjalnie niebezpieczne, na przykład artystów i dziennikarzy. W bloku wschodnim wybuch zimnej wojny także wzniecił bardzo poważne napięcia ideologiczne, przejawiające się falą terroru i zbrodni epoki stalinowskiej, przede wszystkim wobec nie komunistycznych bohaterów niedawno zakończonej II wojny światowej, ale też konfliktem wewnątrz samych partii komunistycznych, oskarżanych o zapędy nacjonalistyczne.

Zimnej wojnie towarzyszył też intensywny wyścig zbrojeń spowodowany permanentnym stanem wzajemnej nieufności. Były to wzajemne, obustronne i wzajemnie się rozkręcające działania mające na celu zwiększenie własnego bezpieczeństwa, jak i przewyższenie wroga w rozwoju technologicznym. Współzawodnictwo Stanów Zjednoczonych i ZSRR miało miejsce również w eksploracji kosmosu. Obejmował wysiłki zmierzające do eksploracji przestrzeni kosmicznej przez sztuczne satelity, umieszczenia w niej człowieka oraz jego lądowania na powierzchni Księżyca. Za jego początek uważa się sowieckie wystrzelenie Sputnika 1 w 1957 roku. Ze względu na potencjalną możliwość zastosowania militarnego oraz wzrost morale społecznych wyścig kosmiczny stał się ważnym aspektem kulturowej, technologicznej i ideologicznej rywalizacji pomiędzy oboma mocarstwami w czasie zimnej wojny.

12. Polityka zagraniczna Władimira Putina i Dmitrija Miedwiediewa

Władimir Putin był prezydentem Federacji Rosyjskiej od marca 2000r., w wyborach w 2004r. ponownie wygrał.

Dmitrij Miedwiediew jest prezydentem Rosji od maja 2008r. do marca 2012r,

Putin:

- okres prezydentury Putina jest uznawany za czas odbudowywania międzynarodowej pozycji Rosji i znaczącego wzrostu jej wpływów,

- cechą charakterystyczną rosyjskiej polityki zagranicznej jest utrzymywanie silnych relacji z państwami byłego Związku Radzieckiego,

- przykładem tego może być poparcie władz rosyjskich jakie zostało udzielone przed wyborami prezydenckimi na Ukrainie w 2004 Wiktorowi Janukowyczowi, kandydatowi ukraińskiego obozu władzy, którego zwycięstwo miało zapewnić utrzymanie i rozszerzenie rosyjskich wpływów na Ukrainie,

- w wyniku wydarzeń pomarańczowej rewolucji na Ukrainie prezydentem został jednak nieprzychylny Rosji Wiktor Juszczenko, którego wybór został przyjęty przez władze rosyjskie z wyraźnym niezadowoleniem. Od czasu pomarańczowej rewolucji stosunki rosyjsko-ukraińskie uległy wyraźnemu ochłodzeniu, a władze Federacji Rosyjskiej z prezydentem na czele wielokrotnie podejmowały próby nacisku na nowe kierownictwo polityczne Ukrainy,

- poparcie udzielone pomarańczowej rewolucji przez władze polskie stało się również przyczyną ochłodzenia relacji rosyjsko-polskich. Postawa prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, który uczestniczył w obradach ukraińskiego "okrągłego stołu" w roli negocjatora została oficjalnie skrytykowana przez Putina,

- jednocześnie Putin budował przyjazne stosunki z niektórymi krajami Europy Zachodniej, zwłaszcza z Francją i Niemcami (dodatkowym atutem Putina w jego relacjach z władzami Niemiec jest jego biegła znajomość języka niemieckiego),

- za sprawą pozytywnych relacji rosyjsko-francuskich i rosyjsko-niemieckich władze tych dwóch krajów zachodnich były niechętne krytyce poczynań rosyjskich w Czeczenii czy na Ukrainie. Jesienią 2005 międzynarodową (a w szczególności polską) opinię publiczną poruszył fakt zawarcia niemiecko-rosyjskiego porozumienia w sprawie budowy Gazociągu Północnego na Morzu Bałtyckim,

- inny wymiar mają z kolei stosunki Rosji ze Stanami Zjednoczonymi. Rosja formalnie poparła po 11 września 2001 amerykańską walkę przeciwko terroryzmowi, żądając jednocześnie uznania swoich działań wymierzonych przeciwko bojownikom czeczeńskim za część międzynarodowej wojny z terroryzmem. Z drugiej strony Rosja nie poparła interwencji sił sprzymierzonych w Iraku w 2003. Pogorszeniu się stosunków rosyjsko-amerykańskich sprzyjało również poparcie rządu USA dla "kolorowych" rewolucji w Gruzji w 2003 i na Ukrainie w 2004, przyczyna leży też w sprzeciwie wobec budowy systemu obrony przeciwrakietowej w Polsce i Czechach, który nasilił się w 2007,

