Monitoring wód podziemnych

Monitoring wód podziemnych realizowany jest w zakresie badań stanu chemicznego i ilościowego wód podziemnych. Obejmuje badania składu chemicznego, dostępnych zasobów i poboru oraz położenie zwierciadła wody podziemnej i wydajność źródeł. Sieć obserwacyjno-badawcza wód podziemnych liczy obecnie 830 punktów i w ciągu 3 lat ich liczba wzrośnie do ponad 1300. Wyniki badań po opracowaniu i interpretacji oraz zapisaniu w bazie danych wykorzystywane są dla realizacji zadań państwa w zakresie gospodarowania i ochrony zasobów wodnych.

Wstęp

Monitorowanie wód podziemnych jest jednym z głównych zadań państwowej służby hydrogeologicznej (PSH), określonym w Ustawie Prawo Wodne z dnia 18 lipca 2001 roku. Do zadań PSH w tym zakresie należy posiadanie i utrzymanie sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych, inwentaryzowanie (monitoring) poboru wody oraz bilansowanie jego aktualnej wartości i porównywanie jej z dostępnymi zasobami wód podziemnych, prowadzenie zespołów do spraw ocen i prognoz hydrogeologicznych, oraz badań i pomiarów, których zakres określono w Ustawie Prawo wodne i wydanych na jej podstawie delegacji – Rozporządzeń Ministra Środowiska. Badania te prowadzone są pod nadzorem Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a w części dotyczącej chemizmu wód pod nadzorem Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Finansowanie prac odbywa się ze środków budżetu państwa, w znacznej części za pośrednictwem Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

W Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym powstał Zespół realizujący te badania, w które zaangażowany jest pion PSH i wszystkie Oddziały PIG-PIB.

Cel, zakres i programu badań

Podstawowym celem monitoringu jest pozyskanie danych i przetwarzanie ich w informację pozwalającą na ustalenie stanu wód podziemnych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami, ich ochrony oraz osiągnięcia założonych celów środowiskowych. Monitoring stanu wód podziemnych realizowany jest w oparciu i program uwzględniający wytyczne obowiązującego prawa europejskiego (Ramowa Dyrektywa Wodna 2000/60/WE, Dyrektywa Wód Podziemnych 2006/118/WE, Dyrektywa Azotanowa 91/676/EWG) i metodyki dające gwarancję uzyskiwania porównywalnych jego wyników na całym obszarze Wspólnoty Europejskiej (Wytyczne metodyczne, 2003). Obecnie realizowany jest Program (Kazimierski i inni, 2005) opracowany w PIG w 2005 r. i na bieżąco modyfikowany, w którym przedstawiono:

podstawy prawne i metodyczne organizacji i funkcjonowania monitoringu;

jego ogólną koncepcję i strukturę organizacyjną;

zasady organizacji sieci i punktów badawczych;

zasady wykonywania pomiarów i badań, opracowywania ich wyników;

sposób archiwizacji wyników, zarządzania jakością, zasady interpretacji i przetwarzania danych oraz oceny stanu wód.

