Spis herbarzy polskich i z Polską związanych

1. Bartosz Paprocki Gniazdo cnoty – Kraków, 1578. (okładka)

2. Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego – Kraków, 1584.

3. Antoni Swach Herby Polskie - Poznań, 1705

4. Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego – Kraków, 1858.

5. Szymon Okolski Orbis Polonus – Kraków, 1641-1643. V. 1-3.

6. Jan Karol Dachnowski Herby szlacheckie w ziemiach pruskich ok.1620, wyd.w oprac. Z.Pentka, Kórnik 1995

7. Jan Karol Dachnowski Poczet możnego rycerstwa polskiego ok. 1634

8. Wacław Potocki Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego – Krakow, 1696.

9. Ks. Kacper Niesiecki Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w W.X.L. – Lwów, 1728.

10. Ks. Kacper Niesiecki Korona polska – Lwów, 1728-1743.

11. Ks. Benedykt Chmielowski Zbiór krótki herbów polskich, oraz wsławionych cnotą i naukami Polaków – Warszawa, 1763.

12. Wojciech Wielądko, Heraldyka, czyli opisanie herbów w jakim który jest kształcie oraz familie rodowitej szlachty polskiej i W. Ks. Litewskiego z ich herbami, t. 1-5 - Warszawa 1792-1798.

13. Leonhard Dorst:Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im souverainen Herzogthum Schlesien, der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz, t. 1-3, Görlitz 1842-1849 wersja elektroniczna w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej

14. Nikołaj Iwanowicz Pawliszczew, Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego najwyżej zatwierdzony, t. 1-2. - Warszawa 1853

15. Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lwów, 1857, reprint: KAW, Kraków, 1988

16. Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego (dopełnienie Niesieckiego), wyd. Z. Gloger - Kraków 1870.

17. Adam Amilkar Kosiński Przewodnik heraldyczny: Monografie kilkudziesięciu znakomitych rodzin, spis rodzin senatorskich i tytuły honorowe posiadających – Kraków 1877

18. Ignacy Kapica Milewski Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego, dopełnienie Niesieckiego – Kraków, 1870.

19. Ks. Wojciech Kojałowicz S. J. herbarz W. X. Litewskiego – Kraków 1897

20. Adam Boniecki Herbarz polski, T. 1-17 + dodatek – Warszawa 1899-1913 (nieukończony).

21. Seweryn hrabia Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-15 – Warszawa 1904-1938 (nieukończony).

22. Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej – Lwów 1908

23. Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej – Londyn 1990 w opr. M.Paszkiewicza i J.Kulczyckiego

24. Wiktor Wittyg, Stanisław Dziadulewicz Nieznana szlachta polska i jej herby – Kraków 1908

25. Tablice odmian herbowych – nakł. Juliusz hr. Ostrowski – Warszawa 1909

26. Juliusz Karol Ostrowski Ksiega herbowa rodów polskich – Warszawa 1897

27. Emilian von Zernicki-Szeliga Der Polnische Adel und die demselben hinzugetretenen andersländischen Adelsfamilien, Verlag von Henri Strand, Hamburg 1900.

28. Emilian von Zernicki-Szeliga Die Polnichen Stammwappen ihre Geschichte und ihre Sagen, Hamburg, 1904

29. Franciszek Piekosiński: Herbarz szlachty prowincyi witebskiej, Kraków, Herold polski, 1899

30. Franciszek Piekosiński: Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich. Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Tom II. Lwów 1911.

31. Ludwik Korwin-Piotrowski: Ormiańskie rody szlacheckie, Kraków 1934,

32. dr Stefan J. Starykoń Kasprzycki - "Polska Encyklopedia Szlachecka", t. 1-12 - Warszawa 1936-1939.

33. Szymon Konarski Szlachta kalwińska w Polsce - Warszawa 1936

34. Szymon Konarski Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris, 1958;

35. Władysław Pulnarowicz Rycerstwo Polskie Podkarpacia – Przemyśl 1937

36. Almanach szlachecki, pod redakcją S. Starykoń-Kasprzyckiego - Warszawa 1939 (nieukończony)

37. Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski Herby szlachty polskiej – Warszawa 1990

38. Józef Szymański Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego – Warszawa 1993

39. Józef Szymański Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku Warszawa 2001

40. Alfred Znamierowski Herbarz rodowy – Warszawa 2004

41. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Białystok 2003; ISBN 83-88595-12-1

42. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Polski porozbiorowej – Pozkal 2005; ISBN 83-88595-98-9

43. Andrzej Brzezina Winiarski Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Warszawa, 2006; ISBN 83-89667-42-8

44. Stanisław Dziadulewicz Herbarz rodów tatarskich w Polsce – Wilno 1929 (reprint WAiF. Warszawa 1986)

45. Tadeusz Gajl Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku - L&L, Gdańsk 2007; ISBN 978-83-60597-10-1

46. Stanisław Łoza Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie z okolicach Warszawa: Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, 1934. Exemplaz istnieje w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

47. Andrzej Brzezina Winiarski Herby Rzeczypospolitej – Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2008-2009; ISBN 978-83-88172-28-1

48. Leszek Wierzchowski, Sławomir Wysocki Herbarz. Nadania godności szlacheckich i arystokratycznych w Polsce 1992 - 1995. Wydawnictwo SAPIENTIA, Kraków 1996

Najwcześniej wykształcił się herb rycerski i to właśnie wokół niego wykształciło się prawo heraldyczne. Grupa tych herbów jest oczywiście największa, lecz obok nich powstawały również herby - mieszczańskie, różnych korporacji, np. handlowych - jak gildia oraz herb państwowy.

Herb mieszczański, niekiedy zwany herbikiem, używany był na wzór herbu rycerskiego przez patrycjat miejski. Wywodzi się ze znaków własnościowych lub rozpoznawczych, w toku ewolucji natomiast prawie całkowicie upodobnił się do herbu rycerskiego mimo tego, że ich posiadacze nie należeli do tego stanu. W wypadku nobilitacji (przejście do stanu szlacheckiego, po mianowaniu przez króla) pozostawiano często nobilitowanym ich herby mieszczańskie.

Herb korporacji, kształtowany na wzór znaku terytorialnego, przysługiwał instytucjom posiadającym osobowość prawną. Herbem takim posługiwała się dana korporacja, lecz posługiwały się nimi również osoby do niej należące (chodzi tu głównie o pieczęcie, które są najbardziej demonstrowane.) Tego rodzaju herbem posługiwały się np. uniwersytety, cechy rzemieślnicze, instytucje kościelne (kapituły , opactwa, zakony rycerskie, itd.)

Herb miejski pojawił się w Polsce pod koniec XIII w. Kształtował się on na wzór znaku terytorialnego, ale najczęściej czerpał z herbu pana zwierzchniego, wzbogacony o elementy architektury miejskiej, wyobrażenie świętego patrona. O wyborze herbu nie decydował sam zainteresowany, lecz robił to zazwyczaj wójt lub rada miasta. Czasem - lecz należy pamiętać, że sporadycznie - robił to krół. Często zdarzało się w przypadku miast prywatnych, że w momencie zmiany pana, zmieniało się godło herbowe takiego miasta.

Herb państwowy kształtował się ze znaku terytorialnego lub z herbu osobistego władcy, względnie dynastii. W średniowieczu był on zazwyczaj złożony, tzn. w jego skład wchodzi herb terytorium naczelnego lub władcy, oraz herby terytoriów nabytych. Przeciwnie w czasach nowożytnych, kiedy staje się on zawyczaj jednorodny.

Polski herb państwowy wykształcił się na przełomie XIII i XIV w. i wywodzi się raczej ze znaku osobistego władcy. W ciągu wieków, herb polski ulegał znacznej ewolucji heraldycznej, ale zawsze przedstawiał Białego Orła heraldycznego. Od unii z Litwą pojawia się drugie godło - Pogoń litewska i stąd przybiera formę herbu złożonego. Od elekcji królewskich - na piersiach Orła lub w miejscu centralnym herbu złożonego, umieszczano herb osobisty króla.

