KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI
– myśl filozoficzna judeochrześcijańska jako podstawa dla idei praw jednostki;
* ważne 2 elementy:
* przyjęcie jednostki ludzkiej (byt autonomiczny i indywidualny) jako podstawa koncepcji organizacji społeczeństwa → uznanie godności za najważniejszą wartość* ;
* uznanie ograniczonego zakresu podporządkowania jednostki państwu;
→ system oparty o koncepcje indywidualistyczne, odrzucające koncepcje prymaty państwa nad jednostką;
– te koncepcje kształtowały się przez 2 tysiąclecia:
* dzieła teologów katolickich – min. św. Tomasza z Akwinu (min. sformułował prawo oporu)
* XVII w. – szkoły prawa natury – nawiązanie do wcześniejszych filozofii katolickiej, ale silniej akcentuje świeckie elementy → państwo nie może pozbawić* jednostki jej praw, gdyż one są niezbywalne; państwo jako umowa społeczna, tj. jako organizacja wtórna i służebna wobec tych którzy ją tworzą; rząd ograniczony – tylko te kompetencje przekazane przez ludzi wchodzących w skład państwa; idea podziału władz i konstytucji pisanej → rzeczywistość* odbiegała od postulatów filozofów;
* XVIII w. – pierwsze całościowe ujęcie – USA, Konstytucja z 1776 r. bez praw, ale z Bill of Rights w 1787. Francja – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789;
→ Deklaracje Praw jako osobne dokumenty, bo osobny system prawny, a nie przywilej nadany przez władcę;
→ wymieniały te prawa, które w owym czasie były najważniejsze, a więc wolności osobiste (zwłaszcza wolność→ sumienia czy nietykalność→ osobista) oraz polityczne i prawo własności, francuska deklaracja akcentowała zasadę równości, a amerykańska gwarancje proceduralne → prawa pierwszej gwarancji;
→ koncentrowały się na prawach negatywnych, zwane też prawami obronnymi (sfera zakazu ingerencji) co było związane z koncepcją państwa jako nocnego stróża;
* XIX i początek XX w. – kształtowanie się państwa kapitalistycznego i zasad liberalnej demokracji → stopniowe wprowadzanie w życie haseł XVIII-wiecznych, ale też problemy nowe, tj. formułuje się koncepcja aktywnej roli państwa w procesach gospodarczych i społecznych (pojawiają się: powszechność* szkolnictwa, ubezpieczeń społecznych, regulacje warunków pracy, elementy interwencjonizmu państwa → przekształcanie się państwa nocnego stróża w państwo opiekuńcze);
→ odchodzenie od absolutystycznej koncepcji praw człowieka – prawa człowieka mają charakter ewolucyjny i mogą podlegać→ ograniczeniom – głównie ze względu na kontestacje praw pomijających sytuację jednostki w społeczeństwie i ze względu na rozwój pozytywizmu prawniczego;
→ kształtują się nowe prawa – min. związane z działalnością zbiorową (partie polityczne, związki zawodowe) oraz nowe prawa ekonomiczno-socjalne (prawo do ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, do nauki czy do pracy) → prawa drugiej generacji;
→ prawa pozytywne, zwane też prawa świadczące (sfera nakazu działania dla państwa) oraz prawa o charakterze zasad polityki państwa (np. państwo troszczy się o kształcenie ...), czyli nie dające prawa do indywidualnych roszczeń. Dzięki prawom pozytywnym pojawił się podział na prawa i wolności;
* XX w. – nawrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego – założenie: podporządkowanie jednostki interesom państwa → głównie państwa realnego socjalizmu;
* Po doświadczeniach systemów faszystowskich i komunistycznych:
→ nawrót do koncepcji prawno-naturalnych (przeświadczenie o istnieniu katalogu praw i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi, np. godność→ );
→ uniwersalizacja praw i wolności (=przysługują każdemu) oraz internacjonalizacja praw i wolności (=ujmowanie ich w aktach prawa międzynarodowego);
→ wyroki norymberskie;
→ Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) – bez mocy wiążącej;
→ tzw. Pakty Praw Człowieka w 2 aktach (lata 60’te): Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych – moc wiążąca, ale brak mechanizmów gwarancyjnych dla jednostki;
→ tzw. Europejska Konwencja o ochronie prawa człowieka i podstawowych wolności (1950) – oprócz praw też mechanizmy gwarancyjne, tj. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu;
→ w ramach UE – ETS sam „odnalazł” wiele praw w ogólnych zasadach prawa, co zostało potwierdzone w Traktacie z Maastricht w powiązaniu z Europejską Konwencją Praw Człowieka → 2000 r. uchwalono Kartę Praw Podstawowych UE, a kolejnym krokiem będzie zapewne Konstytucja;
→ też akty szczegółowe jak dokumenty Międzynarodowej Organizacji Pracy (dot. związków zawodowych, niewolnictwa, i in.), ONZ’towska konwencja o zakazie tortur, konwencje Rady Europy;
→ jurydyzacja praw człowieka też na szczeblu narodowym → rozwój sądownictwa konstytucyjnego.
