Wykład 2. Działania w obrębie pedagogiki specjalnej

Treść pojęć „rewalidacja” i „rehabilitacja”

Idea rehabilitacji zaczęła się rozwijać w pierwszych latach naszego stulecia, na długo wcześniej niż pojawił się sam ten termin. Pierwsi użyli tego słowa anglosasi odnosząc do działań zmierzających do przystosowania do pracy i życia inwalidów wojennych – ofiar I Wojny Światowej. W Polsce szukano innej nazwy na określenie przystosowania inwalidów do pracy i życia. Zaproponowany przez W. Doroszewskiego termin „rewalidacja” był przez pewien czas odróżniany od używanego powszechnie na świecie pojęcia „rehabilitacja” potem różnica ta zaczęła się zacierać, ponieważ jak stwierdza A. Hulek „terminy rehabilitacja i rewalidacja są używane zamiennie i łącznie, z tym, że pierwszy odnoszony będzie raczej do sytuacji w których przeważają potrzeby działań usprawniających fizycznie, psychicznie i społecznie, a drugi stosowany będzie w kontekstach mówiących o nauczaniu i wychowaniu dzieci i młodzieży...”

Slajd 2

Rewalidacja (łac.re-znów, validus-mocny, silny) oznacza przywrócenie człowiekowi pełnej sprawności.

Natomiast rehabilitacja jest pojęciem szerokim i dla jej określenia powstało wiele definicji. Termin ten (łac.re-znów habilitatio-zdolny, przywrócony) oznacza przywrócenie komuś utraconych wartości, mimo istniejącego w dalszym ciągu kalectwa i pojmowany jest jako proces, którego głównym zadaniem jest „rozwijanie u osób trwale poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz stworzenie korzystnych warunków do kontaktów z otoczeniem fizycznym i ze środowiskiem społecznym...       

Rehabilitacja jest procesem medyczno-społecznym, którego celem jest przywrócenie człowiekowi niepełnosprawnemu utraconych funkcji w przebiegu choroby, a także wad rozwojowych i wrodzonych.

Slajd 3

Innymi słowy rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.

       w procesie rehabilitacji wyłonić można, ze względu na charakter zadań, stosowanych metod i środków, cztery płaszczyzny oddziaływania na osobę niepełnospr i na środowisko społeczne: fizyczną, psychiczną, społeczną i zawodową. Wymienione cztery dziedziny działalności rehabilitacyjnej powinny przebiegać integralnie, wzajemnie się spierać i uzupełniać, a dominacja którejś z nich w danej fazie tego procesu powinna być uwarunkowana aktualną sytuacją psychofizyczną i społeczną.

Medyczny aspekt tego zagadnienia wysunął się na plan pierwszy.

Historycznie rzecz biorąc, oba te terminy są jednakowo długo znane, jednakże na naszym terenie wyraz "rewalidacja" ma dłuższe tradycje niż "rehabilitacja", sięga bowiem początków rozwoju w naszym kraju pedagogiki leczniczej w latach dwudziestych. Jeśli natomiast rozpatrywać używanie tego terminu w skali światowej, należy powiedzieć, że jest ono rzadkie i ograniczone do paru krajów europejskich. W obu tych sformułowaniach "rehabilitacja" i "rewalidacja" choć są one odmienne, chodzi w istocie rzeczy o to samo - o takie działanie, które umożliwia w maksymalnym stopniu powrót jednostki poszkodowanej na zdrowiu do normalnego życia.

Slajd 4

REWALIDACJA [łAC.] – pedagogiczny zespół działań wychowawczych, edukacyjnych i terapeutycznych mających umożliwić dziecku niepełnosprawnemu pod względem fizycznym lub psychicznym jak najpełniejszy rozwój i przystosowanie do życia w normalnym środowisku.

Rewalidację można więc ogólnie określić jako wychowanie specjalne osób niepełnosprawnych, zmierzające do najpełniejszego ich rozwoju.

Według Hulka w odniesieniu do osób niep termin „rewalidacja” oznacza długotrwałą działalność terapeutyczno – pedagogiczną, której zadaniem jest:

• zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń,

• leczenie i usprawnianie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych,

• stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju,

• wychowanie i nauczanie specjalne (ogólne i zawodowe), dostosowane do wieku, sprawności fizycznych i umysłowych rewalidowanego i zapotrzebowania społecznego,

• kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń organicznych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób.

Slajd 5

Działalność rewalidacyjna jest bardzo szeroką i zróżnicowaną formą usprawniania, która wymaga ścisłej współpracy wielu specjalistów oraz rozumniej pomocy całego społeczeństwa. Dobrze prowadzone leczenie sprzyja procesowi nauczania, a prawidłowy przebieg nauczania – procesowi leczenia.

W rewalidacji niezbędna jest również działalność opiekuńcza i społeczna (rodzina, personel opieki społecznej, instytucje i stowarzyszenia). Pełna działalność rewalidacyjna obejmuje nie tylko leczenie, usprawnianie i rozwijanie, ale również zapobieganie pogłębianiu się istniejących już upośledzeń oraz powstawaniu dodatkowych anomalii fizycznych, psychicznych i społecznych.

