Zestaw I

1.Opisać reformę karolińską.
REFORMA KAROLIŃSKA: Była potrzeba oczyszczenia pism narodowych z różnych naleciałości, przez co
były trudno czytelne. Nie było dostosowane do potrzeb administracyjnych, ale do pisania kodeksów. Oparła się
na wolnopisanych gatunkach pisma klasycznego – uncjały i półuncjały. Dokonało się to w IX w. i minuskuła
karolińska przetrwała aż do XIII w. Podstawową cechą jest to, że wszystkie litery dają się wpisać w cztery
linie równoległe. Kształty liter są jednolite, regularne formy, brak połączeń poszczególnych znaków i ściśle
określone ligatury. Poszczególne litery można wpisać w kwadrat, koło, prostokąt. Szybko zapanowała w
kodeksach, ale w piśmie dokumentowym przyjmowało się z trudem.

W XII w. wykształcił się średniowieczny system abrewiacji, a także ugruntowuje się zwyczaj oddzielania
poszczególnych wyrazów i rozwijają się cechy zapowiadające pismo gotyckie.

2. Blazonowanie, szrafowanie, zasada alternacji
Blazonowanie - opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki.
Szrafowanie - kreskowanie; metoda oddawania kolorów i stopni szarości za pomocą cienkich, równoległych
lub krzyżujących się kresek.
Zasada alternacji – zasada mówiąca o możliwości wykorzystania koloru na metalu w herbie i odwrotnie;
zabronione jest mieszanie dwóch kolorów/metali.


3. Rola E. Panofskiego i M. Porębskiego w badaniach nad ikonografią.
Erwin Panofsky zwraca uwagę na umiejętności jakimi powinien dysponować historyk sztuki, aby móc
przeprowadzić prawidłową analizę dzieła. Każdy z trzech etapów tego działania badawczego
(opis preikonograficzny, analiza ikonograficzna i interpretacja ikonologiczna) stawia w tym względzie osobne
wymagania. Przy czym, według autora, uświadomienie sobie zakresu wiedzy, który gwarantuje poprawność
interpretacji jest równie ważne jak umiejętność wykorzystania przez interpretatora całości tego "wyposażenia"
w jednym, nierozerwalnym i nie podzielonym sztucznie procesie.

Mieczysław Porębski wyróżniał badania semiotyczne i badania ikoniczne nad dziełami sztuki. Te pierwsze,
zbieżne z orientacją semiotyczno-semiologiczną, pojmują kazde kulturowe zachowanie i wytwór, a w
szczególności każde dzieło sztuki jako tekst, to jest znaczącą kombinację odrębnych, dających się z góry ustalić
i przewidzieć, bo przynależnych do określonego systemu znakowego (odczytania warstwy znaczeniowo-
tekstowej). W metodzie ikonicznej dzieło sztuki ‘jest czymś więcej niż tekstem, jest obrazem

Sztuka

Język

Umiejętność

wytwarzania

przedmiotów

ekspresyjnych

i estetycznie atrakcyjnych

Umiejętność porozumiewania się

Umiejętność, której technikę i zasady trzeba opanować, sztucznie
tworzone reguły

Umiejętność powszechna i naturalna, powszechne reguły
poprawności

Brak systemu pierwotnego wobec systemu modelującego, za jaki uważa się sztukę. Sztuki wizualne jako
odrębne jednostki sensu znaczonego czytelnego wprost na zasadzie bliższych czy dalszych analogii
wglądowych (motywy). Z nich tworzą się obszerniejsze znaczone całości (tematy)
Sztukom wizualnym odpowiada nie język, lecz inny wtórny system modelujący – literatura. Na płaszczyźnie
motywów, tematów, symboli może mieć związki ze sztukami wizualnymi. Obraz i poemat należą do różnych
światów. Mają inną substancję i inną egzystencję. Poza sferą tematów jedyne, co może je łączyć, to
najogólniejsze zasady budowy i niektóre funkcje.

4. Scharakteryzować 4 pieczęcie

Zestaw II

1. Pismo gotyckie (charakterystyka, rodzaje).
Pismo gotyckie – nazwę otrzymało w XVIII w. Powstało w XII w. w północnej Francji przy wpływie pism
wyspiarskich. O jego charakterze decyduje minuskuła. O kształtach decydowało ukośne, płasko przycinane
gęsie pióro, które w XI w. wyparło trzcinowe. Stąd swobodniejszy ruch ręki i obracanie pióra – zmiana duktu.
Trzymano pióro w trzech palcach i zastąpiono pulpit stołem – zmiana nachylenia. Znaczenie miało też
wprowadzenie papieru. Charakteryzowało je: przewaga elementów pionowych nad poziomymi, ostre łuki i
kąty, łamanie, najczęściej podwójne, prostych linii i lasek, przewaga wysokości nad szerokością, możliwość
wpisywania liter tylko w prostokąt, litery są zwarte i zamknięte, są ze sobą ściśle związane. Pismo kodeksowe
dzieli się na:

a) Tekstura – fraktura, pismo tekstowe, jest to pismo monumentalne. Sporządzanie rękopisów najbardziej

szacownych. Powstała w XIII w. i rozprzestrzeniła się na północ od Alp – Francja, Niemcy. Używana
była nawet w XVI w. Zasada łamania kresek i ostrych łuków. Jest podstawowym pismem kodeksowym
średniowiecza.

b) Rotunda – powstała w XIII w., a pełny rozkwit to wiek XIV. Używana przede wszystkim we Włoszech

– uniwersytet boloński. Ma skłonności do duktu szerokiego tendencji poziomej, łuki są znacznie
złagodzone i zaokrąglone kształty liter.

Gotico – antiqua – używane w XIV w. we Włoszech stojące na pograniczu gotyku i humanistycznego. Kartę
zapisywano w dwóch kolumnach.

Bastarda – umiarkowany typ pisma gotyckiego, pomiędzy kursywą, a pismami kaligraficznymi. Ma tendencje
do uproszczenia elementów przez unikanie łamania, litery tracą samodzielność – jednym ciągiem. Pisane na
papierze. Powstała w XIV w. we Francji.

Kursywa gotycka – efekt szybkiego pisania. Pojawienie się górnych i dolnych lasek liter wyginanych w lewo i
prawo i zdobionych pętelkami. Przede wszystkim pismem kancelaryjnym. We Francji , Anglii i Polsce do
końca XV w., a jeszcze i w XVII. W Niemczech jeszcze dłużej. Pisanie całego słowa bez odrywania pióra od
papieru. Niweluje łamania zastępując je ukośnymi kreskami.

2. Podstawowe pojęcia związane z numizmatyką
Moneta – pieniądz wykonany z czystego kruszcu, albo ze stopu posiadający określone cechy - określona
próba, waga, kształt i zaopatrzona znakiem władzy. Tworzywem monety jest zawsze metal, głównie kruszce
szlachetne: złoto, srebro , a także miedź. Czasem stosowano stopy metali szlachetnych (złoto + srebro =
elektron) lub któregoś z nich z miedzą, albo ewentualnie stopy metali nieszlachetnych (miedź i cyna, brąz). Ze
względu na to wyróżniamy monety monometaliczne i bimetaliczne. W przypadku stopów stosunek wartości
kruszców był określony i zmieniał się na przestrzeni wieków. Obok próby to ciężar monety decydował o jej
wartości. Moneta zawsze jest okrągła (czasem nie doskonały okrąg), a wyjątkiem są tzw. klipy – monety
zbliżone do kwadratu lub wieloboku. Dwie płaszczyzny monety to: awers – zasadnicza treść stempla: imię,
portret, znak pana menniczego; rewers – treści drugorzędne: np. nominał monety.

Bilon – moneta zdawkowa, drobna, używana do regulowania drobnych płatności, wybijana była w
średniowieczu i nowożytności z miedzi, a dzisiaj ze stopu aluminium.

Banknot – zobowiązanie się banku emitującego do wypłaty odpowiedniej sumy w monecie. Od pierwszej
wojny w zasadzie odstąpiono od wymienialności.

Stempel – odcisk tłoka menniczego na monecie, który służył do uwierzytelnienia monety jako pieniądza.
Składa się on z: pola zawierającego wyobrażenie lub napis i z otoku (często dwa: zewnętrzny i wewnętrzny)
posiadającego zazwyczaj legendę.