– Ewolucja praw człowieka doprowadziła do zaakcentowania ich obecności w 3 płaszczyznach:
* aksjologicznej – przez ponowne nawiązanie do koncepcji prawnonaturalnych, którym prawo pozytywne musi się podporządkować* ;
* międzynarodowej – prawo krajowe musi się podporządkować* normom prawa międzynarodowego;
* jurysdykcyjnej – poprzez powstanie instytucji i procedur sądowej ochrony praw;
– nastąpił też podział na prawa człowieka i prawa obywatela → też w Konstytucji z 1997 r.
KONSTYTUCJA Z 1997 – ZASADY PRZEWODNIE STATUSU JEDNOSTKI
w rozdziale II w „Zasadach ogólnych” określone zostały podstawowe zasady-idee przewodnie całego systemu prawa:
– zasada godności (preambuła i art. 30):
* przyrodzona i niezbywalna cecha człowieka, stanowiąca źródło wolności i praw człowieka i obywatela o nienaruszalnym charakterze, a obowiązkiem władz jest jej ochrona i poszanowanie;
* zasada ta nie znajdowała dotąd wyrazu w polskich tekstach, jednak w naszym kręgu cywilizacyjnym punkt wyjścia dla tej zasady znajduje się w filozofii chrześcijańskiej i współczesnej nauce społecznej Kościoła oraz w filozofii nowożytnej (I. Kant), jak również w wielu międzynarodowych aktach – preambuła Karty NZ, ONZ’towskie Pakty Praw Człowieka, wiele współczesnych konstytucji, orzecz. ETPCz szczególnie ważne dla zakwalifikowania jej jako zasady prawnej → trudno sformułować* definicję godności, gdyż jej treść* zależy od założeń filozoficznych w których egzystuje, ale wspólne elementy to:
→ jej źródłem jest prawo naturalne dzięki czemu ma rangę suprakonstytucyjną (wszystkie unormowania prawa stanowionego muszą być→ z nią zgodne, inaczej tracą przymiot legitymizmu);
→ jest nienaruszalna, tj. nie można się jej zrzec, a ustawodawca nie może jej ograniczyć→ , z tego wynikają pozytywne obowiązki państwa, a zakres i sposób ich dochowania może być→ kontrolowany przez sądy;
→ przyznana każdemu człowiekowi, czyli nie może być→ zróżnicowana ze względu na rasę, narodowość→ itd. → zasada ta jest punktem wyjścia dla zasady równości;
→ nie jest po prostu jednym z wielu praw, ale prawem o podstawowym znaczeniu, stanowi źródło i fundament całego porządku konstytucyjnego, co oznacza, że wszystkie normy konstytucyjne powinny być→ interpretowane na tle zasady godności;
→ istotą godności jest podmiotowość→ człowieka (tj. autonomia) i choć→ człowiek musi uwzględniać→ autonomię (godność→ ) innych osób, to istnieją jednak granice, których przekroczenie sprowadzi człowieka do roli przedmiotu procesów społecznych (w razie arbitralnego urzeczowienia traktowania osoby ludzkiej przez ustawodawcę), a więc przekreśli jego godność→ → zasada ta jest punktem wyjścia dla zasady wolności;
→ nie tylko nakaz pozostawienia człowiekowi autonomii (aspekt pozytywny), ale również zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom czy traktowaniu, które mogą tę godność→ przekreślić→ (aspekt negatywny), jak zakaz prześladowań, dyskryminacji, ingerencji w swobodę myśli i przekonań, zmuszania do samooskarżania;
* zasadę godności „odnalazł” TK w klauzuli demokratycznego państwa prawnego jeszcze pod rządami prowizorium konstytucyjnego, a już po uchwaleniu nowej Konstytucji pojawiała się w orzecznictwie TK czy SN, w doktrynie jeszcze mało wypowiedzi, ale postulat Gardockiego, by podobnie jak wcześniej klauzula demokratycznego państwa prawa, tak i zasada godności stała się normą, a nie jedynie deklaracją;
– zasada wolności (preambuła i art. 31) → to zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje, gwarancja ochrony prawnej wolności przy jednoczesnym zobowiązaniu wszystkich do szanowania wolności i praw innych osób;
* Konstytucja nie akcentuje prawnonaturalnych źródeł tej zasady, gdyż wolność* człowieka musi z natury rzeczy podlegać* pewnym ograniczeniom ze względu na interes publiczny i wolności i prawa innych. Przesłanki ograniczenia zasady wolności formułuje art. 31 ust. 3. Zasada ta ma także konsekwencje dla zasady godności, dla której pozostawienie jednostce swobody jest istotne, to zbytnie ograniczenie wolności może stanąć* w kolizji także z zasada godności.
