Czasy przedrozbiorowe:

Jan Hellwig uważa, że rozwój oświaty przebiegał indywidualnych, spontanicznych porywów do coraz bardziej sformalizowanych społecznie użytecznych instytucji. W średniowieczu dopracowany został system kształcenia i dokształcania cechowego. Funkcje dydaktyczno – wychowawcze pełniły domowe i przydomowe warsztaty pracy.

Kształcenie „w terminie” – pobieranie nauki rzemiosła w domowym warsztacie uprawnionego majstra, pod nadzorem cechu. Jako forma kształcenia pojęcie to wiązało się z typem rodzinnej kultury zawodowej – przekazywanej z ojca na syna.

Cechy – to zrzeszenia rękodzielników, które miały na celu utrzymanie solidarności zawodowej i towarzyskiej wśród członków, pilnowanie monopolu wytwórczości, regulowanie cen oraz współpracę gospodarczą. Oprócz tego cechy były bractwami religijnymi, każdy cech miał swojego patrona oraz kościół bądź kaplicę, gdzie odbywały się obowiązkowe nabożeństwa. Cech pełnił też funkcje publiczne takie jak udział w obronie miasta. Był również organizacją służącą celom towarzyskim. Elementem kultury cechowej był wypracowany system przygotowania zawodowego w oparciu o pracę i wychowanie w domu u mistrza.

Edukacja uczniów:

Uczniowie pracowali u mistrza przez określony czas. Po latach nauki i wykonywaniu różnych posług domowych u mistrza, przedstawiał cechowi wykonaną przez siebie pracę jako dowód uzdolnienia. Następnie cech wyzwalał ucznia na czeladnika, przyjmując go do swojego grona hucznym i wesołym obrzędem wyzwolin.

Czeladnicy:

Mieszkali u mistrzów. Uczyli się przez pracę wykonując wszystkie zawodowe czynności. Ich przyszłość zależała nie tylko od ich umiejętności ale również od woli pana. Czeladnicy wędrowali z miasta do miasta poszukując w różnych miejscach „praktyk”. Sytuacja i status czeladnika zależało od wsparcia finansowego i moralnego mistrza.

Przygotowanie do zawodu kupieckiego:

Przez kupców rozumie się głównie tych, którzy handlują kupionymi towarami. Zamożny kupiec przyjmował do swojego domu chłopca, gdzie uczył się handlu i pracy w „kancelarii”. Taki chłopiec z reguły po trzech latach zostawał czeladnikiem kupieckim, a po następnych trzech latach samoistnym kupcem faktorem (pośrednikiem).

Kucharze:

Szkoleni byli u mistrzów kucharstwa w kuchniach znakomitych osób. Przez kilka lat szkoli się u magnata, potem przechodził do kuchni królewskiej i przechodził w kilka niedziel kurs nauki kuchennej. Na „wyzwoliny” uczeń sporządzał ucztę dla swojego kucharza i innych zwołanych kuchmistrzów. Zadowoliwszy ich wszystkich otrzymywał patent na wyterminowanego”.

Dawne kształcenie zawodowe mające charakter edukacji pozaszkolnej zorganizowane było na zasadzie szczeblowości i odbywało się przez pracę. Cechy kształcenia: bezpośredni związek teorii i praktyki, związek z pracą, kształcenie przez pracę pod okiem mistrza, wysoki stopień sformalizowania (określenie czasu nauki, zadań i obowiązków wykonywanych podczas nauki, określnie sposobu przechodzenia z jednego etapu zawodowych kompetencji i stanowisk na inne).

W miarę industrializacji zakładów pracy, wyodrębniają się poszczególne zawody i powstają instytucje nauki u mistrza. Pojawiają się pierwsze szkoły zawodowe, 1781 r. Akademia Krakowska zapoczątkowała inicjatywę pozaszkolnego kształcenia dorosłych pracowników.

Okres zaborów

Czynniki rozwoju pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych:

- niekorzystna sytuacja polityczna – terenem działalności zawodowej staje się wytwórczość, gdzie można wypracowywać różne formy dokształcania i doskonalenia zawodowego. Instytucje opanowane stopniowo przez zaborczy aparat administracyjny był obcy Polakom.

- rozwój gospodarczy – doprowadza do wypracowania nieco innych kierunków i form kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego kadr.

W czasach Księstwa Warszawskiego opracowano projekt szkół niedzielnych dla rzemieślników. Pierwszą niedzielną szkołę otworzono 9 lutego 1817r.

Pierwsze kursy przyzakładowe ( po powstaniu listopadowym) program nauczania zawierał: arytmetykę, geografię, rysunki, fizykę, mineralogię, geologię, chemię, budowę maszyn, górnictwo i hutnictwo.

Najważniejsze elementy ideału wychowawczego tej epoki to kult pracy i oświaty, oparty na zaradności i oszczędności. Cechowy system kształcenia rzemieślników nie był wystarczalny dla potrzeb rozwijającego się kapitalizmu. Projekt upowszechniania wiedzy zawodowej, obok toru szkolnego, przewidywał kursy zawodowe dla robotników.

W 1875 r. – otwarcie w Warszawie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, które poza gromadzeniem zbiorów wykazywało dużą aktywność oświatową, organizując kursy i odczyty dla rzemieślników, a także podjęto działalność wydawniczą.