Rewalidację można więc ogólnie określić jako wychowanie specjalne ON, zmierzające do najpełniejszego ich rozwoju i najlepszego przystosowania do życia w środowisku normalnym.

Slajd 6

KIERUNKI DZIAŁANIA REWALIDACYJNEGO 

• maksymalne rozwijanie tych sił biologicznych, zadatków i cech, które są najmniej uszkodzone,

• wzmacnianie (fortioryzacja) i usprawnianie uszkodzonych sfer psychicznych lub  fizycznych (na przykład resztki słuchu - przy  zastosowaniu  protez  słuchowych i wcześnie podjętych ćwiczeniach audiologicznych i logopedycznych — mogą przyczynić  się  do  usprawnienia  i  poprawy   komunikatywności   jednostki  słabosłyszącej ze środowiskiem,

• wyrównywanie   (kompensacja)   i   zastępowanie   (substytucja)   deficytów biologicznych i rozwojowych. Kompensacja, to zastąpienie jakiegoś braku innym czynnikiem lub funkcją. (w zakresie rewalidacji kompensacja jest zasadniczym czynnikiem terapeutyczno-wychowawczym.       Działanie kompensacyjne zmierza w kierunku wyrównania braków przez rozwój funkcji zastępczych; a jego celem jest dążenie do tego, by upośledzenie w określonej dziedzinie nie spowodowało niedorozwoju całej osobowości. ,Działanie rewalidacyjne w niektórych przypadkach polega na zastępowaniu braków innymi funkcjami: brak wzroku zastępuje dotyk, słuch i inne doznania percepcyjne. Działanie takie nazywamy działaniem substytucyjnym.

Slajd 7

M. Grzegorzewska sformułowała podstawowe zasady rewalidacji:

1. Zasada akceptacji

Zgodnie z nią dziecko z upośledzeniem jest akceptowane jako dziecko, które z racji specyficznej sytuacji ma specjalne potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy. Akceptuje się dziecko z niep, które obarczone jest większymi trudnościami rozwojowymi. Szkoła i społeczeństwo zobowiązane jest wspierać je w rozwoju i wymagania dostosowywać do sił i możliwości wychowanka.

2. Zasada pomocy

Ma ona zastosowanie w każdym działaniu pedagogicznym, każde bowiem dziecko ma prawo do pomocy w procesie rozwoju. Zasada pomocy w wychowaniu ma przede wszystkim na celu pomoc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikających z upośledzenia.

Zasada pomocy ukierunkowana jest także na kształtowanie właściwej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w środowisku. Stosunek do dziecka niep jest często niewłaściwy i niekorzystny z punktu widzenia rozwoju osobowości wychowanka. Przyczyną niewłaściwego stosunku najbliższego otoczenia do dziecka niep nie tylko jest zniechęcenie wynikające z konieczności zapewnienia mu większej opieki, ale także często nadmiar troskliwości. Z reguły doprowadza to do osłabienia aktywności dziecka i hamuje tendencje samorozwojowe. Taka sytuacja jest spowodowana nieprawidłowym rozumieniem potrzeb osoby niep. W tym kontekście pomoc nie może oznaczać wyręczania dziecka w jego działaniu – pomoc musi być niesiona tylko w tych sytuacjach, w których jest to konieczne.

3. Zasada indywidualizacji

Zasadę tę trzeba rozpatrywać w dwóch różnych aspektach:

a) jako zasadę dydaktyczną zmierzającą do dostosowania procesu nauczania do indywidualnych właściwości dziecka ( zasada ortodydaktyki );

b) jako zasadę mającą na uwadze indywidualny cel kształcenia.
Zasada ta zakłada możliwości optymalnego rozwoju os.niep., gdyż konsekwentnie wynika z niej konieczność dostosowania treści kształcenia, metod, środków i organizacji nauczania do możliwości indywidualnych.

4.Zasada terapii pedagogicznej

Rewalidacja dziecka z niep., które często jest także dzieckiem chorym lub znajdującym się na pograniczu choroby psychicznej lub somatycznej, musi uwzględniać proces leczenia.

W procesie wychowania dziecko poddawane jest (w razie potrzeby) różnym formom leczenia: terapii medycznej, psychoterapii, socjoterapii, a także terapii pedagogicznej. Terapia pedagogiczna realizowana jest z reguły w 3 fazach:

• przygotowawczej, zmierzającej do ustalenia na podstawie badań anamnestycznych osobniczych i środowiskowych możliwie dokładnej diagnozy trudności wychowawczych;

• oddziaływania na środowisko wychowawcze drogą poradnictwa ( udzielanego rodzicom i opiekunom dziecka ) zmierzającego do korekty i polepszania sytuacji wychowawczej, w której dziecko przebywa;

• stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację pracy w grupie wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapię zabawą itp.