Przedmiotem monitoringu są wody podziemne zwykłe (słodkie) wszystkich poziomów wodonośnych. Program monitoringu uwzględnia podział obszaru Polski na jednostki hydrogeologiczne – jednolite części wód podziemnych (JCWPd), wyodrębnione w oparciu o kryterium zlewniowe (uwzględniające zasięgi występowania i warunki krążenia pierwszego od powierzchni terenu poziomu wodonośnego) oraz ocenę siły oddziaływań zewnętrznych (presję wywieraną  na wody  podziemne zarówno przez czynniki naturalne, jak i antropogeniczne). Wody tego poziomu, zwykle o zwierciadle swobodnym, występują na niewielkiej głębokości, nie są izolowane od powierzchni i tym samym w znacznym stopniu są narażone na antropopresję. Zakres monitoringu obejmuje pomiary i badania stanu ilościowego wód: położenie (głębokość) zwierciadła wody lub wydajność źródeł, dostępne zasoby i ilość poborów, oraz badania składu chemicznego wód podziemnych służące klasyfikacji jakości i ocenie stanu chemicznego wód podziemnych w obrębie wyznaczonych JCWPd . Pomiary położenia zwierciadła wody lub wydajności źródeł oraz składu chemicznego wód prowadzone są w sieci wytypowanych do monitoringu punktów badawczych. Zasoby dostępne do zagospodarowania są ustalane na drodze dokumentacji hydrogeologicznej jako zasoby dyspozycyjne lub określane na drodze szacunków jako tzw. zasoby perspektywiczne. Informacje o zasobach są gromadzone i przetwarzane w Bazie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych.   Pobór rejestrowany wód podziemnych z ujęć (odbywający się w ramach szczególnego korzystania z wód) jest określany na drodze ankietyzacji terenowej użytkowników i właścicieli ujęć (dane archiwalne dla okresu 2000-2005 zgromadzone w Bazie Pobory) oraz od 2009 już w cyklu corocznym na podstawie informacji udostępnianych z urzędów administracji państwowej.  Pobór nieopomiarowany, który odbywa się w naszym kraju w ramach zwykłego korzystania z wód (nie wymagającego pozwoleń i rejestracji poboru) jest przedmiotem szacunków, celem uzupełnienia o ten istotny czynnik pełnego obrazu struktury poboru.

Wszystkie powyższe informacje dla wymienionych grup monitoringu wód podziemnych  (wahań zwierciadła, wydajności źródeł, jakości wód, dostępnych zasobów oraz poboru) są ostatecznie transponowane z baz danych na obszary JCWPd celem oceny stanu chemicznego i ilościowego wód podziemnych w tych obszarach.  

Sieć monitoringu wód podziemnych i jej infrastruktura

Obecnie sieć obserwacyjno-badawcza wód podziemnych jest rozbudowywana i w okresie 3 najbliższych lat liczba jej punktów badawczych wzrośnie z obecnych 850 do ponad 1200.  Punkty monitoringu położenia zwierciadła wody i monitoringu diagnostycznego stanu chemicznego tworzą stałą strukturę sieci, ich liczba i lokalizacja w obrębie poszczególnych poziomów i struktur wodonośnych zależy od  stopnia zagrożenia czynnikami antropogenicznymi i komplikacji warunków hydrogeologicznych. Z tego powodu większą ich liczbę ulokowano  w wyżej występujących użytkowych poziomach wodonośnych lub poziomie wód gruntowych (tab. 1). Liczba i lokalizacja pozostałych punktów sieci, tj. monitoringu operacyjnego stanu chemicznego i monitoringu badawczego są zmienne i zależą od aktualnej oceny stanu wód i potrzeb wynikających z realizowanymi zadaniami ochrony i gospodarowania wodami.

Tabela 1. Projektowana liczba punktów badawczych sieci, w poszczególnych poziomach wodonośnych

Lp	Poziom wodonośny	Gęstość sieci	Liczba punktów
1	Wody gruntowe lub I-szy od góry użytkowy poziom wodonośny o zw. swobodnym	1 / 500 km2	680
2	I-szy od góry użytkowy poziom wodonośny o zw. napiętym	1 / 100 km2	340
3	Głębszy użytkowy	1 / 2500 km2	190
4	Razem		1210

Sieć obserwacyjno-badawczą wód podziemnych tworzą stacje hydrogeologiczne I i II rzędu. Stacje hydrogeologiczne posiadają jeden lub kilka punktów badawczych wód podziemnych, którymi są otwory hydrogeologiczne lub źródła oraz towarzyszącą im infrastrukturę techniczną.

W skład stacji hydrogeologicznej I rzędu wchodzi kilka otworów ujmujących wszystkie występujące w miejscu jej lokalizacji użytkowe poziomy wodonośne oraz poziom wód gruntowych. Na części stacji I rzędu umieszczono dodatkowo urządzenia pomiarowe wskaźników stanu atmosfery i wód powierzchniowych. Większość stacji usytuowana jest na terenie będącym własnością lub w użytkowaniu PIG – PIB, ogrodzonym, z drogą dojazdową utwardzoną. Niektóre ze stacji wyposażono w budynki socjalno-laboratoryjne oraz doprowadzono do nich zasilanie elektryczne. Wszystkie punkty badawcze wyposażono w urządzenia do automatycznych pomiarów położenia zwierciadła wody i ewentualnie wskaźników fizykochemicznych wód podziemnych (pH, konduktywność, temperatura), wskaźników stanu atmosfery i wód powierzchniowych oraz rejestracji i transmisji danych. Wyniki pomiarów można przeglądać bezpośrednio na komputerze w PIG – PIB i za pomocą aplikacji przenosić w odpowiednim formacie do bazy danych Monitoringu Wód Podziemnych (Baza MWP).

