plik

Zestaw I

1.Opisać reformę karolińską.
REFORMA KAROLIŃSKA: Była potrzeba oczyszczenia pism narodowych z różnych naleciałości, przez co
były trudno czytelne. Nie było dostosowane do potrzeb administracyjnych, ale do pisania kodeksów. Oparła się
na wolnopisanych gatunkach pisma klasycznego – uncjały i półuncjały. Dokonało się to w IX w. i minuskuła
karolińska przetrwała aż do XIII w. Podstawową cechą jest to, że wszystkie litery dają się wpisać w  cztery
linie  równoległe.  Kształty  liter  są  jednolite,  regularne  formy,  brak  połączeń  poszczególnych  znaków  i  ściśle
określone  ligatury.  Poszczególne  litery  można  wpisać  w  kwadrat,  koło,  prostokąt.  Szybko  zapanowała  w
kodeksach, ale w piśmie dokumentowym przyjmowało się z trudem.

W  XII  w.  wykształcił  się  średniowieczny  system  abrewiacji,  a  także  ugruntowuje  się  zwyczaj  oddzielania
poszczególnych wyrazów i rozwijają się cechy zapowiadające pismo gotyckie.

2. Blazonowanie, szrafowanie, zasada alternacji
Blazonowanie - opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki.
Szrafowanie  -  kreskowanie;  metoda  oddawania  kolorów  i  stopni  szarości  za  pomocą  cienkich,  równoległych
lub krzyżujących się kresek.
Zasada  alternacji  –  zasada  mówiąca  o  możliwości  wykorzystania  koloru  na  metalu  w  herbie  i  odwrotnie;
zabronione jest mieszanie dwóch kolorów/metali.

3. Rola E. Panofskiego i M. Porębskiego w badaniach nad ikonografią.
Erwin  Panofsky  zwraca  uwagę  na  umiejętności  jakimi  powinien  dysponować  historyk  sztuki,  aby  móc
przeprowadzić  prawidłową  analizę  dzieła.  Każdy  z  trzech  etapów  tego  działania  badawczego
(opis preikonograficzny, analiza ikonograficzna i interpretacja ikonologiczna) stawia w tym względzie osobne
wymagania.  Przy  czym,  według  autora,  uświadomienie  sobie  zakresu  wiedzy,  który  gwarantuje  poprawność
interpretacji jest równie ważne jak umiejętność wykorzystania przez interpretatora całości tego "wyposażenia"
w jednym, nierozerwalnym i nie podzielonym sztucznie procesie.

Mieczysław  Porębski  wyróżniał  badania  semiotyczne  i  badania  ikoniczne  nad  dziełami  sztuki.  Te  pierwsze,
zbieżne  z  orientacją  semiotyczno-semiologiczną,  pojmują  kazde  kulturowe  zachowanie  i  wytwór,  a  w
szczególności każde dzieło sztuki jako tekst, to jest znaczącą kombinację odrębnych, dających się z góry ustalić
i  przewidzieć,  bo  przynależnych  do  określonego  systemu  znakowego  (odczytania  warstwy  znaczeniowo-
tekstowej). W metodzie ikonicznej dzieło sztuki ‘jest czymś więcej niż tekstem, jest obrazem

Sztuka

Język

Umiejętność

wytwarzania

przedmiotów

ekspresyjnych

i estetycznie atrakcyjnych

Umiejętność porozumiewania się

Umiejętność, której technikę i zasady trzeba opanować, sztucznie
tworzone reguły

Umiejętność powszechna i naturalna, powszechne reguły
poprawności

Brak systemu pierwotnego wobec systemu modelującego, za jaki uważa się sztukę. Sztuki wizualne jako
odrębne jednostki sensu znaczonego czytelnego wprost na zasadzie bliższych czy dalszych analogii
wglądowych (motywy). Z nich tworzą się obszerniejsze znaczone całości (tematy)
Sztukom wizualnym odpowiada nie język, lecz inny wtórny system modelujący – literatura. Na płaszczyźnie
motywów, tematów, symboli może mieć związki ze sztukami wizualnymi. Obraz i poemat należą do różnych
światów. Mają inną substancję i inną egzystencję. Poza sferą tematów jedyne, co może je łączyć, to
najogólniejsze zasady budowy i niektóre funkcje.

4. Scharakteryzować 4 pieczęcie

Zestaw II

1.  Pismo gotyckie (charakterystyka, rodzaje).
Pismo gotyckie  –  nazwę otrzymało w XVIII w. Powstało  w  XII w.  w północnej  Francji  przy wpływie pism
wyspiarskich.  O  jego  charakterze  decyduje  minuskuła.  O  kształtach  decydowało  ukośne,  płasko  przycinane
gęsie pióro, które w XI w. wyparło trzcinowe. Stąd swobodniejszy ruch ręki i obracanie pióra – zmiana duktu.
Trzymano  pióro  w  trzech  palcach  i  zastąpiono  pulpit  stołem  –  zmiana  nachylenia.  Znaczenie  miało  też
wprowadzenie  papieru.  Charakteryzowało  je:  przewaga  elementów  pionowych  nad  poziomymi,  ostre  łuki  i
kąty,  łamanie,  najczęściej  podwójne,  prostych  linii  i  lasek,  przewaga  wysokości  nad  szerokością,  możliwość
wpisywania liter tylko w prostokąt, litery są zwarte i zamknięte, są ze sobą ściśle związane. Pismo kodeksowe
dzieli się na:

a) Tekstura – fraktura, pismo tekstowe, jest to pismo monumentalne. Sporządzanie rękopisów najbardziej

szacownych. Powstała w XIII w. i rozprzestrzeniła się na północ od Alp – Francja, Niemcy. Używana
była nawet w XVI w. Zasada łamania kresek i ostrych łuków. Jest podstawowym pismem kodeksowym
średniowiecza.

b) Rotunda – powstała w XIII w., a pełny rozkwit to wiek XIV. Używana przede wszystkim we Włoszech

– uniwersytet boloński. Ma skłonności do duktu szerokiego tendencji poziomej, łuki są znacznie
złagodzone i zaokrąglone kształty liter.

Gotico – antiqua – używane w XIV w. we Włoszech stojące na pograniczu gotyku i humanistycznego. Kartę
zapisywano w dwóch kolumnach.

Bastarda – umiarkowany typ pisma gotyckiego, pomiędzy kursywą, a pismami kaligraficznymi. Ma tendencje
do  uproszczenia  elementów  przez  unikanie  łamania,  litery  tracą  samodzielność  –  jednym  ciągiem.  Pisane  na
papierze. Powstała w XIV w. we Francji.

Kursywa gotycka – efekt szybkiego pisania. Pojawienie się górnych i dolnych lasek liter wyginanych w lewo i
prawo  i  zdobionych  pętelkami.  Przede  wszystkim  pismem  kancelaryjnym.  We  Francji  ,  Anglii  i  Polsce  do
końca XV w., a jeszcze i w XVII. W Niemczech jeszcze dłużej. Pisanie całego słowa bez odrywania pióra od
papieru. Niweluje łamania zastępując je ukośnymi kreskami.

2. Podstawowe pojęcia związane z numizmatyką
Moneta  –  pieniądz  wykonany  z  czystego  kruszcu,  albo  ze  stopu  posiadający  określone  cechy  -    określona
próba, waga, kształt i zaopatrzona znakiem władzy. Tworzywem monety jest zawsze metal, głównie kruszce
szlachetne:  złoto,  srebro  ,  a  także  miedź.  Czasem  stosowano  stopy  metali  szlachetnych  (złoto  +  srebro  =
elektron) lub któregoś z nich z miedzą, albo ewentualnie stopy metali nieszlachetnych (miedź i cyna, brąz). Ze
względu na to wyróżniamy monety monometaliczne i bimetaliczne. W przypadku stopów stosunek wartości
kruszców był określony i zmieniał się na przestrzeni wieków.  Obok próby to ciężar monety decydował o jej
wartości.  Moneta  zawsze  jest  okrągła  (czasem  nie  doskonały  okrąg),  a  wyjątkiem  są  tzw.  klipy  –  monety
zbliżone  do  kwadratu  lub  wieloboku.  Dwie  płaszczyzny  monety  to:  awers  –  zasadnicza  treść  stempla:  imię,
portret, znak pana menniczego; rewers – treści drugorzędne: np. nominał monety.

