PODSTAWY HERALDYKI

HERALDYKA

POJĘCIE I ZAKRES

Zakres – nauka zajmująca się herbami (obejmuje działy: praktyczny i

historyczny)
Nazwa – od słowa „herold” - urzędnik dworski, który podczas turniejów
wywoływał imiona walczących rycerzy

heroldowie znani od schyłku XII w.; od XIV w. zajmują się sprawdzaniem,
czy poprawne są znaki, którymi posługują się rycerze;
od wieku XV – mają jurysdykcję w tym zakresie; zanikają w XVI, XVII w.;

Heroldowie tworzyli księgi turniejowe (tzw. role herbowe), w których
sporządzali kolorowe wyobrażenia znanych im herbów (np. Wapenboek
Gelrego z 1372-1375 – zawiera 18 herbów polskich).

GENEZA HERALDYKI

Herb – „genetycznie godło wojownika, służy do oznaczania

rycerza”

●

Znaczenie taktyki wojennej – rola chorągwi (jako oddziału

wojskowego) w prowadzeniu bitew – skupiona wokół proporca
ze znakiem bojowo-rozpoznawczym, który z czasem przechodzi

na uzbrojenie, zwł. hełm i tarczę, ułatwiając identyfikację
przynależności do chorągwi (XII w.); początkowo ów znak
bojowo-rozpoznawczy jest znakiem dowodzących książąt, z

czasem oznacza terytorium, zaś wraz z rozwojem systemu
lennego przechodzi na właścicieli lennych – do XIII w. jest on
jednak zazwyczaj znakiem pana lennego, nie szeregowego

rycerstwa.

WIEK XIII-XIV

●

Wykształca się prawo heraldyczne (rola heroldów);

●

Herb zaczyna oznaczać przynależność do rodu lub rodziny
szlacheckiej; zwiększanie liczby znaków herbowych;

●

Rozpowszechnianie herbu: duchowni (nawet spoza stanu

szlacheckiego, jako właściciele ziemi), miasta – zazwyczaj
herb pana zwierzchniego z elementami architektonicznymi;
korporacje kościelne, cechy miejskie;

●

Oddzielenie herbu od terytoriów – nadania królewskie
herbów, prawa urzędników do herbu; od XIV w. nobilitacje.

HERBY W POLSCE - GENEZA

●

Geneza – jako elementu życia i kultury rycerskiej najpierw wykształca

się na Zachodzie;
– nazwa herb – z niem. Erbe

●

Są związane z ukształtowaniem się szlachty jako odrębnego stanu na

bazie prawa rycerskiego i uzyskiwanych przywilejów – herby to
odznaki odróżniające ją od innych stanów;

●

Znaczenie organizacji rodowej – w przeciwieństwie niż na Zachodzie w

Polsce przetrwał system rodowy (jako podstawa organizacji stanu
szlacheckiego), stąd herb nie jest oznaką przynależności do rodziny

(jak na Zachodzie), ale przynależności do rodu – czyli występuje taki

sam herb dla wszystkich przedstawicieli rodu (nawet w dobie
wyodrębniania się indywidualnych rodzin szlacheckich);

●

Statuty Kazimierza Wielkiego – wedle nich herb wynika z przynależności do
rodu.

RODY GENEALOGICZNE I HERBOWE

RÓD GENEALOGICZNY – oparty na wspólnocie krwi;

RÓD HERBOWY – oparty tylko na wspólnocie herbu; sposoby powstawania:

●

Wspólnota etniczna, np. herb Sas (rycerstwo saskie przybyłe do Polski z
obszaru Słowacji i Siedmiogrodu); herb Prus (rycerstwo, które uciekło z
obszaru państwa krzyżackiego w XIII-XIV w.)