Zasada terapii pedagogicznej zakłada ścisłe współdziałanie pedagoga z lekarzem specjalistą i psychologiem, a w stosunku do dziecka społecznie niedostosowanego także z opiekunem społecznym i kuratorem sądowym.

5. Zasada współpracy z rodziną

Współpraca szkoły z rodziną dziecka z niepełnosprawnością ma szczególne znaczenie; nie chodzi tu tylko o bezpośredni interes dziecka, ale także o interes rodziny i szkoły. Rodzina, w której jest dziecko z niep, obarczona jest większym niż normalnie ciężarem materialnym i moralnym. Konieczność zaopiekowania się dzieckiem ogranicza możliwości zarobkowej pracy zawodowej, ponadto dziecko nie spełnia nadziei rodziców, a złe często prognozy rozwoju wpływają przygnębiająco na atmosferę rodzinną. Wszelka pomoc, która może przyczynić się do poprawy atmosfery wychowawczej w rodzinie, ma szczególne znaczenie dla rozwoju dziecka niep. Współdziałanie nauczyciela - specjalisty z rodziną może więc przyczynić się do zmiany form postępowania z dzieckiem i do poprawy warunków rozwojowych. Z drugiej strony – rodzina jest dla wychowawcy kopalnią wiedzy o dziecku, jego potrzebach, nawykach, sposobach reagowania. W ten sposób rodzina jest w stanie ułatwić nam przeprowadzenie pełnej diagnozy i wypracowanie właściwych sposobów postępowania terapeutycznego z dzieckiem.

Slajd 8

W. Dykcik prezentuje nieco inne podejście w zakresie zasad rewalidacji. Według tego autora są nimi:

1) zasada personalizacji, która uznaje, że osoba niepełnosprawna, bez względu na rozległość i głębokość dysfunkcji, pozostaje zawsze osobą, podmiotem, a etyczne pryncypia nakazują przestrzegania zasady chro­nienia relacji osobowych ludzi niepełnosprawnych, ich godności i toż­samości osobowej.

2) zasada wczesnej diagnozy i normalizacji życia, czyli tworzenia opty­malnych warunków rozwoju, w jak największym stopniu zbliżonych do standardów ewaluatywnych, jakie istnieją w środowisku, w spo­łeczności, do której osoba niepełnosprawna należy. Osiąganie normal­ności życia jest więc równocześnie nabywaniem autonomii.

W zasadzie tej chodzi też o gotowość i uwrażliwienie ludzi z otoczenia osób niepełnosprawnych, aby przyczyniali się do zagwa­rantowania strukturalnego i przestrzennego obszaru ich godnego życia. Zasada ta nie kwestionuje potrzeby istnienia do­mów pomocy, specjalnych przedszkoli, szkół i innych służb, gdyż instytucje te tworzone są dla osób potrzebujących szczególnego wsparcia, to znaczy upośledzonych w stopniu głębokim, jednostek agresywnych, często wywodzących się ze środowisk patolo­gicznych;

3) zasada odpowiedzialności, odnosząca się do sfery prywatnej i publi­cznej losu człowieka niepełnosprawnego, przesuwa zakres tej odpo­wiedzialności wszystkich ludzi względem centrum sceny społeczno-etycznej, jako możliwości jak najpełniejszego wykorzystania jego pełnej mocy, gotowości i zaufania. Obraz i los niepełnosprawnego człowieka nie jest już - jak dawniej - sprowadzony jedynie do idei charytatywności i filantropii wobec bliźniego, który cierpi i wymaga pomocy.

4) zasada pomocniczości (subsydiarności), jest to przesuwanie upraw­nień decyzyjnych do możliwie najbliżej dziejących się spraw pomocowych. Polega na zakwestionowaniu idei państwa opiekuńczego, a w to miejsce uwzględnienie nowych, punktów odniesienia – przyznaniem osobom niepełnosprawnym praw, opar­tych nie na równości pozorów, a na wrażliwości i rozumieniu ich po­trzeb. Jest to zasada indywidualnego uczenia się i dojrzewania każdej jednostki, jej twórczej samorealizacji i partner­skiego współdziałania z otoczeniem. Wyzwaniem dla każdej władzy, ideologii i polityki jest więc pobu­dzanie, podtrzymywanie lub uzupełnianie wysiłków tych podmiotów, które nie są samowystarczalne we własnych dążeniach.

5) zasada poszerzania autonomii osób wychowywanych, czyli kierowa­nia się ich własnym interesem życiowym w osiąganiu samodzielności w zakresie rozwiązywania ważnych problemów poznawczych i prak­tycznych. Autonomia moralna polega na rozumnym, niezależnym od zewnę­trznych nacisków wyborze określonych norm i zasad postępowania. Uznanie podmiotowości i autonomii jednostek głębiej upośledzonych umysłowo to na przykład uszanowanie ich prywatności, intymności, kształtowanie poczucia sprawstwa jako dostrzeganie skuteczności własnego działania.