- Energetyka stała się dla Rosji jednym z priorytetowych narzędzi prowadzenia polityki zagranicznej zarówno w regionie, jak i w relacjach z państwami UE oraz USA, dzięki roli, jaką we współczesnym świecie odgrywają rosyjskie zasoby surowcowe, Kreml może wykorzystywać je do prowadzenia polityki zagranicznej,

- Najważniejszym problemem rosyjskiej polityki zagranicznej stają się stosunki z USA. Niekonfrontacyjny charakter tych stosunków z czasów pierwszej kadencji prezydenta W. Putina szybko – niejako na naszych

oczach – zamienia się w kolejny wyścig. Poprzedni okres względnego spokoju spowodowany był tym, że oba mocarstwa zajęte były swoimi sprawami (USA – wojną z terrorystami, Rosja – problemami wewnętrznymi),

- problemy jakie Rosja ma z innymi krajami, obecnie widziane są na Kremlu prawie wyłącznie przez pryzmat kontaktów ze Stanami Zjednoczonymi (np. ostatnie konflikty z Gruzją czy Ukrainą),

- Powodem do zmiany rosyjskiej polityki stała się seria rewolucji i przewrotów w krajach postradzieckich (Gruzja, Ukraina, Kirgizja, Uzbekistan), „kolorowe rewolucje” zostały uznane za amerykańskie spiski mające na celu ograniczenie „rosyjskiej strefy wpływów”,

- w ciągu dwóch lat coraz wyraźniej widoczne jest pogarszanie się stosunku Rosji do USA, wraz z serią ostatnich antyamerykańskich posunięć (np. odsunięcie amerykańskich koncernów od eksploatacji złóż

gazu Sztokman na Morzu Barentsa),

- O dążeniu do osiągnięcia statusu światowego lidera, światowego, prezydent Putin poinformował po raz pierwszy w grudniu 2005 r., w czasie posiedzenia Rady Bezpieczeństwa FR. Jednak seria konfliktów z najbliższymi sąsiadami (Litwa, Ukraina, Gruzja) pokazuje, że Rosja nadal chętnie sięga do arsenału swoich tradycyjnych środków: blokady (w wariancie łagodnym – embarga na import), zastraszenia połączone z manewrami wojskowymi, działania służb specjalnych, wspieranie prorosyjskich ugrupowań opozycyjnych i zbrojnych ugrupowań separatystycznych,

- Pochodną narastającego konfliktu z USA staje się znów problem Bliskiego Wschodu. Rosja posiada tam już tylko jednego sojusznika – Syrię,

- Jednak dzięki Syrii Moskwa cały czas jest obecna w samym centrum konfliktu na Bliskim Wschodzie. Ponadto próbuje ona nawiązać przyjazne stosunki ze skrajnymi ugrupowaniami palestyńskimi (Hamas),

- Dwuznaczną postawę zajmuje wobec państwa Izrael, z jednej strony próbując opierać się na silnej (i dość sentymentalnej) imigracji z Rosji, z drugiej wspierając państwa i ruchy wrogie Izraelowi,

- Polityka Rosji wobec Unii Europejskiej jako jednego organizmu obecnie w zasadzie nie istnieje. Po odrzuceniu Traktatu Konstytucyjnego w referendach we Francji i Holandii, Moskwa powróciła do poprzedniej praktyki utrzymywania stosunków z największymi państwami Unii i ewentualnego wpływania na całą UE właśnie za ich pośrednictwem,

- Dopiero po roku 2000 rosyjscy politycy zorientowali się, że rozszerzenie Unii będzie stwarzało i dla nich problemy. Przede wszystkim chodziło o Kaliningrad, który stał się enklawą otoczoną państwami Unii, ze wszystkimi wynikającymi z tego problemami (ruch osobowy etc.), ale również o utratę

pozycji gospodarczych w państwach wstępujących do Unii. Już wtedy, podczas pierwszych negocjacji, zaznaczyła się specyficzna cecha rosyjskiej polityki wobec Unii: próba wynegocjowania ustępstw od niektórych państw UE (Litwa, Polska) bez udziału zainteresowanych, a jedynie w rozmowach z największymi członkami wspólnoty,