Stacje hydrogeologiczne II rzędu tworzą pojedyncze punkty badawcze (rzadziej układ 2 punktów): otwory lub źródła, ujmujące główny użytkowy poziom wodonośny lub poziom wód gruntowych. Część z nich wyposażono w urządzenia automatyki pomiarowej i zasilane panelem solarnym.

Aktualnie sieć liczy 830 punktów monitoringu położenia zwierciadła wody i 790 monitoringu diagnostycznego stanu chemicznego. Ponieważ większość punktów badawczych służy zarówno do badań stanu chemicznego i ilościowego ich łączna liczna nie przekracza 850.  Wśród punktów badawczych PIG-PIB jest 41 stacji hydrogeologicznych I rzędu ze 150 otworami hydrogeologicznymi i 680 stacji hydrogeologicznych II rzędu, w tym 36 źródeł. Wyróżniono też punkty monitoringu obszarów prawnie chronionych (są to obszary NATURA 2000, ochrony zasobów wód przeznaczonych do zaopatrzenia ludności w obrębie głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) oraz zagrożone w wyniku zanieczyszczenia związkami azotu pochodzenia rolniczego i monitoringu granicznego organizowanego wzdłuż granic państwa. Hydrogeologiczne otwory badawcze sieci spełniają określone dla nich warunki, a ich przydatność do monitoringu jest okresowo weryfikowana. Charakterystykę głębokości punktów badawczych przedstawiono na, położenie w obrębie JCWPd.

Monitoring poboru wód podziemnych funkcjonujący obecnie w naszym kraju należy rozumieć jako zespół procedur prawno-ekonomicznych, administracyjnych i branżowych obejmujących:

wytwarzanie informacji o wielkości pobranej wody (oraz sprzedanej),

przepływ tych informacji,

a następnie gromadzenie i analizowanie zebranych danych. 

Informację wytwarza właściciel i użytkownik ujęć czy też sieci wodociągowej. Następnie informacja ta jest pozyskiwana przez PSH bezpośrednio od właściciela lub użytkownika bądź pośrednio z urzędów administracji, gdzie zgłaszane są wartości poboru.

Funkcjonowanie badań i pomiarów

Jak przedstawiono zbierane dane mają ostatecznie na celu określenie  stanu chemicznego i ilościowego wód podziemnych. Część danych uzyskuje się w wyniku wykonywania badań i pomiarów w stacjach hydrogeologicznych (wahania zwierciadła, chemizmu wód) i źródłach, pozostałe pozyskuje z dokumentacji hydrogeologicznych, archiwów i baz danych z zastosowaniem odpowiednich procedur (zasoby dostępne, pobór).

Badania stanu chemicznego wód podziemnych realizowane są w zakresie monitoringu diagnostycznego, operacyjnego i badawczego polegają na pobraniu próbki wody zgodnie z określoną procedurą, jej przygotowaniu do transportu, przewiezieniu i przekazaniu do laboratorium w celu wykonania oznaczeń analitycznych. Poza tym w terenie badane są wybrane wskaźniki fizykochemiczne: temperatura, odczyn pH, konduktywność, zawartość tlenu rozpuszczonego, stężenie jonu NO2.

Celem badań monitoringu diagnostycznego jest dokonanie oceny wpływu oddziaływań wynikających z działalności człowieka oraz długoterminowych zmian wynikających zarówno z warunków naturalnych, jak i antropogenicznych.  Monitoringiem diagnostycznym objęte są te JCWPd, które dostarczają powyżej 100 m3 wody pitnej na dobę, co w rzeczywistości oznacza, że monitoring ten odnosi się do wszystkich 161 jednolitych części wód podziemnych.  Zakres analiz fizyko-chemicznych określa załącznik IV do Rozporządzenia MŚ z dn. 13 maja 2009; badane jest 55 parametrów, z czego 32 obligatoryjnie.  Badania  należy wykonać z następującą częstotliwością:

co najmniej co 3 lata — dla wód podziemnych o zwierciadle swobodnym;

co najmniej co 6 lat — dla wód podziemnych o zwierciadle napiętym.

