UJĘCIE TEORETYCZNE PRACY NAUCZYCIELA

Termin nauczyciel zawsze łączono z osobą, która naucza i pełni funkcje edukacyjne. Od zarania dziejów zmieniały się tylko nazwy osób sprawujących te funkcje. Przejmowali je: starszyzna rodowa, kapłani, guwernerzy, a w końcu nauczyciele różnych instytucji oświatowo-wychowawczych i opiekuńczych.

Z upływem lat częściej zastanawiano się nad rolą nauczyciela, znaczeniem jego sprawnościowego i rzeczowego przygotowania, sztuką i techniką nauczania, udziałem nauczyciela w procesach uspołeczniania dzieci i młodzieży oraz przekazywanie im dziedzictwa kulturowego. Analizowano również do dziś jednoznacznie nierozstrzygniętą kwestię, czy termin „nauczyciel” oznacza bardziej zawód, czy też misję.¹

Wydarzeniem przełomowym dla rozwoju podejścia do zawodu nauczycielskiego w Polsce było powstanie Komisji Edukacji Narodowej (1773), która stworzyła odrębny stan nauczycielski. Wg. Komisji nauczyciel znał gruntownie materiał nauczania, był dobrze przygotowany od strony pedagogicznej i prezentował wysokie walory moralne.²

Podstawowe nurty edukacji nauczycielskiej:

1. ogólnokształcąca, w myśl której nauczyciel powinien uzyskać w toku studiów solidne wykształcenie ogólne, dużą erudycję i wszechstronną wiedzę zapewniające powodzenie w pracy zawodowej

2. personalistyczną, dążącą do ukształtowania pożądanych w zawodzie nauczycielskim postaw, pomocną w rozwijaniu zainteresowań, zdolności, motywacji, która za podstawowy cel edukacji uznaje ukształtowanie osobowości nauczyciela i indywidualności godnej naśladowania

3. pragmatyczną (kompetencyjną), eksponującą zdobywanie różnorodnych sprawności przydatnych w codziennej pracy zawodowej wyznaczających szanse powodzenia zawodowego

4. specjalistyczną, dążącą do kształcenia nauczyciela specjalisty o stosunkowo wąskim wykształceniu ogólnym (dającym pogłębioną wiedzę) ze względu na postępującą specjalizację nauki i konieczność wyboru obszarów wiedzy poznawczej i przekazywanej

5. progresywną, przygotowującą nauczycieli do rozwiązywania problemów dzięki wywoływaniu sytuacji problemowych i prowokowaniu do uch rozwiązywania w procesie przygotowania zawodowego

6. wielostronną, eksponującą różne elementy typów kształcenia omówionych wcześniej, najbardziej zbliżoną do założonego modelu wykształcenia idealnego, ale też chyba najtrudniejszą do zrealizowania

7. samorozwoju i samokształcenia nauczyciela, podkreślającą tworzenie przez niego własnych modeli i dróg edukacji oraz poszukiwanie nowych idei i propozycji praktyk edukacyjnych

8. edukacji permanentnej, zakładającą opanowanie nowych koncepcji i metod funkcjonowania zawodowego w systemie doskonalenia i kursów

9. krytycznej diagnozy własnej wiedzy i wypełnienia stwierdzonych bądź uświadamianych luk w tej wiedzy³

Przykładowe zalecenia dotyczące edukacji nauczyciela:

1. stosowanie twórczych form jej przygotowania ze względu na konieczność reprezentowania przez nauczyciela aktywnej i twórczej postawy

2. wykorzystanie zdobyczy nowoczesnej techniki i technologii oraz nowoczesnych rozwiązań metodycznych

3. respektowanie współczesnej orientacji teologicznej i nastawienie na kształtowanie osobowości, postaw i kompetencji obok przekazywania wiadomości i rozwoju kompetencji samodzielnego tworzenia wiedzy

4. akcentowanie w toku pedagogicznego przygotowania nauczycieli rozwoju umiejętności pełnienia funkcji wychowawczych i kształtowania kapitału społecznego uczniów

5. przygotowanie nauczycieli do współdziałania z instytucjami edukacji równoległej, a także do współpracy z rodzinami i innymi nauczycielami

6. wyeksponowanie w programach kształcenia zagadnień związanych z szeroko rozumianą tolerancją wobec postaw narodowych, społecznych, ideowych, religijnych

7. eksponowanie w toku kształcenia prognostycznych przewidywań obok tradycyjno-historycznych doświadczeń rozwoju życia społecznego i cywilizacyjno-kulturowego

8. położenie większego nacisku na całościowe zorientowanie nauczyciela w problematyce edukacyjnej i podejmowanie działań mających na celu wyrównywanie szans rozwojowych uczniów, a także działań opiekuńczych, wychowawczych, socjalnych, zdrowotnych i kulturalnych szkoły

9. kształtowanie w toku edukacji nauczycielskiej umiejętności radzenia sobie z niepewnością i złożonością posługiwania się nowymi technologiami informacji i komunikacji

10. ukazanie nauczycielom nowych orientacji metodologicznych, filozoficznych i światopoglądowych, dowartościowanie problematyki kultury pedagogicznej i organizacyjnej oraz etyki czasów transformacji i wyzwań cywilizacyjnych

11. przykładanie większej wagi do dobrej organizacji praktyk nauczycielskich, kompetentnie realizowanych pod opieką doświadczonych nauczycieli akademickich i szkolnych

12. przygotowanie studentów – przyszłych nauczycieli – do dokształcania i doskonalenia w myśl zasady edukacji ustawicznej

Zasadnicza zmiana edukacji nauczycielskiej wynika z faktu, iż podstawowym zadaniem nauczyciela jest kształtowanie osobowości wychowanka i uczenie go sprawnego funkcjonowania w rzeczywistym i szybko zmieniającym się świecie.

W ostatnich latach poziom wykształcenia nauczycieli znacząco wzrósł, ponieważ w 2010 roku aż 97% pedagogów miało wyższe wykształcenie. Jest to efekt wzrostu formalnych wymagań co do kwalifikacji nauczycieli, rosnących aspiracji społeczeństwa, umasowienia i poszerzonej oferty kształcenia wyższego. Nauczyciele podejmują intensywne doskonalenie, do czego stymulują procedury awansu zawodowego.

Kształcenie nauczycieli jako proces wielostronny, wielofunkcyjny i interdyscyplinarny winno przebiegać w :

• trzech wymiarach czasowych – przeszłości, teraźniejszości i przyszłości

• czterech obszarach – regionalnym, polskim, europejskim i globalnym

• trzech sferach – aksologiczno-poznawczej, emocjonalnej i praktycznej.