Legenda – napis umieszczony na stemplu monety. Może być otokowa lub polowa zależnie od tego gdzie
została umieszczona.

Prawo Greshama – moneta o wyższej wartości substancjalnej, przy tej samej wartości nominalnej, jest
wypierana przez monetę o niższej wartości.

Stopa mennicza – liczba monet danego gatunku wybijanych z podstawowej jednostki wagowo – pieniężnej
kruszcu. Oblicza się ją dzieląc wagę jednostki podstawowej przez wagę monety pomnożoną przez jej próbę.
Stopa wzrasta – pogarsza się, jeśli zmniejsza się próba bądź waga monety. We wczesnym średniowieczu
dominował system karoliński (funt = 240 denarów).

System pieniężny – ustalony układ jednostek pieniężnych o różnej wartości, legalnie używanych i
pozostających do siebie w określonym stosunku.

Kurs monety – wykonanej w kruszcu odpowiada wartości owego kruszcu oraz pracy włożonej w jego obróbkę
i sporządzenie zeń monety. Jest to tzw. kurs realny.

Mennica – zorganizowany warsztat produkujący monety. Wykonawcami monet i pracownikami mennicy byli
mincerze.

3. Cechy społeczeństwa, w którym rozwinęło się pismo.
Pismo – zasób znaków graficznych i system ich używania na zarejestrowanie mowy (znaków fonetycznych) i
myślenia, w celu utrwalania ich i transmisji w czasie i przestrzeni.

4. Kalendy, nony idy do obliczenia.

Zestaw III

1. Sposoby podziału tarcz herbowych, figury, typy tarcz herbowych (min. 10).

2. Enklawa, sygiel i brachygrafia.
Enklawa – wpisywanie mniejszych liter w większe, zazwyczaj poprzedzające.
Brachygrafia – nauka będąca częścią paleografii, zajmująca się badaniem i rozszyfrowywaniem skrótów w
piśmie. System brachygraficzny epigrafiki poprzedził narodziny analogicznego systemu stosowanego w
rękopisach i stąd posiada zawsze swoiste odrębności. W starożytności posługiwano się skrótami
sprowadzającymi się do pierwszych liter. Również w średniowieczu system brachygraficzny nie poddaje się
prawidłom abrewiacji rękopiśmiennych. Nadal stosuje się dużo i chętnie sygli, skróty specjalne są rzadkie.
Odmiennie przedstawia się sprawa w epigrafice renesansowej i barokowej. System abrewiacji nawiązuje do
stosowanego w rękopisach.
Sygiel – jedna litera zamiast wyrazu, np. G. – Gumpone. Stosowane były tam gdzie skracane słowo pojawiało
się ze znaczną częstotliwością. Najczęściej były to nazwy osobowe, terminy określające stopień
pokrewieństwa, określenia urzędów, terminy prawnicze i kalendarzowe, a także nomina sacra.

3. Omów początki nph.
NP - początki XVIII/XIX wiek
1908 – Sickel Teodor – wprowadził pojęcie NPH (nauki podstawowe – Semkowicz i kuczynski)
Semkowicz – próbował stworzyć pierwszy podręcznik. Korzenie NPH:
- pojawienie się Kanta i jego filozofii – oddzielenie nauki od religii
- oświecenie – krytyczne podejście
- krytyczna egzegeza – krytyczna interpretacja tekstu
- krytyczna filozofia oświecenia
- krytyczne rozpatrywanie dowodów prawnych

Koniec XVII – zakonnicy zaczęli wydawać zywoty świetych (bajki z morałem), krytyczne podejście do historii
Mabillion – ars critica – sztuka krytyki, krytyczne źródła historyczne.

Rozwój nauk pomocniczych w Polsce
- Dzieło Narodu Polskiego –Naruszewicz ok 1780 – Teki Naruszewicza
- kodeks dyplomatyczny Królestwa Polskiego – krytyczne wydanie dokumentow związanych z dziejami PL
- 1784 – Uhlik – katedra nauk pomocnicznych Lwów, zbieranie źródeł dotyczących dziejów PL
- Walenty Skorochód Majewski
- Bandtkie Jerzy Samuel - Krk
- 1815 – podręcznik „historyka” (od wstępu do badań historycznych – Lelevel wawa – podkreślał rolę
wyjaśniającą
- „Nauki dające poznać zródła historyczne” – 1822 – pierwszy podręcznik w PL
- Grodecki – filolog klasyczny, poszukiwanie genezy
- rozwój wydawnictw ludowych
- wielkopolska – kodeks dyplomatyczny Wielkiej Polski
- Ossolineum
- Monumenta Polonia Historica 1870-1880 – do dzisiaj aktualna
- dokumenty w kodeksach dyplomatycznych
- ośrodki XIX wieku – rozwój historycznych badań nauk – Kraków, lwów, Galicja
- karków 1898 – pierwsza stała katedra nauk pomocniczych, która funkcjonuje do dzisiaj
- Stanisław Krzyżanowski – uczen Zickla (Zickel, Fickel – szkołą dyplomatyczna), pierwszy kierownik katedry
- zdjęcia dokumentow w skali 1:1, olbrzymie zbiory, systematyczne wyklady krzyżanowskiego -> nastepcą
Semkowicz, pozniej Mikucki
- druga katedra po Krk – lwów – prof. Ptasnik
- wawa - NP. rozwijają się po ‘56r – Gieysztor, Kęczynski, Montosfey
- poznan - Tyminiecki
- 1956 – chronologia – pierwszy podręcznik


4. Chronostych.
Zdanie, często cytat z Pisma Świętego lub wiersz poetycki, w którym litery alfabetu łacińskiego spełniające
równocześnie funkcję cyfr (I, V, X, L, etc.) zsumowane dają zapis daty rocznej; chronostych w Polsce pojawia
się w XVI-XVIII wieku.

Zestaw IV

1.materiały i narzedzia pisarskie
Materiały pisarskie paleografiki:



tabliczki woskowe – tabliczki drewniane pociągnięte warstwą wosku dającego się ugniatać

i wyrównywać; parę związanych tabliczek nazywano dyptychem, trzy – tryptychem,
więcej – poliptychem; zbiór tabliczek z łaciny nazywano codex;



papirus – z rośliny zwanej pa-p-irus (tł. nadrzeczna) rosnącej w delcie Nilu; materiał uzyskiwano

poprzez krzyżowe nakładanie łodyg, które mokre ubijano; łacińska nazwa karty papirusowej: tomus;



pergamin – produkt wytwarzany ze skóry zwierzęcej, zazwyczaj owiec, koźląt, cieląt,

a drogie z jagniąt nieurodzonych;



papier – wynalazek chiński, początkowo produkowany z włókien konopi/młodych bambusów

i kory morwowej; po przejęciu przez Arabów receptury zmieniono ją na mieszankę sfilcowanych szmat
lnianych z włóknami konopii.

Narzędzia pisarskie paleografiki:



rylec – do tabliczek woskowych, produkowany z kości słoniowej lub metalu (żelazo, brąz, srebro)

– kraniec do pisania zaostrzony, drugi płaski w celu zacierania zapisu i wygładzania tabliczki;



pióro – trzcinowe, póżniej z piór ptasich (gęsich, łabędzich), które temperowano specjalnym nożykiem;



ołowiany rysik – in. ołówek.

Atrament – inkaust, sporządzony z: wody deszczowej, galasówki, stężonego kwasu siarkowego, ocet i
wino. Tę miksturę gotowano uzyskując czarnym zabarwieniu, czasem ciemnożółtym, oliwkowo-
brązowym i ciemnobrązowym.