Monitoring diagnostyczny został po raz pierwszy przeprowadzony w roku 2007 a kolejne opróbowanie planowane jest na wiosnę roku 2010.  W roku 2007 opróbowano łącznie 789 punktów pomiarowych ujmujących zarówno wody gruntowe jak i wody z głębszych poziomów wodonośnych. Podobna liczba punktów pomiarowych zostanie objęta monitoringiem chemicznym w roku 2010.

Monitoring operacyjny wykonywany jest w celu oceny stanu chemicznego JCWPd uznanych za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych oraz stwierdzenia obecności długoterminowych tendencji wzrostowych stężenia zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego. Zakres badań obejmuje grupę wskaźników podstawowych, które badane są obligatoryjnie, oraz wskaźniki, których stężenia wskazują na znaczący wpływ antropopresji na wody podziemne. Badania wykonywane są z następującą częstotliwością, z wyłączeniem roku, w którym prowadzony jest monitoring diagnostyczny:

co najmniej 2 razy w roku — dla wód podziemnych o zwierciadle swobodnym;

co najmniej raz w roku — dla wód podziemnych o zwierciadle napiętym.

Monitoring operacyjny został przeprowadzony w latach 2007, 2008 i 2009 a kolejne opróbowanie planowane jest na rok 2011.

Monitoring badawczy może być ustanowiony w odniesieniu do danej JCWPd lub jej fragmentu w celu wyjaśnienia przyczyn nieosiągnięcia przez daną JCWPd określonych dla niej celów środowiskowych. Obecnie brak jednoznacznych wskazań, które jednolite części wód podziemnych należy objąć monitoringiem badawczym, w związku z czym nie jest on wykonywany.

Badania stanu ilościowego polegają na:

zebraniu danych o dostępnych zasobach wód podziemnych i poborze całkowitym wód (rejestrowanym i nieopomiarowanym) – raz w roku i przypisaniu ich na zasadzie bilansu o określonej metodyce  do poszczególnych JCWPd; 

wykonywaniu pomiarów położenia zwierciadła wód podziemnych w otworach badawczych lub wydajności źródeł w stacjach hydrogeologicznych I rzędu z częstotliwością 1 raz dziennie (o godz. 6.00 czasu UTC), w stacjach II rzędu raz w tygodniu (w poniedziałek o godz. 6.00 czasu UTC).  

Z uwagi na rozległy obszar badań i równoczasowość pomiarów zwierciadła i wydajności źródeł, należało zorganizować odpowiedni system przepływu i opracowania wyników pomiarów, których część wykonywana jest metodą manualną.  Przepływ informacji od punktu badawczego do bazy danych odbywa się od obserwatora poprzez opiekuna regionalnego do koordynatora krajowego, który akceptuje wyniki pomiarów lub zarządza ich weryfikację.  Wyniki, które uzyskały jego akceptację kierowane są one do administratora bazy danych Monitoring Wód Podziemnych. Bardzo ważną rolę pełni opiekun regionalny. To on w oparciu o Program monitoringu wybiera punkty badawcze do obserwacji, odpowiada za materiały dokumentacyjne, wyniki pomiarów oraz odpowiedni stan techniczny punktów badawczych.