●

Powstaje wskutek związków w ramach warstwy szlacheckiej – np.
wynikające ze służby drobniejszego rycerstwa dla możnowładców, czy
przyjmowania przez rody gniazdowe herbów zamożniejszej szlachty.
ZAMYKANIE STANU SZLACHECKIEGO

●

XIV/XV w. - nagana czyli oczyszczenie szlachectwa (przewód sądowy z
zeznaniem świadków, początkowo ze strony rodu ojca-6; potem rodu ojca
(2), rodu matki (2) i rodu babki macierzystej (2));

●

XV-XVI w. - szlachcicem jest ten, kto urodził się z rodziców szlachciców i
prowadzi życie w dobrach ziemskich zgodnie z obyczajem szlacheckim.

SPOSOBY NABYWANIA HERBU

NOBILITACJA – związana z nadaniem nowego herbu lub przyjęciem do
rodu herbowego - tzw. adopcja herbowa (np. unia horodelska 1413 –
przyjmowanie do rodów polskich bojarów litewskich); od schył. XVI w.
wymaga zgody Sejmu, a od XVII w. odpowiedniej konstytucji sejmowej;
potem zakazano adopcji herbowych.

●

SKARTABELLAT – niepełne szlachectwo (szlachta nobilitowana do 3
pokolenia); w XVIII w. obowiązek dla nobilitowanych nabywania dóbr
ziemskich określonej wartości.
INDYGENAT – uznanie herbu cudzoziemskiego, w XVII w. w
kompetencjach Sejmu, w wieku XVIII związane z koniecznością
nabywania dóbr w kraju.
PRZYWILEJE GRUPOWE – 1535 przywileje szlacheckie przysługują
profesorom Akademii Krakowskiej (jeśli byli plebejuszami) i ich rodzinom;
przywileje dla miast (np. Kraków, Lwów, Wilno).

HERALDYKA A PRAWODAWSTWO

1) ŚREDNIOWIECZE I OKRES NOWOŻYTNY – specyfika polska – herb

pozostaje w sferze prywatno-prawnej, poza nadzorem i opieką państwa (również

w odniesieniu do nadużyć, ściganych z oskarżenia prywatnego – skuteczne

„nagonienie szlachectwa”, czyli udowodnienie bezprawnego używania kończy się

konfiskatą majątku na rzecz oskarżającego (prawo kaduka)).

2) DOBA ZABORÓW I KODYFIKACJE prawne

ZABÓR AUSTRIACKI

●

1775 dla szlachty w Galicji - prawny podział na 2 grupy: panów (ci, którym

przysługuje tytuł książęcy lub hrabiowski) i rycerzy; konieczność dokonania

legitymizacji herbu (kryterium: pełnione funkcje przez przodków np. senatorskie,

urzędy ziemskie oraz posłowanie na sejmy) – pozbawienie herbów szlachtę zw.

gołotą (nieosiadłą); legitymizacje – zatwierdza gubernator lwowski, sprawdzaniu

podlega poprawność herbów; nabywanie szlachectwa – decyzją cesarza; 1782 –

metryka szlachecka przy gubernatorstwie lwowskim prowadząca spisy

genealogiczne rodów (panów i szlachty).

ZABÓR PRUSKI

1777 – legitymizacja szlachectwa; kryterium: dzierżenie senatorstwa i urzędów

ziemskich przez przodków, posłowanie na sejmy, posiadanie ziemi – w ten

sposób eliminacja zarówno szlachty-gołoty, jak i szlachty drobnej; herb i prawo

heraldyczne związane zostają z prawem pruskim (i poddane urzędom w Berlinie).

ZABÓR ROSYJSKI

●

Analogiczne działania jak w innych zaborach;

●

Legitymizacja – od 1785 rządy gubernialne (prowadzą księgi szlacheckie), potem

Heroldia w Petersburgu;

●

Królestwo Polskie – 1815 – zakłada się księgi wojewódzkie szlachty; nobilitacja –

jest w ręku cara; legitymizacja – Senat; w 1836-1861 działa Heroldia w

Warszawie; potem Petersburgu.

