1. Paleografia
Paleografia – od gr. παλαιος – stary i γραφω – pisać; przedmiotem tej nauki jest każde dawne pismo,
bez względu na sposób zapisywania poszczególnych pojęć, wyrażanych przez słowa, używanych przez ludzi
w różnych środowiskach geograficznych i w różnym czasie. Po raz pierwszy nazwa została użyta w 1708 roku
przez Bernarda Montfaucona w dziele „Paleografia grecka” (Paleographia graeca).

Pismo – system znaków służących do przekazywania informacji; potrafi pokonywać czas i przestrzeń,
a jego podstawowe funkcje to przenoszenie kultury, zastępowanie pamięci, rozpowszechnianie cywilizacji.
Pismo powstawało w różnych kulturach niezależnie od siebie, na pewnym etapie ich rozwoju.
Okoliczności powstania pisma:



osiadły tryb życia społeczeństwa,



rozwinięty handel,



początki państwowości (ma związek z ewolucją pisma).

Pismo jest również elementem kultury, który od zawsze darzono szacunkiem (wiara w magiczność
pisma i jego pochodzenie od bogów).

Wyróżniamy trzy działy paleografii:



nauka zajmująca się naturą i historycznym rozwojem pisma;



nauka służąca do wykrywania kryteriów chronologicznych i geograficznych;



praktyczna nauka czytania, aby posługiwać się źródłami pisanymi ręcznie.

W Polsce badania te zaczął praktykować Joachim Lelewel. Właściwy rozmach zyskały dopiero dzięki
Stanisławowi Krzyżanowskiemu (+1917).

Materiały pisarskie paleografiki:



tabliczki woskowe – tabliczki drewniane pociągnięte warstwą wosku dającego się ugniatać

i wyrównywać; parę związanych tabliczek nazywano dyptychem, trzy

– tryptychem,

więcej – poliptychem; zbiór tabliczek z łaciny nazywano codex;



papirus – z rośliny zwanej pa-p-irus (tł. nadrzeczna) rosnącej w delcie Nilu; materiał uzyskiwano

poprzez krzyżowe nakładanie łodyg, które mokre ubijano; łacińska nazwa karty papirusowej: tomus;



pergamin – produkt wytwarzany ze skóry zwierzęcej, zazwyczaj owiec, koźląt, cieląt,

a drogie z jagniąt nieurodzonych;



papier – wynalazek chiński, początkowo produkowany z włókien konopi/młodych bambusów

i kory morwowej; po przejęciu przez Arabów receptury zmieniono ją na mieszankę sfilcowanych szmat
lnianych z włóknami konopii.

Narzędzia pisarskie paleografiki:



rylec – do tabliczek woskowych, produkowany z kości słoniowej lub metalu (żelazo, brąz, srebro)

– kraniec do pisania zaostrzony, drugi płaski w celu zacierania zapisu i wygładzania tabliczki;



pióro – trzcinowe, póżniej z piór ptasich (gęsich, łabędzich), które temperowano specjalnym nożykiem;



ołowiany rysik – in. ołówek.

Atrament nazwę swą otrzymał od kolory ater tj. czarny.

Typy pisma:



kapitała – pismo majuksulne, o geometrycznym kształcie;



kursywa – pismo odręczne – szybkie;



uncjała – wywodzi się z kapitały, litery o zaokrąglonym kształcie;



półuncjała – powstała w V w. pod wpływem kursywy bez udziału uncjały;



gotyckie – powstało w XII wieku we Francji, a nazwę nadano w XVIII wieku;



kursywa gotycka (in. minuskuła gotycka) – powstała w wyniku chęci uzyskania szybkiego pisma;



antykwa humanistyczna – pismo książkowe, powstało w XV w., a w XVI zaczęło zanikać

w wyniku druku.

Prapoczątki pisma sięgają 25-20 tys. lat temu. Okołoa 6 tys. lat temu powstało pismo zbliożone do naszego.
Etapy rozwoju pisma :



pismo piktograficzne – prapismo, piktogramy przedstawiają treść, informację, zdanie lub wiele zdań,



pismo ideograficzne – ideogramy odpowiadały konkretnym pojęciom,



pismo obrazowo-wyrazowe – obrazy wiązane z konkretnymi wyrazami z języka,



pismo sylabiczne,



pismo fonograficzne (fonetyczne, fonemowe) – od gr. φονεμ – głos; znaki umowne wyrażają dźwięki.

Pismo fonograficzne:



początki: Azja Mniejsza i Bliski Wschód,



może być: sylabiczne lub alfabetyczne (bardziej zaawansowane).

Historia pisma:



2500-1500 p.n.e. – początki alfabetu w Mezopotami,



1300 r. p.n.e. – najstarsze zapisy pisma alfabetycznego w Egipcie,



miasto Byblos – fenickie centrum, z którego pismo miało się rozejść na basen Morza Śródziemnego,



Herodot: Grecy ok. 1100-1000 r. p.n.e. przejęli pismo od Fenicjan,



Grecy wprowadzili samogłoski, pisanie od lewej do prawej oraz zaznaczanie akcentu;

ich alfabet cechował się jednakową wysokością liter,



w Grecji powstały trzy grupy alfabetyczne:

o wyspy doryckie (Kreta),
o

alfabet joński (Afryka, wybrzeża),

o

alfabet zachodniogrecki (Grecja właściwa, kolonie w Italii),



403 r. p.n.e. – wprowadzenie w Atenach alfabetu jońskiego,



Etruskowie – wykuwali imiona zmarłych na grobach,



IV w. p.n.e. – kształtowanie się alfabetu latyńskiego, stanowiącego połączenir greckiego i etruskiego,



I w. p.n.e. – koniec procesu latynizacji, powstaje alfabet łaciński,



podboje Rzymu i rozwój Kościoła upowszechnił łacinę,



pismo jednym z elementów łączących średniowieczne państwa,



XVI wiek – powstaje pismo zwane humanistycznym; protestanci – pismo gotyckie (neogotyk),



trzy okresy rozwoju neogotyku:

o XVI wiek – Niemcy i protestanci rozwijają pismo gotyckie (tekstura, bastarda),
o XVII-XVIII wiek – rozpowszechnianie się, uleganie barokoizacji, potem klasycyzacja,
o XIX-XX wiek – zmiany prowokuje użycie stalówki, a wreszcie maszyny do pisania.

Skróty i ważniejsze pojęcia:



abrewiacja – skrót wyrazu w piśmie,



brachygrafia – nauka będąca częścią paleografii, zajmująca się badaniem i rozszyfrowywaniem skrótów

w piśmie,



notare iuris – słowniki skrótów znane już w starożytnym Rzymie,



alegacje – przytaczanie w skrócie autorytetów jurydycznych,



noty tyrońskie – system skrótów, głownie prawniczych, powstały pod koniec okresu republiki

w Rzymie,



skrócenie przez obcięcie (przez zawieszenie) – zachowanie pierwszej lub kilku pierwszych liter,



ściągnięcie – wypadają elementy ze środka wyrazu, pozostaje co najmniej pierwsza i ostatnia litera:

o

ściągnięcie czyste/regularne – zachowana pierwszej o ostatniej z liter wyrazu,

o

ściągnięcie mieszane/nieregularne – zachowana dodatkowa litera ze środka wyrazu,

o nadpisania liter,



skrócenie ze względu na znak – określony znak ma określone znaczenie, np. %,



„Xpo” – oznacza „Christo”; jest to chryzmon, stanowiący oznakę szacunku i wyróżnienia,

również wedle drugiego przykazania,



ligatura – połączenie dwóch liter w jeden znak graficzny,



„ę” = „ae” – tzw. e cau data,



distinctio constans – kropka pełniąca funkcję przecinka, wyznacza rytm heksametru,



gemi punctus – kropki bliźniacze, które wyróżniały to, co znajdowało się pomiędzy nimi,



sygiel – jedna litera zamiast wyrazu, np. G. – Gumpone.