Bilon  –  moneta  zdawkowa,  drobna,  używana  do  regulowania  drobnych  płatności,  wybijana  była  w
średniowieczu i nowożytności z miedzi, a dzisiaj ze stopu aluminium.

Banknot  –  zobowiązanie  się  banku  emitującego  do  wypłaty  odpowiedniej  sumy  w  monecie.  Od  pierwszej
wojny w zasadzie odstąpiono od wymienialności.

Stempel  –  odcisk  tłoka  menniczego  na  monecie,  który  służył  do  uwierzytelnienia  monety  jako  pieniądza.
Składa się on z: pola zawierającego wyobrażenie lub napis i z otoku (często dwa: zewnętrzny i wewnętrzny)
posiadającego zazwyczaj legendę.

Legenda  –  napis  umieszczony  na  stemplu  monety.  Może  być  otokowa  lub  polowa  zależnie  od  tego  gdzie
została umieszczona.

Prawo  Greshama  –  moneta  o  wyższej  wartości  substancjalnej,  przy  tej  samej  wartości  nominalnej,  jest
wypierana przez monetę o niższej wartości.

Stopa  mennicza  –  liczba  monet  danego  gatunku  wybijanych  z  podstawowej  jednostki  wagowo  –  pieniężnej
kruszcu. Oblicza się ją  dzieląc wagę jednostki podstawowej  przez wagę  monety pomnożoną przez jej próbę.
Stopa  wzrasta  –  pogarsza  się,  jeśli  zmniejsza  się  próba  bądź  waga  monety.  We  wczesnym  średniowieczu
dominował system karoliński (funt = 240 denarów).

System  pieniężny  –  ustalony  układ  jednostek  pieniężnych  o  różnej  wartości,  legalnie  używanych  i
pozostających do siebie w określonym stosunku.

Kurs monety – wykonanej w kruszcu odpowiada wartości owego kruszcu oraz pracy włożonej w jego obróbkę
i sporządzenie zeń monety. Jest to tzw. kurs realny.

Mennica – zorganizowany warsztat produkujący monety. Wykonawcami monet i pracownikami mennicy byli
mincerze.

3. Cechy społeczeństwa, w którym rozwinęło się pismo.
Pismo – zasób znaków graficznych i system ich używania na zarejestrowanie mowy (znaków fonetycznych) i
myślenia, w celu utrwalania ich i transmisji w czasie i przestrzeni.

4. Kalendy, nony idy do obliczenia.

2.  Enklawa, sygiel i brachygrafia.
Enklawa – wpisywanie mniejszych liter w większe, zazwyczaj poprzedzające.
Brachygrafia  –  nauka  będąca  częścią  paleografii,  zajmująca  się  badaniem  i  rozszyfrowywaniem  skrótów  w
piśmie.  System  brachygraficzny  epigrafiki  poprzedził  narodziny  analogicznego  systemu  stosowanego  w
rękopisach  i  stąd  posiada  zawsze  swoiste  odrębności.  W  starożytności  posługiwano  się  skrótami
sprowadzającymi  się  do  pierwszych  liter.  Również  w  średniowieczu  system  brachygraficzny  nie  poddaje  się
prawidłom  abrewiacji  rękopiśmiennych.  Nadal  stosuje  się  dużo  i  chętnie  sygli,  skróty  specjalne  są  rzadkie.
Odmiennie  przedstawia  się  sprawa  w  epigrafice  renesansowej  i  barokowej.  System  abrewiacji  nawiązuje  do
stosowanego w rękopisach.
Sygiel – jedna litera zamiast wyrazu, np. G. – Gumpone. Stosowane były tam gdzie skracane słowo pojawiało
się  ze  znaczną  częstotliwością.  Najczęściej  były  to  nazwy  osobowe,  terminy  określające  stopień
pokrewieństwa,  określenia  urzędów,  terminy  prawnicze  i  kalendarzowe,  a  także  nomina  sacra.

3.  Omów początki nph.
NP -  początki XVIII/XIX wiek
1908 – Sickel Teodor – wprowadził pojęcie NPH (nauki podstawowe – Semkowicz i kuczynski)
Semkowicz – próbował stworzyć pierwszy podręcznik. Korzenie NPH:
- pojawienie się Kanta i jego filozofii – oddzielenie nauki od religii
- oświecenie – krytyczne podejście
- krytyczna egzegeza – krytyczna interpretacja tekstu
- krytyczna filozofia oświecenia
- krytyczne rozpatrywanie dowodów prawnych

Koniec XVII – zakonnicy zaczęli wydawać zywoty świetych (bajki z morałem), krytyczne podejście do historii
Mabillion – ars critica – sztuka krytyki, krytyczne źródła historyczne.

Rozwój nauk pomocniczych w Polsce
- Dzieło Narodu Polskiego –Naruszewicz ok 1780 – Teki Naruszewicza
- kodeks dyplomatyczny Królestwa Polskiego – krytyczne wydanie dokumentow związanych z dziejami PL
- 1784 – Uhlik – katedra nauk pomocnicznych Lwów, zbieranie źródeł dotyczących dziejów PL
- Walenty Skorochód Majewski
- Bandtkie Jerzy Samuel - Krk
-  1815  –  podręcznik  „historyka”  (od  wstępu  do  badań  historycznych  –  Lelevel  wawa  –  podkreślał  rolę
wyjaśniającą
- „Nauki dające poznać zródła historyczne” – 1822 – pierwszy podręcznik w PL
- Grodecki – filolog klasyczny, poszukiwanie genezy
- rozwój wydawnictw ludowych
- wielkopolska – kodeks dyplomatyczny Wielkiej Polski
- Ossolineum
- Monumenta Polonia Historica 1870-1880 – do dzisiaj aktualna
- dokumenty w kodeksach dyplomatycznych
- ośrodki XIX wieku – rozwój historycznych badań nauk – Kraków, lwów, Galicja
- karków 1898 – pierwsza stała katedra nauk pomocniczych, która funkcjonuje do dzisiaj
- Stanisław Krzyżanowski – uczen Zickla (Zickel, Fickel – szkołą dyplomatyczna), pierwszy kierownik katedry
-  zdjęcia  dokumentow  w  skali  1:1,  olbrzymie  zbiory,  systematyczne  wyklady  krzyżanowskiego  ->  nastepcą
Semkowicz, pozniej Mikucki
- druga katedra po Krk – lwów – prof. Ptasnik
- wawa - NP. rozwijają się po ‘56r – Gieysztor, Kęczynski, Montosfey
- poznan - Tyminiecki
- 1956 – chronologia – pierwszy podręcznik

4. Chronostych.
Zdanie,  często  cytat  z  Pisma  Świętego  lub  wiersz  poetycki,  w  którym  litery  alfabetu  łacińskiego  spełniające
równocześnie funkcję cyfr (I, V, X, L, etc.) zsumowane dają zapis daty rocznej; chronostych w Polsce pojawia
się w XVI-XVIII wieku.

Zestaw IV

1.materiały i narzedzia pisarskie
Materiały pisarskie paleografiki:



tabliczki woskowe – tabliczki drewniane pociągnięte warstwą wosku dającego się ugniatać

i wyrównywać; parę związanych tabliczek nazywano dyptychem, trzy – tryptychem,
więcej – poliptychem; zbiór tabliczek z łaciny nazywano codex;



papirus – z rośliny zwanej pa-p-irus (tł. nadrzeczna) rosnącej w delcie Nilu; materiał uzyskiwano

poprzez krzyżowe nakładanie łodyg, które mokre ubijano; łacińska nazwa karty papirusowej: tomus;



pergamin – produkt wytwarzany ze skóry zwierzęcej, zazwyczaj owiec, koźląt, cieląt,

a drogie z jagniąt nieurodzonych;



papier – wynalazek chiński, początkowo produkowany z włókien konopi/młodych bambusów

i kory morwowej; po przejęciu przez Arabów receptury zmieniono ją na mieszankę sfilcowanych szmat
lnianych z włóknami konopii.

Narzędzia pisarskie paleografiki:



rylec – do tabliczek woskowych, produkowany z kości słoniowej lub metalu (żelazo, brąz, srebro)

– kraniec do pisania zaostrzony, drugi płaski w celu zacierania zapisu i wygładzania tabliczki;



pióro – trzcinowe, póżniej z piór ptasich (gęsich, łabędzich), które temperowano specjalnym nożykiem;



ołowiany rysik – in. ołówek.