W kształceniu nauczycieli obserwuje się jednak zbyt mało przygotowania praktycznego i słabe powiązanie teoretycznej wiedzy z praktyką szkolną. Brakuje też systematycznego monitorowania i kontroli jakości tego kształcenia. Poszukuje się możliwości wszechstronnego przygotowania pedagogów do sprostania aktualnym i nowym wyzwaniom czasów wielkiej zmiany społecznej, a także oczekiwaniom społecznym i potrzebom młodzieży.

Realizacja nowych zadań edukacyjnych wymaga od nauczyciela gruntownej wiedzy i kultury naukowej, umiejętności nie tylko przekazania wiedzy, ale przede wszystkim budzenia zainteresowań młodzieży i kształcenia umiejętności samodzielnego uczenia się, a także korzystania z ułatwień oferowanych w pracy dydaktycznej przez postęp techniczny. Oczekiwania przed nim stawiane są wysokie. Nauczyciel powinien być życzliwym doradcą młodzieży i rodziców oraz inspiratorem, organizatorem i często wykonawcą różnych poczynań edukacyjno-kulturalnych, mieć otwartą postawę wobec postępu pedagogicznego, naukowego, społecznego, technicznego i kulturalnego, być gotowy do dialogu i komunikacji jako jednych z podstawowych środków transformacji edukacyjnej i współpracy w zintegrowanej Europie, niezbędnych do osiągnięcia równowagi między zaadaptowaniem wspólnych norm a honorowaniem istniejących różnic.

Na zmiany w myśleniu o kształceniu nauczycieli wpływa formułowanie koncepcji nastawionych na osoby korzystające z systemu edukacji, a nie tylko na wiedzę, osobowość, doświadczenie praktyczne nauczyciela, ponieważ jego przygotowanie ma w efekcie służyć uczniom.

Jako zasadnicze przesłanki edukacji nauczycielskiej wymienia się:

• globalne, europejskie i polskie wyzwania cywilizacyjne, szanse i zagrożenia okresu wielkiej zmiany społeczno-kulturowej i edukacyjnej

• długofalową strategię przemian i rozwoju edukacji szkolnej i nieszkolnej (równoległej)

• modelowe założenia edukacji nauczycielskiej oraz oczekiwania społeczne w zakresie postulowanych funkcji i zadań nauczycieli, ich praw, obowiązków i powinności

• uwzględnienie w systemie edukacji kompilacji zadań i czynności nauczycieli oraz konkurencji innych środków masowej informacji w celu ukształtowania kompetencji poznawczych, językowych, komunikacyjnych, interpersonalnych, kulturowych i życiowych⁴

Istotną rolę w funkcjonowaniu zawodowym nauczyciela pełni wstępna edukacja, która powinna kierować się następującymi zasadami:

1. nauczyciel jest podmiotem własnej praktyki i do niego należy jej tworzenie i przekształcenie

2. nauczyciel w toku kształcenia zdobywa narzędzia do zmieniania własnej praktyki, którą charakteryzuje przewaga krytycznej refleksji nad rutynowymi działaniami

3. nauczyciel w procesie kształcenia uczy się, jak się uczyć, i jest wdrażany do ustawicznego doskonalenia się

4. nauczyciel w procesie kształcenia zdobywa kompetencje metodologiczne w zakresie nauczanej dyscypliny i w zakresie nauk o edukacji, które są niezbędne do odkrywania wiedzy oraz kierowania procesem uczenia się

5. kształcenie nauczyciela wpływa na reorientację edukacji i koncepcję szkoły, ponieważ jego krytycyzm, odwaga i otwartość determinują kondycję szkolnej edukacji i kompetencje uczniów

6. w edukacji nauczycielskiej istotnymi obszarami są:

• wizja szkoły jako źródło nowych pedagogicznych projektów

• wiedza o warunkach uczenia się i zmienności zachowań ludzkich jako podstawa kompetencji pedagogicznych

• umiejętności badawcze jako podstawa badania własnej praktyki

• poznawanie uczniów i środowiska funkcjonowania szkoły jako źródła wiedzy o warunkach własnej pracy i możliwości dokonywania w niej zmian⁵

Obecnie nauczyciele są kształceni w kolegiach nauczycielskich, kolegiach języków obcych i w szkołach wyższych na poziomie studiów licencjackich, magisterskich i podyplomowych, na podstawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela z 17 stycznia 2012 roku. Standardy zawierają opis efektów, procesu, organizacji i modułów kształcenia oraz organizacji praktyk studenckich.

Ważną formą edukacji nauczycieli są studia podyplomowe, których uczestnicy muszą legitymować się dyplomem ukończenia studiów licencjackich lub magisterskich. Podejmują tę formę kształcenia, pragną oni podnieść swoje kwalifikacje, ewentualnie nabyć nowe lub zdobyć wykształcenie pedagogiczne uprawniające do pracy w zawodzie nauczyciela. Kształcenie na studiach podyplomowych może być prowadzone w zakresie: przygotowania do nauczania kolejnego przedmiotu (prowadzenia zajęć) lub przygotowania psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego dla absolwentów studiów merytorycznie przygotowanych do nauczania przedmiotu oraz pedagogiki specjalnej dla osób, które są przygotowane do wykonywania zawodu nauczyciela.

W trakcie studiów student ma obowiązek odbyć praktyki obejmujące następujące formy aktywności:

1. wizyty w przedszkolach, szkołach i placówkach

2. obserwowanie zajęć

3. asystowanie nauczycielowi prowadzącemu zajęcia

4. samodzielne prowadzenie zajęć

5. planowanie i omawianie zajęć prowadzonych przez siebie i innych (nauczycieli, studentów, słuchaczy)⁶

Przegląd definicji prowadzi do stwierdzenia, że nauczyciel jest osobą profesjonalnie przygotowaną, do wypełnienia funkcji i zadań zawodowych, a szczególnie do planowania, organizacji, realizacji i ewaluacji pracy dydaktyczno-wychowawczej z dziećmi, młodzieżą lub osobami dorosłymi, do współpracy ze wszystkimi podmiotami edukacyjnymi i środowiskiem lokalnym oraz do ustawicznego rozwoju zawodowego i osobistego.

Kwalifikacje zawodowe nauczyciela oznaczają zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania zawodu. Obejmują:

1. wiedzę naukową z zakresie danej dyscypliny ujmowanej w programie jako przedmiot nauczania

2. przygotowanie pedagogiczne i umiejętności umożliwiające skuteczne, racjonalne, teoretycznie uzasadnione i optymalne działanie dydaktyczno-wychowawcze

3. właściwe komunikowanie się z uczniami w realizacji celów i zadań nauczania i wychowania

4. wiedzę psychologiczną o psychicznych i fizycznych potrzebach dzieci i młodzieży oraz sposobach ich zaspokajania

5. wiedzę z zakresu socjologii i historii wychowania umożliwiającą głębsze rozumienie społecznej funkcji szkoły i nauczyciela

6. uzdolnienia i zainteresowania zawodowe oraz umiejętność doskonalenia własnego warsztatu pedagogicznego⁷

W Polsce zawód nauczyciela podlega ciągłym regulacjom prawnym. Zmieniające się co kilka lat władze resortu edukacji reprezentują różne podejścia do roli nauczyciela – od uwalniania przestrzeni oraz swobodnego i twórczego działania do braku zaufania i odgórnego sterowania. Obecnie praca nauczyciela jest stale kontrolowana i monitorowana, co prowadzi do braku zaufania społeczeństwa do niej. Nauczycielom narzuca się określoną koncepcję i strukturę pracy, niejednokrotnie zobowiązuje się ich do działań pozornych i selekcyjnego nastawienia do uczniów.

