1
KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI W
PAŃSTWIE
HISTORIA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA:
Pierwszymi dokumentami , które odnosiły się do kwestii praw oraz wolności jednostki są m.in.
Wielka Karta Wolności z 1215 roku (Anglia), przywilej szlachecki- neminem captivabimus... -z 1433
roku (Polska), czy Petycja Praw z 1689( także Anglia).Przykładowo Magna Charta Libertatum stanowiła
pierwsze w Anglii sformułowanie wolności osobistej i politycznej o charakterze demokratycznym.
Artykuł 39 dotyczący wolności osobistej gwarantował niemożność pozbawienia wolności bez wyroku
sądowego.
Kolejne akty pojawiają się w XVIII wieku , ale już na kontynencie amerykańskim, gdy 12 marca
1776 roku Wirginia przyjmuje Bill of Rights (Kartę Praw) . Następne uregulowania praw i wolności
pojawiają się w Deklaracji Niepodległości z 4. lipca 1776 roku oraz w dziewięciu pierwszych
poprawkach do Konstytucji Stanów Zjednoczonych nazwanych Bill of Rights.
Na nowożytne koncepcje statusu jednostki powstałe w Europie największy wpływ miała
rewolucja burżuazyjna we Francji oraz jej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789
roku. Sformułowano w niej prawa osobiste człowieka zwane prawami obywatelskimi. Wymienia ona
prawa osobiste ,naturalne ,niezbywalne i święte. Gwarantuje przede wszystkim równość wobec prawa,
wolność sumienia , wolność gospodarczą, nienaruszalność prawa własności prywatnej (określanej jako
prawo święte).
W nowożytnym ujęciu praw i wolności człowieka wyróżniamy dwa trendy:
- indywidualistyczny
- uniwersalistyczny( kolektywistyczny)
Koncepcja indywidualistyczna opiera się niejako na nauce szkoły prawa natury , według której
jednostka ludzka posiada pewne niezbywalne prawa takie jak: życie, wolność, własność. Są to prawa
istniejące obiektywnie , więc niezależnie od istnienia państwa, są pierwotne wobec niego. Tym
samym państwo nie może ingerować w ich sferę , przeciwnie –powinno( a to może) zapewnić ich
ochronę. Ważna w tym ujęciu jest godność człowieka będąca wartością przyrodzoną , niezbywalną,
nienaruszalną i wynikającą z faktu bycia człowiekiem. Państwo jest sprowadzone do pozycji
wtórnej, ponieważ powstało na mocy umowy społecznej czyli umowy powołanej przez ludzi, dla
ludzi, a głównie dla ich ochrony i współdziałania. Pierwsze akty dotyczące praw i wolności jednostki,
2
jej statusu zawierały uregulowania tych praw które wówczas były najważniejsze dla społeczeństwa,
a były to wolności osobiste, prawa polityczne oraz prawo własności. Są to prawa określone dziś
prawami pierwszej generacji. Dzięki wyodrębnieniu praw niejako najbardziej wtedy zagrożonych
naruszeniem ich przez państwo . Kreowało się pojęcie praw negatywnych i ukonstytuował się status
negativus jednostki w państwie, które nie mogło ingerować w swobodę obywateli, oczywiście z
pewnymi wyjątkami. Zmieniło się w XVIII I XIX wieku spojrzenie na państwo, zwrócono uwagę
na jego aktywną rolę w życiu społeczno-gospodarczym, więc zmieniła się również tradycyjna
koncepcja prawa naturalnego. Zaczęto uznawać, że prawa naturalne maja charakter ewolucyjny,
więc także muszą podlegać pewnym ograniczeniom( wpływ rodzącej się szkoły pozytywnej). W
nowych warunkach społeczno -gospodarczych powstają także prawa dotyczące zbiorowości ( np. w
związku z powstaniem partii politycznych), czy prawa związane ze sfera socjalną ( np. ochrona
zdrowia , nauka).Nazwane są one dziś prawami drugiej generacji.
Kolejną koncepcją( na nowo odkrytą w XX wieku) jest ujęcie uniwersalistyczne, w którym
nadrzędna kwestia są interesy i cele państwa względem praw obywatelskich traktowanych
instrumentalnie. Kolektywistyczna koncepcja porządku społecznego opiera się na założeniu
podporządkowania jednostki celom i potrzebom społeczeństwa jako całości. Jedynym źródłem
praw jednostki była wola państwa , która to wola nie była ograniczona żadnymi prawami. W Polsce
wyrazicielka owej koncepcji była Konstytucja z 1952 roku , znowelizowana w 1976.
Prawa człowieka – to nic innego jak prawa i wolności jednostki, podlegające ochronie, są one prawami
pierwotnymi (przypisanymi każdej jednostce, osobie ludzkiej), są one prawami niezależnymi od
przynależności państwowej. Źródłem tych praw jest prawo naturalne ( wg. Którego większość praw jest
przyrodzoną godnością istoty ludzkiej). P. człowieka mają charakter ponadpaństwowy, niezbywalny i
nie naruszalny.