* zasadę wolności należy rozpatrywać* w dwóch aspektach:
→ w znaczeniu pozytywnym – to swoboda czynienia wszystkiego, czego prawo nie zakazuje;
→ w znaczeniu negatywnym – nałożenie nakazu może nastąpić→ jedynie wtedy, gdy prawo to przewiduje;
→ te 2 aspekty to formalne pojmowanie zasady wolności (wolność→ jako zakres swobody wyznaczonej prawem), a materialna treść→ zasady wyznaczana jest w każdym konkretnym przypadku;
* zasada ta nigdy w polskich konstytucjach nie była w tak ogólny sposób formułowana, dlatego jest klauzulą generalną (metanormą) określająca sposób i kierunek interpretacji całego systemu norm konstytucyjnych;
– zasada równości (art. 32):
* 3 podstawowe wymiary równości:
→ wymiar prawny;
→ wymiar polityczno-społeczny;
→ wymiar ekonomiczny;
* w Konstytucji zasada ta została skonkretyzowana jako:
→ zasada równości wobec prawa;
→ zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne;
→ zakaz dyskryminacji z jakichkolwiek przyczyny w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym;
* zasada ta nie jest nowa w polskim konstytucjonalizmie i ma bogatą treść* orzeczniczą:
→ zasada równości to równość→ wobec prawa (tzn. nakaz równego traktowania przez organy władzy publicznej) jak i równość→ w prawie (tzn. nakaz uwzględniania zasady równości w procesie stanowienia prawa);
→ nakaz jednakowego traktowania podmiotów i sytuacji podobnych, a podobieństwo wyznaczane przez kryterium cechy relewantnej (TK z 1988 r.);
→ dot. sytuacji prawnej, a nie faktycznej, ale nie jest zakazane stanowienie prawa stwarzającego np. przywileje słabszej grupie (np. dla kobiet – według TK – dyskryminacja pozytywna/uprzywilejowanie wyrównujące);
→ nie ma charakteru bezwzględnego, tj. dozwolone jest usprawiedliwione zróżnicowanie podmiotów podobnych, a wg TK argumenty usprawiedliwiające muszą mieć→ :
→ charakter relewantny, tzn. pozostający w bezpośrednim związku z celem i treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma oraz służyć→ realizacji tego celu i treści (= muszą być→ racjonalnie uzasadnione);
→ charakter proporcjonalny w stosunku do interesu któremu mają służyć→ ;
→ związek z innymi wartościami uznanymi przez konstytucję za usprawiedliwiające uprzywilejowanie podmiotów (np. zasada sprawiedliwości społecznej);
→ zasada równości musi być→ rozpatrywana w ścisłym związku z zasadą sprawiedliwości społecznej;
→ zasada równości ma charakter uniwersalny, bo odnosi się do wszelkich dziedzin funkcjonowania społeczeństwa i do wszelkich zróżnicowań wprowadzanych przez prawo;
→ w Konstytucji dodatkowo zaznaczono niektóre aspekty zasady równości:
zasada równości kobiet i mężczyzn (art. 33);
równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych(art. 25 ust. 1);
zasada równości w prawie wyborczym (art. 96 ust. 2, art. 127 ust. 1 i art. 169 ust. 2);
„równa dla wszystkich” ochrona prawna prawa własności, innych majątkowych i prawa dziedziczenia (art. 64 ust. 2);
dostęp do służby publicznej na „jednakowych zasadach” (art. 60)
PODMIOTY PRAW I WOLNOŚCI
– obywatele – cudzoziemcy:
* uregulowania prawne:
→ Konstytucja;
→ ustawa o obywatelstwie polskim z 1962 r. (niespójna z Konstytucją);
* obywatelstwo nabywa się prawem krwi (art. 34 ust. 1) oraz (wg ustawy):
→ na wniosek osoby zainteresowanej lub z mocy prawa, jak w przypadku repatriantów;
→ uznanie obywatelstwa – decyzja adm. dot. apatrydy stale zamieszkującego w RP;
→ nadanie obywatelstwa postanowieniem prezydenta (bez możliwości skargi);
* utrata obywatelstwa → tylko na wniosek osoby (art. 34 ust. 2);
* cudzoziemcy są podmiotami tych praw, które nie zostały określone kryterium „obywateli”, ale Konstytucja wprowadza możliwość* innych ograniczeń:
→ art. 37 → każdy pod władzą RP ma prawo korzystania z praw i wolności zapewnionych w K., ale ustawa może określać→ wyjątki (ustawa o cudzoziemcach, ale też i inne ustawy szczegółowe), które nie mogą jednak wychodzić→ poza zakres praw przyznanych przez konwencje międzynarodowe;
→ art. 79 ust. 2 → wyłączona możliwość→ skargi konstytucyjnej dla dochodzenia prawa azylu i uzyskania statusu uchodźcy;
* szczególny status – cudzoziemcy pochodzenia polskiego mają prawo do osiedlania się na stałe w RP;