WIEK XX

●

1921 – konstytucyjnie zniesione prawo ochrony herbów oraz tytułów

arystokratycznych (inaczej herby miast i herb państwowy).

ZNAK HERBOWY W POLSCE

Wykształcanie się znaków herbowych:

●

Odmiennie niż na Zachodzie podstawą są znaki własnościowe,
które w pierwszej kolejności trafiają na pieczęcie;

●

Wyobrażenia są zaczerpnięte z otaczającego świata, poddane
następnie obyczajowi estetycznemu heraldyki zachodniej (duża
rola obcego rycerstwa napływającego do Polski);

●

Przełom XIII/XIV w. - znak napieczętny zmienia się w znak
herbowy;

●

XVI w. - ukończenie procesu heraldyzacji, oddziaływania heraldyki

obcej (rola nobilitacji i indygenatów);

●

XIX w. opracowanie znaków herbowych wedle zasad państw

zaborczych; unifikacje z heraldyką europejską.

SZTUKA BLAZONOWANIA - „umiejętność opisywania herbu

wedle ustalonych reguł”; ale też zasady określające

funkcjonowanie herbów.

●

STRONA HERALDYCZNA – prawa i lewa, ale z

perspektywy rycerza trzymającego tarczę (odwrotnie niż
osoby patrzącej na herb).

●

TARCZA – bywa pochylona w prawo, hełm może być
prosto; tarcza powinna być zwrócony w tę stronę co herb.

●

GODŁO – jest utrwalone, zawsze zwraca się w określoną

stronę, zajmuje ściśle określone miejsce na tarczy.

●

HEŁM – jest osadzony na tarczy i pozostaje z nią w stylowej
zgodności oraz wielkości (1:2, 2:3, ew. wraz z klejnotem 1:1)

●

FIGURY HERALDYCZNE – utrwalona terminologia.

RODZAJE HERBÓW W POLSCE

RYCERSKI – pojawia się najwcześniej.

MIESZCZAŃSKI (zwany herbikiem) – patrycjatu miejskiego.

KORPORACJI (wzór terytorialny) – mogą je mieć instytucje posiadające osobowość

prawną: uniwersytety, cechy, kapituły, opactwa, zakony rycerskie, biskupstwa (choć

biskupi częściej używają herbu własnego), bractwa religijne.

MIEJSKI (pojawia się od schył. XIV w.) - najczęściej jest to znak/herb pana

zwierzchniego, z elementami architektury miejskiej (zazwyczaj obronnej-mury, blanki

itd.), związany z pieczęcią miejską; często godłem herbowym był święty patron;

●

niestabilność herbów miejskich (zakazane w Księstwie Warszawskim i Królestwie

Polskim, funkcjonują w zaborach pruskim i austriackim);

●

1919 dla miast zakazano używania herbu państwowego, 1927 – przyjęto, że herb

miasta ma być dwupolowy (herb ziemi i państwowy), w latach 30 XX w. - pojawia się

możliwość używania herbów miejskich;

●

po II wojnie światowej – przywracanie herbów historycznych;

●

1990 – ustawa o samorządzie terytorialnym wprowadza termin „herb gminy”,

pozostaje w kompetencjach rad miejskich i gminnych.

HERB PAŃSTWOWY

GENEZA – kształtuje się bądź ze znaku terytorialnego, bądź herbu władcy/dynastii; w

średniowieczu - często funkcjonuje jako herb złożony (rozbudowa terytorialna państw);

okres nowożytny – herb państwowy posiada zazwyczaj jednorodne godło.

POLSKI HERB PAŃSTWOWY – Orzeł Biały:

Powstaje na przełomie XIII/XIV w., pochodzenie dyskusyjne (tzn. czy to znak osobisty

władcy czy znak terytorialny); zaznacza się wpływ heraldyki zachodnioeuropejskiej

(niektórzy wiązali go z oddziaływaniem

niemieckim czy uzależnieniem od cesarstwa,

inni – z procesami zjednoczenia

z przełomu XIII/XIV w. (posługują się nim np.