Administracja oświatowa narzuca podejście do zadań oświatowych i standaryzację usług, co rodzi poczucie braku kompetencji i frustrację. Nauczyciele skarżą się więc na niekorzystne zmiany swojego funkcjonowania zawodowego. Nadzieją w tej sytuacji jest traktowanie nauczyciela jako podmiotu, osoby odpowiedzialnej, zdolnej do autokreacji i do funkcjonowania w zgodzie z zadaną tożsamością roli zawodowej skłaniającą się do twórczych poszukiwań, samookreślenia i samostanowienia.⁸

Kandydat na nauczyciela powinien także posiadać odpowiednie umiejętności. Potrafi wiec:

• dokonywać obserwacji sytuacji i zdarzeń pedagogicznych

• wykorzystywać wiedzę teoretyczną z zakresu pedagogiki i psychologii do analizowania i interpretowania określonego rodzaju sytuacji i zdarzeń pedagogicznych, a także motywów i wzorów zachowań uczestników tych sytuacji

• posługiwać się wiedzą teoretyczną z zakresu pedagogiki, psychologii oraz dydaktyki i metodyki szczegółowej w celu diagnozowania, analizowania i prognozowania sytuacji pedagogicznych oraz dobierania strategii realizowania działań praktycznych na poszczególnych etapach edukacyjnych

• samodzielnie zdobywać wiedzę i rozwijać swoje profesjonalne umiejętności związane z działalnością pedagogiczną (dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą), korzystając z różnych źródeł (w języku polskim i obcym) i nowoczesnych technologii

• wykorzystywać umiejętności diagnostyczne pozwalające na rozpoznawalnie sytuacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, opracowywanie wyników obserwacji i formułowanie wniosków

• wykorzystywać rozwinięte kompetencje komunikacyjne – porozumiewać się z osobami pochodzącymi z różnych środowisk i w różnym stanie emocjonalnym, za pomocą dialogu rozwiązywać konflikty i tworzyć dobrą atmosferę dla komunikacji w klasie szkolnej

• ocenić przydatność typowych metod, procedur i dobrych praktyk do realizacji zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych związanych z odpowiednimi etapami edukacyjnymi

• dobierać i wykorzystywać dostępne materiały, środki i metody pracy w celu projektowania i efektywnego realizowania działań pedagogicznych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych) oraz wykorzystywać nowoczesne technologie do pracy dydaktycznej

• kierować procesami kształcenia i wychowania, umie pracować z grupą (zespołem wychowawczym, klasowym)

• animować prace nad rozwojem uczestników procesów pedagogicznych, wspierać ich samodzielność w zdobywaniu wiedzy oraz inspirować do działania na rzecz uczenia się przez całe życie

• pracować z uczniami, indywidualizować zadania i dostosowywać metody i treści do potrzeb i możliwości uczniów (w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi) oraz zmian zachodzących w świecie i nauce

• posługiwać się zasadami i normami etycznymi w wykonywanej działalności

• pracować w zespole, pełniąc różne role; posada podstawowe umiejętności organizacyjne pozwalające na realizację działań pedagogicznych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych), potrafi współpracować z innymi nauczycielami, pedagogami i rodzicami uczniów

• analizować własne działania pedagogiczne (dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze) i wskazywać obszary wymagające modyfikacji, a także eksperymentować i wdrażać działania innowacyjne

• zaprojektować plan własnego rozwoju zawodowego

W zawodzie nauczycielskim ważne są również kompetencje społeczne, które powinny być rozwijane już toku kształcenia. Oczekuje się, że absolwent studiów wyższych:

• ma świadomość poziomu swojej wiedzy i umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się zawodowego i rozwoju osobistego, dokonuje oceny własnych kompetencji i doskonali umiejętności w trakcie realizowania działań pedagogicznych

• jest przekonany o sensie, wartości i potrzebie podejmowania działań pedagogicznych środowisku społecznym, jest gotowy do podejmowania wyzwań zawodowych, wykazuje aktywność, odznacza się wytrwałością w realizacji indywidualnych i zespołowych zadań zawodowych wynikających z roli nauczyciela

• ma świadomość konieczności prowadzenia zindywidualizowanych działań pedagogicznych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych) w stosunku do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

• ma świadomość znaczenia profesjonalizmu, refleksji na tematy etyczne i przestrzegania zasad etyki zawodowej, wykazuje cechy refleksyjnego praktyka

• ma świadomość istnienia etycznego wymiaru diagnozowania i ocenienia uczniów

• odpowiedzialnie przygotowuje się do pracy, projektuje i wykonuje działania pedagogiczne

• jest gotowy do podejmowania indywidualnych i zespołowych działań na rzecz podnoszenia jakości pracy szkoły

Funkcje i zadania nauczyciela ewoluują pod wpływem dokonujących się zmian społeczno-kulturowych i cywilizacyjnych, strategii rozwoju kraju i społeczeństwa oraz oczekiwań wszystkich podmiotów polityki edukacyjnej. Na ogół wyznaczane są przez podstawowe cele społeczne, sfery aktywności człowieka, relacje międzyludzkie oraz określone miejsce szkolnictwa w systemie edukacji narodowej. Ich obraz zależy od postrzegania osobowości nauczyciela w ujęciach: psychologicznym, technologicznym, humanistycznym, socjologicznym i pedagogiki krytycznej.

W pierwszym znaczeniu w odniesieniu do obszaru zawodowego nauczyciela funkcje dotyczą zakresu jego powinności, zadań i obowiązków zawodowych, na co wskazują procedury prawne i organizacyjne (mianowanie, powołanie, nadanie), przypisujące nauczycielom określone funkcje w rozumieniu stanowiska, np. dyrektora szkoły, wizytatora, wychowawcy. Drugie znaczenie funkcji koncentruje się na działaniu i dotyczy zbioru pewnych prac (lub obowiązków) delegowanych danej osobie lub tego, co powinna robić, zajmując dane stanowisko. Trzecie rozumienie funkcji (ujęcie matematyczne), mówiące o wzajemnym związku dwu lub więcej wielkości bądź ich wzajemnej zależności, przeniesione na grunt pedeutologii oznacza zależność funkcji nauczyciela od jakiejś jednej lub większej liczby „wielkości”. Funkcje nauczyciela wyznaczał i nadal wyznacza splot różnych czynników, a w zależności od kontekstu historycznego jedne czynniki dominują nad innymi, nadając tym funkcjom swoisty wymiar. Można stwierdzić, że funkcje zawodowe nauczyciela oznaczają ogół jego powinności, obowiązków i działań zawodowych wzajemnie ze sobą powiązanych, które wyznaczane są pełnioną rolą i zajmowanym stanowiskiem oraz fizjologią edukacji, a także rozwojem społeczno-kulturowym i cywilizacyjnym.