– dzieci (punktem wyjścia ONZ’towska konwencja o prawach dzieci, rat. w 1991 r.):
* obowiązek państwa zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72 ust. 1);
* ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem i demoralizacją (art. 72) min. poprzez:
→ obowiązek szkolny do 18 roku życia (art. 70 ust. 1);
→ zakaz stałego zatrudniania dzieci poniżej 16 lat (art. 65 ust. 3);
* mają wszystkie prawa (chyba, że konieczny jest wiek), ale nie oznacza to pełnej możliwości ich wykorzystywania:
→ dziecko powinno funkcjonować→ w rodzinie (art. 18, 48 ust. 2 i 71);
→ podstawowe decyzje należą do rodziców (art. 53 ust. 3 i art. 70 ust. 3);
→ jednak obowiązek władz wysłuchania dziecka (Art. 72 ust. 3);
→ obowiązek rodziców uwzględniania stopnia dojrzałości dziecka, jego przekonań i wolności sumienia i wyznania (art. 48 ust. 1);
→ w razie braku opieki dziecko ma prawo do opieki i pomocy ze strony władz publicznych (art. 72 ust. 2);
* Rzecznik Praw Dziecka (RPD) – art. 72 ust. 4 – powołany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat, brak kompetencji rozstrzygających, a może jedynie zwracać* się do właściwych organów z wnioskami;
– osoby prawne → kwestia sporna:
* osoby prawne prawa prywatnego: niektóre prawa są nierozerwalnie związane jedynie z osobą fizyczną (prawo do życia), ale wiele praw może przysługiwać* też osobom prawnym (podobna opinia została już zarysowana w orzecznictwie TK – uznano, że osoba prawna może wnosić* skargę konstytucyjną dla ochrony swoich praw);
* osoby prawne prawa publicznego – ze względu na fakt, iż nie są one prostymi zrzeszeniami obywateli realizujących swoje prawa nie uznaje się ich za podmioty praw i wolności z rozdz. II, a ich samodzielność* chroniona jest osobnymi mechanizmami (choć* są sytuacje graniczne, np. K. daje szkołom wyższym autonomię, więc nadaje im prawo);
ADRESACI PRAW I WOLNOŚCI
– wertykalne działanie konstytucyjnych praw i wolności → adresatem praw i wolności są organy władzy publicznej, tj. wszystkie organy o państwowym lub samorządowym charakterze, które sprawują kompetencje władcze. Określonym prawo przypisane są określone obowiązki (o charakterze pozytywnym lub negatywnym) po stronie władz publicznych. W związku z tym jednostce powinna przysługiwać– procedura dochodzenia swych praw. Jest to podstawowa różnica między „prawami i wolnościami” a „zasadami polityki państwa”, z której wynikają tzw. refleksy prawne, tzn. istnieje wprawdzie adresat obowiązku, ale nie ma podmiotu uprawnionego do bezpośredniego dochodzenia realizacji tego obowiązku;
* do wszystkich tych obowiązków odnosi się ogólna zasada najwyższej mocy prawnej Konstytucji i bezpośredniego stosowania jej przepisów (art. 8) instrumentami jakie posiadają: władza ustawodawcza ma stanowić* ustawy zapewniające realizację i ochronę praw i wolności, władz wykonawcza i samorządowa ma za zadanie realizację tych praw w konkretnych przypadkach, a władza sadownicza ma obowiązek ochraniać* prawa i wolności jednostki w jej stosunkach z władzami publicznymi;
– horyzontalne działanie konstytucyjnych praw i wolności → brak jasnej odpowiedzi, ale koncepcja ta ma szerokie uznanie w krajach zachodnich (głównie w RFN – szereg praw i wolności nie tylko chronią obywatela wobec państwa, ale też stanowią podstawy porządku życia społecznego i wywierają bezpośredni wpływ na obywateli) → nie oznacza to możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności za naruszenie normy konstytucyjnej, ale oznacza, że sądy i inne organy nie będą takim działaniom zapewniać– ochrony i egzekucji;
* w polskim orzecz. nie zaznaczyła się jeszcze, choć* można się tego spodziewać* ;
OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI
– konstytucyjne zasady ograniczeń praw i wolności (art. 31 ust. 3):
* aspekt formalny – ustanawiane jedynie w ustawie;
* aspekt materialny – ustanowione dla ochrony następujących zasad:
→ bezpieczeństwa państwa
→ porządku publicznego
→ środowiska
→ zdrowia publicznego
→ moralności publicznej
→ wolności i praw innych osób
– „ograniczenia ograniczeń”: zasada proporcjonalności oraz koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności.