2. Ikonografia pieczęci królewskiej i książęcej Piastów.


3. Jakie są początki, cele, kierunki nauki o znakach władzy i prawa.
Pojęcie i zakres nauki o znakach władzy i prawa:



skomplikowana geneza – w historii prawa zrodziła się bowiem jako archeologia prawnicza

lub jako nauka o symbolach prawa, natomiast w historii jako insignologia lub nauka o insygniach
władzy; w zasadzie oba kierunki są uprawiane obok siebie, stąd tendencja do wiązania ich w jedną
całość,



przedmiotem badań są zabytki materialne (ruchome i nieruchome) związane z miejscem stanowienia

i realizacji norm prawnych oraz narzędziami służącymi do ich realizacji; mogą to być także stroje,
atrybuty, znaki, gesty rytuału towarzyszącego wykonywaniu władzy i prawa; przedmiotem badań
są również zabytki niematerialne – przede wszystkim formy rytuału prawnego,



zadaniem nauki o znakach władzy i prawa jest ustalanie widzialnych przejawów życia prawnego,

w mniejszym zaś stopniu odkrywanie nieznanych norm prawnych,



dyscyplina ta dostarcza historykowi możliwości dotarcia w sfery, które przy zwykłych dla jego

warsztatu środkach są po prostu niedostępne.

Rozwój badań nauki o znakach władzy i prawa:



zainteresowanie zabytkami związanymi z procesem stanowienia i realizowania norm prawnych sięga

ostatniej ćwierci XVI w.; trzy kierunki ww. nauki:

o iurisprudentia picturata – zajmująca się plastycznymi przedstawieniami różnych aspektów prawa

i jego egzekucji,

o iurisprudentia symbolica – interesująca się symboliką prawną, przejawiającą się w znakach,

gestach i czynnościach symbolicznych,

o

zainteresowanie się przedmiotami służącymi do stanowienia i realizowania norm prawnych.

Dwa ostatnie kierunki często wiązały się z sobą, tworząc podwaliny archeologii prawniczej
(twórca: Karl von Amir, Monachium 1888 r.).
4. Datacja- feria tertia proxima post festum s. Andre 1387.

Zestaw V

1. Pojęcia określające pismo



dukt pisma – wygląd pisma wynikający z szybkości pisania; kursywny dla pisma szybkiego i kładziony

dla pisma wolnego; oznacza też gest pisarski, czyli porządek lub kolejność powstawania
poszczególnych kresek, składających się na literę, a także jej kierunek i liczbę,



alfabet,



język,



system znaków.

2. Treści symboliczne herbów miejskich.

3. Pochodzenie i rozwój naszego alfabetu.
- nasze pismo wywodzi się z pisma fenickiego,
- pismo fenickie przejeli grecy i rozpowszechnili,
pismo rzymskie jest formą pośrednią greckiego i etruskiego,
– dostosowane do warunkow krajowych pisma rzymskiego (polskie znaki),

Alfabet grecki –zasada pisania od lewej do prawej, zaznaczanie akcentu, długie litery, linearne
VII/VIII – Etruskowie wypisywali imiona na sarkofagach, alfabet etruski oparty na grece i miał wpływ na
łaciński (I w pNe)
- alfabet latyński/łaciński -21 liter + z greki z,y

4. Blazonowanie 3 herbów.
Odpowiedzieć również w miarę możliwości, do kogo one należały (m.in. herb miasta Rybnik)

Opis tarczy rozpoczyna się od góry i podąża w dół oraz od prawej ku lewej, z tym, że najpierw opisuje się tło,
potem figury, a na końcu mobilia herbowe.

Zestaw VI

1. Opisz wszystkie sposoby liczenia daty dziennej.
Przeliczanie datacji:

a) kalendarz rzymski – w Polsce dominował do połowy XIV wieku, przy czym w XVI przeżywał renesans;

dni stałe:



kalendy – wypadają zawsze pierwszego dnia miesiąca; podczas obliczania dodajemy 2,



nony – wypadają zawsze piątego lub siódmego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik);

podczas obliczania dodajemy 1,



idy – wypadają zawsze trzynastego lub piętnastego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik);

podczas obliczania dodajemy 1,

b) consuetudo Bononiensis (styl boloński):



zbliżony do kalendarza rzymskiego, powstał w VIII wieku, na ziemiach polskich używany
sporadycznie w XIII wieku,



dzieli on miesiąc na dwie części – mensis intrans (miesiąc wstępujący, do 15/16)
oraz mensis exiens (po 15/16),



w miesiącu wstępującym nic nie liczymy, np. quintodecimo intrante mense julio – 15 lipca,



w miesiącu zstępującym przeliczamy dodając do miesiąca 1 i odejmując liczbę dni, np. exeunto
mense maio die nono – 23 maja,

c) kalendarz współczesny – wynaleziony przez żydów, pojawił się w Europie w VI wieku, podaje się

kolejne dni danego miesiąca; w Polsce pojawił się w wieku XIII, a upowszechnił w XVI-XVII,

d) cyzjojany:



mnemotechniczne dwuwiersze służące do praktycznego zapamiętywania konkretnych dat,



wywodziły się z Niemiec, z końca XII wieku,



najstarszy znany polski cyzjojan pochodził z 1370 roku i dotyczył śmierci Kazimierza Wlk.,



pomagały zapamiętać dni świąt – jeśli na daną sylabę przypadało np. „Wit”, wówczas tego dnia był
dzień świętego Wita,

e) kalendarz kościelny:



wymagał uczoności; pojawił się w Polsce w XIII wieku, dominował od drugiej połowy
XIV wieku do początku wieku XVI,



w orientacji pomagają tablice chronologiczne,



np. Feria sexta ante diem Lucie virginis 1255 – Piątek przed dniem świętej Łucji dziewicy 1255r.

2. Opisz typy pieczęci monarszej
Pieczęć monarsza: cesarska, królewska i książęca. Cesarska i królewska to głównie majestatyczna
wyobrażająca władcę w pełnym majestacie na tronie bogatym architektonicznie. Książęta używali również
pieczęć portretową, ale raczej pieszej i konnej. Pieczęcie osób duchownych (opatów, biskupów) były
portretowymi, ale w dwóch odmianach: tronowej i stojącej.

Pieczęć rycerska: ma formę heraldyczną. Pojawia się na niej znak własnościowy, potem herb tarcza herbowa
albo hełm, lub klejnot. Od XVI w. przeradza się on w pieczęć sygnetową, która ma charakter pieczęci
prywatnej.

3. Scharakteryzuj początki pisma łacińskiego.
HISTORIA PISMA ŁACIŃSKIEGO:



Pismo piktograficzne – poszczególne obrazy – piktogramy oddają jakąś treść, informację, ale także są

sygnałami pobudzającymi do mówienia o jakichś treściach. Dzięki obrazowi tego rodzaju pismo
poczęło się wiązać z pewnymi pojęciami – pojawienie się ideogramów.



Pismo ideograficzne miało znaki odpowiadające konkretnym pojęciom. Było zrozumiałe bez względu

na język ( znak ptaka zawsze oznaczał ptaka), a trudności jedynie przy pojęciach abstrakcyjnych.



Pismo obrazowo – wyrazowe – obrazy zaczęto wiązać z konkretnymi wyrazami używanego języka i

odtąd pismo wiąże się ściśle z mową, tworząc pismo sylabiczne, a wreszcie fonetyczne.



Pismo babilońskie (klinowe) – jeden znak, jeszcze pierwotnie ideograficzny, odpowiada już jednej

zgłosce.



Pismo egipskie – jeden znak odpowiada jednej zgłosce, ale jedynie w stosunku do najlepiej uchwytnych

dźwięków mowy – spółgłosek. Pierwotny hieroglif odpowiadający wyrazowi w końcu oznaczał jedną
spółgłoskę.



Pismo semickie – wypracowane przez Fenicjan i Żydów, składał się z 22 liter spółgłoskowych.



Grecy przejmują pismo ściśle od Fenicjan, wprowadzili znaki samogłoskowe i doprowadzili do

zróżnicowania niektórych samogłosek na miękkie i twarde.



Rzymianie przejęli alfabet od południa z kolonii greckich, a od północy przez Etrusków i dostosowali

do struktury fonetycznej swego języka. Na przełomie I p.n.e. / I n.e. wykształcił się i alfabet łaciński i
kształty liter – było ich 23. Alfabet ten stał się podstawą alfabetu używanego w średniowieczu. Pismo
rzymskie charakteryzuje tendencja do zaokrąglania kształtów, a w momencie przekształcania się
majuskuły w minuskułę pojawiają się tendencje do powstawania form kursywnych.

Majuskuła – pismo, którego trzonki mieszczą się w dwóch równoległych liniach. Była punktem wyjścia dla
pisma kapitałowego i występowało aż do VIII w. utrzymując się na stałe w pierwszych literach wyrazów
otwierających zdanie.