Z funkcji wynikają zadania. Zakres zadań i ich treść określane są przez władze oświatowe w formie przepisów resortowych oraz przez pedagogów przedstawiających własne propozycje. Zadanie rozumie się jako „to, co należy wykonać, osiągnąć: obowiązek, polecenie”. W publikacjach naukowych bywa ono utożsamiane z działaniem o określonej treści realizowanym w ściśle określonych warunkach, z narzędziem wywoływania pożądanych zmian, ze środkiem kierowania uczeniem się uczniów. Wincenty Okoń rozumie zadanie jako „sytuację, w której pojawia się jakaś potrzeba lub konieczność przezwyciężania pewnych trudności, wywołująca określone działanie, którego efektem są jakieś osiągnięcia w sferze materialnej lub w dziedzinie wartości.

Zadania nauczycieli są zespołami czynności, których wykonanie prowadzi do realizacji celów systemu oświaty. Dlatego też funkcjom nauczyciela przyporządkowane są określone grupy zadań. Typowy podział funkcji:

• dydaktyczna

• wychowawcza

• opiekuńcza

• środowiskowa

• badawcza

• życiowe ukierunkowanie młodzieży

Każda z nich obejmuje określone zadania wyznaczające czynności, których wykonanie prowadzi do realizacji celów w ramach odgrywania roli społecznej. Właściwe rozumienie funkcji i zadań zależy od stanu świadomości nauczycieli i ich cech osobowościowych.

W kontekście nowych realiów edukacyjnych i społecznych można wyeksponować kilka zasadniczych grup (rodzajów) zmieniających się funkcji i zadań nauczycieli:

• nauczanie i organizowanie procesu uczenia się uczniów

• diagnozowanie rozwoju uczniów, odkrywanie i rozwijanie ich predyspozycji i uzdolnień

• wychowanie uczniów, rozwijanie systemów wartości, kształtowanie ich postaw i charakterów oraz wspieranie uczniów w rozwoju osobowościowym i socjalizacji

• sprawowanie opieki nad dziećmi i młodzieżą, zapewnienie im bezpieczeństwa w czasie zajęć organizowanych przez szkołę

• kształtowanie u osób uczących się umiejętności rozumienia rzeczywistości i dokonywania jej rzetelnego opisu

• doradztwo pedagogiczne, społeczne i zawodowe

• pomoc w organizacji życia społecznego uczniów w szkole i we właściwym wykorzystaniu czasu wolnego

• kształtowanie otwartości na nowe technologie, krytycyzmu wobec treści przekazów i umiejętności oceny ich wartości

• kształtowanie kapitału społecznego uczniów, ich postaw obywatelskich i moralnych zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów

• kształcenie na rzecz wielokulturowości, rozwój akceptacji i poszanowania uczniów dla kulturowej różnorodności

• współpraca z rodziną i środowiskiem lokalnym oraz instytucjami edukacji równoległej

• kształtowanie umiejętności życia w harmonii ze środowiskiem naturalnym i nawyków promujących zdrowie

• organizowanie pracy własnej i swojego warsztatu pracy oraz planowanie własnego rozwoju zawodowego

• badanie przebiegu i efektywności procesów edukacyjnych, organizacja badań, w tym badań w działaniu, ewaluacja wewnętrzna

• współpraca z zespołami psychologiczno-pedagogicznymi tworzonymi w szkołach

• inicjowanie działalności innowacyjno-reformatorskiej i działań twórczych

Funkcje i zadania współczesnego nauczyciela ewoluują od transmisji wiedzy i dominacji „ubrania” człowieka w kierunku uczenia samodzielności intelektualnej, oscylując w granicach:

• od przekazu wiedzy do uczenia samodzielności poznawczej i egzystencjalnej

• od postawy pewności naukowej do poszukiwania i tworzenia wiedzy

• od sterowania do inspirowania rozwoju

• od prostego przekazu do wprowadzania uczniów w świat wiedzy

• od dominacji intelektu do równowagi świata myśli i uczuć w edukacji

• od postawy dominacji o dialogu, empatii i negocjacji

• od przedmiotu do podmiotowego traktowania ucznia i nauczyciela

Funkcjonowanie nauczyciela we współczesnym świecie wymaga działania na rzecz wspólnoty ludzi uczących się, refleksji nad własnymi doświadczeniami i kompetencjami oraz ciągłego rozwoju i odwoływania się do nieprzejrzystej przyszłości i do nowych możliwości. Jest to jakościowo nowe wyzwanie dla kształcenia nauczycielskiego. Ponieważ stawanie się nauczycielem jest procesem trwającym całe życie, oznacza to ukierunkowanie edukacji nauczycieli na analizę ich poglądów, rekonstrukcję istniejących reprezentacji świata, zmianę jakościową wiedzy przez aktywne poszukiwanie własnej drogi osiągania celu i dostarczanie okazji do uruchamiania refleksji nauczycielskiej już na etapie studiowania, a później na kolejnych etapach rozwoju profesjonalnego.

W dyskusjach na temat naczelnych zadań nauczyciela i procesów edukacyjnych szczególnie mocno eksponowana jest potrzeba uczenia interpretacji zdarzeń i faktów, ich rozumienia i wartościowania oraz tworzenia nowego ładu selekcjonowania, porządkowania, przekształcania, a przede wszystkim ich wykorzystania do budowania własnej wiedzy i mądrości. Zatem sens pracy współczesnego nauczyciela wyznacza już nie przekaz wiedzy, ale uczenie jej samodzielnego wytwarzania i stosowania, a także poruszania się w świecie wielości i sprzeczności informacyjnej oraz konfliktów wartości i interesów. Nauczyciel staje się tłumaczem świata szanującym autonomię i indywidualność osób uczących się, konsultantem, diagnostykiem, specjalistą w zakresie tworzenia i doboru pomocy naukowych, osobą ułatwiającą uczenie się poprzez tworzenie środowiska wychowawczego, w którym jest miejsce zarówno dla wolności, jak i pewnej dyscypliny towarzyszącej każdemu działaniu.⁹