* zasada proporcjonalności – opiera się na idei zakazu nadmiernej ingerencji, tzn. wprowadzenie ograniczeń tylko w zakresie niezbędnym, a podstawową miarą tego, co niezbędne jest porównanie rangi interesu publicznego, któremu dane ograniczenie ma służyć* i rangi prawa czy wolności, które ma zostać* ograniczone („… gdy są konieczne w demokratycznym państwie…”) → 2 idee:
→ ograniczenie może być→ wprowadzone tylko w koniecznym zakresie, tzn. (według TK z 1995) ważne jest udzielenie odpowiedzi na trzy pytania: (1) czy wprowadzana regulacja ustawodawcza jest w stanie doprowadzić→ do zamierzonych przez nią skutków; (2) czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest powiązana; (3) czy efekty wprowadzonej regulacji pozostaną w proporcji do ciężarów nakładanych przez nią na obywatela;
→ ocena odpowiedzi na pytanie czy proporcja zachodzi odniesiono do pojęcia państwa demokratycznego (inaczej demokratyczne państwo prawa), a więc konieczne jest uwzględnienie wszystkich elementów określających istotę demokratycznego państwa prawa. Problem ograniczeń koniecznych w społeczeństwie demokratycznym znalazł szerokie rozwinięcie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka;
* koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności – opiera się na założeniu istnienia takiej części prawa, bez którego dane prawo nie istnieje i takiej części prawa, które stanowi jedynie otoczkę tego prawa, więc bez niego istnienie prawa nie jest zagrożone. Naruszenie istoty prawa należy rozpatrywać* w dwóch wymiarach:
negatywnym – oznaczający nakaz miarkowania ograniczeń;
pozytywnym – nawet w przypadku chronienia wartości wymienionych w art. 32 ust. 3 nie można naruszyć rdzenia praw i wolności;
→ naruszenie to nie tylko zniesienie, ale również wprowadzenie takich ograniczeń, które uniemożliwiają realizację prawa;
– technika harmonizowania/balansowania kolidujących ze sobą interesów:
* ograniczenia możliwe tylko gdy konstytucja to wyraźnie dopuszcza;
* stosowanie tej techniki musi opierać* się na kryteriach aksjologicznych, które należy odnaleźć* w Konstytucji, jak demokratyczne państwo prawne, zasada godności, równości i wolności;
* poszczególne prawa i wolności mają różną rangę ze względu na stopień związku z w/w naczelnymi zasadami → podział na prawa pierwszej (osobiste i polityczne) i drugiej (socjalne i ekonomiczne) kategorii;
* wskazówką powinny być* też uregulowania dotyczące poszczególnych praw i możliwości ich ograniczania (art. 53 ust. 3, art. 58 ust. 2, art. 59 ust. 4, art. 60 ust. 3, art. 64 ust. 3);
– szczególna sytuacja → w razie wystąpienia stanu nadzwyczajnego – 3 kwestie:
* istotą stanu nadzwyczajnego jest wprowadzenie ograniczeń praw i wolności jednostki, więc najważniejsze jest ustalenie zakresu i procedur wprowadzania tych ograniczeń;
* unormowania w prawie międzynarodowym – specjalny tryb notyfikacji i zakaz ograniczania najbardziej podstawowych praw (MPPO rat. w 1977 i EKPCz rat. w 1992);
* Konstytucja ustanawia trzy typy stanów nadzwyczajnych, i dla każdego ustanowiony jest odrębny reżim prawny, w tym dopuszczający ograniczenia praw i wolności jednostki;
SYSTEM PRAW I WOLNOŚCI W KONSTYTUCJI Z 1997
– dwuwarstwowe pojmowanie norm o prawach jednostki – przepis musi być– rozumiany jednocześnie jako:
* prawo podmiotowe z możliwością wymuszenia jego realizacji przez władze publiczne, przede wszystkim na drodze sądowej;
* wytyczna działania dla całego systemu władz publicznych, wyrażająca określoną wartość* , której realizacja jest ogólnym obowiązkiem wszystkich władz publicznych;
→ szerokie rozwinięcie w niem. doktrynie (głównie w FTK) – subiektywny (obronny) i obiektywny aspekt praw człowieka;
– przedmiotowa klasyfikacja praw i wolności (nawiązanie do systematyki ONZ-owskich Paktów Praw Człowieka):
* prawa i wolności osobiste (art. 38-56);
* polityczne (art. 57-63);
* ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 64-76);
* artykuły 82-86 poświęcono obowiązkom jednostki;