Autonomia może być pojmowana jako cel rozwoju i wychowa­nia, ale może być też osiągana jako środek doświadczania pełni czło­wieczeństwa. Innym jej wymiarem jest rozpatrywanie autonomii albo z perspektywy formalnych, skodyfikowanych przepisów i paragrafów określających zakres samodzielności i wolności tych ludzi, albo rzeczywistych warunków ich życia i rozwoju.

6) zasada indywidualizacji, czyli dostosowywania pozytywnych postaw i działań terapeutyczno-wychowawczych do kategorii upośledzeń i charakteru osób wychowywanych; należy do podstawowych zasad, określających optymalne warunki rozwoju i powodzenia czynności profi­laktycznych, usprawniających, korekcyjnych i wyrównawczych. Odwołuje się ona do potrzeby i zasady wewnętrznej aktywności wychowanka z uwzględnieniem jego indywidualnych właściwości osobowych i osobowościowych.

Konstruowane coraz częściej indywidualne programy stymulacyjne powinny uwzględniać nie tylko ograniczenia, osobiste upodobania, ale także potencjalne możliwości i sposoby ich rozwijania w różnych sy­tuacjach. Przy indywidualnym podejściu podejmowane działania i współ­działania pomocowe będą mogły być nie tylko skuteczne dzięki po­wiązaniu między własnym wysiłkiem wkładanym w działanie a uzyskiwanym efektem, ale i jednocześnie mogą być realizowane bez przymusu wewnętrznego i zewnętrznego;

7) zasada wielospecjalistycznego podejścia i współpracy z rodziną mo­gą być wymieniane na końcu lub początku każdego świadomego, odpowiedzialnego działania edukacyjno-rehabilitacyjnego. Bez niej działanie to staje się postępowaniem nieracjonalnym, po omacku, w próżni społecznej, trudno w nim ustalić sensowne cele i zadania oraz osiągać wielowymiarowe rezultaty.

M. Grzegorzewska stwierdziła, że to, co wychowankom pedagogiki specjalnej w sposób zasadniczy stoi na przeszkodzie do osiągnięcia tzw. normy psychospołecznej (biologiczna jest w rękach me­dycyny), można   sprowadzić  do prze­szkód powstałych zarówno na skutek strukturalnych bądź funkcjonalnych odchyleń od normy (zaburzeń w funkcjonowaniu układów i narządów), a więc z powodu tzw. przyczyn pierwotnych, jak i wtórnych ich konsekwencji bio-psycho-społecznych. Są to więc:

 1. Braki w zakresie otrzymywanych (i odbieranych) bodźców w dosta­tecznym ilościowo i jakościowo materiale emocjonalno-poznawczym, co wy­maga różnego typu kompensacji tych braków;

2. Braki związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem różnych układów (przede wszystkim układu nerwowego i hormonalnego), narządów sensorycznych oraz ruchu, mowy itd., co z kolei pociąga za sobą koniecz­ność korygowania tych zaburzeń bądź deformacji;

3. Funkcjonowanie układów czy narządów nie musi być wadliwe, ale może być niedoćwiczone, co powoduje konieczność ich usprawnienia.

4. Uprzednio wymienione braki wymagają rozbudzania do­stępnego danej jednostce pozytywnego napędu motywacyjnego, co na płaszczyźnie pedagogicznej musi się łączyć ze wzbudza­niem dynamizmu rewalidacyjnego.

Slajd 9

M. Grzegorzewska wymienia następujące drogi, pracy rewalidacyjnej:

1. Kompensacja to zastąpienie jakiegoś braku innym czynnikiem lub funkcją, to zasadniczy czynnik terapeutyczno-wychowawczy w zakresie rewalidacji. Działanie kompensacyjne zmierza w kierunku wyrównywania braków przez rozwój funkcji zastępczych. Celem tego działania jest dążenie do tego, by upośledzenie w określonej dziedzinie nie spowodowało niedorozwoju całej osobowości.

2. Korektura polega na zmianie funkcjonowania działających niesprawnie narządów upośledzonych, wykorzystując: leczenie, uczynnianie, uaktywnianie.

3. Wzmacnianie i usprawnianie to także droga do pełniejszego rozwoju jednostki z upośledzeniem, np. jeśli uszkodzenie organów poznawczych nie jest całkowite, należy dążyć do maksymalnego wykorzystania pozostałych możliwości rozwoju. Jakość i siła wzmocnienia zależy od dokonywanej korekty, pobudzeń

4. Dynamizowanie, które wzmaga aktywność jednostki z niepełnosprawnością, jej inicjatywę, zapał do pracy, siłę woli. Wyzwala to własny dynamizm jednostki. Drogą do wyzwalania dynamizmu jest stwarzanie takich warunków by mogła realizować własne potrzeby o charakterze społecznym, intelektualnym, artystycznym czy moralnym.

Czynniki wpływające na przebieg procesu rewalidacji

M. Grzegorzewska:

W każdym  przypadku rewalidacja musi być oparta na:

l. Poznaniu każdej jednostki i warunków jej rozwoju, historii jej życia, na poznaniu charakteru i stopnia upośledzenia oraz związanych z tym czynników etiologicznych.