Pojęcie kompetencja wyznacza łacińskie słowo competentina, pochodzące od czasownika competere oznaczającego „zgadzać się”, „nadawać się”, „współzawodniczyć”. Podstawowe znaczenie tego słowa dotyczy wewnętrznego potencjału podmiotu określającego jego możliwości podejmowania działań lub zajmowania określonej pozycji. Kompetencja w tym sensie warunkuje podmiotową zdolność dostosowania się do warunków środowiska społecznego. W pedagogice oznacza zdolność do osobistej samorealizacji i podstawowy warunek wychowania.¹⁰

Kompetencje określane są w Słowniku Języka Polskiego, jako zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub odpowiedzialności. W styczniu w 1997 roku w Strategii Edukacji Ministerstwa Edukacji Narodowej, opublikowano pierwszą wersję podstawy programowej mającej obowiązywać w nowym systemie szkolnym. Tam pojawiło się pojęcie „kompetencje”, będące skutkiem – rezultatem osiągniętym przez ćwiczenie umiejętności i nabywanie doświadczeń podbudowanych przekonaniem, pewnością opartą na refleksji, dlaczego tak postąpić w danej sytuacji. Kompetencje odnoszą się do osoby, powstają w wyniku zintegrowania pewnej liczby umiejętności opanowanych na tyle sprawnie i świadomie, by osiągnąć możliwość swobodnego, mądrego, refleksyjnego i odpowiedzialnego podejmowania jakichś działań.¹¹

Bycie kompetentnym nauczycielem nie jest wcale łatwe. Wbrew pozorom nie jest to umiejętność nabywania poprzez naukę, aczkolwiek wiedza ma tu duże znaczenie.

H. Grabowski zdefiniował nauczyciela „jako specjalistę w dziedzinie ludzkiego zachowania, którego praca polega na intencjonalnym motywowaniu do jego zmiany w kierunku społecznie pożądanym”. Nauczyciel wg. Z. Żukowskiej „to zawód i powołanie, umiejętność poświęcania się dla dobra innych osób, to miłość do dzieci”. Praca w zawodzie musi przynosić nauczycielowi przyjemność i satysfakcję, bez względu na różne okoliczności i sytuacje. K. Konarzewski stwierdził bardzo jednoznacznie, że „nauczyciel to szlachetny zawód; szkoda, że nauczyciel w swej większości do niego nie dorastają”. Nauczyciela idealizuje się i poniża zarazem.¹²

Kompetencja jest uważana za rezultat uczenia się, w którego efekcie pojawia się zdolność do wykonywania określonych obszarów zadań. Oznacza również zakres czyjejś wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności oraz uprawnień i pełnomocnictw.

W odniesieniu do nauczyciela termin „kompetencja” zwykle używany jest w kontekście jego rozwoju zawodowego, a szczególnie kształcenia, dokształcania i doskonalenia. Najważniejszym wymiarem profesjonalnych kompetencji nauczyciela jest kategoria zmiany. Oznacza ono konieczność otwarcia się nauczyciela na twórczy rozwój i podmiotowość ucznia, na innowację, radzenie sobie z napięciami i konfliktami w szkole, ze stresem towarzyszącym odgrywaniu roli zawodowej. Otwartość na zmianę oznacza także rozumienie współczesnego świata i świadomość swego miejsca w tym świecie oraz tolerancję.

W zawodzie nauczyciela kompetencje są rozumiane jako struktura poznawcza złożona z umiejętności, wiedzy, dyspozycji i postaw niezbędnych do skutecznej realizacji zadań wynikających z określonej koncepcji edukacyjnej.

Cechy osobiste i postawy

Wiedza Umiejętności

Można zatem wyróżnić następujące obszary kompetencji ważnych dla tego zawodu:

1. osobiste – wiążą się z poziomem interpersonalnym, czyli cechami osobowościowymi, wyznawanymi wartościami, zasadami postępowania, normami, obrazem własnej osoby i oczekiwaniami stawianymi wobec siebie jako nauczyciela. Do pożądanych cech nauczyciela należą m.in.: otwartość, empatia, cierpliwość, szacunek dla uczniów, odwaga, stabilność, asertywność, odpowiedzialność i poczucie humoru

2. interpretacyjno-komunikacyjne – wyrażają się umiejętnością rozumienia i definiowania sytuacji edukacyjnych oraz skutecznością zachowań komunikacyjnych zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych. Dotyczą m.in.: umiejętności definiowania i interpretacji różnych sytuacji edukacyjnych i dostosowania do nich własnego stylu porozumiewania się z uczniem, wiedzy o komunikacji interpersonalnej i umiejętności stosowania jej w celach edukacyjnych, zrozumienia dialogowego charakteru relacji nauczyciel-uczeń i umiejętności właściwego formułowania przekazów edukacyjnych, umiejętnego nawiązywania i podtrzymywania kontaktu z uczniem, właściwego odbierania i interpretowania przekazów edukacyjnych, posługiwania się stosownie do sytuacji pozajęzykowymi środkami wyrazu, przejawiania taktu pedagogicznego w relacjach występujących w nauczaniu, dokonywania refleksji moralnej oraz doskonalenia poprawności, czytelności i etyczności własnych zachowań językowych.

Służą nauczycielowi do podtrzymania, a czasem wręcz przywrócenia właściwych relacji w procesie kształcenia między jednostką a pozostałymi uczestnikami relacji. Dzięki nim wspomaga on rozwój ucznia, uczy go prawidłowej samooceny, ale także rozwija poczucie przynależności do grupy czy społeczności lokalnej. Kompetencje te są nadrzędnie w zawodzie nauczycielskim ze względu na jego swoistość, dlatego też potrzeba ich rozwijania jest często sygnalizowana w literaturze przedmiotu.

Kompetencja komunikacyjna nauczyciela jest strukturą otwartą, zależną od jego cech osobowych, a także chęci i możliwości ciągłego samorozwoju. Powinien on wykazywać trzy typy umiejętności komunikacyjnych: umiejętność mówienia (komunikatywnego nadawania przekazów edukacyjnych), słuchania (właściwego odbioru przekazów i otwarcia na ucznia) oraz posługiwania się językiem ciała (stosownego używania przekazów niewerbalnych)

1. kreatywno-krytyczne – wyrażają się w innowacyjności, niestandardowości i prorozwojowej skuteczności działań. Związane są więc także z kompetencjami autokreacyjnymi, stanowiącymi podstawę funkcjonowania człowieka jako bytu jednostkowego i społecznego. Przejawia je nauczyciel, który: zna i rozumie swoistość działania pedagogicznego jako twórczego i niestandardowego oraz zna możliwości i respektuje bezpieczne granice dokonywania twórczych zmian; tworzy i przekształca elementy własnego warsztatu pracy; myśli krytycznie oraz stymuluje swoich wychowanków do rozwoju samodzielnego i krytycznego myślenia, samokształcenia i pracy nad sobą; działa na rzecz zwiększenia autonomii podmiotów edukacyjnych; bada własną praktykę, dokonuje refleksji nad nią i tworzy na jej podstawie swoją wiedzę zawodową; planuje własną koncepcję doskonalenia i samokształcenia zawodowego