Atrament  –  inkaust,  sporządzony  z:  wody  deszczowej,  galasówki,  stężonego  kwasu  siarkowego,  ocet  i
wino.  Tę  miksturę  gotowano  uzyskując  czarnym  zabarwieniu,  czasem  ciemnożółtym,  oliwkowo-
brązowym i ciemnobrązowym.

2.  Ikonografia pieczęci królewskiej i książęcej Piastów.

3. Jakie są początki, cele, kierunki nauki o znakach władzy i prawa.
Pojęcie i zakres nauki o znakach władzy i prawa:



skomplikowana geneza – w historii prawa zrodziła się bowiem jako archeologia prawnicza

lub  jako  nauka  o  symbolach  prawa,  natomiast  w  historii  jako  insignologia  lub  nauka  o  insygniach
władzy;  w  zasadzie  oba  kierunki  są  uprawiane  obok  siebie,  stąd  tendencja  do  wiązania  ich  w  jedną
całość,



przedmiotem badań są zabytki materialne (ruchome i nieruchome) związane z miejscem stanowienia

i  realizacji  norm  prawnych  oraz  narzędziami  służącymi  do  ich  realizacji;  mogą  to  być  także  stroje,
atrybuty,  znaki,  gesty  rytuału  towarzyszącego  wykonywaniu  władzy  i  prawa;  przedmiotem  badań
są również zabytki niematerialne – przede wszystkim formy rytuału prawnego,



zadaniem nauki o znakach władzy i prawa jest ustalanie widzialnych przejawów życia prawnego,

w mniejszym zaś stopniu odkrywanie nieznanych norm prawnych,



dyscyplina ta dostarcza historykowi możliwości dotarcia w sfery, które przy zwykłych dla jego

warsztatu środkach są po prostu niedostępne.

Rozwój badań nauki o znakach władzy i prawa:



zainteresowanie zabytkami związanymi z procesem stanowienia i realizowania norm prawnych sięga

ostatniej ćwierci XVI w.; trzy kierunki ww. nauki:

o iurisprudentia picturata – zajmująca się plastycznymi przedstawieniami różnych aspektów prawa

i jego egzekucji,

o iurisprudentia symbolica – interesująca się symboliką prawną, przejawiającą się w znakach,

gestach i czynnościach symbolicznych,

zainteresowanie się przedmiotami służącymi do stanowienia i realizowania norm prawnych.

Dwa ostatnie kierunki często wiązały się z sobą, tworząc podwaliny archeologii prawniczej
(twórca: Karl von Amir, Monachium 1888 r.).
4. Datacja- feria tertia proxima post festum s. Andre 1387.

Zestaw V

1. Pojęcia określające pismo



dukt pisma – wygląd pisma wynikający z szybkości pisania; kursywny dla pisma szybkiego i kładziony

dla pisma wolnego; oznacza też gest pisarski, czyli porządek lub kolejność powstawania
poszczególnych kresek, składających się na literę, a także jej kierunek i liczbę,



alfabet,



język,



system znaków.

2.  Treści symboliczne herbów miejskich.

3.  Pochodzenie i rozwój naszego alfabetu.
- nasze pismo wywodzi się z pisma fenickiego,
- pismo fenickie przejeli grecy i rozpowszechnili,
pismo rzymskie jest formą pośrednią greckiego i etruskiego,
– dostosowane do warunkow krajowych pisma rzymskiego (polskie znaki),

Alfabet grecki –zasada pisania od lewej do prawej, zaznaczanie akcentu, długie litery, linearne
VII/VIII  –  Etruskowie  wypisywali  imiona  na  sarkofagach,  alfabet  etruski  oparty  na  grece  i  miał  wpływ  na
łaciński (I w pNe)
- alfabet latyński/łaciński -21 liter + z greki z,y

4.  Blazonowanie 3 herbów.
Odpowiedzieć również w miarę możliwości, do kogo one należały (m.in. herb miasta Rybnik)

Opis tarczy rozpoczyna się od góry i podąża w dół oraz od prawej ku lewej, z tym, że najpierw opisuje się tło,
potem figury, a na końcu mobilia herbowe.

Zestaw VI

1. Opisz wszystkie sposoby liczenia daty dziennej.
Przeliczanie datacji:

a) kalendarz rzymski – w Polsce dominował do połowy XIV wieku, przy czym w XVI przeżywał renesans;

dni stałe:



kalendy – wypadają zawsze pierwszego dnia miesiąca; podczas obliczania dodajemy 2,



nony – wypadają zawsze piątego lub siódmego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik);

podczas obliczania dodajemy 1,



idy – wypadają zawsze trzynastego lub piętnastego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik);

podczas obliczania dodajemy 1,

b) consuetudo Bononiensis (styl boloński):



zbliżony do kalendarza rzymskiego, powstał w VIII wieku, na ziemiach polskich używany
sporadycznie w XIII wieku,



dzieli on miesiąc na dwie części – mensis intrans (miesiąc wstępujący, do 15/16)
oraz mensis exiens (po 15/16),



w miesiącu wstępującym nic nie liczymy, np. quintodecimo intrante mense julio – 15 lipca,



w miesiącu zstępującym przeliczamy dodając do miesiąca 1 i odejmując liczbę dni, np. exeunto
mense maio die nono – 23 maja,

c) kalendarz współczesny – wynaleziony przez żydów, pojawił się w Europie w VI wieku, podaje się

kolejne dni danego miesiąca; w Polsce pojawił się w wieku XIII, a upowszechnił w XVI-XVII,

d) cyzjojany:



mnemotechniczne dwuwiersze służące do praktycznego zapamiętywania konkretnych dat,



wywodziły się z Niemiec, z końca XII wieku,



najstarszy znany polski cyzjojan pochodził z 1370 roku i dotyczył śmierci Kazimierza Wlk.,



pomagały zapamiętać dni świąt – jeśli na daną sylabę przypadało np. „Wit”, wówczas tego dnia był
dzień świętego Wita,

e) kalendarz kościelny:



wymagał uczoności; pojawił się w Polsce w XIII wieku, dominował od drugiej połowy
XIV wieku do początku wieku XVI,



w orientacji pomagają tablice chronologiczne,



np. Feria sexta ante diem Lucie virginis 1255 – Piątek przed dniem świętej Łucji dziewicy 1255r.

2. Opisz typy pieczęci monarszej
Pieczęć  monarsza:  cesarska,  królewska  i  książęca.  Cesarska  i  królewska  to  głównie  majestatyczna
wyobrażająca  władcę  w  pełnym  majestacie  na  tronie  bogatym  architektonicznie.  Książęta  używali  również
pieczęć  portretową,  ale  raczej  pieszej  i  konnej.  Pieczęcie  osób  duchownych  (opatów,  biskupów)  były
portretowymi, ale w dwóch odmianach: tronowej i stojącej.

Pieczęć rycerska: ma formę heraldyczną. Pojawia się na niej znak własnościowy, potem herb tarcza herbowa
albo  hełm,  lub  klejnot.  Od  XVI  w.  przeradza  się  on  w  pieczęć  sygnetową,  która  ma  charakter  pieczęci
prywatnej.

3. Scharakteryzuj początki pisma łacińskiego.
HISTORIA PISMA ŁACIŃSKIEGO:



Pismo piktograficzne – poszczególne obrazy – piktogramy oddają jakąś treść, informację, ale także są

sygnałami pobudzającymi do mówienia o jakichś treściach. Dzięki obrazowi tego rodzaju pismo
poczęło się wiązać z pewnymi pojęciami – pojawienie się ideogramów.



Pismo ideograficzne miało znaki odpowiadające konkretnym pojęciom. Było zrozumiałe bez względu

na język ( znak ptaka zawsze oznaczał ptaka), a trudności jedynie przy pojęciach abstrakcyjnych.



Pismo obrazowo – wyrazowe – obrazy zaczęto wiązać z konkretnymi wyrazami używanego języka i

odtąd pismo wiąże się ściśle z mową, tworząc pismo sylabiczne, a wreszcie fonetyczne.



Pismo babilońskie (klinowe) – jeden znak, jeszcze pierwotnie ideograficzny, odpowiada już jednej

zgłosce.