W 1873 r. zarząd kolei utworzył zakład instrukcyjny, w którym dokształcali się pracownicy kolei w wieku 18-25 lat.

1 listopada 1875 r. otworzono pierwszą na ziemiach Królestwa przyzakładową szkołę zawodową typu średniego – przeznaczoną dla młodszych robotników zatrudnionych na kolei.

W latach 1905 – 1914 nastąpił znaczny postęp w dziedzinie oświaty dorosłych. Wieczorowe kursy dla dorosłych robotników i rzemieślników od roku 1905 zorganizowała łódzka szkoła rzemiosł. Kursy te organizowały zarówno stowarzyszenia, jak i właściciele przedsiębiorstw przemysłowych.

W roku 1900 Ministerstwo Finansów opracowało projekt ustawy o szkołach i kursach dla robotników. Przewidywał on przy fabrykach zarówno dzienne, jak i wieczorowe warsztaty szkolne oraz kursy wiedzy technicznej. Projekt zatwierdziła Rada Państwa dwa lata później. W efekcie po roku 1905 powstało wiele kursów i szkół zawodowych dla dorosłych.

Znacząco na rozwój ilościowy i jakościowy pozaszkolnej edukacji dorosłych na terenie Królestwa na początku XX w. wpłynęło założenie kilku stowarzyszeń naukowych i technicznych. Główna formą działalności były odczyty, poruszana tematyka dotyczyła zagadnień technicznych, przemysłowych.

W I poł. XIX w. powstały liczne towarzystwa rolnicze, które m. in. zajęły się kształceniem pozaszkolnym rolniczym i doskonaleniem pracowników przemysłu rolnego, ucząc ich nowoczesnego gospodarowania. Specjalnością ich działalności było zakładanie czytelni obfitujących w książki i czasopisma zawodowe.

Pierwsze formy kształcenia pozaszkolnego w dziedzinie przemysłu i rzemiosła powstawały na ziemiach zaboru pruskiego pod koniec XIX w. były to tzw. kursy techniczne dla młodych robotników, gdzie zainteresowani poznawali teoretyczną wiedzę zawodową. Poziom nauczania na tych kursach był dość wysoki.

Kursy fabryczne tworzone i utrzymywane przez większe fabryki oraz przedsiębiorstwa przemysłowe dla zatrudnionych w nich uczniów i robotników młodocianych. Uczono na nich, by dopełnić kwalifikacje zawodowe zatrudnionych, przedmiotów technologicznych oraz rysunku zawodowego.

Pewien udział w organizowaniu na terenie Wielkopolski zawodowej edukacji dorosłych miały w tym czasie polskie towarzystwa gospodarcze. Towarzystwo to utrzymywało przemysłową szkołę wieczorową oraz kursy zawodowe.

Na terenie Wielkopolski są działalność zaczęło edukacyjne Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki, a z jego selekcji technicznej wyłoniło się Towarzystwo Techników Polskich w Poznaniu. Poza działalnością integracyjną w środowisku inżynierów i techników oraz obroną ich interesów zawodowych, zmagań o utrwalenie polskiej terminologii technicznej, działalność edukacyjna Towarzystwa skupiła się głównie na organizowaniu odczytów z różnych dziedzin techniki i pracy. Organizowano także wycieczki oświatowe.

August Cieszkowski wskazywał iż robotnikowi potrzebna jest rozległa wiedza oraz umiejętność podejmowania decyzji. W tym obszarze działały zakłady przemysłowe oraz stowarzyszenia organizujące liczne kursy.

Jednym z najaktywniej działających w dziedzinie oświaty pozaszkolnej było w Małopolsce Towarzystwo Kółek Rolniczych. Pracę prowadzono w formie lustracji gospodarstw, wykładów wędrownych, kursów organizowanych przez wykształconych rolniczo fachowców w środowiskach chłopskich. Do innych form edukacji kółkowej należały: kursy (3-4 dniowe) specjalne np. sadowniczo – warzywnicze, wystawy rolnicze, wycieczki zbiorowe do dobrze prosperujących gospodarstw, konkursy jakości wykonania różnych prac, wydawanie druków i pism o tematyce rolniczej.

Pewien wkład w rozwój pozaszkolnego kształcenia zawodowego dorosłych w Galicji miała spółdzielczość wiejska. Ruch ten zainicjował Franciszek Stefczyk. Założył on pierwszą na ziemiach polskich wiejską spółdzielnię oszczędnościowo – pożyczkową. Zorganizował on również przy szkole rolniczej pierwszy w Małopolsce kurs dla sklepowych. Kursy były czteromiesięczne, nauka połączona była z praktycznymi zajęciami w miejscowym „Bazarze Kółka Rolniczego”. Z początkiem XX w. dzięki jego staraniom odbył się w Nowym Sączu pierwszy dwutygodniowy kurs dla kierowników i kasjerów spółek oszczędności i pożyczek.

Pod koniec XIX w. w Galicji zaczęły pojawiać się elementy przemysłowej edukacji pozaszkolnej. Organizatorem owej edukacji przemysłowej stały się szkoły przemysłowe i przemysłowe uzupełniające, oraz stowarzyszenia techniczne. Nurt stowarzyszeniowy pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych w Galicji wiąże się z działalnością Krakowskiego Towarzystwa Technicznego, Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie i innych.