Teoria praw człowieka znana była już w okresie starożytność ( stoicka koncepcja wolności i równości –
prawo naturalne jest nam dane razem z rozumem, a ty samym wynika z tego, że wszyscy ludzie są sobie
równi, wszyscy mają równe prawa i wszyscy powinni stosownie do tego postępować „My jesteśmy
wszyscy braćmi i na równy sposób mamy Boga za Ojca”). Dalej owe zagadnienie rozwijane było przez
Tomasza z Akwinu (XIII w), jednak dopiero szkoła prawa natur i związana z nią teoria umowy
społecznej Locka i Rousseau znalazły dobre pole, podatny grunt realiów społecznych końca XVIII
wieku związanych z walka z absolutyzmem i tworzeniem pierwszych konstytucji pisanych.
Prawnonaturalne uzasadnienie praw jednostki było mocno akcentowane w początkowych aktach
konstytucyjnych. Te akty przejmowały niezbywalne prawa jak: życie, wolność, dążenie do szczęścia,
jako najważniejsze, a jeżeli forma rządów będzie zagrażać tym prawom naród ma obowiązek obalić rząd
i powołać nowy.
3
Nowożytne akty konstytucyjne „ nie powoływały do życia” praw człowieka, a jedynie deklarowały
już ich istnienie, ograniczając się tylko do określenia obowiązków państwa polegających na ich
ochronie.
W początkach konstytucjonalizmu ukształtowały się dwie kategorie praw człowieka:
liberalne, fundament tutaj stanowiły wolności osobiste( była to sfera wolna od ingerencji państwa
tzw: STATUS NEGATIVUS), te wolności to : nietykalność osobista, wolność sumienia i wyznania
oraz nienaruszalność mieszkania, korespondencji itp.
Prawa i wolności polityczne( są to pochodne idei demokracji, główny cel to zagwarantowanie
jednostce głosu w aparacie władzy), należą tu: prawo wyborcze, wolność zgromadzenia, zrzeszania
się czy wolność słowa- są to tzw: STATUS ACTIVUS.
Ustawodawstwo socjalne zapoczątkowane w II połowie XIX wieku ( Anglia, Niemcy) ukształtowało
III kategorie praw człowieka – prawa społeczne, jednak mimo wprowadzenia tych praw do
konstytucji europejskich, długo nie pojmowano tych praw w ramach praw człowieka. Uznanie ich
jako praw człowieka związane jest z rozwojem międzynarodowej ochrony praw społecznych.
Prawa podstawowe – zespól praw jednostki wyróżniających się z ogółu praw przysługujących
obywatelom w danym państwie z racji zajmowania wyższego miejsca w hierarchii wartości
akceptowanej powszechnie przez społeczeństwo i państwo. Analizując te prawa należy wyróżnić dwa
kryteria:
Formalne – tutaj wyróżnienie praw podstawowych jest jasne, lecz w tej materii decyduje
subiektywizm ustawodawcy zaliczający dane prawo do kategorii praw podstawowych.
Materialne – zgodnie z nim za podstawowe prawa uznane są prawa najistotniejsze z punktu
widzenia interesów obywateli i państwa, niezbędne do zagwarantowania innych praw
obywatelskich, które dotyczą podstawowych dziedzin życia społecznego jednostki jako obywatela.
Te prawa podstawowe dotyczą w pierwszym rzędzie obywateli jako indywidualnych osób fizycznych.
Jednak coraz częściej państwo gwarantuje większość praw także obcokrajowcom, którzy przebywają na
ich terytorium. Te prawa posiadają granicę określaną na dwa sposoby poprzez wskazanie formy
ograniczeń i podstawy merytorycznej samych początków ochrony praw jednostki jako wyłączną formę
ograniczeń wskazywano ustawę, natomiast wśród merytorycznych kryteriów ograniczeń konstytucje
wymieniają najczęściej: prawa podstawowe innych osób, bezpieczeństwo państwa, moralność, zdrowie,
porządek publiczny czy ochrona środowiska.
Prawa obywatelskie – pierwotnie to zespół pr. Przyznanych jednostce przez porządek prawny
określonego państwa w oparciu o kryterium przynależności państwowej. Na tak rozumiane pr.
Wskazuje m.in. Deklaracja Praw... z 1789roku oraz europejskie konstytucje uchwalone w XIX i w II
poł. XX wieku. Obecnie zaciera się granica pomiędzy pojęciem pr. Człowieka a obywatela ( są to
pojęcia używane zamiennie ). Współcześnie rozumie się pr. Obywatelskie jako wszelkie pr.