Henryk IV Probus lub Przemysł II;

w koncepcjach odnośnie genezy eksponuje

się też tradycyjną symbolikę orła – znaną

od czasów antycznych oraz nawiązania do

polskiego zasobu ptaków drapieżnych jako pierwowzoru ). Por.

http://warsztathistoryka.uni.lodz.pl/heraldyka/orzel.pdf

ORZEŁ BIAŁY

ORZEŁ BIAŁY w rozwoju

1990

1955-PRL

1919-27

od 1927

Królestwa
Polskiego

Stanisława
Augusta
Poniatowskiego

Zygmunta Augusta

Władysława Jagiełły

POLSKIE GODŁO ZŁOŻONE

Orzeł Biały i Pogoń Litewska

TARCZA CZWÓRDZIELNA: herb korony zazwyczaj w 1 i 3
polu, herb Litwy w 2 i 4. W czasie monarchii elekcyjnej na
piersi Orła (jeśli występował sam herb Korony) lub na

środku tarczy umieszczano herb osobisty króla.

Przykłady: (1386-1548)

1586-1795

DOBA ZABORÓW – Orzeł Biały pojawia się jako element herbu zaborców,
odmiennie w Galicji – tu powstaje herb Galicji i Lodomerii.

Herb za Stefana Batorego

ELEMENTY HERBU

NAJWAŻNIEJSZE – tarcza i godło

Godło a herb - różnica

ELEMENTY DODATKOWE:

Oznaka godności
Ordery
Trzymacze

POLSKA – element odróżniającym herb

polski od zachodnioeuropejskiego jest

związane z nim zawołanie=proklama

(proclamatio).

ODMIANY TARCZY HERBOWEJ

zgodne z rozwojem tarcz historycznych

Normańska

Wczesnogotycka

Gotycka

Późnogotycka

Turniejowa

Tarcze herbowe i hełmy na poszczególnych etapach odpowiadały
kształtom tarcz historycznych (bojowych i turniejowych), jednak
ulegając lokalnym modyfikacjom.

RODZAJE TARCZ – lokalne odrębności

Kiedy

tarcze

rycerskie

przestają

być

elementem

wyposażenia

rycerza,

w

heraldyce przekształcają się

one w KARTUSZE – pojawiają
się od XVI w., w mniej lub
bardziej bujnych kształtach.

HEŁM

Garnkowy Kubłowy Dziobowy Prętowy

HEŁM – stanowił podstawę tzw. klejnotu; na nim najpierw malowano znaki

heraldyczne odpowiadające zazwyczaj godłu na tarczy, potem pojawiły się godła

plastyczne czyli tzw. klejnot (mają różną postać. Jest to np. herb, czasem tylko jego

górna herbu, ewent. nawiązywał do nazwy herbu (np. Lis)); niekiedy stosowano klejnoty

pomocnicze w postaci piór, skrzydeł, rogów itd., umieszczano zwierzęta fantastyczne,

same ręce lub nogi. Klejnot łączono z hełmem zazwyczaj z pomocą przepaski lub małej

korony (zdobionej kutymi fleuronami=ozdobnymi liśćmi), początkowo zastrzeżonej dla

królów i książąt, potem upowszechnionej wśród szlachty (jeśli nad herbem jest korona

zamknięta nie ma już hełmu). W Polsce - korona upowszechnia się od XVI w. Zadanie

klejnotu – rozpoznanie zakutego w zbroję rycerza ewent. wystraszenie przeciwnika.

LABRY – materiał, który początkowo chronił głowę przed upałem, co wykorzystano do

dekoracji cięciem tego materiału i tworzeniem różnych floresów.

OZNAKI GODNOŚCI

1) Świeckie: np. symbole piastowanych urzędów: podskarbi – klucze, miecznik –

miecz itd. (w Polsce od XVIII w.); władcy-korona.