Pismo egipskie – jeden znak odpowiada jednej zgłosce, ale jedynie w stosunku do najlepiej uchwytnych

dźwięków mowy – spółgłosek. Pierwotny hieroglif odpowiadający wyrazowi w końcu oznaczał jedną
spółgłoskę.



Pismo semickie – wypracowane przez Fenicjan i Żydów, składał się z 22 liter spółgłoskowych.



Grecy przejmują pismo ściśle od Fenicjan, wprowadzili znaki samogłoskowe i doprowadzili do

zróżnicowania niektórych samogłosek na miękkie i twarde.



Rzymianie przejęli alfabet od południa z kolonii greckich, a od północy przez Etrusków i dostosowali

do struktury fonetycznej swego języka. Na przełomie I p.n.e. / I n.e. wykształcił się i alfabet łaciński i
kształty liter – było ich 23. Alfabet ten stał się podstawą alfabetu używanego w średniowieczu. Pismo
rzymskie charakteryzuje tendencja do zaokrąglania kształtów, a w momencie przekształcania się
majuskuły w minuskułę pojawiają się tendencje do powstawania form kursywnych.

Majuskuła – pismo, którego trzonki mieszczą się w dwóch równoległych liniach. Była punktem wyjścia dla
pisma  kapitałowego  i  występowało  aż  do  VIII  w.  utrzymując  się  na  stałe  w  pierwszych  literach  wyrazów
otwierających zdanie.

Minuskuła – wykształciła się majuskuły, pozbywa się nieistotnych części trzonków liter i mieści je w czterech
równoległych  liniach.  Pojawiło  się  w  IV  w.  i  jest  przede  wszystkim  pismem  dokumentowym,  ale  od  V  w.
pojawiło się w kodeksach. Po reformie karolińskiej minuskuła stała się podstawa pisma aż do dni naszych.

Pismo  potoczne  wyrasta  z  powszechnego,  ale  jest  przede  wszystkim  potoczne,  codzienne,  użytkowe. W  nim
dopiero wyróżnia się typy pisma spełniającego szczególne funkcje.  Pismo dokumentowe przybiera elementy
mające  nadawać  spisanemu  dokumentowi  cechy  autentyczności.  Cechuje  je  pośpiech  przy  pisaniu,  chętne
przyjmowanie  abrewiacji  (skrótów)  i  ligatur  (łączenie  dwóch  wyrazów)  i  ulegania  zmianom  w  kierunku
kursywy.  Pismo  kodeksowe  jest  odmianą  pisma  potocznego,  które  stara  się  przybrać  odpowiednie  kształty
zapewniające  czytelności  i  estetykę.  Jest  pisane  wolno,  ma  wyszukane  kształty,  raczej  malowane  niż  pisane.
Stało się podstawą dzisiejszego pisma drukowanego.

4. Rozpoznaj pisma ( kapitała kwadratowa, minuskuła gotycka, młodsza kursywa

Zestaw VII

1. Ery i style.
Era – system ustalania roku pierwszego. Współcześnie wyróżniamy następujące ery:



era chronologiczna – ustalenie roku pierwszego w danej kulturze,



era dionizyjska – rok pierwszy to rok narodzin Chrystusa; opracowana przez rzymskiego mnicha

Dionizego Małego w VI w., w VIII w. spopularyzował ją angielski komputysta Beda Czcigodny,



era mahometańska – liczy się od 622 roku (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny),



era żydowska – od początku świata, tj. 3761r. BC, stosowana od XI wieku,



era bizantyjska – od początku świata, tj. dla odmiany 5508 roku BC,



era odrewolucyjna – od 1792 roku we Francji,



lata panowania władców świeckich i lata pontyfikatów papieży,



indykcje – powszechnie używane w średniowieczu, nazwa pochodzi od podatku płaconego w rzymskim

imperium, którego podstawę poddawano rewizji co 15 lat, od 313r.,



era rewolucyjna/republikańska – od rewolucji francuskiej w 1792r.,



era masońska – od. 4000 r. BC,



era olimpijska – od 776r. BC, od daty pierwszej olimpiady.

Styl – sposób obliczania początku roku. Wyróżniamy następujące style:



styl Obrzezania – początek roku przypadał 1 stycznia, wprowadził go Cezar, używany również

w średniowieczu; powszechne zastosowanie znalazł w XVI wieku,



styl marcowy (wenecki) – od 1 marca, stosowany w republikańskim Rzymie,



styl Zwiastowania – od 25 marca, stosowany do 1749 roku w wielu odmianach,



styl wielkanocny lub francuski – rozpoczynał rok od Święta Wielkanocy, używany od IX do XVI wieku

(głównie we Francji),



styl bizantyjski lub grecki – od 1 września w Bizancjum, płd. Włoszech i Rosji,



styl Narodzenia Pańskiego – od 25 grudnia, stosowany w kurii papieskiej, Anglii, Niemczech, Szwecji,

Czechach i Polsce,



styl ustanawiający początek roku na czas od 25 grudnia do 1 stycznia – kłopotliwy dla historyka,

gdyż w przypadku tego okresu nie wiadomo, czy chodzi o rok wcześniejszy, czy późniejszy,



styl rewolucyjny – wprowadzony w 1792 roku we Francji, początek roku ustanawiał na 22 września,



w Polsce: Obrzezania (w XVI wieku wyłączność) i Narodzenia Pańskiego; sporadycznie używano

stylu Zwiastowania (około połowy XII wieku).

2. Charakterystyka pisma nowożytnego.
Pisma nowożytne – neograficzne rozwijają się przede wszystkim jako pisma potoczne. Wynalazek druku
stosowanie go do produkcji książek doprowadził do końca proces oddzielenia się pism kodeksowych.
Potoczne dzieli się odtąd na: kancelaryjne i do użytku osobistego.

Neografia XVI w
- reformacja – zmiany w kosciele
- powstaje protestantyzm – odrzucenie łaciny w liturgii
- do XV w szkoły prowadzone tylko przez kościół, od XVI w przez miasta

Odrodzenie pisma:
- neogotyckie – oparte na frakturze(gotyk)
- podział dokumentowe/kodeksowe
- pojawia się ksiazka drukowana
- pojawiają się Pisma drukowane urzędowe/potoczne/osobiste
- pismo bardzo różnicuje się
- pojawiają się guwernanci – uczący w domach, wpływa na zindywidualizowanie pisma
- pojawiają się podręczniki do kaligrafowania
- XVI w- podwójne pismo – humanistyczne – dla wykształconych
-neogotyckie – narodowe - nieczytelne
- neogotyckie pismo – Niemcy, duża swoboda w krojach pisma
- przemiany kulturowe, społeczne, psychiczne – mają wpływ na pismo
- wynalezienie stalówki –pióro metalowe od XIX wieku (wcześniej pióro ptasie)

Fazy rozwoju pisma neogotyckiego
I – XVI – poczatek pisma neogotyckiego, indywidualizacja pisma, zmiana sposobu pisania (wczesniej lektor
czytał, a naprzeciw kilkunastu na stojąco pisało na pochylonych katedrach) zaczęto pisać na stojąco (wczesniej
łokiec nie był oparty o pulpit)
II – 2 poł XVII – cechy barokizujące

XVIII – odrodzenie kultu starożytnego, powrót do pisma antycznego
III – 2 poł XIX – XX

3. Formy kartograficzne.
Metody jakościowe:



metody sygnaturowe:

o sygnatury punktowe – przedstawiają w sposób graficzny obiekty mieszczące się w terenie,
o sygnatury liniowe – przedstawiają obiekty mieszczące się w terenie mające charakter ciągły

poprzez linie (np. tory),

sygnatury ilościowe;



metoda zasięgu – prezentuje zasięg danego zjawiska;



metoda powierzchniowa – inny rodzaj metody zasięgu jednak zjawiska nie zachodzą na siebie.

Metody ilościowe:



kartodiagramy,



metoda kropkowa,



kartogramy – przedstawiają intensywność zjawiska,



metoda izolinii – przedstawia zjawisko/wysokość itp. za pomocą zasięgu linii.

4. 3 herby do opisania

Zestaw VIII

1. Wymień sposoby jakimi można było uzyskać szlachectwo.

Adopcja herbowa – uznanie nieszlachcica za członka swojego roku i danie mu własnego herby; najczęściej
adoptowano przyjaciół, zasłużonych w służbie
Sposoby uzyskiwania szlachectwa.

