Epoka napoleońska w dziejach Polski.

Wśród ważnych spraw epoki napoleońskiej wybitne miejsce, choć nie naczelne, zajmowała bez wątpienia sprawa polska. Stanowiła jeden z najbardziej aktualnych i specyficznych problemów w ówczesnych przemianach polityczno – społecznych, a zwłaszcza w europejskiej polityce międzynarodowej.
W wyniku kolejnych rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały podzielone między trzech zaborców. Niemal natychmiast po III rozbiorze powstały pierwsze organizacje spiskowe, mające na celu odzyskanie niepodległości. W 1796 roku podpisano w Krakowie tajny akt konfederacji, która zapowiadała walkę z trzema zaborcami w łączności z narodem francuskim.
Trwająca tam rewolucja była wrogo przyjmowana przez największe państwa europejskie, w tym głównie przez mocarstwa rozbiorowe. Stąd rachuby na sojusz z Francją, która jako przeciwniczka monarchii absolutnych była obiektywnie sojusznikiem Rzeczypospolitej. Jednak we Francji sprawę polską traktowano z dużą rezerwą. Dla rewolucjonistów wydarzenia polskie były niezrozumiałe, szczególnie, że to szlachta, a nie mieszczaństwo było główną siłą napędową reform politycznych. Rządzący Francją Dyrektoriat traktował sprawę polską jako instrument we własnej rozgrywce politycznej z Prusami i Austrią. Po upadku powstania kościuszkowskiego część działaczy polskich wyemigrowała do Francji, widząc w niej jedyną siłę zdolną przeciwstawić się zaborcom. Niektórzy z nich zwrócili się do władz francuskich z propozycją utworzenia jednostek polskich we Francji. Jednak po upadku dyktatury jakobinów, Dyrektoriat nie był skory do wiązania sobie rąk problemami polskimi. Stąd też polskich polityków odesłano do Włoch, gdzie oddziałami francuskimi dowodził generał Napoleon Bonaparte. Poparł on ideę utworzenia polskich oddziałów wojskowych, ale nie chcąc angażować Francji polecił, aby odpowiednią umowę podpisano z rządem Republiki Lombardzkiej – marionetkowego państwa utworzonego w północnych Włoszech pod protektoratem francuskim. Umowa została zawarta miedzy rządem lombardzkim a generałem Janem
Henrykiem Dąbrowskim w 1797 r. Utworzone w ten sposób Legiony Polskie formalnie wspierały Republikę Lombardzką, a faktycznie służyły pod komendą francuską. W Legionach znaleźli się polscy emigranci oraz jeńcy wojenni i dezerterzy narodowości polskiej z armii austriackiej przebywający we Włoszech. W organizacji Legionów przyjęto wzory francuskie, w tym także demokratyczne stosunki wewnętrzne. Zniesiono kary cielesne, zapewniono możliwość awansów oficerskich żołnierzom nie wywodzącym się ze stanu szlacheckiego, wprowadzono naukę czytania i pisania. Legiony toczyły ciężkie walki we wszystkich kampaniach włoskich armii francuskiej od 1797 r. We wrześniu 1799 r. utworzono także Legię Naddunajską. Po pokoju zawartym z Austrią w Luneville w 1801 r. Legiony zaczęły ciążyć Francji. Część oficerów podała się wówczas do dymisji, a z żołnierzy sformowano trzy półbrygady armii francuskiej. Dwie z nich zostały wysłane przez Napoleona na wyspę Santo Domingo (obecnie Haiti), gdzie wybuchł bunt niewolników przeciw panowaniu francuskiemu. Ciężkie walki i tropikalny klimat spowodowały klęskę ekspedycji. Z około 6 tys. żołnierzy polskich do Europy powróciło tylko kilkuset. Trzecia półbrygada brała udział w walkach na terenie Półwyspu Apenińskiego z angielskim korpusem ekspedycyjnym, a jej resztki zostały później wcielone do armii Księstwa Warszawskiego. Ogółem służyło w Legionach około 35 tys. żołnierzy, z czego około 20 tys. zginęło. Legiony stanowiły ważny etap w dziejach polskich walk narodowo-wyzwoleńczych. Stały się szkołą patriotyzmu i demokracji, a także kolebką kadr dowódczych dla późniejszych polskich formacji wojskowych. Pieśń Legionów, czyli “Mazurek Dąbrowskiego”, zdobyła sobie wielką popularność, uświadomiła Polakom, że choć są pozbawieni państwa, to są zobowiązani do starań o jego odzyskanie. Wyrazem tego było uznanie jej w 1926 r. za hymn narodowy.
W latach 1795-1806 ziemie państwa polskiego wchodziły w skład państw rozbiorowych. Ich władze narzuciły swoje rozwiązania prawne i ustrojowe. Wkroczenie wojsk francuskich na teren państwa pruskiego w 1806 r. zmieniło sytuację w tej części Europy. Zwycięstwa francuskie nad Prusami wywołały wybuch powstania ludności polskiej. Żywiołowo ustanawiano władze polskie, a wkrótce została sformowana kilkunastotysięczna armia ochotnicza. Napoleon Bonaparte traktował sprawę polską w sposób wybitnie instrumentalny. Widział w niej narzędzie w rozgrywce z mocarstwami europejskimi. Powrócił do niej dopiero w latach 1805-1806, w związku z wojną prowadzoną z Austrią, Prusami i Rosją. Szachował nią Prusy i Austrię, ale licząc się z Rosją nie dopuścił do pełnego odrodzenia państwa polskiego. Armia sformowana przez ludność polską biła się po stronie francuskiej w latach 1806-1807. Wzięła udział w oblężeniu twierdz pruskich w Gdańsku i Kołobrzegu oraz w bitwie pod Frydlandem. Problem polski był jednym z tematów rozmów pokojowych w Tylży. Na mocy zawartego tam w 1807 r. pokoju zostało utworzone nowe państwo – Księstwo Warszawskie.