2. współdziałania – rozumiane jako skuteczne zachowania prospołeczne i sprawność w integrowaniu zespołów uczniowskich oraz innych podmiotów edukacyjnych. Wyrażają się one głównie: (1) znajomością prawidłowości współdziałania i rozwoju społecznego uczniów oraz umiejętnością odpowiedniego wykorzystania tej wiedzy do tworzenia w grupy uczniowskiej środowiska wychowawczego; (2) rozumieniem związków między własnym stylem interakcyjnym a procesami społecznymi w grupie uczniowskiej i umiejętnością ich respektowania; (3) modyfikowaniem własnego stylu kierowania grupą wychowanków w zależności od stopnia ich rozwoju i dojrzałości społeczno-moralnej; (4) rozwiązywaniem sytuacji konfliktowych dzięki negocjowaniu i kompromisowi oraz kształceniem u uczniów tej umiejętności; (5) współpracą z innymi nauczycielami i pozaszkolnymi uczestnikami procesu edukacyjnego

3. pragmatyczne – wyrażają się jego skutecznością w planowaniu, organizowaniu, realizacji i ewaluacji procesów edukacyjnych. Są bardzo ważne, zwłaszcza gdy spojrzymy na nie w kontekście skutecznych działań nauczyciela. Dotyczą one dysponowania podstawową wiedzą psychologiczną, pedagogiczną i metodyczną o skutecznym działaniu pedagogicznym oraz umiejętnościami: (1)rozpoznawania wyjściowego stanu warunków działania pedagogicznego; (2) różnicowania projektów działania w zależności od dokonywanych diagnoz, podmiotowych możliwości ucznia i materialno-kulturowych warunków działania; (3) opracowywania własnego programu realizacji przedmiotu z uwzględnieniem podstawy programowej; (4) stosowania podstawowych elementów warsztatu pracy nauczyciela w kształceniu i wychowaniu; (5) rozumienia procesów ewaluacji szkolnej oraz posługiwania się różnymi technikami kontroli osiągnięć uczniów; (6) badania i dokumentowania własnych działań, oceny ich skuteczności i wprowadza stosownych korekt oraz prowadzenia dokumentacji wymaganej przez szkołę; (7) realizowania założeń edukacji integracyjnej, a także znajomości polskiego systemu edukacji i prawodawstwa zawodowego

4. informacyjno-medialne–implikują prawidłowe korzystanie w procesie dydaktyczno-wychowawczym z technologii informacyjno-komunikacyjnych i nowych mediów elektronicznych, wpływając tym samym zarówno na przebieg edukacji, jak i podnoszenie poziomu kultury medialnej osób uczących się oraz przeciwdziałając potencjalnym zagrożeniom, jakie niosą ze sobą media i nowe technologie. Kształtowanie tych kompetencji u uczniów dzięki prowadzaniu ich do procesów nauczania i uczenia się szkolnego przeciwdziałania również zjawisku wykluczenia społecznego

Poszczególne umiejętności są ze sobą ściśle powiązane, składając się na całościowy, dynamiczny układ kompetencji zawodowych nauczyciela.

Wszystkie wymienione kategorie kompetencji zawodowych są ważne w pracy nauczyciela. Ich postrzeganie zmienia się wraz z wizjami, koncepcjami i założeniami edukacji, odpowiednio do przemian aksjologii i teleologii społecznej oraz edukacyjnej.

Ważnym warunkiem kompetencji nauczyciela jest jego zdolność do refleksji. Stan świadomości refleksji można przedstawić jako pięcioetapowy model – wzór do nauczania o świadomości kompetencji: (1) niekompetencja nieuświadomiona; (2) niekompetencja uświadomiona; (3) kompetencja uświadomiona; (4) kompetencja nieuświadomiona; (5) uświadomiona kompetencja nieuświadomionej kompetencji.

III	KOMPETENCJA	NIKOMPETENCJA	II
U Ś W I A D O M I O N A	Nauczyciele świadomi własnej kompetencji potrafią działać w każdych warunkach. Mogą zdobywać i wykorzystywać nowe umiejętności przy niewielkiej pomocy z zewnątrz albo samodzielnie. Nauczyciel, stosując nowo poznane metody, musi skupiać się na nich, ponieważ nie robi tego automatycznie, nie stało się to jego drugą naturą. Może zademonstrować daną umiejętność, ale prawdopodobnie nie będzie umiał się nią skutecznie wykazać. Wykonywanie zawodu jest jedyną skuteczną metodą osiągania zawodu postępów.	Nauczyciel świadomi własnej niekompetencji znają luki w swoich umiejętnościach, wiedzy i rozumieniu problemów. Skupiają się na samodzielnym uzupełnianiu tych luk albo korzystają z pomocy innych, np. trenerów i mentorów. Mają świadomość, że wraz z poprawą umiejętności lub możliwości w danej dziedzinie zwiększy się ich skuteczność. W sytuacji idealnej starają się poznać i stosować nowe techniki. Dzięki temu zbliżają Siudo etapu świadomej kompetencji.	U Ś W I A D O M I O N A
N I E U Ś W I A D O M I O N A	Nauczyciele nieświadomi własnej kompetencji stosują umiejętności w sposób prawie instynktowny. Stosowane techniki są wyćwiczone w takim stopniu, że odpowiada za nie część mózgu kierująca podświadomością – stają się drugą naturą nauczyciela. Aby uniknąć sytuacji, w której nauczyciel spoczywa na laurach, długotrwały stan nieuświadomionej kompetencji musi być okresowo kontrolowany pod kątem zgodności z najnowszymi standardami.	Nauczyciel nieświadomi własnej niekompetencji stanowią największe wyzwanie dla osób odpowiedzialnych za jakość kadry nauczycielskiej w szkole. Mają oni niewielką świadomość obszarów umiejętności, które wymagałyby poprawy, albo nie mają jej wcale. Mogą odrzucać nowe techniki jako nieznajdujące zastanowienia lub nieskuteczne. Przy zastosowaniu skutecznych mechanizmów wsparcia nauczycielom tym można pomóc w uświadomieniu sobie braku kompetencji.	N I E U Ś W I A D O M I O N A
IV	KOMPETENCJA	NIEKOMPETENCJA	I

Stan nieuświadomionej niekompetencji dotyczy nauczyciela, który nie wie, że brakuje mu wiedzy lub umiejętności – nie wie, że nie wie. Zadaniem osób wspierających jego rozwój zawodowy jest udzielenie wsparcia i pomocy w identyfikacji problemów i zajęciu się tymi obszarami pracy, w których okazuje się on nieefektywny. Na kolejnym etapie rozwoju kompetencji nauczyciel staje się świadomy swojej niekompetencji – wie, że nie wie. Uświadamia sobie, że dzięki doskonaleniu umiejętności poprawi swoją skuteczność. Może więc doświadczyć spadku pewności siebie w sytuacji, gdy próbuje wprowadzać nowe umiejętności i nie odnosi sukcesu.