1.  Urodzenie
2.  Nobilitacja – nadanie herbu przez władcę
3.  Nagana – oczyszczenie szlachectwa, ale tym samym legitymacja używania herbu
4.  Adopcja herbowa – przyjęcie do rodu herbowego
5.  Skartabellat – niepełne szlachectwo: szlachta nobilitowana do trzeciego pokolenia

Indygenat – uznanie herbu cudzoziemskiego

2. Wyjaśnij pojęcia - contrasigillum, pieczęć rybaka, typariusz.
Typariusz – tłok pieczętny, czasem typariusze byly zdobione i same w sobie stawały sie obiektem analizy.

Tłok - jest to forma do wyciskania pieczęci, musi być sporządzony z materiału odpowiedniej twardości i zależy
od materiału do odcisku pieczętnego. Do odcisku w wosku wystarczał tłok z brązu, mosiądzu złota, kamieni
półszlachetnych, kości słoniowej, srebra i twardego drzewa (tak samo w tuszu, ale mogły być i mniej twarde).
Forma tłoku zależy od jego przeznaczenia.

Pieczęć papieska: ustalona została przez Paschalisa II w XII w. Jest to bulla dwustronna: z jednej strony imię
papieskie, a z drugiej wizerunki św. Piotra i Pawła. Nazywa się ją pieczęcią Rybaka.

Contrasigillum – pieczęć dwustronna. Jest ona mniejsza od właściwej pieczęci, a użycie jej sięga XII w. , zaś
w  Polsce  poł.  XIII  w.  contrasigillum  druga  pieczec  na  rewersie..  mniejsza  zazwyczaj  sygnetowa..  dla
zabezpieczenia pieczeci własciwej

Sigillum  authenticum  –  pieczęć  autentyczna,  pojecie  pojawiające  się  w  dekrecie  Aleksandra  III.  W  Polsce
pojawia się pierwszy raz w dokumencie Kadłubka (1213 r.) Początkowo zarezerwowana dla princeps nobiles,
zaś w późnym średniowieczu rozszerza swoje działanie także do niższych warstw społecznych.

Carentia  sigilli  –  nie  posiadanie  pieczęci  własnej,  ale  użycie  pieczęci  cudzej.  W  stosunkach  polskich
zjawiskiem powszechnym w XIII – XV w.

Współpieczętowanie – przywieszanie do dokumentu innych pieczęci  obok pieczęci  wystawcy. W przypadku
dokumentów książęcych zwyczaj ten zanika już pod koniec XIII w.

Użycie  niewłaściwej  pieczęci  -  wymagało  przywieszenia  jej  po  ustaniu  przeszkody,  czyli  nierzadko
wystawieniem nowego dokumentu.

Koroboracja (formuła sigillacyjna) – określała i wyliczała środki, które dokumentowi nadawała moc prawną
i potwierdzały jej wiarygodność.

Sigillium  secretum  –  pieczęć  sekretna,  która  pojawiła  się  najwcześniej  we  Francji  w  XIII  w.

Zestaw IX

1. Z czego składa się herb

2. Scharakteryzowac kapitałę, kursywe rzymską, uncjałe
STYLE PISMA ŁACIŃSKIEGO:



Kapitała – pierwszy typ pisma łacińskiego zastosowanym do pisania na materiale miękkim. Jest

symetryczny,  pełne  kształty,  tendencje  do  geometryzacji,  jednakowa  wysokość  pionowych  trzonków
liter, oddzielanie poszczególnych znaków. Jest pismem maju skulnym, jakby rytym w kamieniu. Dzieli
się na dwa gatunki: kapitała kwadratowa – elegancka albo monumentalna. Wpisana w kwadrat, trzonki
grube,  zakończone  nasadkami  (szeryfami).  Rustyka  (kapitała  wiejska)  –  charakter  pisma  płynnego,
miękkiego, łukowate trzonki tracą ostrość charakterystyczną dla kapitały eleganckiej. Kapituła nie ma
odstępów między wyrazami ani  nie stosuje interpunkcji i  była używana jako pismo kodeksowe aż do
VII w.



Kursywa – powstała w wyniku stosowania miękkiego materiału, który nie stawiał oporu narzędziu

pisarskiemu. Dzieli się ją na:
A) Starszą – majuskulną, pochodzącą od kapitały i używaną w I – V w. Służyła do pisma potocznego,
pośpieszny rysunek liter, odstąpienie od kwadratowych kształtów, wprowadzenie linii ukośnych, które
są również cieńsze. Niektórych kresek kapitały poniechano.
B) Młodszą – minuskulną, pochodzącą z kursywy starszej, a używana była w V –VII w. Niektóre litery

dają się wpisać w czterolinie, często ligatury i abrewiacje, ale nie ma stałych kryteriów.



Uncjała – wywodzi się z kapitały. Używana w IV – VIII w. Litery cechuje dalszy zanik kantów, postęp

cech okrągłych. Używana jako pismo kodeksowe, a wyjątkowo w kodeksach.

Półuncjała – powstałą w V w. z kursywy, ale bez udziału uncjały. Nadal zachowuje charakter majuskulny, ale
coraz więcej liter da się wpisać w czterolinię.

3. Rodzaje map na Śląsku do XVIII w.
XVI w mapy śląska
Mapy geodezyjne, mapy turystyczne
Rozwój kartografii uzależniony od odkryć geograficznych
Motody drzewo i miedziorytnicze – 70 lata XV wieku – odbijanie map
- upowszechnia się siatka kartograficzna
Gerard Mercator – dł i szer geograficzna
- Niderlandy kolebka kartografii
- Mikołaj z Kuzy – 2 poł XV wieku – pierwsza mapa Polski – jest już warszawa
- bernard Wapowski – związany z Zygmuntem Starym – historia +mapy

Mapy ślaskie – najlepsze mapy, dużo, bogatsze i lepsze opracowania
Mapa Martina Helwiga w Nysie 1561 – pierwsze wydanie – silnie wyeksponowane rzeki, bez skali, orientacja
południowa
Mapy mundi – wyobrażeniowe – jak wyglądał Śląsk || mniej wiecej 1:500 000, w oryginale 82cm
Zalesienie, osadnictwo, prawie wszystkie miasteczka
Skala dopiero XVIII

Mapa Stanisława Porębskiego 1563 – dokładna
Tereny księstwa oświęcimskiego i zatorskiego – kolorowa – góry, ukształtowanie powierzchni

XVII – nowy rodzaj map – mapa gospodarcza | pokazanie gospodarki na danym terenie
Jan Skultetus poł XVII - mapy śl po wojnie 30-letniej
Fryderyk Kun – poł XVII – mapa księstwa świdnickiego
Andreas Hindenberg – wolne miasto Pszczyna – najdokładniejsza i najmniej znana 1636
-w 1721 przerysowana na nowo
- 1900 sfotografowana – oryginał w fatalnym stanie, późniejsze przerysy

4. obliczyc datę feria seksta ante s. Hedvigus 1435 (jakos tak)

Zestaw X

1 . Materiały pieczętne i kształty pieczęci
Materiał pieczętny:



glina,



ołów,



wosk,



złoto,



lak pieczętny – przy dokumentach papierowych (żywica+barwniki),



ciasto,



tusz – tzw. mokry stempel, w Chinach ostrożnie pieczętowano jedwab; tzw. suchy stempel odciskany

na papierze, w Europie od XVI wieku, w Polsce od XVIII wieku.

Kształt pieczęci:



kolisty,



owalny,



ostroowalny,



tarczowy,



czworoboczny,



wieloboczny,



trójłukowy,



czterołukowy.

2. Pojęcia : mincerz, próba, brakteat

Brakteaty to cienkie monety. Brektaety – jednostronne. Półbrekteaty – cienkie ale wyobrażenie na dwóch
stronach przenikając się.

Mincerz także: mincarz (niem. Münzer, łac. monetarius) - pracownik mennicy produkujący monety. Mincerz -
w średniowiecznej Polsce to urzędnik królewski zajmujący się kontrolą monety będącej w obiegu, jej wymianą
i ściganiem oraz karaniem fałszerzy. Z upływem czasu mincerze tracili uprawnienia policyjno-sądowe, stając
się jedynie rzemieślnikami produkującymi monety.