2. Uwzględnieniu w metodzie pracy typu układu nerwowego.

3. Zorientowaniu się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach.

4. Zorientowaniu się w charakterze oddziaływania środowiska na daną osobę

5. Jak najszerszym uwzględnieniu czynników podnoszących próg tolerancji na frustrację.

6. Zastosowaniu warunków kształtujących nowe motywacje.

7. Dostosowaniu pracy do sił i możliwości jednostki.

8. Stosowaniu  w  całej   pełni   metod    kompensacyjnych,    korygujących, usprawniających i dynamizujących.

 

Slajd 10

Formy postępowania terapeutyczno-wychowawczego (W. Dykcik)

1. Wczesna, rozwinięta diagnoza i interwencja

Rozwój psychiczny dziecka nie rozpoczyna się w momencie narodzin, ale już w okresie prenatalnym. Dzięki medycynie i psychologii prenatalnej wiadomo, że płód odbiera różnego rodzaju stymulację i reaguje na nią określonym zachowaniem, przeżywa też różnorodne stany emocjonalne, a wśród nich strach w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia. Niepomyślne zdarzenia (np. choroby, niedotlenienie, ból, chroniczny stres przeżywany przez matkę itp.) mogą spowodować utorowanie się w układzie nerwowym reakcji lękowych i źle zapisać się w pamięci dziecka. Mogą one mieć wpływ na funkcjonowanie noworodka, a w przypadku biologicznego uszkodzenia dziecka przed lub po urodzeniu się czynniki te mogą pogłębić patologię jego funkcjonowania.

Już w okresie prenatalnym możliwa jest też stymulacja pozytywna, która zmierza do odczuwania przez dziecko zadowolenia z odbieranych bodźców wewnętrznych i zewnętrznych, co ma olbrzymie znaczenie dla jego dalszego rozwoju.

W opiece i wychowaniu każdego dziecka z ryzykiem rozwojowym, zagrożonego chorobą, dysfunkcjami i wadami fizycznymi, nie ma gotowych zasad postępowania praktycznego. Wynikają one z ciągłej refleksji, siły woli oraz nietypowych, długotrwałych poświęceń służących zdrowiu dziecka oraz jego rozwojowi. Z tych względów tak bardzo potrzebna jest wczesna profilaktyka i diagnoza zaburzeń rozwojowych w celu zrozumienia ich istoty i etiologii mechanizmów rozwoju człowieka.

Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka  – to wielospecjalistyczne, kompleksowe i intensywne działania mające na celu stymulowanie funkcji odpowiedzialnych za rozwój psychomotoryczny i komunikację małego dziecka niepełnosprawnego, od chwili jej wykrycia do czasu podjęcia przez dziecko nauki w szkole, a także – pomoc i wsparcie udzielane rodzicom i rodzinie w nabywaniu przez nich umiejętności postępowania z dzieckiem w zakresie określonym przez indywidualny program wczesnego wspomagania. 

Wczesna pomoc musi mieć charakter kompleksowy, tzn. być udzielana zarówno niepełnosprawnemu dziecku, jak i członkom jego rodziny. Problemy rodziców i innych domowników należy traktować jako tak samo ważne, jak zaburzenia w rozwoju dziecka. Wczesna pomoc dąży do optymalizacji funkcjonowania całego układu rodzinnego.

2. Wielostronna stymulacja i uaktywnianie

Są niezbędne, kiedy osoba kandydująca do jak najpełniejszego uczestnictwa społecznego w różnych rolach wykazuje z wielu względów obniżony poziom aktywności indywidualnej i społecznej lub kiedy podmiotowe właściwości lub - inaczej mówiąc - kompetencje jednostki niepełnosprawnej nie odpowiadają w pełni oczekiwanym, kulturowym wzorom i standardom życia społecznego.

Kiedy pojawiają się trudności w procesie społecznego uczenia się (so­cjalizacji), na każdym etapie rozwoju człowieka w sposób naturalny po­dejmowane są odpowiednie działania inicjujące, stymulujące, dynamizujące procesy adaptacyjne, emancypacyjne i stabilizacyjne. System społecznej oce­ny i kontroli uruchamia w każdym układzie sytuacji życiowych jednostki system wzmocnień pozytywnych, nagradzających przede wszystkim te kom­petencje i zachowania, które spełniają standardy kulturowe współuczest­nictwa i współdziałania.

Niepełnosprawność lub upośledzenie mogą powo­dować trwałą bądź okresową niezdolność do podjęcia określonej formy uczestnictwa społecznego w danym układzie rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym. Rodzice, nauczyciele wychowawcy mogą stymu­lująco działać tak, aby tego typu zagrożenia, zahamowania lub opóźnienia rozwojowe nie wystąpiły, a wręcz przeciwnie - ujawniały wszelkie poten­cjalne możliwości i zdolności autokreacyjne.