Objęło ono ziemie II i III zaboru pruskiego, jednak i tak nie wszystkie, gdyż z Gdańska zostało utworzone wolne miasto pod zwierzchnictwem francuskim, a okręg białostocki został przekazany Rosji. Utworzenie państwa, choć nie nosiło ono na skutek sprzeciwu rosyjskiego nazwy Polska, zostało odebrane jako zapowiedź odbudowania niepodległej Rzeczypospolitej. W 1809 r. jego obszar został powiększony o ziemie III zaboru austriackiego, co nastąpiło w wyniku wojny francusko-austriackiej. Wzięły w niej udział wojska Księstwa Warszawskiego, które wyparły oddziały austriackie z tych terytoriów.
W dniu 22 VII 1807 r. Napoleon nadał Księstwu konstytucję. Było ono monarchią konstytucyjną. Jego władcą był Fryderyk August, król Saksonii, przedstawiciel dynastii Wettinów. Książę warszawski sprawował władzę poprzez Radę Stanu i rząd. Sejm, złożony z przedstawicieli szlachty (60%) i mieszczaństwa (40%), nie miał inicjatywy ustawodawczej i jedynie zatwierdzał projekty rządowe. Konstytucja zniosła przywileje stanowe i wprowadziła równość wobec prawa. Ustanowiono prawa cywilne wzorowane na Kodeksie Napoleona. W prawie wyborczym ustanowiono cenzus majątkowy. Ludność chłopska na mocy konstytucji uzyskała osobistą wolność, ale nie posiadała prawa własności do uprawianej ziemi. Takie rozwiązanie skazywało ją na uzależnienie od szlachty.
Księstwo było państwem niesuwerennym. Formalnie pozostawało w przymierzu z Francją, ale w rzeczywistości było całkowicie od niej zależne, szczególnie w kwestii polityki zagranicznej i spraw wojskowych. Wyrazem tego braku suwerenności było utrzymywanie na terenach polskich armii francuskiej. Rząd Księstwa tworzyli dawni działacze stronnictwa patriotycznego z czasów Sejmu Wielkiego pod przewodnictwem Stanisława Małachowskiego. Wybitną rolę odgrywał wśród nich książę Józef Poniatowski – dowódca armii Księstwa. Wojska polskie na służbie francuskiej brały udział w walkach na różnych frontach. Szczególnie dramatycznie wyglądały działania wojenne w Hiszpanii, gdzie walczyła Legia Nadwiślańska. Walki z powstańcami hiszpańskimi, okrucieństwa wojny partyzanckiej wywarły duży i negatywny wpływ na morale żołnierzy polskich. Zafascynowanie Napoleonem mimo to przetrwało. Wojska polskie wzięły udział w wyprawie francuskiej przeciw Rosji w 1812 r. stanowiły największe siły sojusznicze Francji w wojnie z Rosją. Wojska polskie przeszły wszystkie okropności załamania się akcji francuskiej i odwrotu spod Moskwy. Osłaniały też cofające się oddziały francuskie i samego Napoleona w czasie dramatycznej przeprawy przez Berezynę. Straty polskie w zabitych, rannych i wziętych do niewoli sięgały 70% pierwotnych stanów. Klęska Napoleona pociągnęła za sobą upadek Księstwa, które zostało okupowane przez wojska rosyjskie. Armia Księstwa Warszawskiego była jedyną, która pozostała przy boku Napoleona, wtedy, gdy odstąpili go wszyscy sprzymierzeńcy. Wraz z klęską armii napoleońskiej nastąpiła katastrofa Księstwa Warszawskiego. Upadek militarny Francji i armii Księstwa przesądziły o losach tego ostatniego. Fiasko poniosła próba odzyskania niepodległości, stawiając tym samym pod znakiem zapytania skuteczność zewnętrznego wsparcia sprawy polskiej. Jednak pięcioletni okres istnienia Księstwa Warszawskiego przyniósł zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, pewną modernizację stosunków społecznych, a także ukształtowanie się nowego pokolenia świadomych celów narodowych obywateli. Mimo upadku Księstwa po 1815 roku nie było powrotu do sytuacji sprzed jego powstania.
Trudno o jednoznaczny bilans epoki napoleońskiej związanej z państwem polskim, niewątpliwie nigdy dotąd nie zmieniło się w Europie i świecie tak wiele w tak krótkim czasie. Rządy I konsula, potem cesarza Francuzów powstały na fundamencie zdobyczy rewolucji francuskiej. Napoleon uczynił z zasad rewolucji napędową siłę mocarstwowości polityki Francji. Zasadniczą podstawą zmian wewnętrznych państw stał się Kodeks Napoleona, nawet do dnia dzisiejszego. Kodeks Napoleona stanowi podstawę systemów prawnych wszystkich demokratycznie rządzonych państw. Napoleon Bonaparte przez kilka lat cieszył się w Polsce i w całej Europie wielką popularnością i podziwem, powstawała legenda Napoleona, która była zapowiedzią nowej romantycznej epoki. Napoleon symbolizował sukces rewolucji francuskiej, był uosobieniem równości szans dla obywateli, z kolei awansowani do rangi książąt i marszałków ludzie tzw. niskiego stanu tworzyli pomost między tzw. starym i nowym porządkiem. W tej sytuacji najwięcej skorzystała burżuazja. Napoleon przegrał, jako jednostka i władca Francji, zwyciężył jednak jako najwybitniejszy przedstawiciel swojej epoki. Nawet podstawy XX-wiecznej Europy tkwią głęboko w czasach rewolucji francuskiej i Napoleona Bonaparte.