Herb miejski – charakterystyczny znak miejskiej wspólnoty samorządowej skonstruowany na wzór znaku terytorialnego według określonych reguł heraldycznych^[1]. W Polsce herby miast mogą być tworzone zgodnie z ustawą z dn. 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach, a sposoby ich wykorzystania zastrzega statut miejski. Herby miast mogą być również herbami gmin i innych jednostek terytorialnych.
Herb miejski zaczęły kształtować się wraz z prawem miejskim w II połowie XIII w. Ich wizerunki umieszczano, początkowo bez tarcz herbowych, na pieczęciach miejskich, dopiero później stopniowo niektóre z nich stawały się prawdziwymi, w pełni ukształtowanymi herbami.O wyborze herbu decydował zazwyczaj wójt lub rada miasta, sporadycznie robił to król. Często zdarzało się w przypadku miast prywatnych, że w momencie zmiany pana, zmieniało się również godło herbowe takiego miasta, lub dodawano symbole związane z nowym rodem, tak działo się w herbie Szydłowca, gdzie obok krzywaśni Radziwiłłowie dodali mitrę książęcą.Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy usuwali herby, zastępując je godłem państwowym. W okresie międzywojennym herbami miejskimi zajęło się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do 1939 r. zatwierdzono 104 herby miast. Po II wojnie herbami nikt się prawnie nie zajmował. Dopiero w 1978 r. uchwalono ustawę o odznakach i mundurach, która zezwalała na ustanawianie herbów miejskich i wojewódzkich. Ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 r. zezwoliła także gminom na ustalenie herbu. Zabrakło w niej jednak jakichkolwiek przepisów wykonawczych, dlatego w heraldyce terytorialnej panuje całkowita dowolność.Herby tworzone dla jednostek samorządowych często łamią wiele podstawowych zasad heraldyki, często są także przeładowane nadmierną symboliką i źle zakomponowane plastycznie. Poprawę przyjętego wzoru herbu utrudnia fakt, że podstawą urzędowego herbu jest nie poprawny heraldycznie opis (jak np we Francji) ale wzór graficzny, często wykonywany przez plastyka – amatora lub osobę nie znającą zasad heraldyki. Środowiska heraldyków, zwłaszcza Polskie Towarzystwo Heraldyczne wyrażały wielokrotnie zaniepokojenie panującym w dziedzinie herbów miast i gmin chaosem.20 stycznia 2000 r. została powołana rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Komisja Heraldyczna, mająca za zadanie opiniować i konsultować projekty nowych herbów. Fachową pomocą władzom samorządowym w projektowaniu poprawnych heraldycznie i plastycznie herbów, mających właściwe odniesienie do historii i tradycji miejscowości służą także niektóre komercyjne firmy i instytucje heraldyczne.