Przejawy kompetencji nauczyciela są związane z jego samoświadomością osobową i poczuciem zawodowej wartości. Stanowią istotny warunek krytycznej, refleksyjnej i samodzielnej postawy wobec codziennych dylematów szkolnych w czasach, kiedy nauczyciel przestaje być depozytariuszem prawdy, a staje się jednym z wielu uczestników gry społecznej, którego pozycja jest ciągle podważana przez pozostałych uczestników, to jest władze, rodziców i uczniów.

Współczesny nauczyciel jest postrzegany przede wszystkim jako podmiot zmiany. Powinien więc stać się w większym stopniu jej aktywnym uczestnikiem oraz odpowiedzialnym i odważnym sprawcą. W tym celu musi zdawać sobie sprawę z potrzeby doskonalenia kompetencji zawodowych oraz zachowania równowagi między kompetencjami przedmiotowymi, pedagogicznymi i własnym rozwojem osobowym.¹³

Wg. Słownika psychologicznego osobowość to „[…] zespół cech psychicznych za pomocą których można opisać podstawowe formy zachowania się człowieka; jest zespołem warunków wewnętrznych determinujących sposób, w jaki człowiek reguluje swoje stosunki z działającym na niego światem otaczającym”. Z kolei Nowy słownik pedagogiczny podaje, iż osobowość oznacza „[…] zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych odróżniających daną jednostkę od innych, wpływający na organizację jej zachowania, a więc na stałość w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym, w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałość w wyborze celów i wartości”.

Termin „osobowość nauczyciela” jest różnie rozumiany. Można go interpretować przez pryzmat „stopnia zaawansowania nauczyciela w poznawaniu, rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, ze szczególnym uwzględnieniem procesów kształcenia i wychowania oraz twórczym przekształcaniu tych stosunków. Osobowość nauczyciela w szczególny sposób zależy więc od nagromadzonych doświadczeń życiowych, zwłaszcza od świadomego działania dydaktycznego i wychowawczego. Oznacza także świadome, współtworzenie siebie pod wpływem między innymi celów życiowych i zawodowych, nastawień i oczekiwań, aktywności zawodowej, specyfiki pracy, przyjętego systemu wartości, aspiracji i osobistych sprawności.

Na układ jego cech osobowości składają się zintegrowane elementy występujące w procesach interakcji, w które wchodzi. W osobowości nauczyciela można wyodrębnić trzy sfery:

1. poznawczą, wyrażającą się działaniami związanymi ze spostrzeganiem i rozumieniem ucznia – wychowanka

2. motywacją, obejmującą system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela

3. czynnościową, prakseologiczno-pedagogiczną¹⁴

Ciągłe poszukiwanie wzorca nauczyciela jest uzasadnione kilkoma względami:

1. działanie ludzkie jest nastawione na realizację określonych celów i planów, czyli wartości i wzorców

2. wzorzec nauczyciela może stanowić użyteczną matrycę do oceny konkretnych nauczycieli i do planowania kształcenia i doskonalenia kandydatów do tego zawodu oraz ich rozwoju zawodowego

3. osobowościowy wzorzec dobrego nauczyciela wychowawcy jest potrzebny samym nauczycielom do rozpoznania swoich profesjonalnych zalet i możliwości, a następnie podejmowania wysiłków autoedukacyjnych, budowania i bogacenia własnej osobowości ułatwiającej pracę pedagogiczną

Szczególną rolę w rozwoju osobowości nauczyciela odgrywają instytucje edukacyjne. Kształtowanie osobowości jest ważnym elementem procesu kształcenia nauczycieli, ze szczególnym podkreśleniem czynnika humanistycznego.

W literaturze pedagogicznej i psychologicznej przedstawiono wiele propozycji cech osobowych, jakimi powinien się charakteryzować współczesny nauczyciel. Klasycznym przykładem przyjętego obecnie modelu jest sformułowany przez W. Okonia trójstopniowy system wartości wzoru osobowego nauczyciela, którego istotą jest synteza czynników psychofizycznych, społecznych i historycznych, takich jak:

1. walory umysłowe, osobiste, moralne i zawodowe

2. pozytywny stosunek do uczniów, dodatni wpływ wychowawczy, zaspokajanie potrzeb uczniów i zapobieganie niepowodzeniom

3. stosunek do społeczeństwa i zaangażowana postawa wobec rozwoju i postępu społecznego.¹⁵

W czasach zachodzących obecnie zmian potrzebni są mądrzy, krytyczni, wrażliwi i kompetentni nauczyciele. Są oni traktowani już nie tylko jako znający drogę przewodnicy, a bardziej jako tłumacze różnych możliwości wyboru na indywidualnej, niepowtarzalnej drodze do pełni rozwoju podmiotowej tożsamości oraz radzenia sobie w zmaganiach ze światem i własnym losem. Oczekuje się, że nauczyciel będzie równocześnie refleksyjnym praktykiem i badaczem działalności edukacyjnej umiejącym Myślec kategoriami przyszłości.

Wzór osobowy nauczyciela jest związany z pojęciem autorytetu, które jest centralnym, ale też wieloznacznym i spornym pojęciem praktyki wychowawczej i nauki. Łacińskie auctoritas oznacza powagę, znaczenie. W romańskim i angloamerykańskim obszarze językowym bardziej upowszechniło się publiczno-polityczne znaczenie autorytetu, nastawione na władzę, w niemieckim zaś bardziej osobowo-prytwatne, duchowe.

Autorytet nauczyciela może być również wyjaśniany z perspektywy władzy nad uczniem. Może to być władza oparta na sile, kiedy dominuje racja panowania i wymuszonego podporządkowania, lub władza o charakterze służby, sytuująca autorytet w relacji wolności i wspomagania – kiedy to on dominuje.

Rozbieżność między potrzebą posiadania autorytetu a sposobem jego zyskiwania prowadzi do wyodrębnienia trzech kryteriów autorytetu nauczyciela.