Minuskuła – wykształciła się majuskuły, pozbywa się nieistotnych części trzonków liter i mieści je w czterech
równoległych liniach. Pojawiło się w IV w. i jest przede wszystkim pismem dokumentowym, ale od V w.
pojawiło się w kodeksach. Po reformie karolińskiej minuskuła stała się podstawa pisma aż do dni naszych.

Pismo potoczne wyrasta z powszechnego, ale jest przede wszystkim potoczne, codzienne, użytkowe. W nim
dopiero wyróżnia się typy pisma spełniającego szczególne funkcje. Pismo dokumentowe przybiera elementy
mające nadawać spisanemu dokumentowi cechy autentyczności. Cechuje je pośpiech przy pisaniu, chętne
przyjmowanie abrewiacji (skrótów) i ligatur (łączenie dwóch wyrazów) i ulegania zmianom w kierunku
kursywy. Pismo kodeksowe jest odmianą pisma potocznego, które stara się przybrać odpowiednie kształty
zapewniające czytelności i estetykę. Jest pisane wolno, ma wyszukane kształty, raczej malowane niż pisane.
Stało się podstawą dzisiejszego pisma drukowanego.

4. Rozpoznaj pisma ( kapitała kwadratowa, minuskuła gotycka, młodsza kursywa

Zestaw VII

1. Ery i style.
Era – system ustalania roku pierwszego. Współcześnie wyróżniamy następujące ery:



era chronologiczna – ustalenie roku pierwszego w danej kulturze,



era dionizyjska – rok pierwszy to rok narodzin Chrystusa; opracowana przez rzymskiego mnicha

Dionizego Małego w VI w., w VIII w. spopularyzował ją angielski komputysta Beda Czcigodny,



era mahometańska – liczy się od 622 roku (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny),



era żydowska – od początku świata, tj. 3761r. BC, stosowana od XI wieku,



era bizantyjska – od początku świata, tj. dla odmiany 5508 roku BC,



era odrewolucyjna – od 1792 roku we Francji,



lata panowania władców świeckich i lata pontyfikatów papieży,



indykcje – powszechnie używane w średniowieczu, nazwa pochodzi od podatku płaconego w rzymskim

imperium, którego podstawę poddawano rewizji co 15 lat, od 313r.,



era rewolucyjna/republikańska – od rewolucji francuskiej w 1792r.,



era masońska – od. 4000 r. BC,



era olimpijska – od 776r. BC, od daty pierwszej olimpiady.

Styl – sposób obliczania początku roku. Wyróżniamy następujące style:



styl Obrzezania – początek roku przypadał 1 stycznia, wprowadził go Cezar, używany również

w średniowieczu; powszechne zastosowanie znalazł w XVI wieku,



styl marcowy (wenecki) – od 1 marca, stosowany w republikańskim Rzymie,



styl Zwiastowania – od 25 marca, stosowany do 1749 roku w wielu odmianach,



styl wielkanocny lub francuski – rozpoczynał rok od Święta Wielkanocy, używany od IX do XVI wieku

(głównie we Francji),



styl bizantyjski lub grecki – od 1 września w Bizancjum, płd. Włoszech i Rosji,



styl Narodzenia Pańskiego – od 25 grudnia, stosowany w kurii papieskiej, Anglii, Niemczech, Szwecji,

Czechach i Polsce,



styl ustanawiający początek roku na czas od 25 grudnia do 1 stycznia – kłopotliwy dla historyka,

gdyż w przypadku tego okresu nie wiadomo, czy chodzi o rok wcześniejszy, czy późniejszy,



styl rewolucyjny – wprowadzony w 1792 roku we Francji, początek roku ustanawiał na 22 września,



w Polsce: Obrzezania (w XVI wieku wyłączność) i Narodzenia Pańskiego; sporadycznie używano

stylu Zwiastowania (około połowy XII wieku).

2. Charakterystyka pisma nowożytnego.
Pisma nowożytne – neograficzne rozwijają się przede wszystkim jako pisma potoczne. Wynalazek druku
stosowanie go do produkcji książek doprowadził do końca proces oddzielenia się pism kodeksowych.
Potoczne dzieli się odtąd na: kancelaryjne i do użytku osobistego.

Neografia XVI w
- reformacja – zmiany w kosciele
- powstaje protestantyzm – odrzucenie łaciny w liturgii
- do XV w szkoły prowadzone tylko przez kościół, od XVI w przez miasta

Odrodzenie pisma:
- neogotyckie – oparte na frakturze(gotyk)
- podział dokumentowe/kodeksowe
- pojawia się ksiazka drukowana
- pojawiają się Pisma drukowane urzędowe/potoczne/osobiste
- pismo bardzo różnicuje się
- pojawiają się guwernanci – uczący w domach, wpływa na zindywidualizowanie pisma
- pojawiają się podręczniki do kaligrafowania
- XVI w- podwójne pismo – humanistyczne – dla wykształconych
-neogotyckie – narodowe - nieczytelne
- neogotyckie pismo – Niemcy, duża swoboda w krojach pisma
- przemiany kulturowe, społeczne, psychiczne – mają wpływ na pismo
- wynalezienie stalówki –pióro metalowe od XIX wieku (wcześniej pióro ptasie)

Fazy rozwoju pisma neogotyckiego
I – XVI – poczatek pisma neogotyckiego, indywidualizacja pisma, zmiana sposobu pisania (wczesniej lektor
czytał, a naprzeciw kilkunastu na stojąco pisało na pochylonych katedrach) zaczęto pisać na stojąco (wczesniej
łokiec nie był oparty o pulpit)
II – 2 poł XVII – cechy barokizujące

XVIII – odrodzenie kultu starożytnego, powrót do pisma antycznego
III – 2 poł XIX – XX

3. Formy kartograficzne.
Metody jakościowe:



metody sygnaturowe:

o sygnatury punktowe – przedstawiają w sposób graficzny obiekty mieszczące się w terenie,
o sygnatury liniowe – przedstawiają obiekty mieszczące się w terenie mające charakter ciągły

poprzez linie (np. tory),

o

sygnatury ilościowe;



metoda zasięgu – prezentuje zasięg danego zjawiska;



metoda powierzchniowa – inny rodzaj metody zasięgu jednak zjawiska nie zachodzą na siebie.

Metody ilościowe:



kartodiagramy,



metoda kropkowa,



kartogramy – przedstawiają intensywność zjawiska,



metoda izolinii – przedstawia zjawisko/wysokość itp. za pomocą zasięgu linii.

4. 3 herby do opisania

Zestaw VIII

1. Wymień sposoby jakimi można było uzyskać szlachectwo.

Adopcja herbowa – uznanie nieszlachcica za członka swojego roku i danie mu własnego herby; najczęściej
adoptowano przyjaciół, zasłużonych w służbie
Sposoby uzyskiwania szlachectwa.

1. Urodzenie
2. Nobilitacja – nadanie herbu przez władcę
3. Nagana – oczyszczenie szlachectwa, ale tym samym legitymacja używania herbu
4. Adopcja herbowa – przyjęcie do rodu herbowego
5. Skartabellat – niepełne szlachectwo: szlachta nobilitowana do trzeciego pokolenia

Indygenat – uznanie herbu cudzoziemskiego

2. Wyjaśnij pojęcia - contrasigillum, pieczęć rybaka, typariusz.
Typariusz – tłok pieczętny, czasem typariusze byly zdobione i same w sobie stawały sie obiektem analizy.

Tłok - jest to forma do wyciskania pieczęci, musi być sporządzony z materiału odpowiedniej twardości i zależy
od materiału do odcisku pieczętnego. Do odcisku w wosku wystarczał tłok z brązu, mosiądzu złota, kamieni
półszlachetnych, kości słoniowej, srebra i twardego drzewa (tak samo w tuszu, ale mogły być i mniej twarde).
Forma tłoku zależy od jego przeznaczenia.

Pieczęć papieska: ustalona została przez Paschalisa II w XII w. Jest to bulla dwustronna: z jednej strony imię
papieskie, a z drugiej wizerunki św. Piotra i Pawła. Nazywa się ją pieczęcią Rybaka.