Krakowskie Towarzystwo Techniczne założone w 1877 r. miało na celu materialne i moralne podniesienie stanu technicznego, zjednoczenie inżynierów i techników polskich, troskę o poziom techniki i przemysłu polskiego. Podstawową formą pracy stowarzyszenia było organizowanie odczytów na tematy techniczne, wydawanie czasopism technicznych, kompletowanie biblioteki technicznej, organizowanie wystaw.

Podobną działalność prowadziło Towarzystwo Politechniczne we Lwowie (założone w tym samym roku). Główne formy jego działalności to również wygłaszanie odczytów ( tematyka dotyczyła mechaniki, budownictwa wodnego, elektroniki, przemysłu, lotnictwa, szkolnictwa technicznego), publikowanie rozpraw, ogłaszanie konkursów o treści technicznej, zakładanie bibliotek i czytelni, wydawanie czasopism technicznych, urządzanie wystaw i wycieczek.

Wybuch I wojny światowej spowodował przerwanie działalności powyższych form pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych. Tylko niektóre stowarzyszenia prowadziły sporadycznie swoją działalność.

Dokształcanie i doskonalenie zawodowe w latach międzywojennych

1918 r. odzyskanie niepodległości przez Polskę. Ustabilizowanie granic i systemu społeczno – politycznego stworzyło warunki do znacznego rozwoju w nowej rzeczywistości systemu dokształcania i doskonalenia zawodowego kadr pracowniczych. Zasadniczy wpływ na ten proces wywarł charakter młodego państwa. Na początku Druga Rzeczpospolita była krajem rolniczym, w późniejszych latach rozpoczął się rozwój gospodarczy – rozwój przemysłu.

W rolnictwie lat międzywojennych, wdrożono w Polsce doskonalenie w zawodzie rolnika przez system konkursowy zwany przysposobieniem rolniczym, który zaadaptował Józef Mikułowski – Pomorski, który stworzył system dokształcania zawodowego młodzieży rolniczej. Dopracował naukowe, organizacyjne i metodyczne podstawy konkursów rolniczych. Organizatorem i realizatorem tej akcji były poszczególne Centralne Związki młodzieży wiejskiej, zaś ich realizatorem poszczególne koła tych związków. Istotą formy tej edukacji jest samokształcenie indywidualne i zbiorowe uczestników oraz wykonywanie określonych prac i doświadczeń praktycznych ocenianych następnie w systemie konkursowym. Program samokształcenia w zespołach rozłożony został na 3 lata. Jego struktura organizacyjna podporządkowana była strategii zdobycia trzech stopni sprawności rolniczych.

W latach międzywojennych bogate były próby realizacji zawodowego dokształcania i doskonalenia kadr w spółdzielczości. Przybierały one z reguły postać kursów i kilkudniowych kursokonferencji.

W rzemiośle i rozbudowującym się powoli przemyśle, głównym organizatorem pozaszkolnej edukacji dorosłych stał się samorząd rzemieślniczy reprezentowany przez cechy i utworzone przez nie izby rzemieślnicze.

Do zakresu działań izb, oprócz wydawania opinii o projektach ustaw i zarządzeń dotyczących rzemiosła, prowadzenia statystyki rzemiosła, rejestracji i kontroli umów o naukę zawodu, należało również rozwijanie oświaty, popieranie szkół rzemieślniczych, instytutów badawczych, muzeów, wystaw.

Do zadań cechów należała m. in. piecza nad sprawami młodzieży pracującej, inicjowanie szkół, kursów i odczytów, na tematy zawodowe, utrzymywanie świetlic dla czeladników i uczniów. Przynależność do cechów była dobrowolna, na ogół cechy były słabe i miały ograniczone budżety i, podobnie jak izby rzemieślnicze, nie miały możliwości wykonywania zadań nakreślonych w prawie przemysłowym.

Izby rzemieślnicze lat międzywojennych pełniły w miastach rolę analogiczną do izb rolniczych na wsi. Celem ich było kształcenie i dokształcanie osób pracujących zawodowo w rzemiośle i przemyśle oraz propagowanie wytwórczości rodzimej.

W 1926 r. powstał Instytut Rzemieślniczo – Przemysłowy w Katowicach działał na zasadzie stowarzyszenia. Zajmował się organizowaniem kursów zawodowych zarówno dla mężczyzn ( kursy o specjalnościach: betoniarskiej, elektrycznej, spawania i cięcia metali, palaczy kotłów parowych) jak i dla kobiet (kursy kroju damskiego, modniarstwa, krawiectwa, ondulacji wodnej i żelazkowej, tlenienia i farbowania włosów).

W 1931 r. został założony Instytut Rzemieślniczo – Przemysłowy w Poznaniu, który organizował kursy zawodowe dla czeladników (malarstwo zdobnicze, barwienie drewna, spawania i cięcia metali, kołodziejski, malarski, ondulacji) i liczne kursy mistrzowskie.

W 1935 r. powstał Instytut Rzemieślniczo – Przemysłowy w Warszawie, a rok później w Łodzi.