4
Podmiotowe przysługujące obywatelom wobec państwa. Są to pr. O charakterze publicznym, dotyczą
wyłącznie relacji między jednostką a państwem. Prawa obywatelskie można podzielić na:
- gwarantowane konstytucyjnie, w te prawa nie można ingerować ( chyba, ze wynika to z zastrzeżeń
konstytucji zezwalających na to ).
- Chronione na podstawie ustawy , tu te pr. Są regulowane ustawami zwykłymi, zmieszane są w
znacznej liczbie przepisów, z których często pr. Podmiotowe ni wynikają wprost. Pr. Obywatelskie
są realizowane w zakresie wyznaczonym przez ustawę i zgodnie z procedurami określonymi przez
nią bądź akty wykonawcze do nich.
Wolności obywatelskie – to kategoria praw podstawowych, które służą zapewnieniu obywatelom sfery
wolnej od ingerencji państwa ( „wolność od państwa”) oraz terenu nieskrępowanych działań
społecznych i politycznych ( „wolność w państwie”). Wolności obywatelskie są przejawem ogólnie
pojmowanej wolności człowieka, mają najściślejszy związek z prawnonaturalnym uzasadnieniem praw
człowieka. Wolności jako te pierwsze zostały zdeklarowane i sprecyzowane przez nowożytne państwa,
są one pierwotne wobec pr. Obywatelskich i stanowią ich gwarancję, gdyż tylko wolna jednostka może
w pełni korzystać ze swoich praw. Prawo nie tworzy wolności lecz jedynie określa jej granice. Katalog
wolności obywatelskich to wolności:
- osobiste
- polityczne
- społeczne
- ekonomiczne
- kulturalne
Praktyka uwidacznia brak ostrej granicy między wolnościami a prawami obywatelskimi.
Współcześnie wszystkie wolności obywatelski ujęte w konstytucji przysługują jednostkom bez wzglądu
na przynależność państwową.
Prawa podmiotowe – (pojęcie związane z aksjologią)- są to podstawowe i pochodne sytuacje
prawne obywateli ( uprawnienia , kompetencje).
Gwarancje praw – zespól czynników i środków sprzyjających lub zapewniających urzeczywistnienie
praw jednostki; dzielimy je na gwarancje
- materialne
- formalne
Materialne gwarancje praw- związane są z ogólnymi cechami ustroju gospodarczego, społecznego,
politycznego ;
5
Formalne gwarancje praw ( instytucjonalne, prawne)- są to albo gwarancje pośrednie (zasady i
instytucje prawne i dla nich realizacja praw obywatelskich jest celem drugorzędnym) lub bezpośrednie
(kreowane z zamiarem wyposażenia obywateli w bezpośrednie środki dochodzenia ich swobód i praw).
MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PRAW JEDNOSTKI:
I. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela- uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ dnia 10. grudnia 1948 roku; stwierdza m.in. że każdy człowiek rodzi się wolny i równy ,
że ma prawo do życia, wolności , pracy i wypoczynku. Niejednokrotnie traktowana jako wyraz
prawa naturalnego.
II. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności uchwalona w
1950 roku. Stanowi katalog 26 praw i wolności sformułowanych w ten sposób , że można ja
traktować bezpośrednio. Określa tez jakich praw w żadnych okolicznościach nie można zwiesić
albo ograniczyć. Pojawia się w niej bardzo ważne prawo skargi obywatela przeciwko własnemu
państwu( weszło ono w życie w 1956 roku).
III. W 1961 roku zostaje przyjęta Europejska Karta Społeczna ( w ramach Rady Europy)- ma ona
ogromne znaczenie gdyż formułuje 19 praw socjalnych podnosząc je do rangi praw człowieka.
Polska ratyfikowała m.in. Międzynarodowe Paty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ,w 1997 roku , protokół umożliwiający skargę obywatela w
1991 roku, oraz Europejską Konwencję Praw Człowieka z 1992 roku.
Prawa i wolności obywatelskie na gruncie konstytucji z 1952 roku i Małej konstytucji z 1992
roku
W konstytucji PRL wzorowanej na konstytucji ZSRR z 1936 roku dominowała koncepcja
kolektywistyczno-uniwersalistyczna. Do podstawowych cech w odniesieniu do praw podstawowych
owej konstytucji zaliczyć można: klasowość, deklaratywny charakter odnośnych postanowień ustawy
zasadniczej, wskazanie na materialne gwarancje wszystkich praw z pominieńciem gwarancji formalnych
oraz rozwojowy charakter instytucji praw i wolności .