Contrasigillum – pieczęć dwustronna. Jest ona mniejsza od właściwej pieczęci, a użycie jej sięga XII w. , zaś
w Polsce poł. XIII w. contrasigillum druga pieczec na rewersie.. mniejsza zazwyczaj sygnetowa.. dla
zabezpieczenia pieczeci własciwej

Sigillum authenticum – pieczęć autentyczna, pojecie pojawiające się w dekrecie Aleksandra III. W Polsce
pojawia się pierwszy raz w dokumencie Kadłubka (1213 r.) Początkowo zarezerwowana dla princeps nobiles,
zaś w późnym średniowieczu rozszerza swoje działanie także do niższych warstw społecznych.

Carentia sigilli – nie posiadanie pieczęci własnej, ale użycie pieczęci cudzej. W stosunkach polskich
zjawiskiem powszechnym w XIII – XV w.

Współpieczętowanie – przywieszanie do dokumentu innych pieczęci obok pieczęci wystawcy. W przypadku
dokumentów książęcych zwyczaj ten zanika już pod koniec XIII w.

Użycie niewłaściwej pieczęci - wymagało przywieszenia jej po ustaniu przeszkody, czyli nierzadko
wystawieniem nowego dokumentu.

Koroboracja (formuła sigillacyjna) – określała i wyliczała środki, które dokumentowi nadawała moc prawną
i potwierdzały jej wiarygodność.

Sigillium secretum – pieczęć sekretna, która pojawiła się najwcześniej we Francji w XIII w.

2. Wyjaśnij czym był przełom kartograficzny XVIII w.

Kartografia – geografia historyczna - nauka o przestrzeni w czasie.

XVIII – przełom kartograficzny
Kartografia pomiarowa - wojskowa
Pomiary w terenie, wojskowi kartografowie
Krzysztof Muller - porucznik/kapitan
Jan Wolfgang Wiellar – najstarsze mapy śląska
Norymberga – mapy wojskowe – bardzo dokładne(pagórki, drogi, pojedyncze drzewa), tajne

Mapy górnicze
- powierzchnia ziem
- eksploatacyjne (szyby –spore zbiory map w kopalniach)
- plany kopalni
1769 – złoty stok –wyższy urząd górniczy – prawo górnicze– oddział w TG (mapy powierzchni, plany kopalni,
profile)
XVIII – mapy turystyczne

4. Przeczytaj tablice nr 1

Zestaw IX

1. Z czego składa się herb

2. Scharakteryzowac kapitałę, kursywe rzymską, uncjałe
STYLE PISMA ŁACIŃSKIEGO:



Kapitała – pierwszy typ pisma łacińskiego zastosowanym do pisania na materiale miękkim. Jest

symetryczny, pełne kształty, tendencje do geometryzacji, jednakowa wysokość pionowych trzonków
liter, oddzielanie poszczególnych znaków. Jest pismem maju skulnym, jakby rytym w kamieniu. Dzieli
się na dwa gatunki: kapitała kwadratowa – elegancka albo monumentalna. Wpisana w kwadrat, trzonki
grube, zakończone nasadkami (szeryfami). Rustyka (kapitała wiejska) – charakter pisma płynnego,
miękkiego, łukowate trzonki tracą ostrość charakterystyczną dla kapitały eleganckiej. Kapituła nie ma
odstępów między wyrazami ani nie stosuje interpunkcji i była używana jako pismo kodeksowe aż do
VII w.



Kursywa – powstała w wyniku stosowania miękkiego materiału, który nie stawiał oporu narzędziu

pisarskiemu. Dzieli się ją na:
A) Starszą – majuskulną, pochodzącą od kapitały i używaną w I – V w. Służyła do pisma potocznego,
pośpieszny rysunek liter, odstąpienie od kwadratowych kształtów, wprowadzenie linii ukośnych, które
są również cieńsze. Niektórych kresek kapitały poniechano.
B) Młodszą – minuskulną, pochodzącą z kursywy starszej, a używana była w V –VII w. Niektóre litery

dają się wpisać w czterolinie, często ligatury i abrewiacje, ale nie ma stałych kryteriów.



Uncjała – wywodzi się z kapitały. Używana w IV – VIII w. Litery cechuje dalszy zanik kantów, postęp

cech okrągłych. Używana jako pismo kodeksowe, a wyjątkowo w kodeksach.

Półuncjała – powstałą w V w. z kursywy, ale bez udziału uncjały. Nadal zachowuje charakter majuskulny, ale
coraz więcej liter da się wpisać w czterolinię.

3. Rodzaje map na Śląsku do XVIII w.
XVI w mapy śląska
Mapy geodezyjne, mapy turystyczne
Rozwój kartografii uzależniony od odkryć geograficznych
Motody drzewo i miedziorytnicze – 70 lata XV wieku – odbijanie map
- upowszechnia się siatka kartograficzna
Gerard Mercator – dł i szer geograficzna
- Niderlandy kolebka kartografii
- Mikołaj z Kuzy – 2 poł XV wieku – pierwsza mapa Polski – jest już warszawa
- bernard Wapowski – związany z Zygmuntem Starym – historia +mapy

Mapy ślaskie – najlepsze mapy, dużo, bogatsze i lepsze opracowania
Mapa Martina Helwiga w Nysie 1561 – pierwsze wydanie – silnie wyeksponowane rzeki, bez skali, orientacja
południowa
Mapy mundi – wyobrażeniowe – jak wyglądał Śląsk || mniej wiecej 1:500 000, w oryginale 82cm
Zalesienie, osadnictwo, prawie wszystkie miasteczka
Skala dopiero XVIII

Mapa Stanisława Porębskiego 1563 – dokładna
Tereny księstwa oświęcimskiego i zatorskiego – kolorowa – góry, ukształtowanie powierzchni

XVII – nowy rodzaj map – mapa gospodarcza | pokazanie gospodarki na danym terenie
Jan Skultetus poł XVII - mapy śl po wojnie 30-letniej
Fryderyk Kun – poł XVII – mapa księstwa świdnickiego
Andreas Hindenberg – wolne miasto Pszczyna – najdokładniejsza i najmniej znana 1636
-w 1721 przerysowana na nowo
- 1900 sfotografowana – oryginał w fatalnym stanie, późniejsze przerysy

4. obliczyc datę feria seksta ante s. Hedvigus 1435 (jakos tak)

Zestaw X

1 . Materiały pieczętne i kształty pieczęci
Materiał pieczętny:



glina,



ołów,



wosk,



złoto,



lak pieczętny – przy dokumentach papierowych (żywica+barwniki),



ciasto,



tusz – tzw. mokry stempel, w Chinach ostrożnie pieczętowano jedwab; tzw. suchy stempel odciskany

na papierze, w Europie od XVI wieku, w Polsce od XVIII wieku.

Kształt pieczęci:



kolisty,



owalny,



ostroowalny,



tarczowy,



czworoboczny,



wieloboczny,



trójłukowy,



czterołukowy.

2. Pojęcia : mincerz, próba, brakteat

Brakteaty to cienkie monety. Brektaety – jednostronne. Półbrekteaty – cienkie ale wyobrażenie na dwóch
stronach przenikając się.

Mincerz także: mincarz (niem. Münzer, łac. monetarius) - pracownik mennicy produkujący monety. Mincerz -
w średniowiecznej Polsce to urzędnik królewski zajmujący się kontrolą monety będącej w obiegu, jej wymianą
i ściganiem oraz karaniem fałszerzy. Z upływem czasu mincerze tracili uprawnienia policyjno-sądowe, stając
się jedynie rzemieślnikami produkującymi monety.

Próba - zawartość czystego kruszcu w monecie

3. Scharakteryzuj pojęcie czasu w średniowieczu
Pomiary czasu, pojęcie czasu w przeszłości.

1. Obserwacja ciał niebieskich.
2. Obserwacja świata natury (procesy wegetatywne, obserwacja zwierząt)
3. Obserwacja ognia
4. Podział dnia zgodnie z wykonywanymi czynnościami.
5. Podział roku na trzy cykle: godne święta, Wielkanoc i Zielone Świątki
6. Zegary

1. Słoneczne

1. gnomon – obiekt ustawiony prostopadle do ziemi. Odmierza nierówne godziny – w

średniowieczu tarczę nachylano pod różnym kątem, ale wskazówka zawsze pozostawała
prostopadła.

