Bliski Wschód w Stosunkach Międzynarodowych I
Znaczenie regionu: religijne, strategiczne i ekonomiczne;
Bliski Wschód znajduje się w strategicznym punkcie kuli ziemskiej, w miejscu połączenia Azji, Europy i Afryki. Tu (Egipt, Mezopotamia) powstały jedne z pierwszych cywilizacji świata. Tu również zrodziły się wielkie religie: mojżeszowa, chrześcijaństwo i islam (który obecnie dominuje w regionie). Znaczenie Bliskiego Wschodu dla współczesnego świata zwiększa występowanie tu bogatych złóż ropy naftowej.
Ruch syjonistyczny
Ruch polityczny i społeczny, dążący do stworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenie Palestyny. Syjonizm doprowadził do powstania Państwa Izrael w 1948 r.; współcześnie jego celem jest także utrzymanie jedności narodu żydowskiego żyjącego w rozproszeniu i jego więzi z Izraelem. Ruch zapoczątkowany w końcu XIX wieku miał wiele nurtów i postaci; powszechnie utożsamiany z syjonizmem politycznym, interpretowanym w różny sposób: jako nacjonalizm żydowski, rasistowski, jako ruch narodowowyzwoleńczy, wreszcie jako ruch religijny. Poza syjonizmem politycznym mówiono o syjonizmie duchowym, którego celem była nowa tożsamość żydowska, odrodzenie języka hebrajskiego i powstanie literatury i kultury w tym języku. Wyróżniamy: syjonizm ogólny, socjalistyczny, rewizjonistyczny oraz religijny.
Deklaracja Balfoura
List był deklaracją brytyjskiego rządu okazującą pragnienie odtworzenia w Palestynie „żydowskiej siedziby narodowej”, co było odpowiedzią na oczekiwania i starania ruchu syjonistycznego. Deklaracja Balfoura została później włączona do zawartego w 1920 traktatu pokojowego w Sèvres zImperium osmańskim, i zaowocowała utworzeniem brytyjskiego Mandatu Palestyny.
W 1896 żydowski dziennikarz żyjący w Austro-Węgrzech, Theodor Herzl, opublikował artykuł pt. „Państwo Żydowskie” (niem. Der Judenstaat). Stwierdził w nim, że jedynym rozwiązaniem „kwestii żydowskiej” w Europie jest ustanowienie państwa żydowskiego. W ten sposób narodził się polityczny syjonizm, a następnie Herzl założył Światową Organizację Syjonistyczną, która na swoim pierwszym kongresie wezwała do utworzenia siedziby dla narodu żydowskiego w Palestynie[1].
Holokaust i jego znaczenie dla powstania państwa żydowskiego
Statek Eksodus i powstanie Izraela
I wojna arabsko-izraelska
I wojna arabsko-izraelska została nazwana przez Izraelitów walką o niepodległość i trwała od 1948 do 1949r. Dochodziło do walk przerywanych okresami względnego spokoju. Pomimo przewagi liczbowej Arabowie mieli fatalnie zorganizowane wojsko, a do tego skuteczność ich działań ograniczały podziały wewnętrzne. Po przerwaniu ognia i mediacjach ONZ Jordania przejęła kontrolę nad Zachodnim Brzegiem Jordanu, a Egipt nad Strefą Gazy. Reszta dawnego palestyńskiego terytorium mandatowego przypadła Izraelowi. Rezultatami wojny były fala uchodźców palestyńskich, poczucie upokorzenia wśród Arabów oraz powszechna niechęć do idei jakiegokolwiek trwałego pokoju. Arabowie nie chcieli zaakceptować wyniku wojny, ponieważ nie chcieli legitymizować istnienia państwa Izrael. Zaowocowało to wzrostem nacjonalizmu. Przywódcy arabscy umacniali uczucia panarabskie oraz wiarę, że w kolejnej wojnie uda się zniszczyć Izrael. Króla Jordanii Abdullaha zamordowano, kiedy w 1951r. podjął próbę zawarcia odrębnego pokoju z Izraelem, co znacznie zmniejszyło prawdopodobieństwo znalezienia pokojowego rozwiązania sporu między krajami arabskimi a nowymi władzami Izraela. Inną ważną konsekwencją wojny był koniec wojskowej obecności Brytyjczyków na Bliskim Wschodzie. Izrael stopniowo zaczął zajmować pozycję regionalnego mocarstwa militarnego.
Bliski Wschód w Stosunkach Międzynarodowych II
Wojna sueska – zmiana sytuacji geopolitycznej w regionie
Bliska współpraca Egiptu z ZSRR (zakup sprzętu, inspektorzy wojskowi), a zwłaszcza nacjonalizacja kanału sueskiego zaniepokoiła Francję i Wielką Brytanię – tradycyjnie zainteresowanych Bliskim Wschodem.