W 1934 r. zakończone zostało tworzenie samorządu rzemieślniczego powołaniem do życia Związku Izb Rzemieślniczych co spowodowało rozwój dokształcania zawodowego w rzemiośle. Przy instytutach powstawały warsztaty szkoleniowe, organizowano kursy zawodowe: krawieckie, bieliźniarskie, szewskie, spawania gazowego, rachunkowości, kalkulacji, księgowości, korespondencji, kupieckie, ustawodawstwa przemysłowego i inne. Urządzano wiele pracowni, które stały się bazą dla działalności kursowej. Pierwszą grupę stanowiły kursy przygotowujące do egzaminów czeladniczych i mistrzowskich różnych specjalności.

Instytuty prowadziły również działalność w zakresie poradnictwa zawodowego. Ich działalność edukacyjna objęła nie tylko sprawy zawodowe, zmierzała także do podnoszenia poziomu wykształcenia zawodowego rzemieślników, zarówno indywidualnych jak i fabrycznych. Publikowały literaturę fachową, przede wszystkim z myślą o uczestnikach kursów.

Działalność izb rzemieślniczych oraz instytutów rzemieślniczo – przemysłowych przyczyniła się do uksztaltowania wysokiej pozycji społecznej zarówno rzemieślnika indywidualnego jak i przemysłowego, zapewniając im przede wszystkim doskonałe kwalifikacje, możliwości ich doskonalenia oraz kształtując cechy osobowości przydatne w wykonywaniu zawodu.

Izby rzemieślnicze i działające instytuty poszukiwały dróg do integracji działań dotyczących edukacji zawodowej.

Znaczącą działalność organizatorską w zakresie pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych podejmowały w latach międzywojennych stowarzyszenia społeczne, zwłaszcza typu technicznego i oświatowego.

Rozległe działania edukacyjne, zwłaszcza w zakresie organizacji i kierowania zainicjowany w 1925 r. przez Karola Adamieckiego Instytut Nauki, Organizacji i Kierowania. Instytut ten urządził serię odczytów na temat istotny i potrzebny naukowej organizacji i kierownictwa. Zajął się także wydawaniem dzieł na temat zasad pracy dobrze zorganizowanej i wydajnej, wydał czasopismo „Przegląd Organizacji”. Instytut stworzył Studium Organizacji i Zarządzania, nauka w nim kończyła się napisaniem przez uczestników pracy dyplomowej.

Pozaszkolną działalność edukacyjną prowadziła też Naczelna Organizacja Inżynierów Rzeczypospolitej Polskiej. Była centralną organizacją związków inżynierskich różnych specjalności. Stowarzyszenie zajmowało się obroną pozycji i praw inżyniera, opracowaniem zasad etyki inżynierskiej i czuwaniem nad jaj przestrzeganiem, działalnością na rzecz rozwoju przemysłu i obronnością państwa. We wrześniu 1937 r. zorganizowało Pierwszy
Polski Kongres Inżynierów we Lwowie.

1937 r. wydanie przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Statutu państwowych kursów zawodowych. Określał on cele i zadania kursów, precyzował ogólne zasady organizacyjne oraz czas ich trwania, regulował też sposób rekrutacji. Ministerstwo podkreślało potrzebę uwzględniania elastyczności kursów ( dostosowanie programów i metod edukacji do wyników rozwijających się nauk społeczno – technicznych).

Duży wkład w kształcenie i dokształcanie zawodowe pracujących wniosły stowarzyszenia oświatowe – Towarzystwo Szerzenia Wiedzy Handlowej w Katowicach, Towarzystwo Kursów Technicznych w Warszawie, Polski Czerwony Krzyż oraz liczne organizacje kobiece.

Znaczące miejsce na liście instytucji organizujących pozaszkolną edukację zawodową dorosłych, głównie kursową, zajmowały izby handlowe, Związek Pracowników Biurowych Przemysłu i Handlu, niektóre szkoły zawodowe – w tym także seminaria nauczycielskie organizujące skrócone kursy dla nauczycielek.

W latach międzywojennych pojawili się także prywatni organizatorzy pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych. Musieli uzyskać oni zezwolenie na działalność edukacyjną od władz oświatowych własnego województwa, na prowadzenie działalności pedagogicznej. Władze wydawały takie zezwolenia po uważnej analizie kwalifikacji merytorycznych i pedagogicznych oraz moralnych kadr zainteresowanych zorganizowaniem takiej działalności. Musiały one m. in. wykazać się świadectwem zdania odpowiedniego egzaminu przed Państwową Komisją Egzaminacyjną. Oprócz tego weryfikacji podlegały ich postawy moralne i cechy charakteru. Zezwolenia wydawane były przez specjalne komisje kwalifikacyjne. Starania o odnawianie zezwolenia trzeba było podejmować co roku. Przykładem może być Instytut Stenograficzny (1925r.) Władysława Chrapusty w Katowicach. Organizował kursy specjalistyczne, urządzał konkursy oraz popisy stenograficzne i pisania na maszynie. Wydawał wiele pomocy metodycznych i opracowań książkowych. Materiał nauczania podzielił na dwa poziomy: niższy, który obejmował stenografię biurową (2 miesiące nauki) i wyższy, umożliwiający słuchaczowi zapoznanie się ze stenografią parlamentarną (3 miesiące zajęć). W tym czasie nauczyciele prywatni ( Bronisław Klukaw i Zelma Zindlerowa) uczyli na kursach indywidualnie lub w grupach czteroosobowych kupiectwa i handlu.