Próba - zawartość czystego kruszcu w monecie

3. Scharakteryzuj pojęcie czasu w średniowieczu
Pomiary czasu, pojęcie czasu w przeszłości.

1.  Obserwacja ciał niebieskich.
2.  Obserwacja świata natury (procesy wegetatywne, obserwacja zwierząt)
3.  Obserwacja ognia
4.  Podział dnia zgodnie z wykonywanymi czynnościami.
5.  Podział roku na trzy cykle: godne święta, Wielkanoc i Zielone Świątki
6.  Zegary

1. Słoneczne

1. gnomon – obiekt ustawiony prostopadle do ziemi. Odmierza nierówne godziny – w

średniowieczu tarczę nachylano pod różnym kątem, ale wskazówka zawsze pozostawała
prostopadła.

2. słoneczny zegar równikowy – wskazówka umieszczona prostopadle do osi Ziemi,

godziny są równe.

3. poziomy zegar słoneczny – pozioma tarcza, trójkątna wskazówka nachylona pod kątem

ostrym, zgodnie z szerokością geograficzną oraz na osi N-S. Równe godziny.

2.  Piaskowe
3.  Ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, różna dokładność odmierzania.
4.  Wodne – klepsydry, dokładne pomiary niemożliwe ze względu na zmieniające się ciśnienie

ubywającej wody.

5. Mechaniczne

Kołowy – obciążony metalem sznur nawinięty na wał, którego ruch porusza wskazówkę. Ruch przyspiesza się
w

miarę

odwijania

sznura.

XIII

zegary

ratuszowe

(np.

Wrocław).

4. Tablica XIII - przeczytać (ale Bryłka pytała też abrewicji)

Zestaw XI

1.Pojęcia opisujące monetę
Moneta  –  pieniądz  wykonany  z  czystego  kruszcu,  albo  ze  stopu  posiadający  określone  cechy  -    określona
próba, waga, kształt i zaopatrzona znakiem władzy. Tworzywem monety jest zawsze metal, głównie kruszce
szlachetne:  złoto,  srebro  ,  a  także  miedź.  Czasem  stosowano  stopy  metali  szlachetnych  (złoto  +  srebro  =
elektron) lub któregoś z nich z miedzą, albo ewentualnie stopy metali nieszlachetnych (miedź i cyna, brąz). Ze
względu na to wyróżniamy monety monometaliczne i bimetaliczne. W przypadku stopów stosunek wartości
kruszców był określony i zmieniał się na przestrzeni wieków.  Obok próby to ciężar monety decydował o jej
wartości.  Moneta  zawsze  jest  okrągła  (czasem  nie  doskonały  okrąg),  a  wyjątkiem  są  tzw.  klipy  –  monety
zbliżone  do  kwadratu  lub  wieloboku.  Dwie  płaszczyzny  monety  to:  awers  –  zasadnicza  treść  stempla:  imię,
portret, znak pana menniczego; rewers – treści drugorzędne: np. nominał monety.

Bilon  –  moneta  zdawkowa,  drobna,  używana  do  regulowania  drobnych  płatności,  wybijana  była  w
średniowieczu i nowożytności z miedzi, a dzisiaj ze stopu aluminium.

Banknot  –  zobowiązanie  się  banku  emitującego  do  wypłaty  odpowiedniej  sumy  w  monecie.  Od  pierwszej
wojny w zasadzie odstąpiono od wymienialności.

Stempel  –  odcisk  tłoka  menniczego  na  monecie,  który  służył  do  uwierzytelnienia  monety  jako  pieniądza.
Składa się on z: pola zawierającego wyobrażenie lub napis i z otoku (często dwa: zewnętrzny i wewnętrzny)
posiadającego zazwyczaj legendę.

Legenda  –  napis  umieszczony  na  stemplu  monety.  Może  być  otokowa  lub  polowa  zależnie  od  tego  gdzie
została umieszczona.

Prawo  Greshama  –  moneta  o  wyższej  wartości  substancjalnej,  przy  tej  samej  wartości  nominalnej,  jest
wypierana przez monetę o niższej wartości.

Stopa  mennicza  –  liczba  monet  danego  gatunku  wybijanych  z  podstawowej  jednostki  wagowo  –  pieniężnej
kruszcu. Oblicza się ją  dzieląc wagę jednostki podstawowej  przez wagę  monety pomnożoną przez jej próbę.
Stopa  wzrasta  –  pogarsza  się,  jeśli  zmniejsza  się  próba  bądź  waga  monety.  We  wczesnym  średniowieczu
dominował system karoliński (funt = 240 denarów).

System  pieniężny  –  ustalony  układ  jednostek  pieniężnych  o  różnej  wartości,  legalnie  używanych  i
pozostających do siebie w określonym stosunku.

Kurs monety – wykonanej w kruszcu odpowiada wartości owego kruszcu oraz pracy włożonej w jego obróbkę
i sporządzenie zeń monety. Jest to tzw. kurs realny.

Mennica – zorganizowany warsztat produkujący monety. Wykonawcami monet i pracownikami mennicy byli
mincerze.

2. Pismo kodeksowe w średniowieczu
Pismo kodeksowe jest odmianą pisma potocznego, które stara się przybrać odpowiednie kształty zapewniające
czytelności  i  estetykę.  Jest  pisane  wolno,  ma  wyszukane  kształty,  raczej  malowane  niż  pisane.  Stało  się
podstawą

dzisiejszego

pisma

drukowanego.

Pismo kodeksowe dzieli się na:

c) Tekstura – fraktura, pismo tekstowe, jest to pismo monumentalne. Sporządzanie rękopisów najbardziej

d) Rotunda – powstała w XIII w., a pełny rozkwit to wiek XIV. Używana przede wszystkim we Włoszech

– uniwersytet boloński. Ma skłonności do duktu szerokiego tendencji poziomej, łuki są znacznie
złagodzone i zaokrąglone kształty liter.

Gotico – antiqua – używane w XIV w. we Włoszech stojące na pograniczu gotyku i humanistycznego. Kartę
zapisywano w dwóch kolumnach.

Bastarda – umiarkowany typ pisma gotyckiego, pomiędzy kursywą, a pismami kaligraficznymi. Ma tendencje
do  uproszczenia  elementów  przez  unikanie  łamania,  litery  tracą  samodzielność  –  jednym  ciągiem.  Pisane  na
papierze. Powstała w XIV w. we Francji.

Kursywa gotycka – efekt szybkiego pisania. Pojawienie się górnych i dolnych lasek liter wyginanych w lewo i
prawo  i  zdobionych  pętelkami.  Przede  wszystkim  pismem  kancelaryjnym.  We  Francji  ,  Anglii  i  Polsce  do
końca XV w., a jeszcze i w XVII. W Niemczech jeszcze dłużej. Pisanie całego słowa bez odrywania pióra od
papieru. Niweluje łamania zastępując je ukośnymi kreskami.

Pismo  kurialne  –  tworzone  przez  kancelarię  papieską,  inaczej  minuskuła  papieska. W  XIII  w.  ujęto  w  ścisłe
reguły  kancelaryjne.  Zachowało  charakter  okrągły,  miękkie  kształty  liter.  Abrewiacje  stosowano  bardzo
oszczędnie, co podnosi czytelność tekstu. W XV w. przekształciło się w minuskułę bullową. Stosowane w kurii
do XIX w.

Kursywa mieszana paryska – po reformie pisma dokumentowego we Francji. Oddziałała na kurę papieską w
Awinionie.

Pismo humanistyczne powstało przez zaznajomienie się uczonych z pismami starożytnymi ( nie wiedziano, że
to rękopisy minuskuły karolińskiej z VIII – XII w.). W XIV – XV w. zaczęto je naśladować. Ruch ten rozpoczął
się we Włoszech. Teksty mają pełne znamiona karoliny, ale naleciałości gotyckie.

Pismo książkowe – antykwa humanistyczna –  poł. XV – XVI w. - krótko przez pojawienie się drukowanego.
Drobniejszy  moduł  niż  minuskuła  karolińska,  a  przycięcie  pióra  gwarantuje  szybkość  i  ostrość  pisania  –
akcentuje  raczej  łuki  niż  laski.  Dopiero  pod  koniec  XV  w.  akcentuje  laski  –  pionowy  światłocień,  pismo
spokojne, akcentuje poszczególne litery.