Istotę edukacji dzieci o obniżonej sprawności umysłowej lub fizycznej stanowi stymulacja, jako pobudzanie, wzmacnianie (fortioryzacja), wzbogacanie zainteresowań i aktywności twórczej, a także często ukrytych i potencjalnych zdolności umożliwiających skuteczne wypełnianie zadań życiowych. W psychologii i pedagogice specjalnej stymulowanie oznacza zewnętrzne oddziaływania, które polegają na przyspieszaniu, doskonaleniu rozwoju oraz zachęcaniu do autorewalidacji i samorealizacji.

3. Usprawnianie

Usprawnienie to postępowanie maksymalnie rozwijające zadatki i siły biologiczne organizmu, które są najmniej uszkodzone, jego celem jest poprawa lub utrzymanie na zadowalającym poziomie przede wszystkim sprawności fizycznej, a szczególnie wydolności i tolerancji wysiłku.

Usprawnianie polega przede wszystkim na stosowaniu różnego rodzaju ćwiczeń dynamicznych, obejmujących różne grupy mięśniowe i jest doprowadzaniem do wyższego poziomu czynności nieuszkodzonych lub też naj­mniej uszkodzonych po chorobie, wypadku, urazie (np. usprawnianie ru­chowe palców rąk, ćwiczenie orientacji niewidomych w przestrzeni, uży­wania protez nóg itp.). U dzieci z poważniejszymi dysfunkcjami intelektualnymi zwraca się uwagę na potrzebę usprawniania mowy, czyli kształtowania sprawności słowno-pojęciowych, które przyspieszają ich roz­wój ogólny. Szczególnie trudne i złożone są np. metody usprawniania autyzmu wczesnodziecięcego.

Charakter i natężenie ćwiczeń usprawniających powinny być dobrane odpowiednio do rodzaju upośledzeń, uszkodzeń organów i zmysłów. Im mniej są one uszkodzone, tym bardziej stają się punktem wyjścia dla uspraw­niania innych, co może zapewnić jednostce niepełnosprawnej poczucie wię­kszej wartości i niezależności oraz społecznej użyteczności. W usprawnianiu technicznym niezbędne są protezy, urządzenia i aparaty, dzięki którym można podtrzymywać funkcje czynności poważnie uszkodzonych.

4. Korektura (korekcja, korygowanie)

Odnosi się do jakiegoś niesprawnego, nieprawidłowego działania okre­ślonych narządów, układów, zmysłów, np. narządów artykulacyjnych, po­stawy ciała, zaburzeń w pisaniu (dysgrafii, dysortografii) itd., jest wszech­obecna w działaniach terapeutyczno-edukacyjnych.

5. Kompensacja

Kompensacja to złożony proces uzupełniania, wyrównywania bra­ków oraz zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, na­rządów i przystosowywania się na innej możliwej drodze. Polega on na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych or­ganizmu ludzkiego.

Powszechnie błędnie sądzo­no, że na skutek uszkodzenia lub braku jednego ze zmysłów (np. słuchu u niesłyszących) rozwojowi lub udoskonaleniu podlegają funkcje innych receptorów (np. wzroku), choć niewątpliwie wytwarza się zintegrowany, wzajemnie uwarunkowany system percepcji pozawzrokowej, tworzący me­chanizm kompensacji.

Mechanizm kompensacji polega na tworzeniu się nowych połączeń w mózgu, dających możliwość bardziej efektywnego wykorzystania struktur, które nie są uszkodzone. Kompensacja polega też na rozwijaniu mocnych stron osobowości dziecka lub jego środowiska.

Na przykład kompensacja u osób niewidomych „ma na celu zastąpić możliwie w najwyż­szej mierze zamknięte, uszkodzone, a wiec utrudnione drogi kontaktu ze światem zewnętrznym, przyrodniczym i społecznym, z poznawaniem go, przeżywaniem i przystosowywaniem się do życia w jego warunkach" (M. Grzegorzewska, 1968, s. 91).

Kompensacja wzroku odbywa się poprzez percepcję słuchowo-dotykowo-ruchową oraz każdą inną, np. werbalno-pojęciową, węchową, smakową, która umożliwia powstanie wyobrażeń za­stępczych (surogatowych), niestety, nie zawsze pełnych i adekwatnych do rzeczywistości. Kompensacja dysfunkcji intelektualnych u dzieci głębiej upo­śledzonych polega na kształtowaniu sprawności fizycznych i manualnych poprzez odpowiednie zajęcia organizowane w zabawie, pracy społecznie użytecznej i samoobsłudze. U dzieci społecznie niedostosowanych, wycho­wawczo zaniedbanych, dzieci sierot, stosowną kompensacją będzie kształ­towanie właściwych przebiegów procesów emocjonalnych w kontaktach interpersonalnych, w atmosferze spokoju, życzliwości i pomocy.

Ze względu na możliwość wytworzenia się nieprawidłowych stereo­typów dynamicznych, kompensacja wymaga stałej pomocy i ukierunkowa­nia. Możliwości kompensacyjne zależą od wielu czynników: wieku, ogólnego stanu zdrowia, rozległości uszkodzenia i jego przyczyn, jednak główne jej rezultaty wynikają z właściwych metod leczenia, systematycznego usprawniania i jakości mechanizmów wyrównawczych. W literaturze wy­różnia się kompensację: percepcyjną, poznawczą, sensoryczną, werbalną i emocjonalną.