Już w okresie międzywojennym można zauważyć tworzenie się nurtów: edukacji rolniczej na wsi, rzemieślniczo – przemysłowej w mieście oraz stowarzyszeniowej organizowanej przez stowarzyszenia społeczne, zwłaszcza naukowo – techniczne. Pojawił się też dość mocny nurt edukacji organizowanej przez osoby fizyczne. Zaczął się też rodzić nurt edukacji zawodowej realizowanej na stanowisku pracy przez kursy zawodowe w budowanych zakładach pracy.

Pozaszkolna edukacja zawodowa dorosłych po II wojnie światowej

Po wyzwoleniu Polski spod okupacji hitlerowskiej zaczęto w nowych warunkach społeczno – politycznych odbudowywać niektóre dawne struktury pozaszkolnego dokształcania i doskonalenia zawodowego. Głównym stymulatorem tej odbudowy stały się: potrzeba kompensaty wojennej przerwy w kształceniu kadr oraz konieczność zaspokojenia potrzeb kadrowych szybko rozwijającego się życia społecznego i uprzemysłowienia kraju.

W organizowanie pozaszkolnej edukacji zawodowej włączyło się wielu organizatorów, zarówno dawnych jak i nowych. Spośród dawnych już w pierwszych latach po wojnie dało o sobie znać, poprzez działalność edukacyjną, rzemiosło. Wśród względnie nowych należy wskazać na liczne i rozbudowywane zakłady pracy: przemysłowe, administracji, ochrony zdrowia, porządku publicznego, wojska, transportu i in., w tym także w rolnictwie. Rozrastał się także system pozaszkolnej edukacji spółdzielczej, a następnie stowarzyszeniowej, organizowanej przez stowarzyszenia społeczne, naukowo – techniczne i związki zawodowe.

Objawiały się także prywatne inicjatywy edukacyjne. Pierwszymi z nich były struktury kształcenia w rzemiośle, a konkretnie w cechach i izbach rzemieślniczych. W cechach nadal ważne funkcje oświatowo – wychowawcze pełnił termin. Kandydat do zawodu rzemieślniczego przechodził stopniowo kolejne szczeble wtajemniczenia, od przebywania w domu mistrza w charakterze ucznia, poprzez akt wyzwolenia na czeladnika, aż do uzyskania prawa do samodzielnego wykonywania zawodu. Powstawały warunki do objęcia dokształcaniem młodzieży pracującej, podejmującej naukę zawodu w fabryce czy w warsztacie rzemieślniczym. Odbudowano sieć komisji, przed którymi odpowiednio przygotowani kandydaci mogli zdawać egzaminy czeladnicze i mistrzowskie. W tym celu zrekonstruowano system kształcenia uczniów przyjętych na naukę rzemiosła, którzy po odbyciu określonej praktycznej a następnie teoretycznej nauki mogli zdawać egzaminy w izbach.

W skład 1 533 komisji egzaminacyjnych wchodziło 7 258 rzemieślników o wysokich kwalifikacjach zawodowych, inżynierzy i technicy pracujący poza rzemiosłem, nauczyciele szkół zawodowych oraz przedstawiciele organizacji politycznych i społecznych.

W rzemiośle tamtych lat rozwinęła się także instytucja kursów pedagogicznych dla mistrzów, którzy sprawowali opiekę nad uczniami.

Na przełomie lat 1944/45 zorganizowano Instytut Doskonalenia Zawodowego, który podnosił kwalifikacje rzemieślników i organizował pierwsze kursy dokształcające. Szczególną rolę w określaniu polityki oświatowej rzemiosła odegrał Ogólnopolski Kongres Rzemiosła w Bydgoszczy, na którym ustalono warunki niezbędne do uzyskania prawa kształcenia uczniów. Oprócz posiadania dyplomu mistrzowskiego i zakwalifikowania danego warsztatu przez izbę rzemieślniczą, za niezbędne uznano ukończenie przez mistrza kursu pedagogicznego.

Oprócz nauki zawodu, rzemiosło prowadziło szerszą działalność kulturalno – oświatową. Ważny nurt pracy oświatowej stanowiło podnoszenie kwalifikacji ogólnych i zawodowych rzemieślników, którzy nie mają odpowiednich kwalifikacji. Drugim nurtem pracy oświatowej rzemiosła było doskonalenie kwalifikacji zawodowych i pedagogicznych czynnych rzemieślników.

Kluby postępu technicznego służyły postępowi technicznemu i organizacyjnemu. Działalność klubów koncentrowała się wokół pogłębiania kwalifikacji zawodowych rzemieślników, popularyzacji nowości, postępu technicznego oraz ochrony rzemieślniczych projektów wynalazczych.

Dominującym nurtem pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych po II wojnie światowej był nurt zakładowy. W miarę rozbudowy i rozrastania się poszczególnych zakładów pracy organizowano w nich, stale reformowane i restrukturyzowane służby do spraw kadr i szkolenia zawodowego, tworzono społeczne komisje kwalifikacyjne, organizowano i stale rozbudowywano system tzw. szkolenia wewnątrzzakładowego. Kierownictwo Działu licznie kierowało zatrudnionych pracowników na naukę praktyczną do innych zakładów, wysyłano ich na naukę do krajowych ośrodków doskonalenia kadr. Zajęcia realizowano po godzinach pracy, kilka razy w tygodniu, wykładowcami na nich byli przeważnie inżynierowie i majstrowie, wybitni znawcy określonych odcinków pracy.