2. słoneczny zegar równikowy – wskazówka umieszczona prostopadle do osi Ziemi,

godziny są równe.

3. poziomy zegar słoneczny – pozioma tarcza, trójkątna wskazówka nachylona pod kątem

ostrym, zgodnie z szerokością geograficzną oraz na osi N-S. Równe godziny.

2. Piaskowe
3. Ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, różna dokładność odmierzania.
4. Wodne – klepsydry, dokładne pomiary niemożliwe ze względu na zmieniające się ciśnienie

ubywającej wody.

5. Mechaniczne

Kołowy – obciążony metalem sznur nawinięty na wał, którego ruch porusza wskazówkę. Ruch przyspiesza się
w

miarę

odwijania

sznura.

Od

XIII

w.

zegary

ratuszowe

(np.

Wrocław).

4. Tablica XIII - przeczytać (ale Bryłka pytała też abrewicji)

Zestaw XI

1.Pojęcia opisujące monetę
Moneta – pieniądz wykonany z czystego kruszcu, albo ze stopu posiadający określone cechy - określona
próba, waga, kształt i zaopatrzona znakiem władzy. Tworzywem monety jest zawsze metal, głównie kruszce
szlachetne: złoto, srebro , a także miedź. Czasem stosowano stopy metali szlachetnych (złoto + srebro =
elektron) lub któregoś z nich z miedzą, albo ewentualnie stopy metali nieszlachetnych (miedź i cyna, brąz). Ze
względu na to wyróżniamy monety monometaliczne i bimetaliczne. W przypadku stopów stosunek wartości
kruszców był określony i zmieniał się na przestrzeni wieków. Obok próby to ciężar monety decydował o jej
wartości. Moneta zawsze jest okrągła (czasem nie doskonały okrąg), a wyjątkiem są tzw. klipy – monety
zbliżone do kwadratu lub wieloboku. Dwie płaszczyzny monety to: awers – zasadnicza treść stempla: imię,
portret, znak pana menniczego; rewers – treści drugorzędne: np. nominał monety.

Bilon – moneta zdawkowa, drobna, używana do regulowania drobnych płatności, wybijana była w
średniowieczu i nowożytności z miedzi, a dzisiaj ze stopu aluminium.

Banknot – zobowiązanie się banku emitującego do wypłaty odpowiedniej sumy w monecie. Od pierwszej
wojny w zasadzie odstąpiono od wymienialności.

Stempel – odcisk tłoka menniczego na monecie, który służył do uwierzytelnienia monety jako pieniądza.
Składa się on z: pola zawierającego wyobrażenie lub napis i z otoku (często dwa: zewnętrzny i wewnętrzny)
posiadającego zazwyczaj legendę.

Legenda – napis umieszczony na stemplu monety. Może być otokowa lub polowa zależnie od tego gdzie
została umieszczona.

Prawo Greshama – moneta o wyższej wartości substancjalnej, przy tej samej wartości nominalnej, jest
wypierana przez monetę o niższej wartości.

Stopa mennicza – liczba monet danego gatunku wybijanych z podstawowej jednostki wagowo – pieniężnej
kruszcu. Oblicza się ją dzieląc wagę jednostki podstawowej przez wagę monety pomnożoną przez jej próbę.
Stopa wzrasta – pogarsza się, jeśli zmniejsza się próba bądź waga monety. We wczesnym średniowieczu
dominował system karoliński (funt = 240 denarów).

System pieniężny – ustalony układ jednostek pieniężnych o różnej wartości, legalnie używanych i
pozostających do siebie w określonym stosunku.

Kurs monety – wykonanej w kruszcu odpowiada wartości owego kruszcu oraz pracy włożonej w jego obróbkę
i sporządzenie zeń monety. Jest to tzw. kurs realny.

Mennica – zorganizowany warsztat produkujący monety. Wykonawcami monet i pracownikami mennicy byli
mincerze.

2. Pismo kodeksowe w średniowieczu
Pismo kodeksowe jest odmianą pisma potocznego, które stara się przybrać odpowiednie kształty zapewniające
czytelności i estetykę. Jest pisane wolno, ma wyszukane kształty, raczej malowane niż pisane. Stało się
podstawą

dzisiejszego

pisma

drukowanego.

Pismo kodeksowe dzieli się na:

c) Tekstura – fraktura, pismo tekstowe, jest to pismo monumentalne. Sporządzanie rękopisów najbardziej

szacownych. Powstała w XIII w. i rozprzestrzeniła się na północ od Alp – Francja, Niemcy. Używana
była nawet w XVI w. Zasada łamania kresek i ostrych łuków. Jest podstawowym pismem kodeksowym
średniowiecza.

d) Rotunda – powstała w XIII w., a pełny rozkwit to wiek XIV. Używana przede wszystkim we Włoszech

– uniwersytet boloński. Ma skłonności do duktu szerokiego tendencji poziomej, łuki są znacznie
złagodzone i zaokrąglone kształty liter.

Gotico – antiqua – używane w XIV w. we Włoszech stojące na pograniczu gotyku i humanistycznego. Kartę
zapisywano w dwóch kolumnach.

Bastarda – umiarkowany typ pisma gotyckiego, pomiędzy kursywą, a pismami kaligraficznymi. Ma tendencje
do uproszczenia elementów przez unikanie łamania, litery tracą samodzielność – jednym ciągiem. Pisane na
papierze. Powstała w XIV w. we Francji.

Kursywa gotycka – efekt szybkiego pisania. Pojawienie się górnych i dolnych lasek liter wyginanych w lewo i
prawo i zdobionych pętelkami. Przede wszystkim pismem kancelaryjnym. We Francji , Anglii i Polsce do
końca XV w., a jeszcze i w XVII. W Niemczech jeszcze dłużej. Pisanie całego słowa bez odrywania pióra od
papieru. Niweluje łamania zastępując je ukośnymi kreskami.

Pismo kurialne – tworzone przez kancelarię papieską, inaczej minuskuła papieska. W XIII w. ujęto w ścisłe
reguły kancelaryjne. Zachowało charakter okrągły, miękkie kształty liter. Abrewiacje stosowano bardzo
oszczędnie, co podnosi czytelność tekstu. W XV w. przekształciło się w minuskułę bullową. Stosowane w kurii
do XIX w.

Kursywa mieszana paryska – po reformie pisma dokumentowego we Francji. Oddziałała na kurę papieską w
Awinionie.

Pismo humanistyczne powstało przez zaznajomienie się uczonych z pismami starożytnymi ( nie wiedziano, że
to rękopisy minuskuły karolińskiej z VIII – XII w.). W XIV – XV w. zaczęto je naśladować. Ruch ten rozpoczął
się we Włoszech. Teksty mają pełne znamiona karoliny, ale naleciałości gotyckie.

Pismo książkowe – antykwa humanistyczna – poł. XV – XVI w. - krótko przez pojawienie się drukowanego.
Drobniejszy moduł niż minuskuła karolińska, a przycięcie pióra gwarantuje szybkość i ostrość pisania –
akcentuje raczej łuki niż laski. Dopiero pod koniec XV w. akcentuje laski – pionowy światłocień, pismo
spokojne, akcentuje poszczególne litery.

Kursywa humanistyczna – italika – Powstała w XV w. jako pismo kancelaryjne. Okrągłe i kształtne litery,
piękne i wyraźne pochylone w prawo i łączone w całe wyrazy – lekkie i wygodne pisanie. Unikanie ligatur i
abrewiacji – czytelność.

3.Omów książkę 'rękopiśmienną' i pojęcia je opisujące
Księga rękopiśmiennica
- ksiega rotulusowa – zwijana, wolumen, papirus nawijany na kośc słoniową
- księga kodeksowa – tomus
Protokól – początek
Eskatokół – koniec
- Incipit Liber – zaczyna się księga



Explicit Liber – zakończyła się księga

4.Porównaj pieczęcie majestatyczne Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły, podobieństwa i
różnice.