Prawa i wolności osobiste – określone jako prawa człowieka (wyjątki art. 52 ust. 4 i 5, art. 55 i 56):
– prawo do życia (art. 38) → „zapewnienie prawnej ochrony życia” – prawo ujęte bardzo ogólnie ze względu na kontrowersje dot. nasciturusa, kary śmierci, i in.;
– nietykalność– osobista to min.: zakaz eksperymentów medycznych (art. 39), zakaz tortur (art. 40), zakaz pozbawienia wolności, z wyłączeniem sytuacji przewidzianych przez ustawę (art. 41), nienaruszalność– mieszkania (art. 50);
– prawo do rzetelnej procedury sądowej to min.: prawo do sądu dot. wszystkich spraw i sporów, w których jednostka jest stroną (art. 45), prawo do obrony (art. 42 ust. 2), zasada nullum crimen nulla pooena sine lege (art. 42 ust. 1), domniemanie niewinności (art. 42 ust. 3), wyłączenie przedawnienia dla zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości (art. 43); zawieszenie przedawnienia w stosunku do przestępstw funkcjonariuszy publicznych (art. 44);
– prawo do ochrony prywatności (art. 47) obejmuje prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, prawo do decydowania o swoim życiu osobistym, w szczególności:
* zakaz zobowiązywania do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań czy wiary (art. 53 ust. 7);
* autonomia stosunków rodzinnych (art. 48 i art. 53 ust. 3);
* ograniczenia dot. ujawniania, pozyskiwania i dostępności do informacji o osobach prywatnych (art. 51);
→ prawo to znalazło ujęcie w orzecz. TK i SN;
– wolność– przemieszczania się (art. 52) obejmuje:
→ swobodę przemieszczania się po RP;
→ swobodę wyboru miejsca zamieszkania i pobytu;
→ swobodę opuszczenia RP (prawo do paszportu);
* możliwość* wprowadzania ograniczeń zgodnych z art. 31 ust. 3, ale prawem bezwzględnym są:
→ zakaz banicji (art. 52 ust. 4) – dot. tylko obywatela polskiego;
→ zakaz ekstradycji obywatela polskiego (art. 55 ust. 1), każdej osoby podejrzanej o polityczne przestępstwo bez użycia przemocy (art. 55 ust. 2) oraz na mocy EKPCz, gdy zachodzi prawdopodobieństwo, że dana osoba będzie poddana tam nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu → o dopuszczalności orzeka sąd;
– wolność– sumienia i religii (art. 53) musi być– rozpatrywana na tle konstytucyjnego statusu kościołów i związków wyznaniowych oraz ich relacji (art. 25). Obejmuje w szczególności:
* wolność* wyznawania i życia zgodnie ze swoją religią, z czym związane jest prawo odmowy służby wojskowej z powodu przekonań religijnych (art. 85 ust. 2);
* swoboda uzewnętrzniania religii;
* swoboda posiadania świątyń i innych miejsc kultu;
* prawo do korzystania z pomocy religijnej tam gdzie się znajdują (dot. przede wszystkim więźniów, żołnierzy, chorych, uczniów, itp);
* prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami;
→ nie jest szczegółowo unormowana w konstytucji;
→ dot. też wolności światopoglądowej;
– wolność– wyrażania poglądów i opinii (art. 54) to wolność– wyrażania poglądów; uzyskiwania informacji i ich rozpowszechniania → w praktyce realizowane jest poprzez wolność– prasy i druku i jest uważana za jedną z podstawowych zasad demokracji i pluralizmu politycznego → art. 14 i art. 54 (zakaz cenzury i koncesjonowania prasy);
* regulacja wolności wyrażania poglądów ma zbyt wąski wymiar;
* szczególny wyraz → wolność* twórczości artystycznej, badań naukowych i ogłaszania ich wyników oraz wolność* nauczania (art. 73);
Prawa i wolności polityczne – część przyznana wszystkim, a związane z udziałem w życiu publicznym przyznane tylko obywatelom;
– prawa związane z udziałem w życiu publicznym to:
* prawo głosowania w wyborach i referendach (art. 62);
* prawo kandydowania w wyborach (art. 99 i art. 127 ust. 3);
* prawo inicjatywy ustawodawczej (art. 118 ust. 2);
* prawo dostępu do służby publicznej (art. 60) – dot. też wojska, a kontrola odmowy przez sądy;
* prawo uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne (art. 61);
* prawo petycji, wniosków i skarg w interesie publicznym, własnym, osoby trzeciej za jej zgodą (art. 63);