6. Indywidualizacja

Indywidualizacja jest to najogólniej biorąc uwzględnianie w pro­cesach rozwojowo-edukacyjnych jednostkowych właściwości czło­wieka, wynikających z fizycznych i psychicznych dyspozycji oraz sytuacji społeczno-wychowawczych w każdej fazie jego osobowej egzystencji.

Pedagogika specjalna jest w gruncie rzeczy pedagogiką różnic indywi­dualnych, rozpatrywanych w kategoriach podmiotowych jak i społecznych.

Potrzeba specyficznej indywidualizacji odnosi się do każdego dziecka, niezależnie od jego funkcjonalnej sprawności bądź niesprawności, niezależ­nie od jego usytuowania w rodzinie, szkole, środowisku. Wśród wielu utrudnień rozwoju fizyczne­go, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego u dzieci niepełnospraw­nych i niedostosowanych należy także dostrzegać ich specyficzną złożoność oraz odmienność dynamiki uwarunkowań w różnych fazach przebiegu życia. Reakcje układu społecznego mogą przybierać rozmaite formy pomocowe - indywidualne i grupowe: stymulowania, nakłaniania, ułatwiania czy wreszcie kamuflowania podmiotowych niedyspozycji lub przedmioto­wych komponentów sytuacji trudnej. Indy­widualizacja w szerszym pedagogicznym znaczeniu polega więc na takiej pomocy edukacyjnej także dzieciom niepełnosprawnym, aby mogły one adekwatnie do swoich możliwości realizować standardowy obowiązek szkolny według specyficznych (wspólnych i swoistych zarazem) założeń organizacyjnych i programowo-metodycznych.

7. Profilaktyka i prewencja

Profilaktyka - jest działaniem zmierzającym do stworzenia od­powiednich warunków rozwojowych edukacyjnych, szczególnie dla dzieci i młodzieży, oraz zapobiegania różnym zjawiskom, chorobom i urazom, które mogą prowadzić w konsekwencji do niepełnej sprawności organizmu lub dysfunkcji jego narządów.

Współczesne założenia profilaktyki wyróżniają kilka podstawowych form przeciwdziałania nieprzystosowaniu społecznemu i demoralizacji dzieci i młodzieży.

Prewencja - obejmuje różnego rodzaju działania prozdrowotne (szczepienia, badania okresowe, przekrojowe), opiekuńcze (pre­natalne i postnatalne) oraz edukacyjne (dotyczące żywienia, bhp, zanieczyszczenia, zatrucia środowiska), nastawione na zapobiega­nie uszkodzeniom fizycznym, dysfunkcjom intelektualnym, psy­chicznym i narządów zmysłów (prewencja podstawowa); obejmuje też działania zapobiegające trwałym uszkodzeniom fun­kcjonalnym lub trwałej niepełnosprawności (prewencja wtórna).

8. Wspieranie i wspomaganie

Akcentuje sposób realizacji zadań wychowawczych jako złożonych in­terakcji międzyludzkich, zmierzających do dwupodmiotowego, partnerskie­go i wielosytuacyjnego współdziałania wychowawcy i wychowanka. Wspie­ranie odnosi się przede wszystkim do warunków i okoliczności, w jakich następuje rozwój określonych właściwości zachowań człowieka, jego postaw i przekonań lub stylów życia. Wspomaganie dotyczy tych czynników, które nie odnoszą się do „dysfunkcji czy zaburzeń, ale do wartościowanych pozytywnie właściwości psychicznych, mechani­zmów osobowości i wpływów środowiska". Wspomaganie obejmuje dyna­mizowanie, wzmacnianie czynników sprzyjających lub utrwalanie korzyst­nych sił, mechanizmów i tendencji, w odróżnieniu od dokonywania zmian i przekształceń w psychice, które należą już do psychoterapii,

Uwarunkowania procesu rewalidacji

Jednym z najważniejszych czynników warunkujących skuteczność procesu rewalidacji (bo rzutujących na całość przebiegu tego procesu) jest właściwe zdiagnozowanie „odchylenia od normy” osoby. Diagnozy takiej zazwyczaj dokonuje się na podstawie zaobserwowanych symptomów lub charakterystycznych cech tego „odchylenia”. Właściwa diagnoza powinna być postawiona po przeprowadzeniu wszechstronnych badań zespołu specjalistów, w których każdy z nich, po uwzględnieniu swojego (wyznaczonego kierunkiem specjalizacji) aspektu „odchylenia od normy”, uwzględnia aspekty innych, to powinno stać się podstawą do wydania wspólnego orzeczenia i wyznaczenia postępowania rewalidacyjnego. Diagnoza postawiona przez zespół specjalistów nie powinna eliminować jednostki ze środowiska społecznego ale skłaniać do postępowania integrującego tę jednostkę ze środowiskiem. Dla skuteczności postępowania rewalidacyjnego ważna jest ciągła weryfikacja słuszności raz postawionej diagnozy poprzez badania kontrolne oraz sprawdzanie czy wytyczone działania przynoszą oczekiwany skutek.