Prawa podstawowe zostały potraktowane jako funkcja ustroju gospodarczego i politycznego (dlatego
też rozdział o prawach znalazł się w końcowych postanowieniach konstytucji ). Poszczególne prawa i
ich gwarancje materialne formułowane były w sposób lakoniczny albo wręcz ogólnikowy. W tych
fundamentalnych błędach ustrojodawcy w zakresie regulacji praw podstawowych zagubił się postępowy
6
element normowania praw obywatelskich- podniesienie do rangi praw konstytucyjnych praw
społecznych i kulturalno- oświatowych. Na gruncie tejże konstytucji brakowało rozwiązań prawnych
inspirujących sądowe stosowanie konstytucji powodując ze organy wymiaru sprawiedliwości nie
stosowały bezpośrednio i samoistne ustawy zasadniczej. Adresatem praw jednostki określonych w
konstytucji były w praktyce jedyne organy stanowiące prawo( parlament i rząd ) i to w sytuacji braku
prawnych mechanizmów kontrolnych bez względu na to czy ich działalność prawotwórcza jest zgodna z
wola i intencja ustrojodawcy.
Niepełność i niespójność unormowania konstytucyjnego otworzyły możliwość rozwijania bądź
ograniczania praw obywatelskich w drodze poza konstytucyjnej i to często bez podstaw ustawowych.
Dopiero w 1976 roku ustrojodawca uznał, że należy zmienić niektóre postanowienia rozdziału o
prawach podstawowych, tak wiec wprowadzono do konstytucji kilka nowych praw politycznych i
społecznych tj. tworzenie związków zawodowych, prawo uczestniczenia w konsultacjach społecznych,
prawo korzystania ze środowiska naturalnego, prawa kombatantów.
W realizacji praw przyznanych konstytucyjnie obywatelom można wyróżnić dwa okresy. W
pierwszym etapie (od uchwalenia konstytucji w 1952 do lat siedemdziesiątych) urzeczywistnianie praw
podstawowych w niewielkim zakresie miała charakter wykonania Konstytucji. Owa realizacja dotknięta
była kilkoma wadami: przez długi okres nie uchylano przepisów sprzecznych z Konstytucją, ustawowe
przepisy mające wykonywać Konstytucje nie były przez wiele lat, podejmowane były akty prawne
będące w kolizji z Konstytucją zarówno co do formy, jak i treści. W analizowanym okresie ustawowe
unormowanie było nie wystarczające i w takich dziedzinach jak wolność słowa, prawo do pracy,
nietykalność osobista, przez wiele lat brak było wyczerpujących, kompleksowych regulacji. Szereg
aktów regulujących prawa podstawowe miało charakter samoistny i były one często bardzo niskiej
Rangi, choć regulowały tak istotne kwestie, jak ochrona stosunku pracy, zakładanie czasopism, dostęp
do informacji, użycie środków przymusu bezpośredniego przez milicję. Analiza tych aktów wskazuje,
że nie dawały one uprawnień do dochodzenia przez obywateli swoich praw.
W drugim okresie (od lat siedemdziesiątych )zmiany miały kilka wątków: konstytucyjny, ustawowy,
doktrynalny i praktyczny( w najmniejszym stopniu przeobrażenia widoczne były w samym normowaniu
praw obywatelskich). Z rozdziału VIII Konstytucji PRL usunięto część gwarancji materialnych, nie
zastępując ich nowymi. W rozdziale I zagwarantowano wolność partii politycznych, wolność
działalności gospodarczej i wolność własności. Ukształtowany katalog praw i wolności podstawowych
objął 8 praw politycznych, 7 praw i wolności osobistych oraz 4 prawa i wolności ekonomiczne, 4
kulturalne i 6 socjalnych. Istotne zmiany przyniosły regulacje ustawowe takie jak: prawo prasowe
(1984), zniesienie cenzury (1990), ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (1989), ustawa
o Rzeczniku Praw Obywatelskich (1987), prawo o stowarzyszeniach (1989), ustawa o partiach
politycznych (1990 i 1997), prawo o zgromadzeniach (1990). Analizując te akty można wywnioskować,
że nastąpiła zasadnicza zmiana koncepcji statusu jednostki w państwie w kierunku
indywidualistycznym.
7
Istotnemu wzbogaceniu uległ system zwiększenia sądowej kontroli ograniczeń praw obywateli.
Ważną gwarancją jest instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich, podejmując interwencje w zakresie
naruszeń praw podstawowych. Trybunał Konstytucyjny (1982) potwierdzał swą rolę gwaranta praw
podstawowych, a przede wszystkim przekonał, iż prawa zawarte w konstytucji to nie tylko zasady
ustroju, ale można i trzeba wysuwać z nich normatywne konsekwencje. Owy Trybunał wypowiadał się
w kluczowych kwestiach: ustalenie treści równości wobec prawa, ochrony własności, wolności
sumienia, wyznania czy zrzeszania się , zasady niedziałania prawa wstecz, ochrony praw nabytych.