1. Zakres wpływu autorytetu:

• autorytet środowiskowy – nauczyciel jest autorytetem dla rodziców i innych podmiotów oraz partnerów procesu pedagogicznego w środowisku w zakresie programowania, organizowania, koordynowania i egzekwowania działań wychowawczych

• autorytet szkolny – nauczyciel jest autorytetem w szkole, przede wszystkim dla uczniów, z którymi prowadzi zajęcia

1. Rodzaj kwalifikacji nauczyciela:

• autorytet naukowy (intelektualny, poznanie i wiedza) – oznacza dyspozycje instrumentalne z zakresu wiedzy i specjalności zawodowej nauczyciela, wiąże się z zaufaniem w prawdziwość wypowiedzi, uzasadnień i twierdzeń

• autorytet moralny (wychowawczy, wartości i powinności) – dotyczy dyspozycji kierunkowych w rozumieniu norm i zasad postępowania wobec ucznia. Jest rozpatrywany w kontekście norm etycznych obowiązujących w zawodzie nauczycielskim, w kategoriach obowiązków i powinności

1. charakter stanów psychicznych:

• autorytet zewnętrzny (ujarzmiający, fałszywy, formalny, pozorny) – wynika z żądzy i wygórowanych ambicji nauczyciela dążącego do podporządkowania sobie ucznia poprzez stosowanie przymusu i ustanawianie zakazów bądź nakazów, nie zaś z osobistych jego zalet czy zasług. Charakteryzuje go również wrogość wobec indywidualizmu ucznia i wymuszanie uległości. Jest wykorzystywany w wychowaniu autorytarnym

• autorytet wewnętrzny (wyzwalający, rzeczywisty, nieformalny, prawdziwy, właściwy, duchowy, autentyczny) – intencją działań nauczyciela jest dobro uczniów, pobudzanie energii twórczej, mobilizowanie do działania i wysiłku, do wytrwałości w realizacji przyjętych celów. Nauczyciel konstruktywnie wpływa na postępowanie uczniów i mobilizuje ich do działania samodzielnego, stymulując ich wyobraźnię i intelekt

Nauczyciel powinien pamiętać, że autorytet nie jest immanentną cechą jego roli zawodowej, a funkcjonalną granicą jego autorytetu jest autorytet ucznia. Istotnymi warunkami tworzenia autorytetu nauczyciela są między innymi umiejętności docierania do ucznia, otwarcie na niego w ramach wspólnoty wartości i przeżywania, walory osobowe nauczyciela, jego zaangażowanie w świat wartości kulturowych, tożsamość obywatelska, poziom etyczności i wrażliwość oraz odpowiedzialność za własne czyny.

Trudno być autorytetem uniwersalnym w każdej sytuacji i dla każdego. Mocne strony każdego nauczyciela mogą stać się fundamentem budowania autorytetu dla uczniów w różnych grupach wiekowych i w określonych sytuacjach. Wiele sytuacji szkolnych sprawia, że nauczyciel może mieć poczucie utraty autorytetu. W takich momentach warto zwrócić uwagę na kilka kwestii pozwalających ocenić sytuację i zastanowić się:

1. czy to, co robi uczeń, jest rzeczywiście skierowane przeciwko nauczycielowi, czy też głównym adresatem jego działań ma być grupa rówieśnicza – być może najważniejsze jest w tym momencie zachowanie twarzy wobec rówieśników

2. czy uczeń rozumie sytuację lub polecenie tak samo jak nauczyciel – być może udzielenie dodatkowych wyjaśnień oraz jasne, precyzyjne i przyjazne przedstawienie własnych oczekiwań i ich uzasadnienie wpłyną na zmianę zachowania ucznia

3. dlaczego uczeń prezentuje zachowanie narażające na szwank autorytet nauczyciela – być może wynika to z podejmowanych przez niego gier interpersonalnych, które należy rozpoznać i nie dać się w nie uwikłać

4. czy uczeń nie prezentuje zaburzonego zachowania, w którego wyniku uruchomiły się zachowania słabo przezeń kontrolowane – ma to niewiele wspólnego z celowym burzeniem autorytetu nauczyciela

5. czym grozi sytuacja i jak wyjść z niej z twarzą – nawet najgorszym incydentom można zaradzić i wymyślić nieopresyjne dla obu stron rozwiązanie

6. czy można liczyć na wyrozumiałość uczniów – potrafią oni dużo wybaczyć nauczycielowi, z którym mają dobre relacje¹⁶

W sytuacjach trudnych nauczyciel powinien:

1. nazwać problem

2. opisać sytuację, nie oceniając jej

3. wyrazić swoje stanowisko z uwzględnieniem komunikatu Ja (co ta sytuacja dla niego znaczy, co czuje) i sprawdzić, czy dobrze zrozumiał ucznia

4. zaproponować uczniowi wspólne poszukiwanie satysfakcjonującego obie strony rozwiązania problemu

5. dopuścić możliwość odmowy ze strony ucznia, a w takim wypadku zaproponować inny moment, w którym można razem powrócić do sprawy

Problemy do dyskusji:

1. Czym się kierują ludzie, wybierając zawód nauczyciela? Jaki jest zbiór wartości związanych z nauczaniem?

2. Jak można uzasadnić pogląd, że zadaniem dobrego nauczyciela jest uczyć tak, aby uczeń sam zaczął się uczyć. Jakie działania nauczyciela są do tego niezbędne?

3. W jakim kierunku będą się zmieniać funkcje i zadania zawodowe nauczyciela? Jakie jest znaczenie tych zadań w pracy dydaktyczno-wychowawczej?

4. Opisz rolę i obowiązki nauczyciela w klasie. Co jest istotą jego pracy?

5. Jakie propozycje poszczególnych kompetencji: osobistych, interpretacyjno-komunikacyjnych, kreatywno-krytycznych, współdziałania, pragmatycznych i informacyjno-medialnych powinny cechować dobrego nauczyciela? Nakreśl prognozy tych kompetencji.

6. Jakie są cechy nauczyciela pozwalają zachęcić uczniów do nauki? Jak można skutecznie przekonać uczniów do pracy?

7. Opisz model nauczyciela osiągającego wysokie efekty w pracy dydaktyczno-wychowawczej. Jakie są najczęściej spotykane wyobrażenia na temat zawodu nauczyciela i jego relacji z uczniami? Na czym oparte są te wyobrażenia?

Bibliografia:

1. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r.

2. Red. nauk. Anna Klim-Klimaszewska, Małgorzata Wiśniewska, „Kompetencje współczesnego nauczyciela tom 2”. Wyd. „UPH Siedlce”, Siedlce 2012r.

---

1. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 10-11↩

2. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 12↩

3. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 49-50↩

4. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 53-57↩

5. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 64↩

6. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 69↩

7. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 83-84↩

8. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 88-89↩

9. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 90-99↩

10. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 100↩

11. Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1994, s. 977↩

12. Red. nauk. Anna Klim-Klimaszewska, Małgorzata Wiśniewska, „Kompetencje współczesnego nauczyciela tom 2”. Wyd. „UPH Siedlce”, Siedlce 2012r., s. 133-134↩

13. Szempruch J., „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 101-111↩

14. Jolanta Szempruch, „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 114-115↩

15. Jolanta Szempruch, „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 116-117↩

16. Jolanta Szempruch, „Pedeutologia. Studium teoretyczno-pragmatyczne”. Wyd. „Impuls”, Kraków 2013r., s. 119-124↩