Dane o punktach są niezwłocznie wpisywane do bazy danych, uaktualniane oraz uzupełniane w miarę napływu informacji od opiekunów regionalnych. Pozostałe dane to dane pomiarowe:

dane z pomiarów manualnych oraz wybrane dane automatyczne importowane są do bazy raz w miesiącu; po wstępnej weryfikacji przez opiekunów regionalnych przekazywane są do koordynatora krajowego, następnie podlegają na tym poziomie następnej weryfikacji i kwalifikowane są do zapisania w bazie danych – do 10 dnia miesiąca następnego, zweryfikowane dane importowane są do bazy w ciągu następnych 5 dni;

podobna procedura dotyczy danych z pomiarów automatycznych, z tym że weryfikowane są one tylko raz, na poziomie krajowym;

dane z monitoringów granicznych importowane są niezwłocznie do bazy danych w miarę ich napływu;

dane z badań chemizmu wód  importowane są do bazy danych w zależności od ich charakteru – jeden lub dwa razy w roku – bezpośrednio z plików dostarczonych z Centralnego Laboratorium Chemicznego Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego.

Bazy danych PSH związane z monitoringiem wód podziemnych

Aktualnie eksploatowana Baza danych Monitoring Wód Podziemnych (MWP) powstała w latach 2004 i 2005 i zastąpiła poprzednio eksploatowane bazy. Cały czas jest ona rozwijana i zasilana w wyniki pomiarów (najstarsze dane z pomiarów zwierciadła wód podziemnych pochodzą z 1966 roku, a wyniki analiz chemicznych z 1991).

Baza danych Monitoring Wód Podziemnych zawiera:

dane o punktach badawczych (stacjach hydrogeologicznych I i II rzędu, punktach monitoringów granicznych oraz o punktach monitoringu stanu chemicznego), pogrupowane w zakładkach tematycznych;

wyniki pomiarów manualnych poziomu zwierciadła wody podziemnej [m] lub wydajności źródeł [l/s];

wyniki pomiarów głębokości do zwierciadła wody podziemnej [m] z punktów monitoringów granicznych;

wybrane wyniki pomiarów automatycznych (pełny zestaw danych gromadzony jest w odrębnej bazie danych);

wyniki analiz chemicznych próbek wody pobranych w ramach monitoringu stanu chemicznego (dane Głównego Inspektoratu  Ochrony Środowiska uzyskane w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska) oraz w ramach oceny stanu technicznego punktów badawczych – zadanie państwowej służby hydrogeologicznej.

Dane numeryczne z pomiarów położenia zwierciadła wody podawane są do 2 miejsca po przecinku (oznacza to dokładność 1 cm). Wyniki analiz chemicznych pochodzą z Centralnego Laboratorium Chemicznego PIG-PIB i mają dokładność przewidzianą przez metodykę konkretnych oznaczeń.

Rocznie do bazy danych Monitoring Wód Podziemnych importowanych jest ponad 80 tysięcy wyników pomiarów (głębokość do zwierciadła wód podziemnych lub wydajność źródła), wybrane dane automatyczne oraz  wyniki analiz chemicznych (w 2009 roku ponad 800 – czy ta liczba zawiera monitoring chemiczny GIOŚ).

Informacje dotyczące zasobów oraz poboru są gromadzone i przetwarzane w ramach baz danych PSH: zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych oraz obory.

Baza Pobory zawiera dane archiwalne dla okresu 2000-2005 zgromadzone i opracowane na podstawie badań terenowych przeprowadzonych w latach 2005-2007 dotyczących struktury poboru wód podziemnych w Polsce. Baza zawiera kilkadziesiąt kolumn z atrybutami, które opisują około 11 200 ujęć wód podziemnych. Główne grupy informacji, które zawiera baza danych to:

informacja o ujęciu wód podziemnych (m.in. nazwa, lokalizacja administracyjna i współrzędne, identyfikacja numeru ujęcia w bazie CBDH – banku HYDRO);

informacje o decyzji zasobowej (w tym zasoby eksploatacyjne), c) informacje o pozwoleniu wodnoprawnym;

pobór i sprzedaż wody podziemnej dla lat z okresu 2000-2005;

informacje o właścicielu i użytkowniku ujęcia. Informacje z bazy Pobory są powiązane poprzez numer ujęcia z informacjami w Banku HYDRO.

Nowe działania PIG-PIB jako państwowej służby hydrogeologicznej dotyczące monitoringu poboru to (począwszy od 2009 r.) cykliczne gromadzenie i opracowywanie danych o poborze wód podziemnych w kraju z ujęć działających w ramach pozwolenia wodnoprawnego na podstawie danych z urzędów administracji. Zasób tych danych to przede wszystkim informacja o ujęciu i jego lokalizacja oraz wartość poboru.