Heraldyka miejskaNajstarszym motywem w heraldyce miejskiej były podobizny lub atrybuty świętych patronów, wzorowane na symbolice różnych instytucji kościelnych. Z czasem jednak galeria symboli używanych w herbach miast znacznie się powiększyła. Godła te w swej symbolice nawiązywały bardzo często do prawnej odrębności miast – ich samorządności. Stąd wzięły się mury miejskie z basztami i bramami nawet w herbach takich miast, które nigdy w swych dziejach takich murów nie posiadały. Ten element występuje w godle herbowym wielu miast z obszaru nowego województwa łódzkiego, m.in.: Brzezin, Zgierza, Aleksandrowa Łódzkiego, Rawy Mazowieckiej, Radomska, Przedborza, Pajęczna, Sieradza, Warty i Łęczycy. Orzeł Biały, zazwyczaj, choć nie zawsze ukoronowany, występujący w herbie danego miasta świadczył o tym, że było ono niegdyś własnością królewską. Pozbawienie orła korony (jak w przypadku Piotrkowa) to przykład tzw. uszczerbienia herbu dla odróżnienia go od godła nadawcy (króla). Można tu wskazać herby: Tuszyna, Zgierza, Piotrkowa Trybunalskiego, Sieradza, Tyszowiec i Warty.Jeszcze częściej w herbach miast prywatnych umieszczano znaki ich właścicieli dla podkreślenia ich uprawnień zwierzchnich w stosunku do samorządu miejskiego. Mogły to być herby instytucji kościelnych, np. w przypadku Pabianic (kapituły krakowskiej) czy Skierniewic (arcybiskupstwa gnieźnieńskiego). Nagminnie w okresie przedrozbiorowym umieszczano w herbie miast godła szlacheckich właścicieli. Do zwyczaju tego powracano i później – w XIX i XX w., przy czym często przypominano w herbie miast znaki rodowe ich prawdziwych, albo domniemanych założycieli. Ten typ reprezentują godła: Strykowa, Ozorkowa, Konstantynowa, Białej Rawskiej, Tomaszowa Mazowieckiego, Opoczna, Wieruszowa, Łasku, Zduńskiej Woli i inne. Herbem pojawiającym się dość często w godłach miast polskich i czeskich jest Odrowąż (Szydłowiec, Bílovec, Opoczno). Także i w tej kategorii herbów stosowano uszczerbianie godeł.Herby niektórych miast nawiązują do charakterystycznych elementów architektonicznych, wież pobliskiego klasztoru, dawnego zamku właścicieli czy miejskiego ratusza – np. Sulejowa, Wielunia, Wieruszowa i Żychlina, inne do scen biblijnych, kultu świętych albo starych podań – np. Bełchatowa, Głowna czy Łowicza.Dla twórczości heraldycznej ostatnich dwu stuleci charakterystyczne są herby z motywami "przemysłowymi" nawiązującymi do roli gospodarczej danego ośrodka. Dla przykładu można tu wymienić herby Ozorkowa i Koluszek. Specyficzny typ herbów stanowią tzw. "herby mówiące". Godło herbowe stanowiące ich treść oddaje swym znaczeniem nazwę danej miejscowości. Czasem znak herbowy wskazuje na rzeczywistą etymologię nazwy danego miasta (np. Poddębice – to rzeczywiście miasto powstałe pod dębami). Kiedy indziej w tarczy herbowej umieszczano przedmiot, którego nazwa przypadkiem pokrywała się, z brzmieniem nazwy tej miejscowości. Herby tworzono w ten sposób już w epoce staropolskiej – klasycznym przykładem jest tu Łódka w herbie Łodzi), znana niemal od początków istnienia miasta (pierwsza pieczęć z tym herbem – 1535 r.). Można jeszcze wymienić godło Głowna (głowa na misie; jego geneza jest jednak dyskusyjna). Spośród herbów zaprojektowanych w XIX w. ten rodzaj reprezentuje jeszcze symbol Aleksandrowa (miasto Aleksandra).Niektóre z funkcjonujących obecnie herbów miast województwa łódzkiego czerpią swą inspirację z dawnych wizerunków na pieczęciach miast, używanych do pieczętowania najważniejszych aktów w XIV-XVIII w. Genezę XIV-wieczną mają godła: Rawy Mazowieckiej, Piotrkowa Trybunalskiego, Pajęczna, Wielunia, Łęczycy i Żychlina, z XV w. znane są herby: Sulejowa, Przedborza, Sieradza, Kutna. Najwięcej pieczęci z używanymi do chwili obecnej herbami pochodzi z XVI w.: herby Łodzi, Brzezin, Tuszyna, Głowna, Pabianic, Łowicza, Skierniewic, Wieruszowa, Warty, Łasku; z XVIII w. znamy obecną wersję herbu Radomska i Zgierza. Z kolei projekty późniejsze, XIX-wieczne to herby: Strykowa, Aleksandrowa Łódzkiego, Białej Rawskiej, Tomaszowa Mazowieckiego, Bełchatowa i Poddębic. Zostały one wymyślone do "Albumu Heroldii Królestwa Polskiego" w połowie minionego stulecia (ok. 1849 r.). Pomysły XX-wieczne stanowią z kolei herby Ozorkowa, Konstantynowa, Zduńskiej Woli i Koluszek.

Bardzo rzadko zdarza się stosowanie w heraldyce miejskiej herbów podwójnych. Jest to dopuszczone wyjątkowo tylko wówczas, gdy dane miasto powstało z połączenia dwóch oddzielnych miast o utrwalonych w tradycji, odrębnych herbach (np. miasto Bielsko-Biała powstałe z połączenia dwóch sąsiadujących miast: Bielska i Białej ma prawidłowy herb podwójny, niezgodny z zasadami jest natomiast herb Zduńskiej Woli).Tarcze herbowe miast mają prawo być zwieńczane koroną w kształcie murów miejskich, nazywaną po łacinie corona muralis. Rangę miasta określa ilość baszt w koronie, zwykle od trzech do pięciu widocznych. Herby niektórych miast mogą być ozdabiane koroną królewską. W heraldyce polskiej odnosi się to głównie do obecnej i byłych stolic państwa lub dawnych jednostek terytorialnych. Herby miast portowych może wieńczyć corona navalis – korona ozdobiona dziobami żaglowców. Stosowane jest to głównie w heraldyce zachodnioeuropejskiej, głównie brytyjskiej.