Pisma średniowieczne:

a) I wiek n.e. – przejście z twardego materiału pisarskiego na miękki (trwało do XV wieku),
b) pisma dzielą się na:



kodeksowe – wolne, kaligraficzne, używane do przepisywania ksiąg,



kursywne – stosowane pragmatycznie w życiu codziennym, szybkie,

c) inny podział pisma:

o majuskulne – tzw. „duże litery”, dające wpisać się w 2 linie,
o minuskulne – z tzw. „małymi literami”, daje się wpisać w 4 linie,

d) I- VII wiek to pismo kapitałowe (kapitała to CAPS LOCK):



kapitała kwadratowa – bardziej ozdobna, elegancka; litera wpisuje się w kwadrat,



rustyka – mniej ostra, smuklejsza,



różnica wynika z narzędzia pisarskiego – kapitała to dłuto i młotek, zaś rustyka to pędzelek,



równocześnie rozwijały się pisma kursywne:

o starsza kursywa rzymska – I-V wiek, łączone literki i wyrazy, jeszcze pismo majuskulne,
o

młodsza kursywa rzymska – V-VII wiek, łączone literki i wyrazy, ligatury i abrewiacje,
już minuskuła,

e) pisma kodeksowe – uncjała i półuncjała



uncjała – ok. V wieku, zanik kantów, pismo majuskulne z elementami minuskuły,



półuncjała – ok. VI wieku, przewaga minuskuły (mimo to – pismo kodeksowe),
charakterystyczne stare „n”, rozwinęła się z młodszej kursywy rzymskiej, charakterystyczne „a”,
otwarte „g”,

f) VI wiek – najazdy germańskie, stare pisma przetrwały tylko w wyizolowanych klasztorach,
g) palimpsest – zdrapany i ponownie zapisany pergamin,

h) minuskuła karolińska – „wyprostowała” pofalowane litery, co je uczytelniło:



VIII-XII wiek, posługiwano się nią bardzo długo,



w X wieku nastąpiło zamykanie się liter, potem ich wydłużanie,



schyłkowa forma minuskuły karolińskiej to pismo romańskie (XI wiek),



pismo kodeksowe, które nie wypracowało formy kursywnej; pisano nią też dokumenty,
lecz było to sporadyczne, gdyż dominowała wówczas komunikacja oralna,

i) XII wiek – rozwój uniwersytetów, słowo pisane znów nabiera wagi,
j) dukt leodyjski – pochodzące z Leodium pismo (XI-XII wiek), stanowiące etap przejściowy między

romańskim i gotyckim; charakterystyczne są dla niego treilles (tzw. fifloki),

k) gotyk – w jego obrębie występują wyraźne podziały na kodeksowy i kursywny:



jest minuskułą, litery można wpisać w prostokąt, litery połączone, wyrazy odrębne, ostre łuki,



tekstura / fraktura,



kurrenta – kursywa pisać można z odrywaniem ręki,



bastarda – forma przejściowa między pismem kodeksowym i kursywnym,

l) pismo benewentańskie (na Monte Cassino) – ewenement ze swoją rombowatością liter,
m) XV wiek – pismo zaczyna łagodnieć, powoli rezygnuje się ze skrótów, pojawia się kropka nad „i”,
n) pismo humanistyczne



antykwa – kodeksowe, podstawa pisma dokumentowego,



italika – dokumentowe, przekopiowana minuskuła karolińska.

2. Chronologia
Chronologia jest nauką o mierzeniu czasu. Nazwa pochodzi z greckiego chronos (χρονος) – czas oraz logos
(λογος) – słowo, nauka. Chronologia może być:



matematyczna (astronomiczna) – badająca ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku

z mierzeniem czasu, a więc przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi i rzeczywisty ruch
Księżyca wokół Ziemi;



techniczna (historyczna) – badająca historyczne podziały czasu, dokonywane przede wszystkim

na podstawie ruchów ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów stosowanych dzisiaj.

Pierwotne i astronomiczne sposoby mierzenia czasu (zegary):



odkrycie Metona (V w. BC) – cykl lunarny (powtarzanie się roku księżycowego co 19 lat),

określany przez „złote liczby”; odkrycie to dało podwaliny pod reformę juliańską kalendarza,



zegar słoneczny
o gnomon – długość cienia powstającego w wyniku oświetlenia jakiegoś przedmiotu przez Słońce;

przybiera on różne kształty, odmierza nierówne godziny,

o

słoneczny zegar równikowy – wskazówkę umieszcza się równolegle do osi Ziemi;
w zależności od pory roku cień widziany jest z góry lub z dołu,

o

poziomy zegar słoneczny – pozioma płyta stanowiąca tarczę, na której umocowana jest wskazówka
w kształcie trójkąta,



zegary jakby mechaniczne:

o zegary piaskowe – odpowiednia ilość piasku przesypującego się z jednego naczynia do drugiego,
o zegary ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, np. oliwy w lampce,
o zegary wodne – zasada działania taka, jak zegarów piaskowych,



zegary mechaniczne

o

zegar kołowy – na wał nawinięty jest sznur obciążony ciężarem metalowym,
który rozwijając się powoduje ruch wału; ruch przekazywany jest wskazówce,
która odmierza równe godziny,

o

zegar wahadłowy – energii poruszającej układ kół i wskazówek dostarcza sprężyna,
wahadło zaś zapewnia ich równomierny ruch.

Kalendarz:

a) najwcześniej kalendarz kształtowany był przez zmiany pór roku i zjawiska w życiu przyrody,
b) kalendarz juliański



wprowadzony w 46 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara (opracował – Sozygenes),



przyjmuje rok słoneczny zwrotnikowy, liczący 365,5 dnia,



ustala czteroletnie cykle – trzy lata po 365 dni i rok przestępny (366),



różnica między rokiem zwrotnikowym wynosi 11 minut, co w ciągu 128 lat daje 1 dzień,



równonoc wiosenną ustalono na 25 marca, początek roku na 1 stycznia,



rok podzielony został na 12 miesięcy,



dzień przestępny ustalono na 24 lutego, w roku przestępnym były dwa dni z tą datą,



kalendarz juliański upowszechnił się w kręgu kultury rzymskiej i potem chrześcijańskiej;
jego niedoskonałości sprawiły szczególne kłopoty komputystyce kościelnej,

c) po raz pierwszy sprawę reformy kalendarza w Kościele podniósł kard. Pierre d’Ali w 1414 roku,

a w 1437 roku stała się ona przedmiotem obrad soboru bazylejskiego w wyniku interwencji
kard. Mikołaja z Kuzy,

d) dopiero powołanie w 1576 roku do prac nad reformą kalendarza Luigi Lilio, profesora w Perugii,