Właściwy dobór metod warunkuje efektywne korygowanie i prawidłowy rozwój różnych sfer osobowości oraz regulację różnorodnych mechanizmów wewnętrznych, co ułatwia dotarcie do osoby „odchylonej od normy”, która ze względu na indywidualny charakter swej „inności” poddawana jest wpływom metod i form rewalidacji. Szczególnie w przypadku dziecka niedorozwój jednego lub kilku czynników upośledza całą jego osobowość i wymaga zintegrowanych działań rewalidacyjnych. Nadużywanie rutynowo metod, form, środków prowadzić może do zahamowania postępów w procesie rewalidacji. Dlatego też w każdym procesie rewalidacji niezbędny jest znaczny zasób środków, który umożliwia właściwy ich dobór do poszczególnych zadań rewalidacyjnych.

Szukając  metod rewalidacyjnych obowiązuje nas:

l. Poznanie każdej jednostki na podstawie diagnozy pedagogicznej oraz diagnozy specjalistów nastawionych na wydobycie tych cech danej jednostki, które będą przydatne do tworzenia planu rewalidacyjnego. Do takich elementów diagnozy, koniecznej dla pedagoga specjalnego, należy podstawowa zasada, że każda jednostka stanowi jedność psychofizyczną.  

Poznawanie poszczególnych funkcji ma być zawsze związane z poznaniem pełnej osobowości wychowanka. Do tego potrzebne są dane dot.: aktualnych warunków rozwoju danej jednostki, warunków fizycznych, aktualnego poziomu wydolności fizycznej, typu układu nerwowego, wrażliwości na stres i frustrację, typu reakcji na stres i frustracje.

2.  Drugą   zasadą w szukaniu metod jest, że wśród uszkodzonych struktur funkcjonalnych jednostki diagnoza musi wyodrębnić bardziej i mniej uszkodzone oraz ukazać współzależność tych uszkodzeń, a również dostrzec zdrową akcję samoobrony adaptacyjnej, którą trzeba wzmocnić i rozwijać.

3. Trzecią zasadą jest zasada indywidualizacji dostosowującej akcję rewalidacyjną zarówno do aktualnych możliwości jed­nostki, jak i do jej potencjalnych, pożądanych możliwości wymagających wzmocnienia. Odnosi się to również do aktualnie możliwych i dostępnych form i sytuacji pracy rewalidacyjnej (np. dziecko zupełnie unieruchomione).

4. Czwartą zasadą   jest maksymal­ne oddanie się nauczyciela-wychowawcy pracy rewalidacyjnej, jego odpo­wiedzialność zawodowa i osobista (właściwe ukształtowanie własnej osobowości jako skutecznego narzędzia działania).

Rewalidacyjna efektywność metod zależy nie tylko od ich adekwatności do zadań, lecz także od warunków, w jakich przebiega proces rewalidacji. Rewalidator powinien znać rzeczywistość zastaną w całej swej różnorodności, aby mógł rzetelnie i z uwzględnieniem realności uzyskania celu, stworzyć model rzeczywistości postulowanej dopasowany do uwarunkowań. Powinien także znać środowisko, z którego wywodzi się osoba „odchylona od normy”, aby mógł przewidzieć i uwzględnić w wytyczonej drodze rewalidacyjnej czynniki środowiska (wspomagające lub utrudniające proces rewalidacji).
Skuteczność procesu rewalidacyjnego, tak jak i całego wychowania specjalnego, wymaga liczenia się z aktualnym stanem osobowości rewalidowanej jednostki. Rewalidator powinien akceptować „wychowanka” takim, jaki jest. Powinien także starać się osobę , którą poddaje procesowi rewalidacji „uczynić szczęśliwą i bardziej wartościową społecznie”5.
W skutecznym procesie rewalidacji nie wystarczą same dobre chęci rewalidatora. potrzeba aby towarzyszyło im respektowanie przez niego potrzeb, przekonań, nastawień i postaw jednostki „odchylonej od normy”. Najlepiej gdyby sam zainteresowany współuczestniczył w procesie rewalidacji, aby akceptował poczynania metodyczne rewalidatora. Kształtowanie pozytywnej motywacji powinno przebiegać dwutorowo: zarówno u podopiecznego, jak i w jego środowisku rodzinnym.
Efektywność procesu rewalidacji można zwiększyć poprzez sprzężenie wysiłków rewalidatora z całokształtem wpływów oddziaływujących na osobę „odchyloną od normy”. Ważne jest aby w procesie rewalidacji uczestniczyli ludzie odpowiednio do tego przygotowaniu (zawodowo, specjalistycznie). Aby nie działano na „wyczucie”, powyżej możliwości podopiecznego. A w przypadku zajęć grupowych, aby racjonalnie wyselekcjonowano poszczególne typy „odchylenia od normy” i w miarę możliwości traktowano każdą osobę indywidualnie.