Wspólną zasługą nauki prawa i organów ochrony prawa jest kształtowanie i propagowanie
poszczególnych elementów koncepcji praw człowieka i obywatela, jak choćby zasady integralności
praw człowieka. Oznacza ona jedność, niepodzielność i współzależność wszystkich prawa, mimo
uznania ich normatywnej dychotomi.
KONSTYTUCJA POLSKI Z 23 KWIETNIA 1997 roku I STATUS JEDNOSTKI W NIEJ
ZAWARTY:
Katalog praw i wolności w obowiązującej Konstytucji zawarty jest przede wszystkim w
Rozdziale II zatytułowanym „Wolności , prawa, i obowiązki człowieka i obywatela” . Rozdział ów
podzielony jest na 6 podrozdziałów:
1. Zasady ogólne
2. Wolności i prawa osobiste
3. Wolności i prawa polityczne
4. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
5. Środki ochrony wolności i praw
6. Obowiązki.
Umiejscowienie tego katalogu na pozycji drugiej w strukturze konstytucji ma ogromne
znaczenie praktyczne. Jest to wynik głównie przyjęcia przez twórców konstytucji zasad nurtu ideologii
prawnonaturalnej ( a nie jak proponowali niektórzy umiarkowanego pozytywizmu). Wysunięcie na
czoło Konstytucji owego rozdziału ukazuje niejako służebną rolę państwa wobec społeczeństwa .Ważne
jest również tytułowanie podrozdziałów- na początku wymienione są wolności( pewne sytuacje
pierwotne), kolejno wymienione są prawa. Rozdział II to artykuły 30-86, z czego 8 pierwszych
stanowią zasady ogólne określające zakres podmiotowych praw i wolności oraz stanowiące reguły
interpretacyjne dla unormowania podstawowych praw i wolności. Tymi regułami , ideami przewodnimi
są ( wg prof. Garlickiego):
- zasada godności
- zasada wolności
8
- zasada równości
Najistotniejszą z nich jest zasada godności człowieka ujęta już w Preambule , a w Rozdziale II
w art. 30:
„Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i
obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych” .
Pojęcie godności człowieka obecnie uznawane jest niemalże za wartościujący punkt wyjścia ,
podstawę koncepcji indywidualistycznych pojmowania statusu jednostki. Obecne jest ono w filozofii
chrześcijańskiej, w nauce społecznej kościoła, u filozofów(np. u Kanta )czy w wielu dokumentach
międzynarodowych tj. Karta Narodów Zjednoczonych czy w konstytucjach współczesnych państw(np.
Niemcy czy Hiszpania), a także w orzecznictwie. Pojęcie godności jest trudne do zdefiniowania ,
dlatego wskazujemy cechy pojęcia , co pomoże nam w jego zrozumieniu:
1. źródłem godności nie jest prawo stanowione lecz prawo naturalne – stad określenia godności
jako przyrodzonej każdemu człowiekowi , niezależnie od istnienia prawa pozytywnego,
2. jest to zasada nienaruszalna , co oznacza że jeżeli sam zainteresowany nie może się jej
zrzec, to tym bardziej nie może ograniczyć itp. jej prawodawca; funkcja państwa w tej
kwestii ogranicza się do ochrony godności,
3. przysługuje każdemu człowiekowi w równym stopniu, więc: niedopuszczalne są jej
stopniowania oraz staje się ona podstawą m.in. zasady równości,
4. jest to fundament, podstawa całego konstytucyjnego porządku, a nie jedno z wielu praw czy
wolności- jest to norma podstawowa czyli Grundnorm, dlatego pozostałe zasady muszą być
interpretowane, realizowane przez pryzmat zasady godności( znajdziemy to w orzeczeniu TK
z 23 marca 1999 roku K2/98),
5. istota godności jest podmiotowość człowieka czyli jego autonomia(tzn. swoboda
postępowania w zgodzie z własną wolą ), jednakże należy pamiętać o nienaruszaniu
autonomii osób trzecich , stąd pojawiają się pewne ograniczenia,
6. powyższa cecha jest ujęciem godności w aspekcie pozytywnym, natomiast ta 6 – w aspekcie
negatywnym, co równa się z tym że godność oznacza zakaz poddawania człowieka takim
bodźcom, traktowaniu, które mogą tę godność przekreślić, złamać ( np. zakazy ingerowania
w swobodę myśli , dyskryminacji )
Przed uregulowaniem zasady godności w Konstytucji z 1997 roku , Trybunał Konstytucyjny 17
marca 1993 roku (W 16/92) stworzył klauzulę demokratycznego państwa prawnego, gdzie ujmuje
zasadę godności . Pojawia się ona także w „orzeczeniu aborcyjnym” z 28 maja 1996 roku.
Kolejna zasada to zasada wolności – pojawia się również we Wstępie Konstytucji, a w
Rozdziale II w art. 31 p. 1 i 2 :
1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej”
2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych . Nikogo nie wolno zmuszać do
czynienia tego , czego prawo mu nie nakazuje”.