Kanał Sueski otwarty w 1869 roku, stanowi strategiczny szlak komunikacyjny (naj krótsza trasa między Morzem Śródziemnym a Oceanem Indyjskim). Kluczowy punkt strategiczny dla imperiów europejskich, umożliwiający szybką komunikację i kontrolę nad swoimi koloniami
Kontrola nad kanałem - Wielka Brytania i Francja (główni udziałowcy spółki Towarzystwo Kanału Sueskiego - Suez Canal Company)
- Przyczyny wojny sueskiej: anty-brytyjska i antykolonialna polityka Nassera, zaangażowanie WB w Organizacji Paktu Centralnego (CENTO) - postrzegane jako zagrożenie pozycji Egiptu w świecie arabskim, wypowiedzenie umowy o dzierżawę bazy w Suezie (stacjonował tam 80-tysięczny garnizon); nacjonalizacja kanału sueskiego 26 lipca 1956; rosnąca współpraca militarna Egiptu z państwami Układu Warszawskiego (zakup sprzętu wojskowego); zaangażowanie Egiptu w antyizraelską koalicję państw arabskich; blokada kanału przez Egipt dla żeglugi izraelskiej; zmiana znaczenia kanału - nie tylko strategiczny szlak komunikacyjny dla imperiów kolonialnych, ale główny szlak eksportowy ropy naftowej
- Przygotowania:
• Naser był niewygodny dla WB Francji, jednak bezpośrednia interwencja była niewygodna dla Waszyngtonu
• Główny sojusznik USA w regiom e - Arabia Saudyjska, która z kolei była sojusznikiem Egiptu
• Porozumienie z Sevres (22-24 X 1956) - tajna umowa, de facto sojusz ofensywny między WB, Francją a Izraelem, Izrael ma zaatakować Egipt na Płw. Synaj następnie - po podjęciu obrony przez wojska egipskie, Francja i WB podjąć miały interwencję zbrojną, by "oddzielić walczące strony" i ochronić kanał. Wreszcie - zakwestionowanie egipskiej kontroli nad kanałem i sugestia, by przekazać go w ręce WB i Francji, które umożliwią międzynarodową żeglugę
- Przebieg
Zgodnie z umową, Izrael rozpoczyna 29 października 1956 Operację Kadesh – desant powietrzny na Płw. Synaj, opanowanie strategicznych pozycji na półwyspie
• 30 X - ultimatum Francji i WB do Nassera (wycofać wojska z Synaju i Kanału Sueskiego)
• 31 X - rozpoczęcie Operacji Muszkieter
• Pod względem militarnym operacja zakończyła się 5 listopada całkowitym sukcesem
• Opanowano instalacje kanału sueskiego, Nasser unika walki
• Pod względem politycznym - klęska
• Powstanie na Węgrzech wywołuje napięcie między ZSRR a USA
• Prezydent Eisenhower musi "zdyscyplinować sojuszników", aby uniknąć konfliktu zbrojnego z ZSRR (istotne: 6 listopada wybory prezydenckie w USA)
- Skutki wojny sueskiej:
• demonstracja siły militarnej przez Izrael;
• klęska militarna Egiptu; porażka Wielkiej Brytanii i Francji;
• Nasser niekwestionowanym liderem świata arabskiego; interwencja ONZ - jej siły zbrojne stacjonują w regionie do 1967 r.
• Napięcia na linii USA- WB (presja ekonomiczna)
• Francja - utrata zaufania w NATO, rozbudowa arsenału nuklearnego
• Izrael- współpraca militarna (nuklearna) z Francją
• Pogorszenie relacji Kanada-Francja (Kanada - wnioskodawca w RB ONZ w sprawie wycofania WB i Francji oraz wprowadzenia sił pokojowych)
• Przemówienie prezydenta Charlesa de Gaulle w Montrealu - 1967: "Vive Ze Quebec librel" - Francja ingeruje w wewnętrzne sprawy Kanady
- Wojna sueska - zmiana geopolityczna w regionie
Najważniejszą konsekwencją tej wojny był kres wpływów WB i Francji na Bliskim
Wschodzie. Bliski Wschód stał się od tego momentu aren
Wojna 6-dniowa i jej implikacje
W czerwcu 1967r. doszło do wojny 6-dniowej. Ten konflikt okazał się najważniejszy, ponieważ w jego następstwie wyłoniły się spory terytorialne stanowiące do dziś jądro problemów bliskowschodnich. Naser i Palestyńczycy kontynuowali kampanię nękania Izraela atakami partyzanckimi, a Egipt zamknął dla żeglugi prowadzącą do Zatoki Akaba Cieśninę Tirańską, odcinając izraelskim statkom dostęp do Morza Czerwonego. Naser nie był w pełni gotowy do wojny, ale miał świadomość nadchodzącego wybuchu konfliktu między Izraelem i Syrią, uznał, iż lepiej wówczas do niego przystąpić. Zwrócił się do ONZ z prośbą o wycofanie sił pokojowych poza egipskie granice. Izrael, widząc przygotowania do wojny, zdecydował, że nie będzie biernie czekać, lecz dokona ataku uprzedzającego. Izraelczycy zaskoczyli siły powietrzne Egiptu na lotniskach i kontynuowali natarcie zajmując nie tylko cały Płw. Synaj, ale takżę Wzgórza Golan w Syrii i Zachodni Brzeg Jordanu.