Zestaw XII

1. Wyjaśnij pojęcia: chronostych, kabała, cyzojany.

Cyzjojan (łac. Cisiojanus) – średniowieczny wierszowany kalendarz o charakterze mnemotechnicznym.
Cyzjojany zbudowane były w ten sposób, że każdy miesiąc opisywały dwa wersy. W każdym dwuwersie
poszczególne sylaby informowały o świętach stałych oraz o dniach, w których wspominało się świętego. Wersy
liczyły tyle sylab, ile dni posiadał dany miesiąc. Aby zachować przyjęty układ, słowa skracano do jednej sylaby
lub incipitu.
Pierwsze cyzjojany powstały w XIII wieku w Niemczech i były pisane heksametrem po łacinie. Pierwszy tekst
zbliżony do archetypu znajduje się w kodeksie pochodzącym z klasztoru św.Pawła w Erfurcie.

Chronostych – zdanie, często cytat z Pisma Św., lub wiersz poetycki, w którym litery alfabetu łacińskiego,
spełniające równocześnie funkcję cyfr, zsumowane dają zapis daty rocznej. Z tego powodu litery zapisane są
innym

modułem.

Zapis kabalistyczny – do zapisu liczb używa się 23 liter alfabetu łacińskiego, przy czym najczęściej pod
słowami zawierającymi ów zapis podaje się od razu sumę liczb.

2. Sposoby nadawania herbu.
W wiekach późniejszych (po XV) prawo do herbu nabywało się jedynie przez nobilitację – nadanie nowego
herbu, bądź przyjęcie do rodu herbowego (adopcja herbowa). W roku 1669 powstała instytucja skartabellatu
– niepełne szlachectwo, obejmujące szlachtę nobilitowaną do trzeciego pokolenia. Trzecim sposobem
nabywania herbu był indygenat – uznanie herbu cudzoziemskiego. W Polsce znak herbowy jest tylko w
niewielkim stopniu recepcją zachodniego, a użyte zostały głównie wcześniejsze znaki własnościowe.

Sposoby uzyskiwania szlachectwa.

1. Urodzenie
2. Nobilitacja – nadanie herbu przez władcę
3. Nagana – oczyszczenie szlachectwa, ale tym samym legitymacja używania herbu
4. Adopcja herbowa – przyjęcie do rodu herbowego
5. Skartabellat – niepełne szlachectwo: szlachta nobilitowana do trzeciego pokolenia

Indygenat – uznanie herbu cudzoziemskiego

3. Jak historyk i historyk sztuki patrza na ikonę.

Ikonografia historyczna
- aspekt źródłoznawczy
- obrazowa forma przekazu, miniatura – element wspomagający zapis książkowy
- mapa, rysunki na marginesach, herb, pieczęć, monety – są obrazem, badania nad ich ikonografią
- symbolika – mury miejskie, bramy – świadczyły o aspiracji miast
- zapotrzebowanie na źródło wiedzy o historii
Ikonografia – zajmuje się konkretnym typem źródła
- chce wyciągnąć informacje o ludziach, epoce
- pierwsza katedra historii sztuki w 1913r
- historyk wnika w treści ideowe obrazu, a historyk sztuki skupia się na symbolu
- gestologia – bada symbolikę gestu, klękanie przeszło z praktyki świeckiej do kościoła
- biblia pauperum
-ikonosfera – Porębski
- Panofsky
- ikonologia – wyjaśnienie treści
- kompleksowa interpretacja dzieła sztuki – panofsky
Opis preikonograficzny, analiza ikonograficzna, interpretacja ikonologiczna(dogłębne poznanie)

Heurystyka – zbieranie źródeł do interpretacji
Hermeneutyka – interpretacja

Współdziałanie – ustalanie terminologii, okoliczności powstania dzieła, analiza wiarygodności dzieła, treści
komunikacyjne, klucz do zrozumienia dawnej epoki, sfera wyjaśniania ikonologicznego
Interdyscyplinarność badan – ujednolicenie badan

4. Rozpoznać typy pisma.

Zestaw XIII

1. Podział pieczęci i sposoby ich przywieszania.

PRZEWIESZANIE PIECZĘCI:
Pieczęć albo była wyciskana na dokumencie, albo do niego przywieszana. Na dokumencie mogła być
wyciśnięta na stronie tekstu, na odwrocie, albo jako zamknięcie pisma. Przywieszanie odbywało się za pomocą
luźnych wiązań lub za pomocą naciętego przy krawędzi dokumentu wąskiego paska pergaminu. Odciskana
wprost na dokumencie znana była już od starożytności i wczesnym średniowieczu, oraz później od XVI w.
Przywieszając pieczęć zakładano dolną część pergaminu – plika, aby wzmocnić miejsce przywieszania. Potem
przez otwory zrobione w zakładce przewlekano wiązanie, którego końce przewlekano przez wosk lub lak. Do
przywieszania używano pergaminu, sznurów konopnych, jedwabnych, lnianych i bawełnianych.
Zabezpieczenie pieczęci uzyskiwano przez pokrycie jej woreczkiem z brokatu, jedwabiu lub płótna, czasem
haftowanego. W XIII i XIV w. pojawiają się woreczki skórzane. Te same cele miała miseczka woskowa
sporządzana zawsze z bezbarwnego wosku.

Rodzaje pieczęci:



papieska. która od czasów papieża Paschalisa II ustaliła swój konserwatywny styl sfragistyczny,

wykonana, zwana jest również "Pieczęcią Rybaka" posiada z jednej strony twarze Piotra i Pawła,
a z drugiej imię aktualnie urzędującego papieża;



monarsza, którą możemy podzielić na pieczęci cesarskie, królewskie i książęce;



rycerskie, będące pieczęciami herbowymi;



mieszczańskie, które zawierają tzw. herby mieszczańskie (gmerki) będące prostymi symbolami

graficznymi;



miejskie wystawiane przez instytucje samorządu miejskiego, są pieczęciami obrazowymi;



wiejskie, choć są znaleziskami niezwykle rzadkimi, istniały i funkcjonowały na podobnych zasadach,

co pieczęcie miejskie; były na nich odciskane wyobrażenia narzędzi rolniczych lub cechy lokalnej
topografii.

Podział pieczęci ze względu na funkcję:



pieczęć większa (sigillum maius),



pieczęć mniejsza,



pieczęć sygnetowa.

2. Pojęcia: incipit (+jak to będzie po łacinie), brachygrafia i kolofon (+rodzaje, przykłady itp.).

- kolofon – kończy całe dzieło do XV w podpisy pisarzy – pisane innym pismem, zakamuflowane imiona, data
zakonczenia, refleksje, uwagi, życzenia

3. Pismo neogotyckie - jak i dlaczego powstało oraz rozwój (gdzie - miasta, gdzie podręczniki itp.);
Neografia XVI w
- reformacja – zmiany w kosciele
- powstaje protestantyzm – odrzucenie łaciny w liturgii
- do XV w szkoły prowadzone tylko przez kościół, od XVI w przez miasta

Odrodzenie pisma
- neogotyckie – oparte na frakturze(gotyk)
- podział dokumentowe/kodeksowe
- pojawia się ksiazka drukowana
- pojawiają się Pisma drukowane urzędowe/potoczne/osobiste
- pismo bardzo różnicuje się
- pojawiają się guwernanci – uczący w domach, wpływa na zindywidualizowanie pisma
- pojawiają się podręczniki do kaligrafowania
- XVI w- podwójne pismo – humanistyczne – dla wykształconych
-neogotyckie – narodowe - nieczytelne
- neogotyckie pismo – Niemcy, duża swoboda w krojach pisma
- przemiany kulturowe, społeczne, psychiczne – mają wpływ na pismo

- wynalezienie stalówki –pióro metalowe od XIX wieku (wcześniej pióro ptasie)

Fazy rozwoju pisma neogotyckiego
I – XVI – poczatek pisma neogotyckiego, indywidualizacja pisma, zmiana sposobu pisania (wczesniej lektor
czytał, a naprzeciw kilkunastu na stojąco pisało na pochylonych katedrach) zaczęto pisać na stojąco (wczesniej
łokiec nie był oparty o pulpit)
II – 2 poł XVII – cechy barokizujące
XVIII – odrodzenie kultu starożytnego, powrót do pisma antycznego
III – 2 poł XIX – XX