9
Podobnie jak zasada godności tak i zasada wolności jest nowa w unormowaniach
konstytucyjnych Polski. Zasada ta nie ma wg Konstytucji nie ma źródeł w prawie naturalnym,
jednakże również stanowią centrum w katalogu praw i wolności jednostki. Ważne jest iż
czynienie użytku z wolności ograniczone jest poszanowaniem wolności innych ludzi oraz
nakazami interesu publicznego. Ograniczenia uregulowane w punkcie 3 art. 31 są wyjątkami ,
więc spełniać pewne warunki(m.in. musza mieć wyraźną podstawę ustawową ; cel ingerencji w
wolność jest wyliczony w Konstytucji- względy bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony
środowiska, zdrowia , moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób);ograniczenia
muszą opierać się na zasadzie niezbędności (proporcjonalności) oraz nie mogą naruszać istoty
wolności. Zasada ta rozpatrywana jest w 2 aspektach wskazujących na formalne ujęcie wolności-
jako zakresu swobody wyznaczonej prawem:
1) Pozytywnym- oznaczającym swobodę czynienia wszystkiego , co nie jest zakazane
prawem
2) Negatywnym-oznaczającym , że nałożenie na podmiot , jednostkę nakazu podjęcia
zachowania , określonego działania, może mieć miejsce tylko , gdy przewiduje to
prawo;
Istnieje także materialne pojmowanie wolności , jednakże trudne do zdefiniowania , gdyż stanowi
odpowiedź na pytania czy i w jakim zakresie może czynić jednostkę adresatem określonych
nakazów czy zakazów.
Ostania zasada ogólna to zasada równości nie będąca novum w polskich unormowaniach
konstytucyjnych. W Rozdziale II wyrażona przez art. 32 a także art. 33 wg mnie zbędny , a może
konkretyzujący pierwszy?
Art. 32” Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy maja prawo do równego traktowania przez
władze publiczne”.
Cechy zasady równości:
1. równość wobec prawa ( nakaz równego traktowania przez organy władzy publicznej w
procesie stosowania prawa) oznacza to samo co równość w prawie( nakaz uwzględniania
równości przy tworzeniu prawa)
2. zawiera w sobie niejako założenie różnego traktowania podmiotów i sytuacji podmiotów,
które nie są do siebie podobne (identyczne);kryterium, cechą przesadzającą o podobieństwie
jest tzw. cecha relewantna(przez TK zwana tez cechą istotną);
3. odnosi się do sytuacji prawnej adresata ( więc dopuszcza nierówności społeczne , stąd może
stwarzać pewne przywileje np. dla kobiet );
4. nie ma charakteru bezwzględnego, absolutnego, więc w pewnych ale tylko racjonalnie
uzasadnionych sytuacjach można różnicować sytuację prawną podmiotów podobnych;
5. musi być rozpatrywana w kontekście zasady sprawiedliwości społecznej , aby nie
doprowadzić do dyskryminacji;
10
6. ma charakter uniwersalny wg art.32 p. 2 odnosi się „życia politycznego, społecznego lub
gospodarczego” czyli do wszelkich dziedzin życia; pojawia się tu tez bardzo szeroka
klauzula wprowadzająca zakaz dyskryminacji z „jakiejkolwiek przyczyny”;
PODMIOTY ORAZ ADRESACI PRAW I WOLNOŚCI:
Zakres podmiotowy regulacji Rozdziału II obejmuje człowieka i obywatela , przez co należy
rozumieć iż owe prawa i wolności odnoszą się zarówno do każdej osoby pozostającej pod władzą RP
(art. 37) oraz obywateli polskich*. Oznacza to zapewnienie praw dosłownie wszystkim .
Dla obywateli polskich zarezerwowane są przez Konstytucję prawa i wolności głównie o
charakterze politycznym ( gł. związane życiem publicznym), socjalnych (np. prawo dostępu do publicznej
służby zdrowia). Natomiast status osób , które nie posiadają obywatelstwa polskiego Konstytucja ujmuje
w ten sposób ,że są oni9 cudzoziemcy) podmiotami praw, obowiązków i wolności , tych wszystkich ,
których nie zastrzeżono dla obywateli. Zapewnieniu ochrony praw obywateli służy z całą pewnością
Rzecznik Praw Obywatelskich , który w Polsce pojawił się w 1987 roku- jako instytucja zupełnie nowa.
