Desemantyzacja - Pozbawianie rzeczy pierwotnego znaczenia, podobne perogratywy - nowe sensy.
Materiał źródłowy – teksty pochodzące z czasów chrześcijaństwa, interpretacje postronnych świadków, nieuczestniczących bezpośrednio w rytuałach. Zbytnie analogizowanie wierzeń i przekonań. Inspirowanie późniejszymi wyobrażeniami nt. religii. Nadinterpretacja tekstu źródłowego.
pisane (kroniki, roczniki, pamiętniki, wspomnienia, spisy kazań, dzieła literackie, dokumenty, akta, spisy inwentarza, sprawozdania, protokoły, dokumentacje, dekrety, konstytucje, akty prawne, korespondencja, żywoty świętych, cesarzy, monarchów, epigrafia)
niepisane (archeologiczne, ikonograficzne, architektoniczne, dzieła sztuki)
niematerialne (język, folklor - legendy, mity, obyczaje, tradycja)
spekulatywne (komparatystyka - porównanie z innymi, podobnymi religiami)
Perun [słow. Perun'- Bijący Gromem] słowiański bóg burzy i gromu, atmosferyczne bóstwo odpowiadające indoeuropejskiemu Gromowładcy. Od niego najprawdopodobniej wywodzi się wzmianka Prokopa z Cezarei z "O Wojnie gockiej", która opowiada o naczelnym i jedynym bóstwie Słowian, "panu całego świata". Według latopisów kijowskich za Włodzimierza, który w 980 roku ogłosił Peruna opiekunem Rusi, drewniany posąg (kumir) ze srebrną (siwą?) brodą i złotymi wąsami Peruna stał w Kijowie. Ośrodek kultowy Peruna był też w Nowogrodzie Wielkim na wzgórzu Perynia. Poświęcone mu były święte gaje dębowe i szczyty gór, gdzie miał przebywać. Perun opiekował się warstwą rycerską (kniaziem i drużyną) i pilnował przestrzegania składanych przysiąg. Zgodnie z rekonstrukcjami przeciwstawiany był mu Weles jako władca chtoniczny. Ich współdziałanie miało stworzyć świat: w micie południowosłowiańskim Perun zstąpił na pierwotne wody, gdzie spotkał Welesa i wysłał go na dno wód po garstkę mułu. Po powstaniu ziemi i człowieka Perun stoczył walkę z Welesem w której dosiadł konia lub rydwanui posługując się swoją bronią (piorunami - strzałami piorunowymi) i ciskanymi głazami (tzw. kamienie piorunowe) dla uwolnienia wód (lub porwanej żony) i pobudzenia kosmicznej płodności. Jego małżonką była prawdopodobnie Peperuna lub Dodola. W folklorze utożsamiony ze św. Eliaszem walczącym piorunami z diabłami. Ponieważ Perun jest bóstwem wielofunkcyjnym, utożsamia się z nim inne bóstwa np. Prowe, Porewit, Peruszyc.
Weles, Wołos [słow. Veles' - włość, władza lub wel - wiedzieć, czarowny, uroczy wzrok] bóg słowiański związany prawdopodobnie ze sferą chtoniczną, opiekujący się płodnością pól i zmarłymi. Kroniki ruskie nazywają Welesa bogiem bydła. Na Rusi był jednym z trzech wielkich bogów, prawdopodobnie pozostającym w opozycji do Peruna (u zachodnich Słowian jest synonimem Diabła). Przyjmował postać czarnego kudłatego kozła, wszelakiego dzikiego zwierzęcia oraz żmija. Bywał także starcem z długą siwą lub żółtą brodą, którą potem na Rusi przejął św. Mikołaj - ostatni pęk kłosów na polu nazywano brodą Wołosa lub Mikuły. Weles był też władcą Zaświatów (tzw. Nawi), opiekunem dusz zmarłych (Nawek) i bogiem śmierci. Mieszka w bagnie w samym sercu Nawi, gdzie zasiada na złotym tronie u korzeni drzewa kosmicznego. Jest też strażnikiem skarbów, zwłaszcza pokładów złota, przeciwstawianego żelazu Peruna. W Nawi jego zajęciem jest wypasanie bydła - dusz ludzkich na rajskich łąkach. W rekonstruowanym micie słowiańskim Weles ukradł bydło płodności krowy-chmury i stoczył o nie walkę z Perunem lub jego synem Ilią. Pokonany spadł na ziemię, a na czole zrobiło mu się żółte znamię. Na Rusi Wołos był opiekunem ludu, "chłopskim obrońcą". W bylinach jako Mikuła Seljanowicz, synem i kochankem deifikowanej płodnej gleby - Mati Styrej Ziemi. Jako strażnik przysiąg jest także władcą zarazy i chorób. Synami Welesa były gwiazdy konstelacji Plejad" Vlasci lub Wołosożary. Ośrodku kultu Welesa to Kijów i Rostów.