4. Chronostych.

Zestaw XIV

1. Omów epigrafike jako naukę
- korzenie w Polsce w Katowiacach – prof. Szymański
- In scribo – wpisać – inskrypcje
- pismo monumentalne, niekursywne, lapidarne (lapis – kamień), majuskulne, drogie i pracochłonne, uroczyste,
przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców
- na materiałach miękkich / tkanina– funkcja informacyjna – wydruki dużych liter
Funkcje:
- funkcja informacyjno, objasniająca – monety, nagrobki
- funkcja propagandowa – monety
- funkcja estetyczna
- tresc ideologiczna
- XIV w – laicyzacja inskrypcji
- kapitała – w inskrypcjach
- pismo kursywne – koniec średniowiecza
Do XIV w – pismo romańskie w epigrafice, później gotyckie
XIX, XX – duza ilość napisów – reklamy, tablice informacyjne, wzrasta znaczenie epigrafiki

2. Sposoby pomiaru czasu + zegary
Chronologia
- czas liczony pacierzami
- badanie długich okresów zdarzeniowych
- Śląsk – kolonizacja, industrializacja
- pojmowanie czasu wg św. Augustyna – koncepcja chrześcijańska czasu, przenikania czasu, czas przeszły ma
wpływ na teraźniejszość
- czas dzielony na czas ludzki i boski
- personifikacja czasu – niemowlęctwo, dzieciństwo, dojrzewanie, młodość, dojrzałość, starość
-mit początku.

Pierwotne i astronomiczne sposoby mierzenia czasu (zegary):



odkrycie Metona (V w. BC) – cykl lunarny (powtarzanie się roku księżycowego co 19 lat),

określany przez „złote liczby”; odkrycie to dało podwaliny pod reformę juliańską kalendarza,



zegar słoneczny
o gnomon – długość cienia powstającego w wyniku oświetlenia jakiegoś przedmiotu przez Słońce;

przybiera on różne kształty, odmierza nierówne godziny,

o

słoneczny zegar równikowy – wskazówkę umieszcza się równolegle do osi Ziemi;
w zależności od pory roku cień widziany jest z góry lub z dołu,

o

poziomy zegar słoneczny – pozioma płyta stanowiąca tarczę, na której umocowana jest wskazówka
w kształcie trójkąta,



zegary jakby mechaniczne:

o zegary piaskowe – odpowiednia ilość piasku przesypującego się z jednego naczynia do drugiego,
o zegary ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, np. oliwy w lampce,
o zegary wodne – zasada działania taka, jak zegarów piaskowych,



zegary mechaniczne

o

zegar kołowy – na wał nawinięty jest sznur obciążony ciężarem metalowym,
który rozwijając się powoduje ruch wału; ruch przekazywany jest wskazówce,
która odmierza równe godziny,

o

zegar wahadłowy – energii poruszającej układ kół i wskazówek dostarcza sprężyna,
wahadło zaś zapewnia ich równomierny ruch.

3. Kodykologia - czym sie zajmuje, cele.
Kodykologia
Nauka o rękopisach / księgach rękopiśmiennych
- inicjał – malowany przez malarza
- samo pismo jest obrazem
Źródła piśmienne
- źródła dokumentowe
- narracyjne – opowiadające – kronika, rocznik, pamiętnik, żywot
- listy
Księga rękopiśmiennica
- ksiega rotulusowa – zwijana, wolumen, papirus nawijany na kośc słoniową
- księga kodeksowa – tomus
Protokól – początek
Eskatokół – koniec
- Incipit Liber – zaczyna się księga
- Explicit Liber – zakończyła się księga
- księgi przechowywano w futerale skórzanym lub drewnianym
- wiązki tomów – fasci
- księgi kodeksowe – pergamin, papier, (na papirusie nie da się pisać z dwóch stron)
Recto – przednia strona, verso – tylnia
Iluminatorstwo książkowe
- biblia pauperum
- inicjały – pierwsze litery stron, akapitów
- bordiura – bogate obramowania, ornamentyka roślinna
- miniatury książkowe – element poza tekstem – wiele przyszło z Bizancjum
- książki pisane w skryptoriach, warsztatach pisarskich – pismem kodeksowym
- dwie grupy zawodowe – pisarz ksiąg, oraz pisarz dokumentów (w kancelariach)
- duże zapotrzebowanie na księgi – bardzo drogie – 12 niezbednych ksiag w kosciele
- skryptoria – kościelne/klasztorne, uniwersyteckie, przy katedrach
- katedraliści – bo pisali za katedrą, pisarze zawodowi, zastąpienie drukiem
- kolofon – kończy całe dzieło do XV w podpisy pisarzy – pisane innym pismem, zakamuflowane imiona, data
zakonczenia, refleksje, uwagi, życzenia

Kodykologia jako nauka wyrosła z paleografii
- zajmuj się książką jako całością
- zainteresowanie rękopisem – epoka oświecenia
- tekstologia – badanie układów tekstu
- ksiązki – uroczyste(na potrzeby kościoła) i użytkowe
- do XII wieku księgi wyłącznie kościelne – później szkolnictwo, kodeksy medyczne, filozoficzne
- koniec XI, od XIII powszechnie – papier w Europie (1337 – dokument Kazimierza Wielkiego – spisany na
papierze)
- robienie katalogów rękopisów, dokładne badanie – krytyka zewnętrzna i wewnętrzna
- rękopisy do celów kościelnych/liturgicznych, do nauczania, powstałe na specjalne zamówienie – modlitewniki
- w średniowieczu rękopisy popularne
- przedmiotem badan jest – oprawa, iluminatorstwo, filigrany(znaki wodne na papierze – od XIII w w Europie
– papiernie w Krk), proces powstania (introligator składał księgę), funkcja kodeksu (czy używana często, co
dopisywano, podkreślano), badanie życia książki
- 1937 – instytucja do badania nad tekstami w Paryżu
- Niemcy i Francja – duży wpływ na kształt badań
- studia o rekopisach – wydawnictwo czeskie

4. Rozpoznać i opisać 4 pieczęcie

Zestaw XV

1. Dzieje pisma alfabetycznego.
Historia pisma:



2500-1500 p.n.e. – początki alfabetu w Mezopotami,



1300 r. p.n.e. – najstarsze zapisy pisma alfabetycznego w Egipcie,



miasto Byblos – fenickie centrum, z którego pismo miało się rozejść na basen Morza Śródziemnego,



Herodot: Grecy ok. 1100-1000 r. p.n.e. przejęli pismo od Fenicjan,



Grecy wprowadzili samogłoski, pisanie od lewej do prawej oraz zaznaczanie akcentu;

ich alfabet cechował się jednakową wysokością liter,



w Grecji powstały trzy grupy alfabetyczne:

o wyspy doryckie (Kreta),
o

alfabet joński (Afryka, wybrzeża),

o

alfabet zachodniogrecki (Grecja właściwa, kolonie w Italii),



403 r. p.n.e. – wprowadzenie w Atenach alfabetu jońskiego,



Etruskowie – wykuwali imiona zmarłych na grobach,



IV w. p.n.e. – kształtowanie się alfabetu latyńskiego, stanowiącego połączenir greckiego i etruskiego,



I w. p.n.e. – koniec procesu latynizacji, powstaje alfabet łaciński,

2. Opis herbów.

3. Charakterystyka pojęc opisujących pismo.
Dukt – wygląd pisma wynikający z szybkości pisania i sposobu prowadzenia pióra. Rozróżnia się: kursywny –
pismo szybkie; kładziony – pisma powolne, troska o estetykę.

Kąt pisania – stosunek położenia narzędzia pisarskiego do kierunku wiersza. Zależy od położenia karty,
sposobu trzymania pióra, co wpływa na grubość liter i ich układ.

Moduł pisma – określa względne wymiary pisma, oraz stosunek między ilością znaków, a zajmowanych przez
nie przestrzenią.

Światłocień – relief pisma, zależny od pisma i kąta pisania, decyduje o grubości pisma i lekkości pisma.

Ligatury – zrosty liter, które należy odróżnić od wiązania poszczególnych liter.

Kanon pisma – powstaje w wyniku przenikania się rozbieżnych tendencji graficznych i ich ścierania się w
obrębie jednego rodzaju pisania.

4. Treści symboliczne na herbach miejskich.