i jego brata Antonio Lilio, doprowadziło do pomyślnych wyników,

e) kalendarz gregoriański



zaakceptowany przez Grzegorza XIII, kiedy okazało się, że równonoc wiosenna

przesunęła się już o 10 dni; dostrojono kalendarz astronomiczny do liturgicznego,



nowy kalendarz ogłoszono w 1582 roku bullą „Inter gravissimas”,



wprowadzał dwie zmiany – w 1582 roku, po 4 października, miał nastąpić od razu 15 października;
ponadto co 400 lat opuszcza się trzy dni przestępne,



po 4 października 1582 roku zaczął obowiązywać jedynie we Włoszech, Hiszpanii,
Portugalii i Polsce,



na Śląsku został wprowadzony 12 stycznia 1584 roku (od razu nastąpił 23 stycznia);
Śląsk stawiał opór przez czynniki ekonomiczne (przesunięcie się terminu targu nyskiego),
religijne i polityczne,



w Niemczech, Danii i Norwegii kalendarz gregoriański wprowadzono dopiero w 1700 roku,

f) kalendarz rewolucyjny francuski

o

obowiązywał we Francji i niektórych krajach z nią związanych od 22 września 1792 roku

do 1 stycznia 1806 roku,

o

utrzymywał czteroletnie cykle,

o

miesięcy było 12, przy czym nowy rok rozpoczynał się 22 września; każdy miesiąc miał liczyć

30 dni, a ostatni – zawierać 5 dni uzupełniających,

o zniesiono tygodnie, a na ich miejsce wprowadzono dekady (do 1802 roku).

Dyskusje o chronologii pojawiły się w XVI wieku, ale dopiero w XVIII w. (1750) powstało pierwsze dzieło
teoretyczne autorstwa benedyktynów: Maur Autin, Charles Clemencet, Ursin Durandapt „Sztuka weryfikacji
czasu”.

Doba – jednostka czasu związana z ruchem Ziemi wokół swej osi:



syderyczna – gdy punktem odniesienia jest gwiazda (23h 56 min 4s);



słoneczna – gdy punktem odniesienia jest Słońce (23h 56 min 8s);



średnia (dies civilis) – ustalona odgórnie na 24h.

Miesiąc – jednostka czasu związana z ruchem Księżyca wokół Ziemi:



synodyczny – czas pomiędzy dwoma jednakowymi fazami księżyca (ok. 29d 12h 44 min 2,8s);



syderyczny – ruch Księżyca pomiędzy tym samym południkiem niebieskim (ok. 27d 7h 43 min 4,7s).

Rok słoneczny – czas jaki potrzebuje Ziemia na przebycie drogi okalającej Słońce liczony od 21 marca:



zwrotnikowy – in. tropiczny, czas jaki upływa między dwoma następującymi po sobie przejściami

Słońca przez równonoc wiosenną (ok. 365d 5h 48 min 46s);



syderyczny – in. gwiazdowy, czas jaki zajmuje Słońcu wędrówka od danej gwiazdy

do tej samej gwiazdy (ok. 365d 6h 9 min 9s).

Trzy systemy chronologiczne (kalendarzowe):



rok księżycowy – podstawą jest miesiąc synodyczny; Babilończycy, Żydzi, ludy muzułmańskie;



rok słoneczny – podstawą jest rok zwrotnikowy, stosowali Egipcjanie;



rok księżycowo-słoneczny – uzgodnienia roku księżycowego i słonecznego, wprowadzony wraz

z reformą juliańską kalendarza w 46 r. BC.

Era – system ustalania roku pierwszego. Współcześnie wyróżniamy następujące ery:



era chronologiczna – ustalenie roku pierwszego w danej kulturze,



era dionizyjska – rok pierwszy to rok narodzin Chrystusa; opracowana przez rzymskiego mnicha

Dionizego Małego w VI w., w VIII w. spopularyzował ją angielski komputysta Beda Czcigodny,



era mahometańska – liczy się od 622 roku (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny),



era żydowska – od początku świata, tj. 3761r. BC, stosowana od XI wieku,



era bizantyjska – od początku świata, tj. dla odmiany 5508 roku BC,



era odrewolucyjna – od 1792 roku we Francji,



lata panowania władców świeckich i lata pontyfikatów papieży,



indykcje – powszechnie używane w średniowieczu, nazwa pochodzi od podatku płaconego w rzymskim

imperium, którego podstawę poddawano rewizji co 15 lat, od 313r.,



era rewolucyjna/republikańska – od rewolucji francuskiej w 1792r.,



era masońska – od. 4000 r. BC,



era olimpijska – od 776r. BC, od daty pierwszej olimpiady.

Styl – sposób obliczania początku roku. Wyróżniamy następujące style:



styl Obrzezania – początek roku przypadał 1 stycznia, wprowadził go Cezar, używany również

w średniowieczu; powszechne zastosowanie znalazł w XVI wieku,



styl marcowy (wenecki) – od 1 marca, stosowany w republikańskim Rzymie,



styl Zwiastowania – od 25 marca, stosowany do 1749 roku w wielu odmianach,



styl wielkanocny lub francuski – rozpoczynał rok od Święta Wielkanocy, używany od IX do XVI wieku

(głównie we Francji),



styl bizantyjski lub grecki – od 1 września w Bizancjum, płd. Włoszech i Rosji,



styl Narodzenia Pańskiego – od 25 grudnia, stosowany w kurii papieskiej, Anglii, Niemczech, Szwecji,

Czechach i Polsce,



styl ustanawiający początek roku na czas od 25 grudnia do 1 stycznia – kłopotliwy dla historyka,

gdyż w przypadku tego okresu nie wiadomo, czy chodzi o rok wcześniejszy, czy późniejszy,



styl rewolucyjny – wprowadzony w 1792 roku we Francji, początek roku ustanawiał na 22 września,



w Polsce: Obrzezania (w XVI wieku wyłączność) i Narodzenia Pańskiego; sporadycznie używano

stylu Zwiastowania (około połowy XII wieku).

Przeliczanie datacji:

a) kalendarz rzymski – w Polsce dominował do połowy XIV wieku, przy czym w XVI przeżywał renesans;

dni stałe:



kalendy – wypadają zawsze pierwszego dnia miesiąca; podczas obliczania dodajemy 2,



nony – wypadają zawsze piątego lub siódmego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik);

podczas obliczania dodajemy 1,



idy – wypadają zawsze trzynastego lub piętnastego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik);

podczas obliczania dodajemy 1,

b) consuetudo Bononiensis (styl boloński):



zbliżony do kalendarza rzymskiego, powstał w VIII wieku, na ziemiach polskich używany

sporadycznie w XIII wieku,



dzieli on miesiąc na dwie części – mensis intrans (miesiąc wstępujący, do 15/16)

oraz mensis exiens (po 15/16),



w miesiącu wstępującym nic nie liczymy, np. quintodecimo intrante mense julio – 15 lipca,



w miesiącu zstępującym przeliczamy dodając do miesiąca 1 i odejmując liczbę dni, np. exeunto

mense maio die nono – 23 maja,

c) kalendarz współczesny – wynaleziony przez żydów, pojawił się w Europie w VI wieku, podaje się

kolejne dni danego miesiąca; w Polsce pojawił się w wieku XIII, a upowszechnił w XVI-XVII,

d) cyzjojany:



mnemotechniczne dwuwiersze służące do praktycznego zapamiętywania konkretnych dat,



wywodziły się z Niemiec, z końca XII wieku,



najstarszy znany polski cyzjojan pochodził z 1370 roku i dotyczył śmierci Kazimierza Wlk.,



pomagały zapamiętać dni świąt – jeśli na daną sylabę przypadało np. „Wit”, wówczas tego dnia

był dzień świętego Wita,



kalendarz kościelny:
o

wymagał uczoności; pojawił się w Polsce w XIII wieku, dominował od drugiej połowy
XIV wieku do początku wieku XVI,

o

w orientacji pomagają tablice chronologiczne,

o np. Feria sexta ante diem Lucie virginis 1255 – Piątek przed dniem świętej Łucji dziewicy

1255r.