Mokosz [słow. prawdopodobnie - Mokra, lub fin. - Moksza] bogini wschodniosłowiańska, opiekująca się sferą zajęć kobiecych: strzyżeniem owiec i przędzeniem lnu oraz aktywnością seksualną. Prawdopodobnie była pradawnym bóstwem kobiecym, hipostazą małżonki głównego boga niebiańskiego, Matki Wilgotnej Ziemi. Jej posąg stał w Kijowie za Włodzimierza.
Świętowid [słow. - Święty Zwycięzca, od svet - święty, poświęcony i vit - zwycięski, pan władca] zachodniosłowiański, znany tylko na Połabiu bóg wojny i opiekun Ranów. Opisany przez kronikarzy Helmoda i Saksa Gramatyka. Jego czterogłowy posąg stał w centrum kultowym w Arkonie na Rugii. W ręku trzymał róg, który wypełniano miodem przy wróżbach obfitości. Atrybutami Świętowida były: miecz, proporzec, bojowe stańce, zwłaszcza znak orła i włócznia. Jego kolor to czerwień. Miał świętego białego konia którego nikt poza nim i jego kapłanem nie śmiał dosiąść. Koń ten był zwierzęciem wróżebnym. Kiedy miano decydować o wyprawie wojennej, pokoju czy trasie pochodu, prowadzono konia między włóczniami: jeśli potrącił którąś prawym kopytem, wróżba była zła. Jeśli lewym - dobra. Nocami Świętowid dosiadał go, by cwałować po lasach i parowach, widziano go też na czele wojsk, walczącego z wrogami. Przez Wieletów uważany za najważniejszego z bogów, patrona wojny, zwycięstwa a zarazem rolnictwa i plonów.
Trygław, Trzygław [słow. Trigalus - trzygłów] - bóg Słowian Połabskich, prawdopodobnie o solarnym charakterze, czczony w Szczecinie, Brennie i na Wolinie. Przez Wieletów uważany za boga wojny, obdarzonego czarnym wróżebnym koniem, mającego władzę nad sztormami. Opisany w "Żywocie Ottona z Bambergu" Ebona. Przedstawiany pod postacią zdobionego srebrem i złotem trzygłowego posągu, symbolu władzy nad trzema światami: niebem, ziemią i podziemiami. Oczy miał zasłonięte złotą zasłoną, by nie widzieć grzechów ludzi.
Swaróg, Swarog [słow. - Swarzący się, Gwałtowny lub Błyszczący Niebiański] - bóstwo o zasięgu ogólnosłowiańskim, bóg nieba i ognia niebieskiego - Słońca oraz ognia ziemskiego. Główny bóg rządzący przyrodą i społeczeństwem. Opisany w Latopisach, utożsamiany z Hefajstosem, ojciec Dadźboga. Swaróg jest panem ognia i mistrzem kowalskim, wynalazcą żelaza i sakralnym władcą zapewniającym ład kosmiczny i porządek społeczny. Wprowadza prawa. Rekonstruuje się go jako wielkiego kowala kosmosu, który wykuł kleszcze, pierwszą broń oraz złotą tarczę solarną zawieszoną na niebie jako jego dzieło (syn). Jest też ojcem i hipostazą boga ognia - Swarożyca. Gdy mróz i śnieg oziębiają tarczę słoneczną Swaróg przegania je piorunem pierwszej wiosennej burzy, a sam rozpala w ogniu swej kuźni słońce na powrót.
Swarożyc [słow. - Młody Swarog] słowiański bóg ognia, prawdopodobnie tożsamy Radogostowi (od głównego miejsca kultu - Radogoszczy), wspominany w kronikach niemieckich i ruskich. Jest synem Swaroga, utożsamianym ze Słońcem, lub jego imię jest zdrobnieniem od Swaroga. Czczony zwłaszcza na Połabiu jako patron związku Wieletów, potem Obodrytów i główne bóstwo wojenne Wieletów. Wyruszając na wojnę ze swym ludem, ubrany był w hełm z kogutem na szczycie i pancerz z wizerunkiem głowy byka. Posiadał konia czarnej maści, który służył kapłanom do wróżb. w jeziorze przy jego świątyni miał ukazywać się odyniec, który przepowiadał wojnę. Swarożycowi jako ogniowi powierzano ofiary i zmarłych, lękano się go skalać i zanieczyścić, gdyż obrażony bóg mógł straszliwie się zemścić i zesłać pożar czy też uderzyć piorunem.