Kursywa  humanistyczna  –  italika  –  Powstała  w  XV  w.  jako  pismo  kancelaryjne.  Okrągłe  i  kształtne  litery,
piękne i wyraźne pochylone w prawo i łączone w całe wyrazy – lekkie i wygodne pisanie. Unikanie ligatur i
abrewiacji – czytelność.

3.Omów książkę 'rękopiśmienną' i pojęcia je opisujące
Księga rękopiśmiennica
- ksiega rotulusowa – zwijana, wolumen, papirus nawijany na kośc słoniową
- księga kodeksowa – tomus
Protokól – początek
Eskatokół – koniec
- Incipit Liber – zaczyna się księga



Explicit Liber – zakończyła się księga

4.Porównaj pieczęcie majestatyczne Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły, podobieństwa i
różnice.

Zestaw XII

1. Wyjaśnij pojęcia: chronostych, kabała, cyzojany.

Cyzjojan (łac. Cisiojanus) – średniowieczny wierszowany kalendarz o charakterze mnemotechnicznym.
Cyzjojany  zbudowane  były  w  ten  sposób,  że  każdy  miesiąc  opisywały  dwa  wersy.  W  każdym  dwuwersie
poszczególne sylaby informowały o świętach stałych oraz o dniach, w których wspominało się świętego. Wersy
liczyły tyle sylab, ile dni posiadał dany miesiąc. Aby zachować przyjęty układ, słowa skracano do jednej sylaby
lub incipitu.
Pierwsze cyzjojany powstały w XIII wieku w Niemczech i były pisane heksametrem po łacinie. Pierwszy tekst
zbliżony  do  archetypu  znajduje  się  w  kodeksie  pochodzącym  z  klasztoru  św.Pawła  w  Erfurcie.

Chronostych  –  zdanie,  często  cytat  z  Pisma  Św.,  lub  wiersz  poetycki,  w  którym  litery  alfabetu  łacińskiego,
spełniające równocześnie funkcję cyfr, zsumowane dają zapis daty rocznej. Z tego powodu litery zapisane są
innym

modułem.

Zapis  kabalistyczny  –  do  zapisu  liczb  używa  się  23  liter  alfabetu  łacińskiego,  przy  czym  najczęściej  pod
słowami zawierającymi ów zapis podaje się od razu sumę liczb.

2. Sposoby nadawania herbu.
W wiekach późniejszych (po XV) prawo do herbu nabywało się jedynie przez  nobilitację – nadanie nowego
herbu, bądź przyjęcie do rodu herbowego (adopcja herbowa). W roku 1669 powstała instytucja skartabellatu
–  niepełne  szlachectwo,  obejmujące  szlachtę  nobilitowaną  do  trzeciego  pokolenia.  Trzecim  sposobem
nabywania  herbu  był  indygenat  –  uznanie  herbu  cudzoziemskiego.  W  Polsce  znak  herbowy  jest  tylko  w
niewielkim  stopniu  recepcją  zachodniego,  a  użyte  zostały  głównie  wcześniejsze  znaki  własnościowe.

Sposoby uzyskiwania szlachectwa.

Indygenat – uznanie herbu cudzoziemskiego

3. Jak historyk i historyk sztuki patrza na ikonę.

Ikonografia historyczna
- aspekt źródłoznawczy
- obrazowa forma przekazu, miniatura – element wspomagający zapis książkowy
- mapa, rysunki na marginesach, herb, pieczęć, monety – są obrazem, badania nad ich ikonografią
- symbolika – mury miejskie, bramy – świadczyły o aspiracji miast
- zapotrzebowanie na źródło wiedzy o historii
Ikonografia – zajmuje się konkretnym typem źródła
- chce wyciągnąć informacje o ludziach, epoce
- pierwsza katedra historii sztuki w 1913r
- historyk wnika w treści ideowe obrazu, a historyk sztuki skupia się na symbolu
- gestologia – bada symbolikę gestu, klękanie przeszło z praktyki świeckiej do kościoła
- biblia pauperum
-ikonosfera – Porębski
- Panofsky
- ikonologia – wyjaśnienie treści
- kompleksowa interpretacja dzieła sztuki – panofsky
Opis preikonograficzny, analiza ikonograficzna, interpretacja ikonologiczna(dogłębne poznanie)

Heurystyka – zbieranie źródeł do interpretacji
Hermeneutyka – interpretacja

Zestaw XIII

1. Podział pieczęci i sposoby ich przywieszania.

PRZEWIESZANIE PIECZĘCI:
Pieczęć  albo  była  wyciskana  na  dokumencie,  albo  do  niego  przywieszana.  Na  dokumencie  mogła  być
wyciśnięta na stronie tekstu, na odwrocie, albo jako zamknięcie pisma. Przywieszanie odbywało się za pomocą
luźnych  wiązań  lub  za  pomocą  naciętego  przy  krawędzi  dokumentu  wąskiego  paska  pergaminu.  Odciskana
wprost  na  dokumencie  znana  była  już  od  starożytności  i  wczesnym  średniowieczu,  oraz  później  od  XVI  w.
Przywieszając pieczęć zakładano dolną część pergaminu – plika, aby wzmocnić miejsce przywieszania. Potem
przez otwory zrobione w zakładce przewlekano wiązanie, którego końce przewlekano przez wosk lub lak. Do
przywieszania używano pergaminu, sznurów konopnych, jedwabnych, lnianych i bawełnianych.
Zabezpieczenie pieczęci uzyskiwano przez pokrycie jej woreczkiem z brokatu, jedwabiu lub płótna, czasem
haftowanego.  W  XIII  i  XIV  w.  pojawiają  się  woreczki  skórzane.  Te  same  cele  miała  miseczka  woskowa
sporządzana zawsze z bezbarwnego wosku.

Rodzaje pieczęci:



papieska. która od czasów papieża Paschalisa II ustaliła swój konserwatywny styl sfragistyczny,

wykonana, zwana jest również "Pieczęcią Rybaka" posiada z jednej strony twarze Piotra i Pawła,
a z drugiej imię aktualnie urzędującego papieża;



monarsza, którą możemy podzielić na pieczęci cesarskie, królewskie i książęce;



rycerskie, będące pieczęciami herbowymi;



mieszczańskie, które zawierają tzw. herby mieszczańskie (gmerki) będące prostymi symbolami

graficznymi;



miejskie wystawiane przez instytucje samorządu miejskiego, są pieczęciami obrazowymi;



wiejskie, choć są znaleziskami niezwykle rzadkimi, istniały i funkcjonowały na podobnych zasadach,

co pieczęcie miejskie; były na nich odciskane wyobrażenia narzędzi rolniczych lub cechy lokalnej
topografii.

Podział pieczęci ze względu na funkcję:



pieczęć większa (sigillum maius),



pieczęć mniejsza,



pieczęć sygnetowa.

2. Pojęcia: incipit (+jak to będzie po łacinie), brachygrafia i kolofon (+rodzaje, przykłady itp.).

- kolofon – kończy całe dzieło do XV w podpisy pisarzy – pisane innym pismem, zakamuflowane imiona,  data
zakonczenia, refleksje, uwagi, życzenia

3.  Pismo  neogotyckie  -  jak  i  dlaczego  powstało  oraz  rozwój  (gdzie  -  miasta,  gdzie  podręczniki  itp.);
Neografia XVI w
- reformacja – zmiany w kosciele
- powstaje protestantyzm – odrzucenie łaciny w liturgii
- do XV w szkoły prowadzone tylko przez kościół, od XVI w przez miasta

Odrodzenie pisma
- neogotyckie – oparte na frakturze(gotyk)
- podział dokumentowe/kodeksowe
- pojawia się ksiazka drukowana
- pojawiają się Pisma drukowane urzędowe/potoczne/osobiste
- pismo bardzo różnicuje się
- pojawiają się guwernanci – uczący w domach, wpływa na zindywidualizowanie pisma
- pojawiają się podręczniki do kaligrafowania
- XVI w- podwójne pismo – humanistyczne – dla wykształconych
     -neogotyckie – narodowe - nieczytelne
- neogotyckie pismo – Niemcy, duża swoboda w krojach pisma
- przemiany kulturowe, społeczne, psychiczne – mają wpływ na pismo