Sposoby zapisywania dat:



chronostych – zdanie, często cytat z Pisma Świętego lub wiersz poetycki, w którym litery alfabetu

łacińskiego spełniające równocześnie funkcję cyfr (I, V, X, L, etc.) zsumowane dają zapis daty rocznej;
chronostych w Polsce pojawia się w XVI-XVIII wieku,



zapis kabalistyczny – do zapisu liczb używa się 23 liter alfabetu łacińskiego, przy czym najczęściej

pod

słowami

zawierającymi

ów

zapis

podaje

się

od

razu

sumę

liczb

(litery mają wartości liczbowe od A do I = od 1 do 9; od K do S=od 10 do 90; od T do Z=od 100 do
500).

3. Sfragistyka
Sfragistyka – od gr. σφραγις – pieczęć (in. sygillografia – od sigillum), nauka badająca pieczęć jako źródło
historyczne, narzędzie krytyki historycznej.

Pieczęć – znak rozpoznawczo-własnościowy określonej osoby fizycznej lub prawnej, wyciśnięty za pomocą
twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie; jest zaopatrzony w odpowiednie cechy
obrazowe lub napisowe, albo w jedno i drugie, odnoszące się do właściciela. Związana jest z badaniami
heraldycznymi oraz dyplomatycznymi.
Pierwsze prace dotyczące sfragistyki:



Jan Mabillon, O rzeczy dyplomatycznej ksiąg sześć, 1681r.;



Jan Michał Heineccius, O pieczęciach Niemców oraz innych narodów, 1709r..

W Polsce badaniami nad pieczęcią jako pierwszy zajął się Joachim Lelewel, a jego prace w zakresie sfragistyki
kontynuowali: Kazimierz Stronczyński, Marian Gumowski, Marian Haisig i Sylwiusz Mikucki.
Natomiast w ostatnich latach najaktywniejszym historykiem w tym zakresie był Stefan Kuczyński.

Rodzaje pieczęci:



papieska. która od czasów papieża Paschalisa II ustaliła swój konserwatywny styl sfragistyczny,

wykonana, zwana jest również "Pieczęcią Rybaka" posiada z jednej strony twarze Piotra i Pawła,
a z drugiej imię aktualnie urzędującego papieża;



monarsza, którą możemy podzielić na pieczęci cesarskie, królewskie i książęce;



rycerskie, będące pieczęciami herbowymi;



mieszczańskie, które zawierają tzw. herby mieszczańskie (gmerki) będące prostymi symbolami

graficznymi;



miejskie wystawiane przez instytucje samorządu miejskiego, są pieczęciami obrazowymi;



wiejskie, choć są znaleziskami niezwykle rzadkimi, istniały i funkcjonowały na podobnych zasadach,

co pieczęcie miejskie; były na nich odciskane wyobrażenia narzędzi rolniczych lub cechy lokalnej
topografii.

Funkcje pieczęci:



znak własnościowy,



znak nienaruszalności przedmiotów (plomby),



dowód świadkowania testamentu,



znak rozpoznawczy,



znak uwiarygadniający,



znak legalizacji dokumentu,



manipulacyjna.

Materiał pieczętny:



glina,



ołów,



wosk,



złoto,



lak pieczętny – przy dokumentach papierowych (żywica+barwniki),



ciasto,



tusz – tzw. mokry stempel, w Chinach ostrożnie pieczętowano jedwab; tzw. suchy stempel odciskany

na papierze, w Europie od XVI wieku, w Polsce od XVIII wieku.

Kształt pieczęci:



kolisty,



owalny,



ostroowalny,



tarczowy,



czworoboczny,



wieloboczny,



trójłukowy,



czterołukowy.

Cztery grupy wyobrażeń pieczętnych:



pieczęć portretowa (postaciowa), typy:
o gemmy,
o majestatyczny,
o pieszy,
o konny,
o

pontyfikalny (kapłański);



pieczęć obrazowa, typy:
o topograficzny,
o przedmiotowy,
o fantastyczny,
o hagiograficzny;



pieczęć herbowa;



pieczęć pismowa.

Pierwotnie pieczęć wylewano na pergamin i odciskano (do XII wieku); w następnym okresie zaczyna
ona

„dyndać”,

przywieszana

na

sznurach

(jedwabnych,

konopnych,

pergaminowych).

Miska napieczętna – chroniła pieczęć, w średniowieczu używano woskowej, potem drewnianej.

Inne rodzaje pieczęci:



pieczęć sygnetowa – funkcja wyłącznie zabezpieczająca, nie uwierzytelniała,



pieczęć z contra sigillum – tzw. przeciwpieczętowanie; awers duży, rewers mały,



pieczęć dwustronna – zwykle majestatyczna, awers i rewers tej samej wielkości.

Popularyzacja pieczęci dokonała się, gdy zaczęły używać ich inne podmioty niż władcy,
np. cechy rzemieślnicze czy kupieckie.

4. Heraldyka
Herb – charakterystyczny znak rodowy/miejski ustalony według określonych reguł heraldycznych.
W założeniu jest znakiem niepowtarzalnym, jednak w przypadku szlachty polskiej może się nim posługiwać
wiele rodów tzw. herbownych, tworzących w konsekwencji charakterystyczny dla polskiej heraldyki ród
herbowy, grupujący rodziny czasem ze sobą wcale niespokrewnione.

Heraldyka – jedna z nauk pomocniczych historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami
kształtowania się herbów. Jedną z pierwszych prac dot. heraldyki w Polsce napisał w XVI wieku
Bartosz Paprocki, do ważniejszych badaczy nowożytnych i późniejszych należeli Joachim Lelewel,
Franciszek Piekosiński, Juliusz Karol Ostrowski, Zbigniew Leszczyc.

Heraldyka późniejsza ma dwa zasadnicze działy:



heraldyka historyczna - bada wiedzę historyczną dotyczącą herbów;



heraldyka żywa – zajmuje się ustaleniem herbów samorządowych oraz innymi herbami używanymi

obecnie.

Zawołanie – specyficznie polski, akustyczny element heraldyczny, występujący obok elementów wizualnych
herbu; jedynie w heraldyce polskiej i szkockiej zawołanie pozostało jako odrębny, akustyczny identyfikator
rodu, niezależny od stosowanej dewizy herbowej.

Równość – heraldyka polska pozbawiona jest elementów mogących ją naruszać; zakazane były zagraniczne
tytuły arystokratyczne i ordery, a także ich odzwierciedlenie w herbach.