- dla utrzymania ściślejszej współpracy z wybranymi państwami UE , przede wszystkim z Niemcami, Moskwa gotowa jest pójść na daleko idące ustępstwa, nawet w sferze energetycznej,

- W stosunkach z Polską brak jest wyraźnie zarysowanej rosyjskiej strategii, stosunki rosyjsko-polskie można w zasadzie ograniczyć do wyliczenia problemów, które pojawiły się dotychczas i, jak się okazało, są nierozwiązywalne. Ogólnie można je podzielić na dwie grupy: historyczno-emocjonalne oraz polityczno-gospodarcze. Do pierwszej grupy należy oczywiście cały kompleks spraw znany pod

hasłem „Katyń”, a mieści się tu unikanie przez Rosję wzięcia na siebie moralnej odpowiedzialności za zbrodnię, do drugiej grupy - Gwałtowne pogorszenie stosunków rosyjsko-polskich (wcześniej i tak nie najlepszych) nastąpiło po „pomarańczowej rewolucji”, która zyskała spontaniczne poparcie w Polsce. Rosja uznała to za ingerencję Polski w swoją „strefę wpływów”. Ponieważ w moskiewskim establishmencie dominuje przekonanie, że rewolucja ta była efektem amerykańskiego spisku, nasz kraj został zaliczony do grupy państw „proamerykańskich”,

- inne kwestie sporne, które dzieliły Polskę i Rosję to również kwestia Gazociągu Północnego (budowany z Niemcami ma omijać Polskę), tarczy antyrakietowej i te kwestie pozostały do rozwiązania dla Miedwiediewa.

Miedwiediew:

- Ton wypowiedzi gospodarza Kremla daje podstawy do wygłoszenia tezy o kontynuacji tak wewnętrznej, jak i zagranicznej polityki swego poprzednika, choć w nieco zmienionej formie,

- Miedwiediew zapowiedział szereg praktycznych działań, mających na celu wzrost pozycji i asertywności, w tym rezygnację z planowanej redukcji strategicznych sił rakietowych oraz rozmieszczenie w Obwodzie Kaliningradzkim rakiet krótkiego zasięgu Iskander,

- Rosja zamierza prowadzić dialog z Waszyngtonem z pozycji siły i oczekuje od Ameryki koncesji politycznych,

- Rosja dąży do współdecydowania o polityce zagranicznej byłych republik radzieckich i o głównych kierunkach ich rozwoju wewnętrznego. W celu zagwarantowania swojej dominacji gotowa jest dokonywać w nich interwencji środkami politycznymi, gospodarczymi, a nawet – o czym świadczy atak na Gruzję – militarnymi,

- Wiodącym hasłem prezydentury Miedwiediewa była od samego początku modernizacja, często bliżej niesprecyzowana, lecz oznaczająca zbiór wszelkich działań i instrumentów służących przekształceniu Rosji z kraju o gospodarce surowcowej w ośrodek wysokich technologii,

- Miedwiediew, podkreślając swoje dobre relacje z Barackiem Obamą, przestrzegł przed jednostronnymi decyzjami w sprawie budowy tzw. tarczy antyrakietowej,

- prezydent podkreślił, że po okresie zamrożenia relacji Rosja – NATO w konsekwencji wojny sierpniowej w 2008 roku nastąpił rozwój wzajemnych stosunków, przejawiający się w bliskiej współpracy Moskwy w Sojuszem w sprawach związanych z Afganistanem, walką z terroryzmem oraz przemytem narkotyków,

- Miedwiediew przypomniał, że przywiązuje ogromną wagę do rozwoju strategicznych projektów gospodarczych z Chinami. Pekin i Moskwa planują w tym kontekście zwiększenie obrotów handlowych do 100 mld dolarów rocznie,

- Szczególną uwagę zwraca m.in. propozycja budowy nowego ładu europejskiego, w tym architektury bezpieczeństwa, który uwzględniałby nową, wzmocnioną rolę Rosji. Kluczowym jego elementem miałoby być stworzenie strategicznego partnerstwa Rosji i UE, które według prezydenta Miedwiediewa zakładałoby "wzajemne intensywne przenikanie się ekonomiczne", w tym w dziedzinie energetycznej na zasadach ustalonych przez obie strony. Będzie to możliwe tylko wówczas, jeśli stosunki dwustronne zostaną "odideologizowane", co można interpretować jako wezwanie UE do rezygnacji z podnoszenie kwestii wartości i zasad demokratycznych w dialogu z Rosją,