Urząd ów sięga korzeniami instytucji ombudsmana będącego od początku XVIII wieku signum
specificum Szwecji, Norwegii, niemalże do II poł. XX wieku. Jego zadaniem było sprawowanie nadzoru
nad działalnością instytucji i urzędów państwowych w zakresie wykonywania obowiązków wobec
obywateli. W XX wieku przenika do Europy w postaci Komisarza ds. Administracji w wielkiej Brytanii,
Obrońcy Praw Obywatelskich we Włoszech czy Mediatora we Francji. W Polsce pojawia się późno ,
bo dopiero w 1987 roku na mocy ustawy z 15 lipca 1987r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, jednakże
organem konstytucyjnym staję się w nowelizacji Konstytucji z 7 kwietnia 1989 roku. Obecnie
RPO powoływany jest przez sejm za zgodą senatu na okres 5 lat( Ewa Łętowska, Tadeusz Zieliński,
Adam Zieliński , Andrzej Zoll- obecnie od czerwca 2000r.).RPO stoi na straży wolności i praw człowieka
i obywatela określonych w Konstytucji RP oraz innych aktach normatywnych (art.208 konst.), jednakże
nie jest organem orzekającym. Podejmuje działania na wniosek obywateli, organizacji obywatelskich,
organów samorządowych lub z własnej inicjatywy. Rozpatruje wszystkie wnioski , lecz nie wszystkie
sprawy podejmuje. Jeżeli podejmie to może prowadzić postępowanie wyjaśniające lub zwrócić się o
zbadanie sprawy do innych organów (np. prokuratury). Może też wystąpić do sejmu o zlecenie
zbadania sprawy NIK.
W przypadku stwierdzenia naruszenia praw i wolności obywatelskich –RPO dysponuje szerokim
katalogiem środków prawnych :
- może skierować wystąpienie do organu czy instytucji, w których działalności stwierdził owo
naruszenie
- może zażądać wszczęcia postępowania cywilnego, administracyjnego, lub przygotowawczego w
sprawie przestępstw ściganych z urzędu
- może wnieść kasację od prawomocnych orzeczeń w sprawach cywilnych i karnych
11
Ponadto ma prawo występowania z wnioskiem do TK oraz do SN( o przyjęcie uchwały wyjaśniającej
przepisy prawa budzące wątpliwości i prowadzące do rozbieżności w orzecznictwie).
Wracając do tematu podmiotów praw i wolności należy wspomnieć o dzieciach , które mają
szczególny status . Tak jak każda osoba fizyczna , tak i dzieci są podmiotami praw i wolności
konstytucyjnych , chyba że przepisy ustawy zasadniczej wymagają osiągnięcia określonego wieku( np.
bierne czy czynne prawo wyborcze).
Do ochrony praw dziecka służy powołany na mocy ustawy z 6 stycznia 2000r. Rzecznik Praw Dziecka ,
który podobnie jak RPO nie ma kompetencji rozstrzygających, jedynie może zwracać się , wnioskować do
odpowiednich organów z propozycjami interwencji w konkretnych sprawach.
Kwestia czy podmiotem praw i wolności jest osoba prawna nie została przez Konstytucję
jasno i wyraźnie rozstrzygnięta. Określa ona natomiast pewne prawa i wolności odnoszące się do
podmiotów zbiorowych np. związków wyznaniowych czy partii politycznych. Jednakże nie odmawia się
przyznania osobom prawnym tych wolności i praw , które nie zastrzeżone są niejako dla osób
fizycznych ( np. prawo do życia)- chyba że są to osoby prawne prawa publicznego( np. gminy).
Wg Konstytucji adresatami zawartych w niej praw i wolności jednostki są władze publiczne ( tzn.
wszystkie podmioty, instytucje i organy – państwowe lub samorządowe – sprawujące władcze
kompetencje lub w nich uczestniczące). Poszczególnym prawom i wolnościom człowieka i obywatela
odpowiadają pewne konkretne obowiązki po stronie władzy publicznej. Obowiązki te należy
rozpatrywać w 2 aspektach:
1. pozytywnym- gdy władza publiczna musi podjąć jakieś działania by jednostka mogła zrealizować
swe prawo
2. negatywnym- muszą powstrzymywać się od działań w tym przeszkadzających;
SYSTEM PRAW I WOLNOŚCI
Konstytucja przyjmuje przedmiotową klasyfikację praw i wolności jednostki. W ramach rozdziału II
wyróżniono kolejno: wolności i prawa osobiste (art. 38-56), wolności i prawa polityczne (art. 37-63), oraz
wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 64-76).
1. Prawa i wolności osobiste ujęte są w zasadzie jako prawa człowieka, podmiotem ich jest więc każdy
znajdujący się pod władzą państwa polskiego. Oto katalog tych praw i wolności:
Prawo do życia, jego podmiotem jest każdy człowiek a obowiązkiem państwa jest zapewnienie każdemu
prawnej ochrony życia.
Nietykalność osobista : zakaz poddawania eksperymentom naukowym, torturom i okrutnemu
nieludzkiemu traktowaniu i karaniu, zakaz pozbawienia wolności z wyjątkiem przypadków określonych
ustawowo i nienaruszalność mieszkania.