Rody herbowe – występujące tylko w Polsce zjawisko używania jednego herbu, w niezmienionej postaci
przez wiele, czasem kilkaset niespokrewnionych ze sobą rodzin.

Godła heraldyczne – charakterystyczne dla polskich herbów to podkowy, krzyże, strzały, półksiężyce, gwiazdy;
często występują znaki przypominające pismo runiczne, co zresztą stało się podstawą odrzuconej już teorii
Franciszka Piekosińskiego o runicznym pochodzeniu polskich herbów.

Klejnot herbowy – jest zwykle uboższy od zachodnioeuropejskich, najczęściej powtarzają się pióra strusie
lub pawie, co jest efektem zblazowania i lenistwa malarzy herbowych.

Herby złożone – w polskiej heraldyce odzwierciedlały zazwyczaj związki krwi, herby małżonków, matki,
dziadków etc.

Blazonowanie (fr. blason - herb) – opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki.

Szrafowanie – odwzorowanie graficzne kolorów za pomocą prostych lini (poziomych, pionowych, ukośnych).

Wtyróżniamy tarcze:



francuska starsza(V-kształtne zaokrąglone);



hiszpańskie (U-kształtne);



francuska nowożytna (prostokątna z dolnymi zaokrągleniami i ogonkiem);



angielskie (jw. z szeryfami w górnej części).

W polskeij heraldyce niezwykle rzadkie są futra w harbie. Wykorzystuje się następujące kolory
i metale heraldyczne:



czerwień;



błękit;



zieleń;



złoto;



srebro.

Figury heraldyczne dzielimy na:



zwykłe – mobilia, fauna i flora, artykuły gospodarcze, zbrojeniowe, elementy mityczne (bestie);



zaszczytne – słupy, pasy, skosy, krzyże, głowice (jeden pas u samej góry), podstawy

(jeden pas u samego dołu), otoki, krokwie (odwrócone V), kliny (odwrócone V z wypełnieniem), kliny
na opak, narożniki.

Współczesne herby samorządowe nawiązują do historii, religii i legend miejscowych.

Komisja Heraldyczna − organ opiniodawczo-doradczy ministra do spraw administracji publicznej w zakresie
opiniowania oraz konsultacji związanych z herbami, flagami oraz innymi znakami i symbolami władzy
państwowej. Powołana rozporządzeniem z dnia 20.01.2000r.

Weksylologia – dyscyplina pomocnicza historii. Zajmuje się chorągwiami jako rzeczywistymi i symbolicznymi
znakami wojskowymi, państwowymi, terytorialnymi, organizacji i grup społecznych czy wyznaniowych.

5. Genealogia
Genealogia – nauka badająca relacje jakie zachodzą między ludźmi.

Filiacja – pokrewieństwo, kiedy jedna osoba pochodzi od drugiej, np. syn/ojciec; stąd wynika pokrewieństwo.

Koicja – relacja oparta o aspekt prawny, małżeństwo ale również konkubinat; stąd wynika powinowadztwo.

Ród / rodzina – ród to pojęcie szersze, składa się nań jakaś liczba rodzin.

Patronimia – wielka rodzina, powstawała w miarę rozradzania się rodzin monogamicznych.

Związki – rzeczywiste / umowne (np. mówienie do pielęgniarki „siostro”, do księdza – „ojcze”,
do kolegi – „twój stary” etc.).

Pamięć genealogiczna – pojęcie określające, czy pamięta się w danym środowisku swoich przodków,
czy też nie; może być długa bądź krótka; w średniowieczu pamiętano to, co opłacało się pamiętać
(np. króla w rodzie).

Imiennictwo, antroponomastyka – dział genealogii zajmujący się imionami:



męskie / żeńskie,



dwuczłonowe / jednoczłonowe,



rodzime / ogólnochrześcijańskie / obce.

Na nadanie imienia wpływają najczęściej:



tradycja rodzinna,



moda,



znaczenie imion,



dewocyjny charakter (religia).

W Polsce przejście z imion słowiańskich na chrześcijańskie dokonało się ok. połowy XIII wieku.
Nazwisko natomiast w Polsce wykształciło się stopniowo:



w XVI wieku – dla szlachty (proces ten trwał aż do XIX wieku),



w XVII-XVIII wieku – nazwiska mieszczańskie,



w XIX wieku – nazwiska chłopskie.

Nazwisko tym odróżnia się od określenia przyimiennego, że musi być dziedziczone w trzech pokoleniach oraz
oderwane od miejscowości, z której delikwent pochodzi.

Powinowactwo – stosunek krewnych jednego małżonka do krewnych drugiego małżonka.

6. Numizmatyka.
Numizmatyka – z gr. νομισμα – moneta, a to z νομος – prawo; nauka pomocnicza historii
zajmująca się badaniem monet, banknotów i innych znaków pieniężnych pod względem historycznym,
estetycznym, a także technicznym. Naukowe podstawy numizmatyki stworzył wiedeński uczony
Hilary Eckhel (+1798r.) w dziele Nauka o starych monetach. W Polsce pierwsza praca z zakresu numizmatyki
została wydana w 1568r. – była to rozprawa prof. Stanisława Grzepskiego.

Główne zadania numizmatyki:



kolekcjonowanie i klasyfikowanie monet,



datowanie monet (bezwzględne),



analiza znaków menniczych,



połączona analiza ikonograficzna, metrologiczna i epigraficzna,



ustalanie kręgu użytkowników danych monet,



określanie dodatkowych funkcji monet,



wyjaśnianie i interpretacja faktów i procesów dziejowych,

Podział chronologiczny numizmatyki:



grecka,



celtycka,



rzymska,



bizantyjska,



Dalekiego Wschodu,



średniowieczna (w tym arabska i perska),



nowożytna.

Stopa mennicza – liczba monet danego gatunku wybijanych z podstawowej jednostki wagowo-pieniężnej
kruszcu. Stopa wzrasta, czyli pogarsza się, gdy zmienia się waga lub próba kruszcu.

Awers – treść właściwa; imię, portret, znak pana menniczego.

Rewers – treś drugorzędna; np. nominał monety.

Gatunek monety – zwykle obejmuje numizmaty o tych samych, bądź podobnych cechach
metrologicznych – wadze, próbie (np. denar, grosz, talar, drachma).

Typ monety – obejmuje numizmaty opatrzone tym samym wyobrażeniem, z reguły zamyka się w jednej emisji.

Odmiany monety – istnieją w obrębie typów, obejmują monety wybite tą samą parą stempli.

Próba – zawartość czystego kruszcu w monecie.

Renovatio monetae – stosowana już we wczesnym średniowieczu wymiana monety na nową na warunkach
korzystnych dla pana menniczego.

Pan menniczy – zleceniodawca emisji monet.

7. Metrologia
Metrologia historyczna – nauka o stosowanych w przeszłości miarach i systemach mierzenia.
Odmianą mierzenia przestrzeni jest mierzenie masy, czyli ciężaru przedmiotów.

Przedmiotem badań są:



miary,



systemy mierzenia,



narzędzia do mierzenia,



sposoby mierzenia,



przeliczanie z miar dawnych na dzisiejsze,



systemy mierzenia i związany z nimi splot interesów społeczno-gospodarczych.

Źródła badań metrologicznych:



źródła ikonograficzne,



podręczniki kupców włoskich,



zabytki materialne,



podręczniki geometryczne,



akta sądowe,



dokumenty wprowadzające nowe systemy mierzenia.