Przez wiele lat główne kierunki kształcenia, dokształcania i doskonalenia kadr realizowane były w Zakładowym Ośrodku Doskonalenia Zawodowego. Główne kierunki jego działalności w sferze pozaszkolnej edukacji zawodowej to: przygotowanie to zawodu (przyuczenie do zawodu, szkolenie przystanowiskowe, szkolenie kursowo – praktyczne, kursy na tytuł robotnika i mistrza) i doskonalenia zawodowe. Doskonalenie zawodowe w Zakładach Mechanicznych „Ursusa” obejmowało m. in. kursy i studia podyplomowe, praktyki produkcyjne krajowe i zagraniczne, praktyki technologiczne, studium doskonalenia kadr kierowniczych. Dla potrzeb dokształcania i doskonalenia wykorzystać tam można było bibliotekę fachową, zasoby lokalowe i materialne ośrodka informacji technicznej.

Przedmiotem szczególnej edukacyjnej troski zakładów pracy zwłaszcza przemysłowych stało się kształcenie fachowe robotników. Wśród robotników bez kwalifikacji były często osoby, które w pracy zdobyły doświadczenie i umiejętności zawodowe, a także znaczą wiedzę ogólną. Brak formalnych kwalifikacji, zwłaszcza zawodowej wiedzy teoretycznej mógł stać się barierą postępu technicznego. Aby temu zapobiec wprowadzono w gospodarce uspołecznionej możliwość zdobywania kwalifikacji zawodowych robotnika i mistrza w zawodzie. Możliwość tą stworzyła uchwała Rady Ministrów w sprawie przyznawania robotnikom tytułów kwalifikacyjnych. Intencją ustawy było wyzwolenie motywacji do kształcenia się i zdobywania w krótkim czasie, możliwych do uzyskania tytułów kwalifikacyjnych. Egzaminy były poprzedzane kursami przygotowawczymi. Po kilku latach uchwała została zreformowana. Innowacja polegała na tym, że już nie kuratoria jak to było wcześniej, a poszczególne komisje otrzymywały uprawnienia w zakresie dopuszczania kandydatów do egzaminów. Zarządzenie zmieniło także nazwę z „wykwalifikowanego robotnika” na bardziej sprecyzowaną np. „wykwalifikowany ślusarz”. Stworzone zostały też możliwości powoływania państwowych komisji egzaminacyjnych przez resorty i urzędy centralne (wcześniej powoływały je tylko kuratoria okręgów szkolnych), a także przeprowadzenia egzaminów w ośrodkach i szkołach resortowych. Było więcej kursów przygotowujących do egzaminów oraz przybywało komisji egzaminacyjnych. Aby wesprzeć działalność kursową zarówno merytorycznie jak i metodycznie oraz rozszerzyć ich treść Prezydium Rady Ministrów wydało Uchwałę w sprawie niektórych zasad dydaktycznych prowadzenia i finansowania kursowego szkolenia lub doskonalenia zawodowego.

Znaczącym krokiem w rozwoju pozaszkolnej edukacji dorosłych w przemysłowych zakładach pracy, była uchwała Rady Ministrów w sprawie podnoszenia kwalifikacji pracowników zatrudnionych w gospodarce narodowej. Przełomowość ta polegała na tym, że wprowadziła ona obowiązek dokształcania i doskonalenia zawodowego pracowników zajmujących określone stanowiska, na których wymagane jest średnie lub wyższe wykształcenie. Dotyczyło to głównie pracowników inżynieryjno – technicznych i ekonomicznych działów. Ustawa określała, na których zatrudnionych pracowników należy nałożyć obowiązek dokształcania i doskonalenia. Wskazywała iż te ustalenia powinny być aktualizowane i stosowane do potrzeb gospodarki narodowej. Uchwała określała również częstotliwość obowiązkowego dokształcania i doskonalenia, nie przekraczając okresu dłuższego niż 6 lat. Dokument określał formy i społeczny obowiązek otoczenia opieką dokształcania i doskonalenia zawodowego pracujących. Uchwała zalecała, by dążyć do koncentracji dokształcania i doskonalenia zawodowego pracowników w dużych ośrodkach dokształcania i doskonalenia kadr, nowocześnie wyposażonych, dysponujących kadrą dydaktyczną. W zakładach pracy rozpoczął się duży ruch w zakresie dokształcania i doskonalenia zawodowego. W wielu zakładach powołano macierzyste ośrodki dokształcania i doskonalenia. Struktura tych ośrodków była złożona choć w wielu zakładach prawie jednolita. W dużych zakładach pracy celom edukacji służyły biblioteki fachowe oraz zakładane ośrodki informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Miały one na celu dostarczenie potrzebnych informacji z odpowiednich dziedzin wiedzy, niezbędnych do wykonywania zadań produkcyjnych, do pobudzania pomysłowości technicznej i racjonalizatorskiej.

Tak rozwijana pozaszkolna edukacja zawodowa dorosłych doszła w zakładach pracy do punktu kulminacyjnego w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Podstawową jej cechą była bezgraniczna wiara w możliwości edukacyjne zakładów pracy. Wychowanie było traktowane jako działanie uzupełniające w stosunku do procesów ekonomicznych.