- W koncepcji natomiast znalazł się zapis o potrzebie nowego porządku światowego i "zbiorowego przywództwa", które miałoby opierać się na grupie G8, trójkąty: Rosja-USA-UE i Rosja-Chiny-Indie oraz grupę BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny),

- Modernizacji Rosji powinna towarzyszyć także zmiana polityki zagranicznej. Rosja musi zrewidować swoją postawę na arenie międzynarodowej, otworzyć się na Zachód, aby przyciągnąć zagranicznych inwestorów. To część planu modernizacji, stworzonego z inicjatywy Dmitrija Miedwiediewa,

- Rosja musi wzmocnić swoje stosunki z Unią Europejską oraz Stanami Zjednoczonymi, a także bacznie śledzić rolę Chin na arenie międzynarodowej,

- Przełom w stosunkach z Polską to efekt nowej doktryny polityki zagranicznej Rosji, przyjętej z inicjatywy jej prezydenta Dmitrija Miedwiediewa,

- Kreml chce wykorzystać odprężenie w relacjach z USA i Europą do przyciągnięcia zagranicznych inwestycji

- z powodu tego, że Polska stara się blokować wszelką współpracę z Rosją, zagrożona jest całość stosunków między Moskwą i Unią Europejską. A wszystko to przez to, że nie jest rozwiązany problem Katynia,

- Miedwiediew oświadczył, że "na arenie międzynarodowej, zamiast chaotycznych działań podyktowanych nostalgicznymi uprzedzeniami, Rosja będzie prowadziła pokojową politykę, opierającą się na pragmatycznych celach”,

- Główną przyczyną nieoczekiwanego zwrotu w rosyjskiej polityce zagranicznej, przede wszystkim wobec Zachodu, jest brak pieniędzy potrzebnych na modernizację gospodarki i infrastruktury transportowej, a także wdrażanie innowacji,

- Rosyjski prezydent wyraźnie podkreślał gotowość Rosji do współpracy z Zachodem w kwestiach kryzysu irańskiego (jego retoryka zbliżyła się do zachodniej, wskazał m.in. w lipcu 2010 roku, że Iran jest coraz bliżej uzyskania potencjału umożliwiającego produkcję broni nuklearnej) oraz zmian klimatycznych (przychylając się do stanowiska UE),

- W okresie, jaki upłynął od ogłoszenia przez Dmitrija Miedwiediewa programu modernizacji Rosji, nastąpiła daleko idąca poprawa atmosfery w relacjach Rosji z Zachodem (z USA, UE, NATO, Radą Europy) oraz rzeczywiste zmiany w kilku dotychczasowych punktach spornych,

- W relacjach z USA dominował „reset”, czyli zaproponowana przez Waszyngton poprawa stosunków dwustronnych. W kwietniu 2010 roku doszło do podpisania nowego traktatu START (mimo braku rozstrzygnięcia zasadniczego sporu o miejsce obrony przeciwrakietowej). Rosja poparła w czerwcu 2010 roku nałożenie sankcji na Iran,

- Deklaratywnym wyrazem zmian w stosunkach z Unią Europejską stała się koncepcja Partnerstwa dla Modernizacji, która po raz pierwszy pojawiła się na szczycie w Sztokholmie w listopadzie 2009 roku,

- Kolejnym sygnałem zmian w rosyjskiej polityce zagranicznej stała się poprawa relacji Rosji z krajami, z którymi dotychczas dzieliły ją liczne kwestie sporne: Norwegią i Polską. W przypadku Norwegii w kwietniu 2010 roku doszło do przyjęcia oświadczenia w sprawie podziału spornych obszarów morskich na Morzu Barentsa i Północnym Oceanie Arktycznym. Mimo iż porozumienie nie zostało jeszcze ujęte w ramy traktatu granicznego, zasadnicze rozwiązanie sporu trwającego kilka dekad wpłynęło pozytywnie na wizerunek Rosji. W przypadku Polski poprawa miała miejsce zarówno w sferze klimatu wzajemnych relacji, jak i w spornych kwestiach historycznych (w pierwszym rzędzie w podejściu do sprawy Katynia),

- Poprawiły się także kontakty Rosji z Sojuszem Północnoatlantyckim. Nastąpiła aktywizacja dialogu politycznego (oficjalnie wznowiony w czerwcu 2009 roku), w styczniu 2010 roku wznowiono kontakty wojskowe (zawieszone od wojny Rosji z Gruzją),

- W relacjach z Radą Europy również doszło do polepszenia atmosfery. W lutym 2010 roku Rosja ratyfikowała wstrzymywany od 2006 roku 14. protokół dodatkowy do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, umożliwiając tym samym reformę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,