2) Kościelne, np. papież – tiara lub klucze św. Piotra (skrzyżowane nad tarczą),

arcybiskupi, biskupi/opaci – pastorał skrzyżowany za tarczą z krzyżem (biskupi) ew.

podwójnym (arcybiskupi); od XIV w. szerokie kapelusze (z czasem zakończone

tzw. chwastami – ich kolor i liczba zależy od godności).

ORDERY – najczęściej zwisają na dole tarczy na wstęgach czy łańcuchach, tylko

niektóre kładziono pod tarczę.

OZODBY DODATKOWE (nie mają znaczenia dla herbu)

●

Trzymacze – postacie (anioły, alegoryczne, zwierzęce)

podtrzymujące tarczę herbową, klejnot ew. koronę.

●

Płaszcze i namioty barwne (paludamenta) – w nowszej

heraldyce, rzadsze.

●

Dewizy herbowe – na wstęgach pod tarczą.

TERMINOLOGIA – c.d.

Powierzchnia tarczy = POLE

Góra tarczy=głowica

Dół tarczy=podstawa

Strony heraldyczne – odwrotne niż perspektywa patrzącego

PODZIAŁ POLA TARCZY HERBOWEJ

Uwaga:

w heraldyce

polskiej

tarcza jest w

zasadzie

niepodzielna.

BARWY HERALDYCZNE i METODY SZRAFOWANIA

Za barwy heraldyczne uznawano kolory czyste: błękit, czerwień,
zielony, czarny oraz metale: złoto i srebro, które oddawano za
pomocą koloru białego i żółtego.

Zasady szrafowania – opracowane w XVII w. w celu
umożliwienia

oddawania

herbów

graficznie,

stąd

dla

rozpoznawania różnych kolorów wprowadzono ściśle określony
system kresek i kropek (tylko barwa biała nie jest w żaden sposób
oznaczana). Możliwe są też barwy naturalne godła (np. liścia,
kwiatu itd.)

Barwa herbu a proporzec – są powiązane, z reguły barwa tarczy
oddawana na dolnej części proporca, barwa godła na górnej.

KLASYFIKACJE GODEŁ HERALDYCZNYCH

1) Figury zaszczytne, inaczej geometryczne (słup,

pas, skos, skos lewy, krzyż, krzyż skośny,

głowica, podstawa, otok, krokiew,

klin, klin na opak, rosochacz, promień, narożnik.

2) Modyfikacja figur zaszczytnych – np. przez

zmianę ich wielkości czy lokalizacji.

3) Mobilia – mniej zaszczytne, kształty

zgeometryzowane, luźno w polu tarczy, czasem

kilka naraz.

4) Figury – odwzorowanie człowieka (np. rycerza,

świętego, panny; czasem części ciała – np. ręka), zwierząt różnych rodzajów (również

fantastyczne), flory, (całe rośliny lub ich części), wszechświata (Słońce, Księżyc,

gwiazdy.

5) Wytwory pracy człowieka i narzędzia: budowle (np. baszty, wieże, kościoły),

elementy uzbrojenia (miecz, hełm, groty, strzały), czasem (rzadziej) narzędzia

gospodarcze i rzemieślnicze.



GODŁA W POLSCE - rodzaje

1) Znaki rozpoznawcze, używane na pieczęciach, zazwyczaj
graficzne-kreskowe, z uwzględnieniem krzyża, prostych lub
wygiętych kresek, podków, strzał; ponadto znaki literowe,

monogramy.
2) Znaki przejęte z chorągwi, podobne do używanych na

Zachodzie; jednak rzadko występują np. figury zaszczytne,
częściej wiążące się z otaczającym światem, czynnościami
militarnymi a nawet gospodarczymi – czasem jednak

udostojniane.

●

3) Nowe herby – np. przy nobilitacjach – często nadawano
pozbawione jakiegoś elementu już istniejące znaki herbowe

np. króla czy jakiegoś rodu.