Herb mieszczański – charakterystyczny znak rodowy ustalony według określonych reguł heraldycznych używany w średniowieczu na wzór herbu rycerskiego przez patrycjat miejski i bogatsze mieszczaństwo.Herb mieszczański zwykle posiadał kilka cech odróżniających go od herbu szlacheckiego. Cechy te były niekiedy zwyczajowe, w niektórych krajach (Niemcy, Holandia) zaś określone ściśle prawem heraldycznym. Głównymi wyróżnikami herbu mieszczańskiego jest najczęściej stosowanie hełmu turniejowego zamkniętego (tzw. żabi pysk), bez medalionu na szyi i nie zwieńczanie go koroną rangową. Cechą herbów mieszczańskich jest też dość powszechne stosowanie jako godeł narzędzi, symboli zawodów, cechów, handlu itp.W Polsce niekiedy zwany był również herbikiem, co było chyba wyrazem pewnej pogardy stanu szlacheckiego dla mieszczaństwa. Wywodzi się ze znaków własnościowych lub rozpoznawczych, w toku ewolucji natomiast prawie całkowicie upodobnił się do herbu rycerskiego mimo tego, że ich posiadacze nie należeli do tego stanu. W wypadku nobilitacji (nadanie szlachectwa) pozostawiano często nobilitowanym ich herby mieszczańskie. W takim przypadku byłyby by one udostojnione poprzez dodanie korony rangowej.W niektórych krajach o silnym mieszczaństwie m.in. w Niemczech herby były w powszechnym użyciu wśród szerszych warstw mieszczaństwa, a nawet bogatego chłopstwa. Nie wiązało się to z przywilejami szlacheckimi, herb nadawał władca bądź upoważniony urząd (heroldia, w Niemczen także Hofpfalzgraf) tzw. listem herbowym (niem. Wappenbrief). Był to zresztą często pierwszy krok ambitnej rodziny w kierunku awansu w hierarchii społecznej. Sporadycznie takie nadania herbów, bez nobilitacji zdarzały się w Polsce, np. nadanie herbu Tylmanowi z Gameren przez Jana III Sobieskiego.Mieszczaństwo warstw średnich i biedniejszych używało powszechniej jako znaków rodowo-własnościowych głównie gmerków, często również umieszczanych na tarczy herbowej a w miarę wzrastania rodu w ambicje i znaczenie upodobnianego do pełnego herbu. Podobne do gmerków znaki własnościowe merki stosowane były na Kaszubach, głównie wśród rybaków m.in. na Mierzei Helskiej.

Współcześnie tradycje herbów mieszczańskich kultywowane są w niektórych krajach posiadających heroldie oficjalne, głównie w monarchiach, i nieurzędowe, działające przy stowarzyszeniach heraldycznych. W Niemczech np. rejestrowane są współcześnie herby przez stowarzyszenie "Herold" w Berlinie, publikowane w Deutsche Wappenrolle. Niektóre niemieckie instytucje czy stowarzyszenia rejestrujące i często tworzące nowe herby mieszczańskie powstały jeszcze w XIX w. ("Zum Kleeblatt" e.V w Hamburgu). Podobne próby podejmowane są również w Polsce, spotykają się jednak czasem z krytyką, wskutek braku wiedzy heraldycznej w społeczeństwie, i mniejszych tradycjach heraldyki mieszczańskiej. Jako dar od kibiców, nowo utworzony herb własny otrzymał Adam Małysz.


HERB JELITA
Jan Długosz, Kronika Polska:

Początek historii herbu według jednej z najsłynniejszych polskich legend ^[3] przyjęty jest na 1331 rok gdy, 27 września pod Płowcami , Władysław Łokietek czterdzieści tysięcy zbił Krzyżaków tak, że z jego ludzi czterdziestu tylko i kilku na placu legło, a nazajutrz objeżdżał pobojowisko, między trupami polskimi napadł na jednego swego rycerza Floriana Szaryusza ( Floriana Szarego ), który mężnie w tej batalii potykając się, wiela ranami zwątlony, jelita swe własną reką w wnętrzności tłoczył. Ujrzawszy to Król, z politowaniem rzekł do swoich; "O, jaką ten zacny żołnierz ponosi mękę". Na co on sił ostatnich prawie dobywszy odpowiedział: "nie tak mie to dolega i trapi, co widzisz Królu, jako zły sąsiad w jednej ze mna wiosce mieszkąjacy". Nie turbuj się, prawi, jeżeli wynidziesz z tego razu, uwolnię cię od sąsiedzkiej niewoli". Jakoż i uwolnił go Łokietek i pańsko udarował. Niektórzy rozumieją, że wtenczas ojczysty jego herb kozła na hełm wyniósł, a trzy kopie, którymi go przeszytego widział, na tarczy osadził.