Historia metrologii w Polsce:



początki – Feliks Łoyko (XVIII wiek), Stanisław Staszic, Towarzystwo Przyjaciół Nauki,



druga połowa XIX wieku – badania Franciszka Piekosińskiego,



kontynuacja w XX wieku – Roman Grodecki,



lata 30. – Edward Stamm oraz Aleks Gilewicz tworzą podstawy pod polską metrologię historyczną,



1970 r. – „Miary i ludzie” Witolda Kuli jako próba systematyzacji dotychczas zdobytej wiedzy.

Słowiańskie systemy metrologiczne mają charakter antropologiczny, ponieważ źródłem pojęć jest człowiek
i wykonywana przez niego praca. Do obliczania długości wykorzystywano części ciała (np. szerokość palca)
oraz możliwości fizyczne człowieka (np. stajanie). Do obliczania powierzchni – zdolności zwierząt
i narzędzi rolniczych (np. radło, socha). Mary objętości określały naczynia (np. korzec, beczka).

Systemy

miar

stosowane

na

ziemiach

polskich

były

mieszanką

systemów

słowiańskich

oraz zachodnieuropejskich. W dobie staropolskiej stosowano:



miary długości:

o

łokieć (59,36 cm) – 1 łokieć=24 cale=10 ziaren,

o

łokieć krakowski (58,5 cm, w okresie stanisławowskim sprecyzowany na 59,55 cm);

o

mierzeniu dłuższych odległości służyła mila (8534,3 m),



miary powierzchni:

o

łan frankoński/wielki (23-27 ha),

o

łan kmiecy (3,96-13,35 ha),

o

łan chełmiński/mały/włóka chełmińska (17,38 ha),

o

łan królewski (ok. 49 ha),



miary objętości:

o garniec (2,18-2,26l) – produkty nasypne,
o

łaszt (2915-3003l) – do zboża w transporcie wodnym,

o

ceber, którego wielokrotnością była beczka (200 l),

o korzec (52-54 l);
o garnciec krakowski (3,2-3,3 l) – do mierzenia płynów,



miary ciężaru:

o grzywna (34, później 51 g),
o

marka (powyżej 200 g),

o od 1565 roku funt krakowski (405 g),
o od 1764 roku funt warszawski (406 g).

Systemy metrologiczne w okresie zaborów:



Królestwo Polskie
o 1819 r. system nowopolski, którego punktem wyjścia były linie paryskie,
o

łokieć nowopolski liczył 57,60 cm,

o

zrównano kwartę i litr z systemu metrycznego,

o

obok systemu nowopolskiego istniał jeszcze dawny system stanisławowski,



Wolne Miasto Kraków – posługiwało się miarami galicyjskimi, w 1836 roku wprowadziło własny

system powiązany z nowopolskim,



Galicja:

o 1787r. próba unormowania miar, za podstawę przyjmując łokieć lwowski (59,55 cm),
o 1857r. wprowadzenie morgi dolnoaustriackej jako miary powiedzchni,
o 1876r. wprowadzenie systemu metrycznego,



zabór pruski – od 1816 roku system pruski, oparty na pruskiej stopie (0,3138 m),



zabór rosyjski:
o

obok zastanych systemów używano także systemu rosyjskiego,

o 1899r. wprowadzenie systemu metrycznego.

Znaczeniowy i funkcjonalny charakter dawnych miar:



etap antropomorficzny pojęć metrologicznych – jednostkami miar są części ciała człowieka,



miary są uwarunkowane m.in. trybem życia i pracy, potrzebami transportu (np. „wóz” siana),



dużą wagę przywiązuje się do uczciwości mierzenia, co często jest sankcjonowane sakralnie

(Jaką miarą mierzycie, taką wam będzie odmierzone etc.),



folklor pełen opowieści o diabelskich karach za przekłamaną miarę,



we wszystkich zorganizowanych społeczeństwach dyspozycja miarami jest atrybutem władzy,



miary antropomorficzne były bardzo dogodne – każdy je rozumiał, a „narzędzia”

do mierzenia miało się zawsze przy sobie.

Współczesne jednostki – międzynarodowy układ SI:



system metryczny

o

utworzony w 1791 roku i przyjęty przez rewolucyjny rząd Francji; miał być jednolity,
naturalny i uniwersalny,

o Polska wprowadziła system metryczny w 1919 roku,
o podstawowe jednostki:

 1 metr – 1/40000000 południka przechodzącego przez Paryż,
 1 kilogram – masa litra wody w temperaturze jej topnienia,

o charakterystyczne jednostki krotne (np. 1 mm –1 m – 1 km),



Międzynarodowy Układ Jednostek Miar SI:
o

układ SI został utworzony uchwałą X Generalnej Konferencji Miar w 1960 roku;
w Polsce został przyjęty 23 czerwca 1966 roku,

o zalety – uniwersalność, jednolitość, możliwość stosowania we wszystkich dziedzinach

nauk fizycznych i technicznych,

o

długość – metr (wzorzec w Sevres),

o masa – kilogram (wzorzec w Sevres),
o czas – sekunda (wg pulsowania atomu),
o

natężenie – Amper,

o temperatura – Kelwin,
o

światło – Kandel,

o

ilość materii – mol.

8. Nauka o znakach władzy i prawa
Pojęcie i zakres nauki o znakach władzy i prawa:



skomplikowana geneza – w historii prawa zrodziła się bowiem jako archeologia prawnicza

lub jako nauka o symbolach prawa, natomiast w historii jako insignologia lub nauka o insygniach
władzy; w zasadzie oba kierunki są uprawiane obok siebie, stąd tendencja do wiązania ich w jedną
całość,



przedmiotem badań są zabytki materialne (ruchome i nieruchome) związane z miejscem stanowienia

i realizacji norm prawnych oraz narzędziami służącymi do ich realizacji; mogą to być także stroje,
atrybuty, znaki, gesty rytuału towarzyszącego wykonywaniu władzy i prawa; przedmiotem badań
są również zabytki niematerialne – przede wszystkim formy rytuału prawnego,



zadaniem nauki o znakach władzy i prawa jest ustalanie widzialnych przejawów życia prawnego,

w mniejszym zaś stopniu odkrywanie nieznanych norm prawnych,



dyscyplina ta dostarcza historykowi możliwości dotarcia w sfery, które przy zwykłych dla jego

warsztatu środkach są po prostu niedostępne.

Rozwój badań nauki o znakach władzy i prawa:



zainteresowanie zabytkami związanymi z procesem stanowienia i realizowania norm prawnych sięga

ostatniej ćwierci XVI w.; trzy kierunki ww. nauki:

o iurisprudentia picturata – zajmująca się plastycznymi przedstawieniami różnych aspektów prawa

i jego egzekucji,

o iurisprudentia symbolica – interesująca się symboliką prawną, przejawiającą się w znakach,

gestach i czynnościach symbolicznych,

o

zainteresowanie się przedmiotami służącymi do stanowienia i realizowania norm prawnych.

Dwa ostatnie kierunki często wiązały się z sobą, tworząc podwaliny archeologii prawniczej
(twórca: Karl von Amir, Monachium 1888 r.).