Przetwarzanie w zakresie standardowym

W zależności od procedury dane pomiarowe opracowywane są zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 6 listopada 2008 roku w sprawie standardowych procedur zbierania i przetwarzania informacji przez państwową służbę hydrologiczno-meteorologiczną oraz państwową służbę hydrogeologiczną (Dz.U. z dnia 22 grudnia 2008, Nr 225, poz. 1501) – raz na miesiąc, raz w półroczu lub raz w roku.

Wyniki przetwarzania standardowego zapisywane są na serwerach PIG – PIB i udostępniane na warunkach określonych w odpowiednich przepisach.

Publikacje, rozpowszechnianie i udostępnianie danych

Dane z bazy danych Monitoring Wód Podziemnych wykorzystywane są nie tylko w publikowanych Kwartalnych Biuletynach Informacyjnych Wód Podziemnych, Rocznikach Hydrogeologicznych, Komunikatach o bieżącej sytuacji hydrogeologicznej, Prognozach(dostępnych również na stronach internetowych PIG – PIB), raportach dla Ministerstwa Środowiska (GIOŚ) ale też w innych pracach, realizowanych zarówno w ramach zadań państwowej służby hydrogeologicznej jak i opracowaniach realizowanych przez środowisko hydrogeologów w Polsce.

Dane z bazy danych Monitoring Wód Podziemnych o stanie ilościowym wód podziemnych udostępniane są na wniosek.

W określeniu zakresu wnioskowanej informacji mogą pomóc administratorzy poszczególnych baz danych. Charakterystykę baz danych oraz kontakt z administratorami można odnaleźć na stronie www.psh.gov.pl/bazy_danych.html.

Dane są udostępniane  na podstawie  wniosków  zgodnie z wnioskowanym zakresem. Następnie dane są przygotowywane i przekazywane wnioskodawcom wraz z pismem przewodnim oraz protokołem przekazania danych do wykorzystania w konkretnym celu oraz zobowiązaniem do usunięcia uzyskanych informacji po zakończeniu prac związanych z realizacją tematu określonego we wniosku. Dane te przechowywane są w bazie Oracle, natomiast udostępniane mogą być w plikach Excel lub Access. Informacja o lokalizacji punktów badawczych ma charakter informacji warstwy GIS i może być udostępniana w formacie mdb lub shp.

Od 2009 roku wyniki oznaczeń fizyko-chemicznych wód podziemnych wykonywane w przez PIG - PIB w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, których dysponentem jest Główny Inspektor Ochrony Środowiska, udostępniane są na innych zasadach. PIG - PIB posiada zgodę na wykorzystania ich wyłącznie do realizacji zadań państwowej służby hydrogeologicznej (np. wyniki monitoringu operacyjnego z 2009 roku znalazły się wRoczniku Hydrogeologicznym 2009). Udostępnianie danych instytucjom naukowym, osobom oraz firmom prywatnym leży w gestii Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska.

Podsumowanie

Monitoring wód podziemnych jest jednym z głównych zadań państwowej służby hydrogeologicznej. Jest zadaniem o szerokim zakresie badań – odnosi się do monitoringu wahań zwierciadła, wydajności źródeł, jakości oraz zasobów dostępnych i poboru wód podziemnych. Szeroko rozumiany monitoring wód podziemnych polega na gromadzeniu, analizie i interpretacji wyników w zakresie standardowym, a ostatecznie jego celem jest ocena stanu chemicznego i ilościowego wód podziemnych w JCWPd oraz dorzeczach. Wyniki monitoringu wykorzystywane są dla opracowania Planów gospodarowania i ochrony wód w Polsce oraz Wspólnocie Europejskiej. Na ich podstawie, na potrzeby Komisji Europejskiej i Europejskiej Agencji Środowiska, opracowywane są okresowe raporty o stanie wód. Wykorzystywane są również we współpracy w międzynarodowych dorzeczach (np. na potrzeby Międzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem), współpracy dwustronnej z państwami sąsiednimi (w Komisjach Wód Granicznych) i współpracy międzynarodowej (programy ONZ, NATO).