– wolność– zgromadzeń (art. 57) – wg. TK warunkiem jest pokojowy charakter zgromadzeń;
– wolność– zrzeszania się (art. 58), ale możliwa jest sądowa rejestracja, a zakaz może wydać– sąd (TK dla partii);
* to nie tylko prawo jednostek, ale jako jedna z podstawowych zasad ustroju (patrz zasada społeczeństwa obywatelskiego);
* formy zrzeszeń:
→ art. 11 – wolność→ partii politycznych;
→ art. 59 – wolność→ związków zawodowych (tzw. wolność→ koalicji), organizacji społeczno-zawodowych rolników i organizacji pracodawców;
* ograniczeniem dla tej wolności jest wymóg zgodności z prawem, w szczególności zakaz odwoływania się do totalitarnych metod i praktyk działania faszyzmu, komunizmu i nazizmu, nienawiści rasowej i narodowościowej, stosowania przemocy i utajniania struktur;
→ możliwe ograniczenie w stosunku do osób, których funkcja lub stanowisko wymaga apolityczności;
Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne – katalog tych praw to:
– prawo do własności (art. 20, 21, 64) – rozróżnienia:
* jako jedna z podstaw społecznej gospodarki rynkowej, z priorytetem dla własności prywatnej;
* jako jedno z praw człowieka, podlegające ochronie → 2 znaczenia:
→ sens cywilistyczny – art. 64 ust. 1 i 2 „ochrona własności, innych praw majątkowych i prawa dziedziczenia”;
→ sens ogólny – art. 21 ust. 1 – jako określenie zbiorcze dla praw majątkowych
* zasady dot. prawa własności:
→ równa dla wszystkich ochrona własności, innych praw majątkowych i dziedziczenia;
→ wywłaszczenie tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem (art. 21 ust. 2);
→ ograniczenia własności (cywilne znaczenia) nie mogą naruszyć→ istoty tego prawa (art. 64 ust. 3);
→ przepadek rzeczy tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu (art. 46);
* najważniejsze tezy z wyroku TK (P11/98 – podsumowujący):
→ prawo to i jego gwarancje należy konstruować→ na tle ogólnych zasad ustroju, z których wynika, że zagwarantowanie ochrony własności jest obowiązkiem państwa i wartością wyznaczając kierunek interpretacji art. 64 oraz innych uregulowań;
→ nie jest ius infinitum, więc jego ochrona nie może mieć→ charakteru bezwzględnego;
→ art. 64 ust. 3 ma 2 role: jako podstawa ograniczeń tego prawa oraz jako kryterium oceny wprowadzonych ograniczeń;
→ ograniczenia tego prawa muszą być→ oceniane także na podstawie art. 31 ust. 3;
→ ograniczenia są dopuszczalne o ile nie naruszają istoty tego prawa;
* TK o dziedziczeniu – korelat i dopełnienie prawa własności, a na mocy art. 21 ust. 1 należy do zasad ustroju, więc niemożliwe jest pozbawienie własności cechy dziedziczenia, natomiast innych praw tak;
→ regulacje dot. spadków nie mogą wprowadzać→ ukrytego wywłaszczenia;
* z prawem tym wiąże się prawo z art. 77 ust. 1 do wynagrodzenia za szkodę wyrządzoną niezgodnie z prawem przez organ władzy publicznej;
– swoboda działalności gospodarczej (art. 22) – choć– jako zasada ustroju, to wg TK może stanowić– podstawę konstruowania prawa podmiotowego;
– uprawnienia pracownicze – brak prawa do pracy (jest jako zasada polityki państwa), ale stworzono pewne szczegółowe prawa związane z pracą:
* prawo do wolności zawodu i miejsca pracy (art. 65 ust. 1);
* prawo do minimalnego wynagrodzenia (art. 65 ust. 4);
* prawo do bezpiecznych warunków pracy (art. 66 ust. 1);
* prawo do urlopu (art. 65 ust. 2);
* prawo do koalicji (art. 59 ust. 1) i związane z tym uprawnienia związków do zawierania zbiorowych układów pracy, prowadzenia sporów zbiorowych i strajków (art. 59 ust. 2 i 3);
* zasada ogólna → praca pod ochroną RP → uprawnienia państwa do nadzoru nad warunkami pracy (art. 24 zd. 2), zakaz stałego zatrudniania dzieci do 16 lat (art. 65 ust. 3); określanie minimalnego wynagrodzenia (art. 65 ust. 4) i maksymalnego czasu pracy (art. 65 ust. 2) wpływa na swobodę przedsiębiorczości;
– prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67) – dot. obywateli; sytuacje:
* niezdolności do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa;
* emerytury;
* niezawinionego bezrobocia;