Poważniejsi badacze: Claudius von Schwerin (uczeń K. von Amira; opublikował materiały mistrza w 1943 r.),
Richard Horna (Czechosłowacja), Heinrich Baltl (Austria).
Badacze polscy: Joachim Lelewel (interesował się symboliką grobów królewskich), Aleksander Przeździecki
(studium nad włócznią św. Maurycego, 1861 r.), Feliks Kopera, Marian Morelowski.

Witold Maisel (1967) – jako pierwszy postawił zagadnienie archeologii prawniczej w Polsce w sposób
właściwy, przyswajając historiografii polskiej obcy dorobek teoretyczny; jego dzieła to: Archeologia prawna
Polski, Archeologia prawna Europy.

Podstawowe zagadnienia przedmiotu:
a) miejsca stanowienia i realizowania norm prawnych:



miejsca o charakterze usługowym w stosunku do funkcji stanowienia i realizacji norm prawnych:

o określone miejsca stałe,
o

pod gołym niebem,

o budynki – w całości lub w części,



mogą one być wykorzystywane bądź dla zebrań ogólnych, bądź też stanowić siedzibę władz,



szczególne zainteresowanie budzą siedziby sądów, ze swoimi specyficznymi urządzeniami,



rodzaje kar i środki ich egzekucji:

o

kara śmierci: szafot, gilotyna, szubienica,

o

kara na honorze: pręgierz, kuna, kłoda,

o

kara pozbawienia wolności: wieża górna i dolna, podziemia,

b) narzędzia i sprzęty służące do realizowania norm prawnych:



administracja używała specjalnych narzędzi do przekazywania określonych sygnałów, były to:

dzwon zawieszony na ratuszu, bęben, trąbka, piszczałka, chorągiew, tablica ogłoszeń, etc.,



cechy posługiwały się skrzynkami/ladami, w których przechowywano przywileje, księgi, pieniądze, etc.,



dla zapewnienia właściwego przebiegu postępowania sądowego konieczne były stoły i ławy,

do składania przysięgi służyły relikwie, krzyż, a także tablica z rotą przysięgi; uwierzytelnienie
→ laska, pierścień sędziowski, pieczęć sądowa; narzędzia tortur,



w obrocie handlowym posługiwano się wzorcowymi miarami i wagami, także tabliczkami pokwitowań

oraz młotkiem do przeprowadzania licytacji,

c) strój jako forma rytuału prawnego



strój koronacyjny (w Polsce wykształcił się w 1. poł. XV w.); stroje: szlacheckie, duchowieństwa,

uniwersyteckie i urzędnicze (określały zakres i charakter władzy),



strój wojskowy (XVII/XVIII w. → mundur) – odróżnienie stopnia oraz broni,



strój miał za zadanie określić sytuację społeczną użytkownika i wyróżnić go spośród pospolitego tłumu,

d) atrybuty, symbole i znaki rytuału prawniczego



niemal

każda

dziedzina

życia

społecznego,

a

zwłaszcza

wykonywana

władza,

była opatrzona specjalnym znakiem symbolicznym,



atrybuty panującego to: berło, but, chorągiew, diadem, jabłko, korona, włócznia, tron, etc.,



rodzaje korony ze względu na jej funkcje (dostosowanych do warunków polskich

przez Michała Rożka):

o koronacyjna,
o

homagialna (służąca do przyjmowania hołdów),

o osobista (prywatna króla),
o

hełmowa (zdobiąca hełm zbrojny władcy),

o

egzekwialna (wystawiana w czasie nabożeństw żałobnych odprawianych za króla),

o wotywna (król składał ją w celach dewocyjnych w odpowiednich miejscach kultu,
o

grobowa (nakładana władcy na głowę do trumny),



rodzaje korony ze względu na formę:

o

kabłąkowa (zwieńczona prętami),

o

hełmowa, czyli hełm do zbroi królewskiej,

o o specjalnych kształtach,
o

płytowa – składająca się z wielu mniej lub bardziej ozdobnych, powiązanych ze sobą płytek

metalu,

o

obręczowa – ozdobna przepaska na głowę,

o liliowa – z ozdobami przypominającymi lilię,
o

papieska tiara (używana od poł. XIV w.) – składała się z trzech koron,



inne atrybuty: herb, pieczęć, laska sędziego, etc.,

e) formy rytuału prawniczego



dzieli się je na:

o

stosowane stale w różnych aktach prawnych,

o stosowane w aktach jednego tylko typu,



w toku czynności związanych z wykonaniem aktów prawnych ważna jest pozycja ciała:

o

panujący siedzi na tronie,

o

naganiający wyrok siedzi na ławie sądowej,

o

strony stoją w czasie ogłaszania wyroku,

o

stoi się składając przysięgę,



szczególne znaczenie koronacji władcy – namaszczenie władcy nawiązujące do ST,

a wprowadzone w VII wieku przez co nabierało cech sakramentalnych.

9. Ikonografia
Ikonografia – nauka zajmująca się konkretnym źródłem, ikoną; szerzej rozumiana bada obrazową
formę przekazu, ustala czas powstania obrazu lub rzeźby.

Ikonografia historyczna jako nauka:



początki wiążą się z drugą połową XIX wieku, ale właściwy rozwój i powstanie osobnej nauki datujemy

na połowę wieku XX,



1924 r. – Bronisław Gębarzewski inicjuje muzeum ikonograficzne przy Muzeum Narodowym

w Warszawie,



1928 r. – kongres historyczny w Oslo podejmuje temat ikony jako źródła historycznego,



pierwsza konferencja nauk pomocniczych historii w Wiśle – o powstanie tej nauki w Polsce

upomina się Brygida Kurbis,



propagatorem ikonografii w Krakowie był profesor Piech.

Źródła ikonograficzne :



głównie obrazowe, jakkolwiek rozszerza się to na płaskorzeźby (ryte, wybijane, grawerowane),



różne elementy nieobrazowe – stare mapy (legendy tychże), marginesy ksiąg,



monety, pieczęcie.

Aby

zinterpretować dawne dzieła należy najpierw je zebrać i skatalogować; interpretacja

opiera się na wielorakich płaszczyznach (społeczna, kulturowa, filozoficzna etc.).

Różnice w podejściu do ikonografii :



historycy sztuki – skupiają się na formie i wartości estetycznej dzieła,



historycy – badają treść dzieła i niesione przez nie idee.



w sztuce ludowej trudności w rozpoznawaniu świętych rzeźb przezwycięża się poprzez atrybuty

(popularny na Śląsku Jan Nepomucen ma palmę męczeńską i trzyma palce na ustach; atrybutem
Jana Kantego jest księga mądrości),



historyka interesuje każde dzieło sztuki, bez względu na wartość estetyczną,



źródło ikonograficzne bada się analogicznie do pisanego, należy poznać m.in. osobę zamawiającą

dzieło, właściciela, cel fundacji, okoliczności powstania, kwestie autentyczności, czas powstania,



współdziałanie ikonografii z innymi naukami, np. sfragistyką.

10. Geografia fizyczna
Trzy warstwy krajobrazu geohistorycznego będącego skonkretyzowaniem środowiska geograficznego:



krajobraz naturalny – w pewnym sensie zastany, który jeszcze nie uległ zmianom

pod wpływem działalności człowieka,



krajobraz

kulturalny

– krajobraz naturalny, zmieniony już działalnością człowieka,

głównie gospodarczą, przede wszystkim osadnictwem,



krajobraz historyczno-polityczny – granice powstałe w wyniku rozszerzenia zasięgu organizacyjnego

wspólnych

interesów

rozmaitych

typów

grup

społecznych,

głównie

politycznych,

administracyjnych i w pewnym sensie wyznaniowych.