Bogate w inicjatywy były powojenne dzieje pozaszkolnej edukacji zawodowej w rolnictwie. Jedną z pierwszych reaktywowanych form edukacji po II wojnie światowej stały się zespoły przysposobienia rolniczego. Cechował je dynamiczny rozwój, pod auspicjami kółek rolniczych oraz związku młodzieży wiejskiej i przy pomocy fachowej terenowej służby doradczej resortu rolnictwa. W latach siedemdziesiątych na skutek m.in. silnego rozwoju szkolnictwa rolniczego i kształcenia kursowego, a także znacznego dopływu młodzieży wiejskiej do zawodów pozarolniczych, ruch zespołów przysposobienia rolniczego zaczął słabnąć. Podlegał on też kilkakrotnym zmianom organizacyjno – programowym, które miały na celu przystosowanie go do nowej sytuacji i nowych potrzeb rolnictwa. Program nauczania zespołów skrócono z 3 do 2 lat i zbliżono do programu zasadniczej szkoły rolniczej, a formy nauczania oparto na kształceniu kursowym. Przysposobienie rolnicze odegrało historyczną rolę w rozwoju oświaty rolniczej na wsi polskiej, wychowało liczne rzesze przodujących rolników i działaczy społecznych.

Po II wojnie światowej rozwinęły się również liczne formy oświaty zawodowej, realizowanej przez zakłady przemysłowe bazujące na surowcach rolnych, wśród plantatorów na wsi (zakłady tytoniowe, przedsiębiorstwa owocowo – warzywne).

Kolejny nurt kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego dorosłych tworzyły stowarzyszenia. Ruch stowarzyszeniowy był w tym okresie Polski dość dobrze rozwinięty, czego wyrazem była duża ilość i szeroki zakres stowarzyszeń. Poszczególne stowarzyszenia założyły sobie różne cele działalności – głównie gospodarczą, społeczno – socjalną, polityczną. Niektóre założyły cele edukacyjne. Spośród stowarzyszeń, które zaznaczyły się wyraźnie w realizacji pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych, niewątpliwie wyróżniły się m. in. : Związek Zakładów Doskonalenia Zawodowego i Naczelna Organizacja Techniczna, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce.

W 1946 r. w Łodzi w Związku Zakładów Doskonalenia Zawodowego utworzona została Centrala Naukowych Instytutów Rzemieślniczych Rzeczypospolitej Polskiej, przekształcona następnie w Związek Zakładów Doskonalenia Rzemiosła. W roku 1962 dokonano kolejnej zmiany nazwy na Związek Zakładów Doskonalenia Zawodowego. Zakłady doskonalenia zawodowego edukowały głównie pracowników działalności podstawowej poszczególnych przedsiębiorstw: robotników i innych pracowników z tytułem kwalifikacyjnym.

Naczelna Organizacja Techniczna zajęła się dokształcaniem i doskonaleniem inżynierów i techników różnych specjalności. Działała jako federacja stowarzyszeń naukowo – technicznych inżynierów i techników. Miała status stowarzyszenia wyższej użyteczności. Zr5zeszała 20 stowarzyszeń naukowo - technicznych, z których każde organizowało intensywne dokształcanie i doskonalenie zawodowe swoich członków. Działalność edukacyjna realizowana była w kołach. Oprócz tego działalności edukacyjnej służyły NOT-owskie ośrodki szkolenia zawodowego oraz inne agendy.

Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa. Towarzystwo, po okresach wzrostu i zawieszania działalności, w 1975 r. miało w kraju, przy oddziałach terenowych, 130 sekcji naukowych. Jego działalność to wygłaszanie odczytów i prelekcji, urządzanie kursów, organizowanie konferencji, seminariów i sympozjów. Na tematy ogólnotechniczne, współzawodnictwa pracy, racjonalizacji i wynalazczości, normowania i wydajności pracy, planowania gospodarczego oraz wiedzy zawodowej. Działalność ukierunkowana była głównie na dokształcanie i doskonalenie inżynierów i techników, a także kadry kierowniczej.

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, powstałe w 1945 r. za jedno z głównych zadań – poza naukowymi – swojej działalności uznało podnoszenie kwalifikacji zawodowych ekonomistów, organizowało dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników gospodarki narodowej oraz kształtowanie etyki społecznej i zawodowej członków. Zadania te na szczeblu centralnym realizowały: Komisja do Spraw Kształcenia i Doskonalenia Kadr Ekonomicznych i Zakład Szkolenia Ekonomicznego PTE. Natomiast na szczeblu oddziałów wojewódzkich – dyrekcje i samodzielne ośrodki szkolenia ekonomicznego. Kształcenie i dokształcanie kadr dokonywało się w PTE w formie kursowej: przez konsultacje, odczyty, sympozja, seminaria, konkursy o tematyce ekonomicznej i gospodarczej, konferencje, kongresy i in. Dla realizacji celów edukacyjnych towarzystwo zakładało i prowadziło domu pracy twórczej, kluby, czytelnie i biblioteki. Wydawało publikacje periodyczne oraz monografie.