* w ogólnych zasadach – prawo dla rodzin w bardzo trudnej sytuacji do szczególnej pomocy (art. 71 ust. 1);
– prawo do opieki zdrowotnej (art. 68) poza ogólną normą o prawie do ochrony zdrowia:
* obowiązek stworzenia i utrzymywania publicznej służby zdrowia;
* zasady polityki:
→ szczególna opieka dla pewnych kategorii osób (kobiety ciężarne, niepełnosprawni, starzy, dzieci);
→ obowiązek zwalczania epidemii i zapobiegania skutkom degradacji środowiska;
→ popieranie rozwoju kultury fizycznej;
* osobne uregulowania szczególne dot. pomocy osobom niepełnosprawnym (art. 69) i kobietom przed i po urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2);
– prawo do nauki (art. 70) – a do 18 roku życia jest obowiązkiem; bezpłatna nauka w szkoła publicznych (wyjątek – szkoły wyższe – wyrok TK);
* zasady polityki dot. nauki → powszechny i równy dostęp do wykształcenia, min. poprzez tworzenie systemów pomocy finansowej dla uczniów i studentów;
* inne prawa związane z prawem do nauki:
→ wolność→ (dla rodziców) wyboru szkoły publicznej lub innej;
→ wolność→ tworzenia szkół niepublicznych wszystkich szczebli;
→ wolność→ nauczania (art. 73), szczególnie w przypadku szkół wyższych (autonomia);
– prawo do informowania o stanie środowiska i jego ochronie (art. 74) w związku z zasadą polityki dot. zapewniania bezpieczeństwa ekologicznego i obowiązkiem władz publicznych ochrony środowiska, przy wspieraniu działań obywateli;
Inne zasady polityki, nie sprzęgnięte z prawami jednostek:
– opieka i ochrona małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny (art. 18) i obowiązek uwzględniania dobra rodziny (art. 71 ust. 1) i dobra dziecka (art. 72);
– opieka nad weteranami walk o niepodległość– , zwłaszcza inwalidami (art. 19);
– polityka sprzyjająca zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, przeciwdziałanie bezdomności (art. 75);
– ochrona konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 76);
OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI
– szczególne ograniczenie ochrony niektórych praw (art. 81) → tzn. tylko w granicach określonych w ustawie (czyli ograniczenie bezpośredniego stosowania Konstytucji, ale wciąż nie mogą one pozbawiać– tych praw ich istoty i art. 81 nie wyklucza skargi konstytucyjnej):
* art. 65 ust. 4 i 5 (minimalne wynagrodzenie oraz polityka zwalczania bezrobocia), art. 66 (bezpieczne i higieniczne warunki pracy), art. 69 (pomoc dla niepełnosprawnych), art. 71 (opieka nad rodziną i macierzyństwem) i art. 74-76 (bezpieczeństwo ekologiczne, zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, ochrona konsumentów);
– podstawowa droga ochrony – droga sądowa → art. 45 – prawo do sądu, art. 77 ust. 2 – zakaz zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności i praw, art. 78 – zasada dwuinstancyjności (możliwe wyjątki);
* podkreślenie cywilnej odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem działania funkcjonariuszy (art. 77 ust. 1 – szerszy niż w kc);
– procedury szczególne:
* skarga konstytucyjna – może wnieść* każdy, czyje prawa konstytucyjne zostały naruszone ostatecznym orzeczeniem wydanym przez sąd lub organ administracji → wąska skarga konstytucyjna – tylko przeciwko normie na podstawie, której dokonano orzeczenia (art. 79);
* wniosek do RPO – może wystąpić* każdy o pomoc w ochronie swoich praw i wolności naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80)
KONSTYTUCYJNE OBOWIĄZKI JEDNOSTKI
– wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego, gdyż ograniczenia praw i wolności mogą tworzyć– po stronie adresatów określone obowiązki → nie są bezpośrednio stosowane, gdyż nałożenie obowiązku na jednostkę musi być– zawsze wprowadzone na podstawie ustawy:
* obowiązek wierności RP i troski o dobro wspólne (art. 82);
* obowiązek obrony Ojczyzny lub służby zastępczej (art. 85);
* obowiązek przestrzegania prawa RP (art. 83);
* obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (art. 84);
* obowiązek dbałości o stan środowiska i odpowiedzialność* za spowodowane szkody (art. 86);