HERBY ZŁOŻONE

1) PAŃSTWOWE, DYNASTYCZNE – związany z eksponowaniem prawa do różnych

ziem, zawiera herby terytoriów, z których składało się królestwo/państwo (nie

wszystkie z nich muszą oznaczać nabytki realne, czasem tylko pretensje).

2) HERBY PODKREŚLAJACE ZWIAZKI KRWI – zazwyczaj odnoszą się do

powiązań małżeńskich, mają postać zazwyczaj złożenia z herbu ojczystego,

macierzystego, babki ojczystej, babki macierzystej (jeśli herb ojczysty jest

wyeksponowany na środku, wówczas dochodzi jeszcze herb prababki ojczystej).

●

SPOSÓB BUDOWY: zaczynano od górnego lewego rogu tarczy, przy dwóch

herbach umieszczano je naprzemiennie, czasem jeden główny umieszczano w

centrum, a pozostałe dookoła

ZAWOŁANIA=PROCLAMA (proclamatio)

Specyficzne dla heraldyki polskiej jako element herbu; zazwyczaj nazwa
rodowa (używana pierwotnie do zwoływania rodu, w tym do celów
wojskowych), może być bez związku z wyobrażeniem herbu (przy czym
jeden ród, wraz z rozdrabnianiem, mógł mieć kilka zawołań);

Rodzaje zawołań:

●

Imionowe (od wybitnych członków, np. Bienia, Awdaniec);

●

Przezwiskowe (np. Cielepały);

●

Topograficzne – od nazw grodów, wód itd. (Nałęcze, Rawa, Strzegomia);

●

Obrazowe nawiązujące do herbu lub klejnotu (Lis, Korab);

●

Nawiązujące do narodowości (Sas);

●

Dewizy – często wiążące się z okrzykiem bojowym (Biją w łeb).

ZAWOŁANIE – zanika w schył. XV i XVI w.

NAZWY HERBÓW W POLSCE

●

OSOBOWE – zaczerpnięte z nazewnictwa rodowego, tj.
imiennictwa (Grzymała), przezwiska (Jelita, Kokot),

nazwiska rycerzy (Kębłowski);

●

TOPOGRAFICZNE (Pałuki, Strzegomia, Dąbrowa);

●

OBRAZOWE – od przedmiotów w herbie czy klejnocie

(Gryf);

●

DEWIZY I OKRZYKI BOJOWE (Boże zdarz).

HERBY RYCERSTWA POLSKIEGO – XV W.

HERBY RYCERSTWA POLSKIEGO

PRZYKŁADOWE HERBARZE

Jan Długosz, Insygnia seu clenodia incliti Regni Poloniae (1461-1480)

Stanisław Chrząński, Tablice odmian herbowych (1909)

Wybrana literatura do problemu:

F. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich (1899)
A. Małecki, Studia heraldyczne, t. I-II (1890)
J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993
J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001
B. Trelińska, Album armorum nobilum Regni Poloniae XV-XVIII sae./Herby nobilitacji i
indegenatów XV-XVIII w., Lublin 2001
M. Cetwiński, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław 1989.
S.K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie : geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993
M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000
J. Bieniak, Heraldyka polska przed Długoszem, [w:] Sztuka i ideologia XV wieku, Warszawa
1978
Haisig M., Śląski rodowód państwowego godła Polski, Wrocław 1993
Jurek T., Herby rycerstwa śląskiego na miniaturach „Kodeksu o św. Jadwidze” z 1353 roku,
Genealogia t. 3, 1993, s. 9-36
Kaganiec M., Herby i pieczęcie miast górnośląskich, Katowice 1992
Kaganiec M., Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707, Katowice 1992
Mrozowski P. O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV i XV wieku, Rocznik Polskiego
Towarzystwa Heraldycznego 1/12 (1993), s. 77-109
Seroka H., Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002