Dadźbóg, Dażboh, Dabog [słow. - Dawca Bogactw] - bóg słowiański uważany za tarczę słoneczną, zawsze otoczony wielkim szacunkiem. W Kronice Malali nazywany synem Swaroga. Jest prawdopodobnie tarczą ze złota którą Swaróg zawiesił na niebie jako swe dzieło-syna. Utożsamiany ze Swarożycem jako bóg słońca i ognia. Związany z władzą książęcą (książąt ruskich nazywano wnukami Dadźboga). Jako Dabog opiekun kopalń - pełni funkcję rozdawcy łask i bogactw. Wrogiem tarczy słonecznej są żmije i wszelkie stworzenia Welesa, które wygrzewając się na słońcu zabierają jego moc. Posąg Dadźboga stał w Kijowie za Włodzimierza.
Strzybóg, Stribog [słow. Stribog - ład, siew, brat ojca, zniszczenie] - wschodniosłowiański bóg wymieniony w Latopisach kijowskich, jako jeden z czczonych w Kijowie za Włodzimierza. W Słowie o wyprawie Igora, wiatry zostały nazwane wnukami Strzyboga. Interpretowany jako bóstwo wiatrowe, groźny i niszczący bóg wojny, ewentualnie "Piękny Bóg" opiekun siewu i rozdawca bogactw.
Rod (i Rodzianice)[słow. Rod - ród, rodzina, rodzące] - w mitologi słowiańskiej zwane też rożanice, narecznice "określające" albo sudjenice "wieszczące". To trzy istoty personifikujące ideę losu znane u innych ludów europejskich (Mojry, Parki, Norny). Wspomniane w "Słowie św. Grzegorza o bałwochwalstwie", odwiedzają domy z noworodkami i stojąc nad kołyską określają ich los i zapisują w postaci znamienia na czole. Dają dziecku szczęśliwe lub nieszczęśliwe życie. Tego, co powiedzą nikt nie jest w stanie zmienić. Mieszkają na końcu świata. Przybywają też na postrzyżyny, wtedy należy częstować je kaszą, chlebem, serem, miodem i ofiarować im włosy. Towarzyszy im Rod - personifikacja idei - pokrewieństwa rodowego, który zsyła dzieci, ciskając na ziemię grudki ziemi zawierające zarodki. Rodzanice utożsamiano też z samowiłami a Roda z Dolą.
Radogost - bóstwo przypisane Redarom na Połabiu jako odpowiednik Swarożyca.
Jarowit, Jaryło [słow. - Młody Zwycięzca] - bóg Słowian połabskich uważany za bóstwo wojny, o cechach solarnych, prawdopodobnie związany z płodnością. Jego świątynie stały w Wołogoszczy i Obli (Hawelbergu) w Wołogoszczy przechowywano złotą tarczę Jarowita przynoszącą zwycięstwo - prawdopodobnie była też symbolem solarnym. Utożsamia się go z Jaryłą, znanym z folkloru białoruskiego. Jaryło jest uosobieniem sił młodości i płodności w postaci młodzieńca w białych szatach i na białym koniu. W jednej ręce trzymać miał głowę ludzką (znak ustępującego starego roku - Starego Jaryły) w drugiej kłosy żyta. Jego święto przypadało ok. 27 kwietnia.
Rujewit [słow. - Pan Rugii, Rui] bóstwo czczone wśród Ranów na Rugii. W Garz stał jego posąg o siedmiu obliczach.
Arkona - była znanym ośrodkiem kultu pogańskiego boga Świętowita. Według Saxo Grammaticusa, świątyni Świętowita (kąciny) strzegła stała załoga licząca 300 wojów, podległych arcykapłanowi. W świątyni znajdował się posąg i skarbiec Świętowita, będący właściwie skarbcem państwa Rugian. Po splądrowaniu (1067/1068) a następnie zniszczeniu (1125) Radogoszczy, Arkona stała się najważniejszym miejscem kultu religijnego Słowian nadbałtyckich. Pod koniec XI wieku Arkona była również jednym z największych targów na wybrzeżu Bałtyku.
Posąg ze Zbrucza - Światowid ze Zbrucza, Idol ze Zbrucza, Bałwan ze Zbrucza, a przede wszystkim Światowid z Liczkowiec – potoczna nazwa kamiennego posągu wydobytego w 1848 roku z rzeki Zbrucz w pobliżu wsi Liczkowce koło Husiatyna na Podolu (Małopolska Wschodnia). Posąg wykonany jest z wapienia, ma wysokość 2,57 m, posiada niemal kwadratowy przekrój szerokości 29-30 cm i waży ok. pół tony. Obecnie (od 1851) znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie.