Geografia historyczna - dział geografii oraz jedna z nauk pomocniczych historii. Zajmuje się badaniem
zróżnicowania przestrzeni w przeszłości, względnie wymiarem historycznym świata współczesnego.
Ostatecznym jej celem jest kartograficzne ujęcie wyników badań.

Kartografia – część geografii historycznej; zajmuje się przedstawieniem kartograficznym faktów historycznych
w czasie; jest źródłem dla badań historycznych. Ostatecznym jej celem jest kartograficzne ujęcie wyników
badań.

Mapa – dwuwymiarowy rysunek terenu, sporządzony na podstawie odpowiednich pomiarów,
na których za pomocą umownych znaków przedstawiono zmniejszony i uproszczony obraz owego terenu.
Aby sporządzić mapę trzeba zmierzyć: długość, wysokość, kąty poziome oraz kąty pochylenia.

Historia kartografii:



starożytność i średniowiecze: poglądowe (mapae mundi); w VI/VII w. – ziemia oblana morzami,



teomapa – schematyczna mapka średniowieczna, której nazwa wzięła się z tego, że stanowi wpisanie

litery „T” w literę „O”;



średniowieczne plany miast – ogólnikowe schematy, na których zaznaczano tylko główne ulice,



portolany – mapy wybrzeży służące do żeglugi (głównie na Morzu Śródziemnym);

włoska specjalność z XIII-XV wieku, jak wszystkie stare formy posiadały opis,



weduty – miasta rysowane z perspektywy izometrycznej, na ogół dosyć realistyczne;

jedno z podstawowych źródeł do wyglądu miast,



chorografie – wyłącznie opisy krajów; obok opisów ziem zawierają opisy zamieszkujących je ludów

(chorografia etnograficzna); mogą być postrzegane jako gatunek literacki,



w starych opisach – elementy geografii matematycznej, fizycznej, politycznej,



opisy geograficzne Ptolemeusza i Tacyta; Geograf bawarski, Dagome iudex – dostarczają informacji

na temat ziem polskich, zamieszkujących je plemion, orientacyjnych granic,



Janko z Czarnkowa – rozrzucone w jego dziele wzmianki o Śląsku tworzą ciekawy opis geograficzny,



Jan Długosz – ojciec polskiej chorografii (XV wiek); jego dzieło powstało w latach 60. tego stulecia;

I księga zawiera opis ziem i ludzi polskich, zwraca uwagę na Śląsk, najlepiej opisuje Małopolskę;
Polska geograficznie jest zdefiniowana jako dorzecze Odry i Wisły,



Konrad Celtes – opisał Śląsk w wierszowany sposób (XV/XVI wiek),



Bartłomiej Stein – pochodził z Brzegu, swoją twórczością zainaugurował nowożytną geografię Śląska,



Wawrzyniec Korwin – pochodził ze Środy Śląskiej, uczeń Celtesa; napisał kosmografię,

dzieło wydane drukiem w Bazylei, w swym opisie uwzględnia także aspekt przyrodniczy,



kronikarze

nowożytni

–

wśród

nich

Joachim

Cureus

(Gentis Silesiae Annales – Roczniki narodu śląskiego z rozbudowaną częścią geograficzną),



pionier map właściwych: Mikołaj z Kuzy (połowa XV wieku) –pierwsza mapa wszystkich ówczesnych

ziem polskich, jako pierwszy umieścił Warszawę, dołożywszy do niej 99 innych miejscowości,



Bernard Wapowski – ksiądz nazywany ojcem polskiej kartografii; stworzył mapę ziem polskich

w 1526r.; współcześnie wysoko cenioną, umieścił tam blisko 500 miejscowości,



tworzenie map w dobie wielkich odkryć geograficznych – stosunkowo prymitywne;

do XVIII w. dominowali w tym Niderlandowie,



XVIII w. – wielki przełom kartograficzny; odwzorowanie Śląska; cesarz Karol VI – rysowanie map

metodą pomiarową, były dokładniejsze, miały służyć wojskowości.

Ważnym

czynnikiem

geografii

historycznej

jest

charakterystyka

społeczno-gospodarcza.

W tym celu wyróżniamy następujące typy osad:



jednokomórkowe i wielokomórkowe – jedno gospodarstwo rolnicze/produkcyjne lub wiele;



wsie i miasta – w zależności od tego czy jest to osada otwarta czy zamknięta oraz ze względu

na charakter ludności;



zakładane i samorodne – w zależności czy powstały w wyniku jednego aktu prawnego

czy w wyniku rozrastania się osad jednokomórkowych;



indywidualne i sprzężone – zależnie czy osada prowadzo byt w stosunkowym odizolowaniu od innych

czy też pozostaje w ścisłym związku aglomeracyjnym z sąsiednimi osadami.

Równie ważnym czynnikiem jest rozmieszczenie pól. Odnotowujemy następujące układy pól:



pasmowy – leżący u podstaw rozwoju osadnictwa germańskiego, długie (do 600m) pasy;



blokowy pierwotny – powstałe w wyniku lokalnego karczunku;



niwowy – parcele są długie i wąskie, są jednakowej szerokości i długości, mają wspólny kierunek;



blokowo-niwowy (in. szachownicowy) – krótkie niwy, o różnym kierunku pasm pól, tworzą mniej

lub bardziej kształtne bloki;



długopasmowy – pola wydzielone bez względu na urodzajność gleb.

Typy polskich miast:



pojedyncze – od powstania samodzielny organizm osadniczy;



sprzężone – dwa lub więcej organizmów osadniczych mających samodzielność organizacyjną,

jednak w jakiś sposób ze sobą powiązane (np. Bielsko-Biała);



aglomeracyjne – miasta, które wchłonęły w wyniku rozwoju sąsiadujące miejscowości (np. Katowice).

Podział nazw miejscowych wg Witolda Taszyckiego:



nazwy miejscowe będące zawsze nazwami miejscowości:

o topograficzne – właściwość topograficzna lub geograficzna miejscowości (np. Góra, Roztoka),
o kulturalne – oznaczające dzieła rąk ludzkich albo urządzenia, instytucje i wytwory kultury

społecznej (np. Koło, Ujazd, Łazy),

o

dzierżawcze – związane z imieniem osoby (np. Radom, Dobiesławice),

o

zdrobniałe – wskazujące na położenie osiedla, związane z innym osiedlem (np. Borzęcinek);



nazwy miejscowe będące zrazu nazwami ludzi:

o etniczne – od ludzi, mieszkańców osady pochodzących z pewnej okolicy/miejscowości/kraju

albo określające ludzkie cechy (np. Prusy, Cygany),

o patronimiczne

– oznaczające pierwotnie potomków lub poddanych człowieka,

którego imię tkwi w nazwie miejscowej (np. Biskupice, Boleścięta),

o rodowe – oznaczjące ludzi wg ich wspólnej nazwy osobowej (np. Baby, Jawory);



nazwy miejscowe dwuznaczne – takie, które mogą być różnie interpretowane;



nazwy miejscowe ciemne – nie będące zrozumiałymi dla badacza.