Zestaw XIV

1. Omów epigrafike jako naukę
- korzenie w Polsce w Katowiacach – prof. Szymański
- In scribo – wpisać – inskrypcje
- pismo monumentalne, niekursywne, lapidarne (lapis – kamień), majuskulne, drogie i pracochłonne, uroczyste,
przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców
- na materiałach miękkich / tkanina– funkcja informacyjna – wydruki dużych liter
Funkcje:
- funkcja informacyjno, objasniająca – monety, nagrobki
- funkcja propagandowa – monety
- funkcja estetyczna
- tresc ideologiczna
- XIV w – laicyzacja inskrypcji
- kapitała – w inskrypcjach
- pismo kursywne – koniec średniowiecza
Do XIV w – pismo romańskie w epigrafice, później gotyckie
XIX, XX – duza ilość napisów – reklamy, tablice informacyjne, wzrasta znaczenie epigrafiki

2. Sposoby pomiaru czasu + zegary
Chronologia
- czas liczony pacierzami
- badanie długich okresów zdarzeniowych
- Śląsk – kolonizacja, industrializacja
- pojmowanie czasu wg św. Augustyna – koncepcja chrześcijańska czasu, przenikania czasu, czas przeszły ma
wpływ na teraźniejszość
- czas dzielony na czas ludzki i boski
- personifikacja czasu – niemowlęctwo, dzieciństwo, dojrzewanie, młodość, dojrzałość, starość
-mit początku.

Pierwotne i astronomiczne sposoby mierzenia czasu (zegary):



odkrycie Metona (V w. BC) – cykl lunarny (powtarzanie się roku księżycowego co 19 lat),

określany przez „złote liczby”; odkrycie to dało podwaliny pod reformę juliańską kalendarza,



zegar słoneczny
o gnomon – długość cienia powstającego w wyniku oświetlenia jakiegoś przedmiotu przez Słońce;

przybiera on różne kształty, odmierza nierówne godziny,

słoneczny zegar równikowy – wskazówkę umieszcza się równolegle do osi Ziemi;
w zależności od pory roku cień widziany jest z góry lub z dołu,

poziomy zegar słoneczny – pozioma płyta stanowiąca tarczę, na której umocowana jest wskazówka
w kształcie trójkąta,



zegary jakby mechaniczne:

o  zegary piaskowe – odpowiednia ilość piasku przesypującego się z jednego naczynia do drugiego,
o  zegary ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, np. oliwy w lampce,
o  zegary wodne – zasada działania taka, jak zegarów piaskowych,



zegary mechaniczne

zegar  kołowy  –  na  wał  nawinięty  jest  sznur  obciążony  ciężarem  metalowym,
który  rozwijając  się  powoduje  ruch  wału;  ruch  przekazywany  jest  wskazówce,
która odmierza równe godziny,

zegar wahadłowy – energii poruszającej układ kół i wskazówek dostarcza sprężyna,
wahadło zaś zapewnia ich równomierny ruch.

3. Kodykologia - czym sie zajmuje, cele.
Kodykologia
Nauka o rękopisach / księgach rękopiśmiennych
- inicjał – malowany przez malarza
- samo pismo jest obrazem
Źródła piśmienne
- źródła dokumentowe
- narracyjne – opowiadające – kronika, rocznik, pamiętnik, żywot
- listy
Księga rękopiśmiennica
- ksiega rotulusowa – zwijana, wolumen, papirus nawijany na kośc słoniową
- księga kodeksowa – tomus
Protokól – początek
Eskatokół – koniec
- Incipit Liber – zaczyna się księga
- Explicit Liber – zakończyła się księga
- księgi przechowywano w futerale skórzanym lub drewnianym
- wiązki tomów – fasci
- księgi kodeksowe – pergamin, papier, (na papirusie nie da się pisać z dwóch stron)
Recto – przednia strona, verso – tylnia
Iluminatorstwo książkowe
- biblia pauperum
- inicjały – pierwsze litery stron, akapitów
- bordiura – bogate obramowania, ornamentyka roślinna
- miniatury książkowe – element poza tekstem – wiele przyszło z Bizancjum
- książki pisane w skryptoriach, warsztatach pisarskich – pismem kodeksowym
- dwie grupy zawodowe – pisarz ksiąg, oraz pisarz dokumentów (w kancelariach)
- duże zapotrzebowanie na księgi – bardzo drogie – 12 niezbednych ksiag w kosciele
- skryptoria – kościelne/klasztorne, uniwersyteckie, przy katedrach
- katedraliści – bo pisali za katedrą, pisarze zawodowi, zastąpienie drukiem
- kolofon – kończy całe dzieło do XV w podpisy pisarzy – pisane innym pismem, zakamuflowane imiona,  data
zakonczenia, refleksje, uwagi, życzenia

Kodykologia jako nauka wyrosła z paleografii
- zajmuj się książką jako całością
- zainteresowanie rękopisem – epoka oświecenia
- tekstologia – badanie układów tekstu
- ksiązki – uroczyste(na potrzeby kościoła) i użytkowe
- do XII wieku księgi wyłącznie kościelne – później szkolnictwo, kodeksy medyczne, filozoficzne
-  koniec  XI, od  XIII  powszechnie  –  papier w  Europie (1337  –  dokument  Kazimierza Wielkiego  –  spisany na
papierze)
- robienie katalogów rękopisów, dokładne badanie – krytyka zewnętrzna i wewnętrzna
- rękopisy do celów kościelnych/liturgicznych, do nauczania, powstałe na specjalne zamówienie – modlitewniki
- w średniowieczu rękopisy popularne
- przedmiotem badan jest – oprawa, iluminatorstwo, filigrany(znaki wodne na papierze – od XIII w w Europie
– papiernie w Krk), proces powstania (introligator składał  księgę),  funkcja kodeksu (czy używana często,  co
dopisywano, podkreślano), badanie życia książki
- 1937 – instytucja do badania nad tekstami w Paryżu
- Niemcy i Francja – duży wpływ na kształt badań
- studia o rekopisach – wydawnictwo czeskie

4. Rozpoznać i opisać 4 pieczęcie

Zestaw XV

1. Dzieje pisma alfabetycznego.
Historia pisma:



2500-1500 p.n.e. – początki alfabetu w Mezopotami,



1300 r. p.n.e. – najstarsze zapisy pisma alfabetycznego w Egipcie,



miasto Byblos – fenickie centrum, z którego pismo miało się rozejść na basen Morza Śródziemnego,



Herodot: Grecy ok. 1100-1000 r. p.n.e. przejęli pismo od Fenicjan,



Grecy wprowadzili samogłoski, pisanie od lewej do prawej oraz zaznaczanie akcentu;

ich alfabet cechował się jednakową wysokością liter,



w Grecji powstały trzy grupy alfabetyczne:

o wyspy doryckie (Kreta),
o

alfabet joński (Afryka, wybrzeża),

alfabet zachodniogrecki (Grecja właściwa, kolonie w Italii),



403 r. p.n.e. – wprowadzenie w Atenach alfabetu jońskiego,



Etruskowie – wykuwali imiona zmarłych na grobach,



IV w. p.n.e. – kształtowanie się alfabetu latyńskiego, stanowiącego połączenir greckiego i etruskiego,



I w. p.n.e. – koniec procesu latynizacji, powstaje alfabet łaciński,

2. Opis herbów.

3. Charakterystyka pojęc opisujących pismo.
Dukt – wygląd pisma wynikający z szybkości pisania i sposobu prowadzenia pióra. Rozróżnia się: kursywny –
pismo szybkie; kładziony – pisma powolne, troska o estetykę.

Kąt pisania – stosunek położenia narzędzia pisarskiego do kierunku wiersza. Zależy od położenia karty,
sposobu trzymania pióra, co wpływa na grubość liter i ich układ.

Moduł pisma – określa względne wymiary pisma, oraz stosunek między ilością znaków, a zajmowanych przez
nie przestrzenią.

Światłocień – relief pisma, zależny od pisma i kąta pisania, decyduje o grubości pisma i lekkości pisma.

Ligatury – zrosty liter, które należy odróżnić od wiązania poszczególnych liter.

Kanon pisma – powstaje w wyniku przenikania się rozbieżnych tendencji graficznych i ich ścierania się w
obrębie jednego rodzaju pisania.

4. Treści symboliczne na herbach miejskich.