Działalność edukacyjna Stowarzyszenia Księgowych w Polsce. Liczyło 140 tys. Członków skupionych w wielu kołach terenowych, zakładowych, branżowych i międzynarodowych. Oprócz celów zawodowych takich jak ochrona zawodowych interesów członków, towarzystwo intensywnie organizowało systematycznie kształcenie i stale podnoszenie zawodowych kwalifikacji członków. Podejmowało także wysiłek na rzecz doskonalenia i aktualizacji wiedzy kadr kierowniczych rachunkowości i ogółu pracowników działów finansowo – księgowych zatrudnionych w różnych instytucjach gospodarczych i społecznych. Realizowało to w centralnych ośrodkach oraz na kursach stacjonarnych prowadzonych przy oddziałach wojewódzkich. Ważną formą wsparcia działalności kursowej w Stowarzyszeniu była działalność publikacyjna, zwłaszcza wydawanie skryptów z przeznaczeniem dla uczących się słuchaczy.

W podobnym kierunku działało w czas Polski Ludowej wiele innych stowarzyszeń społecznych, mających swoje ogniwa lokalne, zakładowe, branżowe i międzynarodowe.

Pomnażaniu wiedzy technicznej, technologicznej i organizacyjnej kadr zatrudnionych w przemyśle służyły w tamtych latach zakładowe kluby techniki i racjonalizacji. Działały one na zasadzie stowarzyszeń, miały swoje kluby, ogniwa lokalne i zakładowe. Działalność ich zmierzała do poznawania najnowszych myśli technologicznej polskiej i zagranicznej w danej branży oraz do rozwoju własnej wynalazczości. Realizacji tych celów służyły organizowane w klubach: wykłady i dyskusje, spotkania z wynalazcami i racjonalizatorami oraz specjalistami wysokiej klasy, wycieczki poznawcze do innych zakładów, praca nad pomysłami racjonalizatorskimi i wynalazczymi, konkursy osiągnięć wynalazczych, propagowanie czytelnictwa, działalności wynalazczej i racjonalizatorskiej oraz in.

Dokonująca się od 1990 r. prywatyzacja przedsiębiorstwa a z nią restrukturyzacja gospodarki spowodowała załamanie się ruchu klubów techniki i racjonalizacji. Ulegały one stopniowo likwidacji lub samorozwiązaniu.

Kolejnym, dużym co do ilości i rozległym co do zakresu kształcenia, nurtem w zawodowej edukacji pozaszkolnej dorosłych po II wojnie światowej było dokształcanie i doskonalenie w spółdzielczości. Spółdzielczość polska w czasach Polski Ludowej dobrze się rozwijała, także pod względem starań o edukację. Kursy stacjonarne w spółdzielczości, część z nich odbywała się w specjalnych ośrodkach doskonalenia.

Spółdzielczość ta, poza działalnością gospodarczą jako główną, zajmowała się także akcją socjalną, utrzymywania szkół spółdzielczych, organizacją wczasów i wypoczynku oraz życiem kulturalnym członków i pracowników oraz ich rodzin. Rozległa była także działalność edukacyjna spółdzielczości na stanowiskach pracy w poszczególnych spółdzielniach i spółdzielczych ośrodkach i doskonalenie kadr.

W poszczególnych spółdzielniach rozbudowano szkolenie wewnątrzzakładowe, a więc przywarsztatowe i kursy wewnątrzzakładowe z oderwaniem od pracy do najbardziej zasłużonych w rozwoju edukacji należał Centralny Związek Spółdzielczości Rolniczej oraz Centralny Związek Spółdzielczości pracy.

Wydarzenia polityczne lat osiemdziesiątych i początku dziewięćdziesiątych oraz towarzysząca im konkurencja preferowanej gospodarki prywatnej, spowodowały załamanie się struktur spółdzielczych w Polsce, likwidację wielu spółdzielni oraz załamanie się działalności edukacyjnej tego działu gospodarki.

Na początku lat dziewięćdziesiątych pojawiła się nowa grupa aktywnych organizatorów pozaszkolnej edukacji dorosłych: spółki, fundacje oraz osoby fizyczne. Ich duża operatywność, komercyjny stosunek do organizowanego kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego spowodowały utworzenie przez nie sieci, zakładowych dość żywiołowo ośrodków kształcenia i doskonalenia zawodowego.

Cały w zasadzie powojenny okres, to w naszym kraju cały proces przekształcania rozproszonej i spontanicznej działalności edukacyjnej w jednolity system, realizowany przez instytucjonalizowane placówki szkoleniowe zakładów pracy, branż i resortów, spółdzielczości pracy związków zawodowych, organizacji społecznych a w latach dziewięćdziesiątych także fundacji, spółek, związków gospodarczych, samorządu zawodowego i terytorialnego a także osób fizycznych.

Ruch ten został znacząco wsparty przez działalność wydawniczą o charakterze organizacyjno – programowym i metodycznym.

Powojenny rozwój, w ciągu 50 lat, pozaszkolnej edukacji zawodowej dorosłych, to także pasmo starań o stworzenie branżowych i resortowych mikrosystemów kształcenia i doskonalenia zawodowego a także zmagania o ujednolicenie w skali kraju niektórych elementów tej edukacji. Polegały one na tworzeniu bogatych opracowań związanych z doskonaleniem i dotyczących doskonalenia prawodawstwa edukacyjnego w postaci wydanych ustaw, uchwał, zarządzeń i in. dotyczących strefy dokształcania i doskonalenia zawodowego.