12
Prawo do rzetelnej procedury sądowej obejmujące: prawo do sądu, obrony zasada domniemanej
niewinności, wyłączenie przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni wobec ludzkości.
Prawo do ochrony prywatności zawierające: prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i
dobrego imienia oraz prawo do decydowania o swoim życiu osobistym.
Wolność przemieszczania się na którą składa się: swoboda przemieszczania się po terytorium Polski i
jej opuszczania, swobodny wybór miejsca zamieszkania i pobytu ( wszystkie te wolności mogą
podlegać ograniczeniom w ustawie o ile te ograniczenia pozostaną w zgodzie z ogólnymi
postanowieniami konstytucji ). Charakter bezwzględny mają: zakaz banicji, ekstradycji, prawo
osiedlenia się na terytorium polski przez osoby , których pochodzenie polskie zostanie stwierdzone z
godnie z ustawą.
Wolność sumienia i religii( wyznania ) obejmuje m.in.: swoboda uzewnętrzniania religii, swoboda
posiadania świątyń, czy prawo rodziców do zapewnienia dzieciom do wychowania zgodnie ze swoimi
przekonaniami. Wolność sumienia nie jest tak szczegółowo unormowana w Konstytucji, przyjąć należy
że odnosi się ona do swobody światopoglądowej- każdy może przyjąć wybrany przez siebie zespół
poglądów i reguł moralnych i zgodnie z nimi postępować.
Wolność wyrażania poglądów i opinii zaliczyć do niej można: wolność wyrażania poglądów,
pozyskiwania informacji, oraz rozpowszechniania informacji. Owe wolności realizowane są przede
wszystkim poprzez wolności prasy i druku.
Prawo uzyskania w Polsce azylu lub statusu uchodźcy ( dotyczy to jedynie cudzoziemców )
2. Prawa i wolności polityczne na które składają się:
Prawa związane w życiu publicznym: prawo głosowania w wyborach i referendach, kandydowania w
wyborach, dostępu do służby publicznej, inicjatywy ustawodawczej, składania skarg itp.
Wolność zgromadzeń
Wolność zrzeszania, traktowana jako jedna z podstawowych zasad ustroju Rzeczpospolitej, gwarantuje:
wolność tworzenia i działania partii politycznych, związków zawodowych, organizacji pracodawców
oraz organizacji społeczno zawodowych rolników.
3. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne:
Prawo własności
Swoboda działalności gospodarczej
Uprawnienia pracownicze: wolność wyboru i wykonywania zawodu, wyboru miejsca pracy, prawo
minimalnego wynagrodzenia, pr. do wypoczynku, koalicji, czy bezpiecznych warunków pracy.
Prawo do zabezpieczenia społecznego dotyczące tylko obywateli i odnoszące się do sytuacji
niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo, wiek emerytalny, czy bezrobocie.
Dodatkowo Konstytucja ustanawia prawo pomocy ze strony państwa dla rodzin w trudnej sytuacji
materialnej i społecznej.
Prawo do ochrony zdrowia
13
Prawo do nauki, które do 18 roku jest połączone z obowiązkiem nauki przy czym nauka w szkołach
publicznych musi być bezpłatna. Z prawem do nauki łączą się trzy istotne wolności: wyboru szkoły
(decyzja pozostawiona rodzicom), tworzenia szkół niepublicznych wszelkich szczebli, nauczania tzn.
określania nauczanych treści, w każdym razie w odniesieniu do uniwersytetów.
Prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska
OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI
Ujęcie praw i wolności w Konstytucji ( nadanie im rangi konstytucyjnych praw podstawowych, pociąga za
sobą doniosłe konsekwencje dla realizacji i ochrony tych praw i wolności.
Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest droga sądowa, tylko w tej procedurze możliwe jest
ich dochodzenie przez jednostkę. Konstytucja ustanawia procedury służące ochronie tych praw i wolności:
Skarga konstytucyjna, którą każdy może wnieść bezpośrednio do TK w razie naruszenia jego
konstytucyjnych praw i wolności.
Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich, z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych
wolności i praw naruszonych przez organy władzy publicznej.
KONSTYTUCYJNE OBOWIĄZKI JEDNOSTKI
Katalog podstawowych obowiązków obejmuje:
Obowiązek wierności Rzeczypospolitej, w którym kryje się też obowiązek troski o dobro wspólne,
szczególną postacią tego obowiązku jest obrona Ojczyzny i obowiązek służby wojskowej.
Obowiązek przestrzegania prawa , ciążący na każdym pozostającym na obszarze obowiązywania prawa.
Obowiązek dbałości o stan środowiska, z czym łączy się ustanowienie procedury odpowiedzialności za
spowodowanie szkody w tym stanie.