Polityka Izraela na Terytoriach Okupowanych
Bliski Wschód w Stosunkach Międzynarodowych III
Palestyńczycy a świat arabski po 1967
Wojna Yom Kippur i kryzys naftowy
W październiku 1973r. wybuchła wojna Yom Kippur. Po śmierci Nasera rządy w Egipcie objął As-Sadat, który zrozumiał, że Egipt nie jest w stanie zniszczyć Izraela. Uznał więc, iż potrzebne będzie mu zwycięstwo psychologiczne i propagandowe, zanim będzie mógł wykonać wobec Izraela jakikolwiek pojednawczy gest. Sadat zdecydował się więc na atak przez Kanał Sueski, ale nie chciał wcale odbić z rąk izraelskich całego półwyspu Synaj. Porozumiał się potajemnie z Syryjczykami i faktycznie udało mu się zaskoczyć przeciwnika. W początkowej fazie konflikt przebiegał po myśli Egipcjan, później jednak Izraelczycy przeprowadzili zdecydowane kontruderzenie. W spór wmieszały się supermocarstwa, żądając zawieszenia broni. Izrael nie przerwał jednak natarcia. ZSRR zadecydowało, że supermocarstwa powinny zaangażować się w konflikt bezpośrednio. USA zareagowało podniesieniem stanu gotowości sił nuklearnych, w wyniku czego ZSRR zrezygnował ze swoich żądań. Także Izraelczycy ustąpili pod naciskiem Amerykanów.
20 października 1973 Arabia Saudyjska ogłosiła embargo na dostawy ropy naftowej do Stanów Zjednoczonych. 23 października państwa OPEC ogłosiły embargo naftowe na państwa Europy Zachodniej. Dalsze działania krajów członkowskich OPEC doprowadziły do wzrostu ceny baryłki ropy. Doprowadziło to do kryzysu naftowego, który objął wszystkie kraje wysoko uprzemysłowione i uzależnione od ropy naftowej i wszystkie dziedziny gospodarki światowej. Jego bezpośrednią konsekwencją był kryzys światowego systemu walutowego oraz kryzys gospodarczy połączony z recesją oraz inflacją
Camp David 1978
W 1977r. Sadat udał się do Izraela i ogłosił, że Egipt jest gotowy na rozpoczęcie dwustronnych rozmów pokojowych. Dzięki mediacjom prezydenta Cartera, Izrael i Egipt wypracowały porozumienie z Camp David, wedle którego Egipt przejmował na powrót kontrolę nad Synajem, a w sprawie lokalnej autonomii na Zachodnim Brzegu miały toczyć się rozmowy. Porozumienie z Camp David oznaczało, że największe państwo arabskie wystąpiło z koalicji antyizraelskiej, a egipski nacjonalizm przeważył nad panarabizmem. Sadat rozbił panarabską koalicję, ale zaledwie kilka lat później zginął w zamachu przygotowanym przez sprzeciwiających się jego polityce religijnych fundamentalistów.
Liban
W 1982r. wojska izraelskie przystąpiły do inwazji na Liban. Początkowo w Libanie panowała równowaga pomiędzy Arabami wyznającymi chrześcijaństwo i islam. Muzułmanie dzielili się na szyitów, sunnitów i druzów. W libanie znacząca była też obecność OWP, a wśród chrześcijan również funkcjonowały różne frakcje. Liban był wówczas przywoływany jako oaza stabilności na Bliskim Wschodzie, jedyny obszar, na którym kwitł prawdziwy pluralizm i różnorodność. Wraz ze stopniowym rozprzestrzenianiem się wojny domowej, zwiększała się możliwość interwencji zewnętrzenj. Syria zaczęła narzucać swoje porządki na północy, a w 1978r. wojska Izraela wkroczyły na południe Libanu.
Minister Obrony Izraela Ariel Szaron zdecydował, że pomimo obietnicy mówiącej, że wojska Izraela wejdą do Libanu tylko na 25mil, aby chronić północne części Izraela, pomaszerowały dalej i oblegały Bejrut. Oblężenie zmusiło OWP do ewakuacji do Tunezji, a przywódcę Libanu do podpisania pokoju z Izraelem. W 1985r. Izraelczycy wycofali się z większości okupowanych terytoriów Libanu pozostając jedynie w strefie buforowej na południu, którą ostatecznie opuścili w 2000r.
Bliski Wschód w Stosunkach Międzynarodowych IV
I intifada
Rozmowy pokojowe
Camp David II
II intifada
Plan Szarona
Szaron opowiada się za kontynuacją tzw. mapy drogowej, ale z zasadniczymi modyfikacjami.
Chodzi m.in. o wcześniejsze niż mapa (2005 r.) powstanie - może już w roku przyszłym - państwa palestyńskiego, jednakże na znacznie mniejszym terenie. Według "Financial Times", niemal połowa Zachodniego Brzegu Jordanu ma pozostać w granicach Izraela. W nowej Palestynie znajdzie się jednak 95 proc. ludności palestyńskiej. Zlikwidowana zostanie część osiedli żydowskich.