Świadectwo Saxo Grammatyka - "W środku miasta znajdował się plac, na którym stała świątynia drewniana o misternej budowie, wzbudzająca cześć nie tylko wspaniałością nabożeństw, lecz doskonałością posągu w niej umieszczonego. Zewnętrzny jej obwód dokładną płaskorzeźbą się odznaczał, przedstawiając prostą i niewydoskonaloną sztukę malarską postaci najrozmaitszych rzeczy. Jedno było tylko wejście. Samą świątynię podwójny rząd ogrodzenia otaczał, z których zewnętrzne, ze ścian złożone, dach czerwony pokrywał, wewnętrzne czterema słupami podparte zamiast ścian świeciło czerwonymi zawieszonymi zasłonami i z zewnętrznymi ścianami było połączone tylko kilku poprzecznymi belkami. W świątyni stał posąg ogromny, wielkością przewyższający postać ciała ludzkiego, czterema głowami i tyluż karkami wzbudzający zdziwienie, z których dwie w stronę piersi, a dwie w stronę pleców zdawały się patrzeć. Zresztą wzrok umieszczonych z przodu czy z tyłu[głów], jedna w prawo, druga w lewo zdawały się zwracać. Brody były podgolone, włosy postrzyżone tak, że widoczny był zamiar twórcy, aby przedstawić sposób, w jaki Rugianie pielęgnowali swe głowy. W prawej ręce trzymał róg z rozmaitego kruszcu zrobiony, który kapłan znający się na ofiarach co rok napełniał miodem, aby z samego stanu napoju mógł wywnioskować o obfitości roku przyszłego. Lewa ręka na boku wsparta tworzyła łuk. Szata dochodząca do goleni kończyła się w tym miejscu, w którym dzięki zastosowaniu rozmaitości drzewa, była połączona z kolanami tak niewidocznie, że miejsce jej spojenia tylko przy bacznej uwadze można było dostrzec. Nogi nie dotykały gruntu, a podstawy ukryte były w ziemi. Opodal widziało się uzdę i siodło bóstwa i kilka innych odznak boskości. A podziw dla nich zwiększał się z uwagi na miecz znacznej wielkości, którego pochwa i rękojeść rzucały się w oczy zewnętrznym wyglądem srebra i znakomitej ozdoby rzeźbiarskiej [...] Każdy mężczyzna i każda niewiasta rocznie składali pieniążek na cześć bóstwa jako dar. Odmierzano mu także trzecią część zdobyczy wojennej tak, jak gdyby zostały dokonane pod jego dowództwem. Bóstwo to miało wyznaczonych do służby 300 koni i tyluż jeźdźców na nich służbę odbywających. Wszelki zysk przez nich bronią lub kradzieżą zdobyty oddawano pod nadzór kapłana, który z tych zdobyczy różnego rodzaju zbierał ozdoby i upiększenia i układał w skrzynie zaopatrzone zamkami [...] Tamże znajdowało się dużo darów publicznych i prywatnych, zebranych przez gorliwe śluby tych, którzy prosili o łaski."
Dievas, Dievs, Deiwas [bałt. - Bóg, Niebo] - bałtyjski bóg personifikacja nieba (Debess). Ma dwóch synów. Zwany jest ojcem, władcą nieba, bogiem bogów - jest panem wszystkich innych bóstw. Czuwa nad zachowaniem rytmu i ładu, prawa kosmicznego. Słońce (Saule) i Księżyc (Meness) są jego oczami, którymi dogląda całości świata. Tęcza albo kometa jest jego łukiem (dievo lankas), rózgą, ogonem (dievo rykste). Zwany jest siewcą i ogrodnikiem, od niego bowiem zależy płodność ziemi (Żemyna). Był dawcą dobrobytu i powodzenia gospodarczego. Czuwał nad przygotowaniem sakralnego napoju - pisa alus. Często też ludowe pieśni (dainy) ukazywały go pijanego, na wzór Indry. Świętem Dievasa był dzień początku roku, święto wiosny (Pergrubia). Przebywa na nie razem z Żemyne. Prawdopodobnie kult Dievasa został wyparty przez bardziej aktywnego boga gromu i burzy - Perkunasa.
Saule [bałt. Saule - Słońce] - w religii Bałtów bogini Słońca i jego blasku. Wyobrażana jako "Słoneczna Panna" (Saule meita) albo "Matka Słońce" (Saule Mate). Tarcza Słońca przedstawiana jako obręcz lub wianek Saule, została wykuta przez Teljavelisa (Szweistiksa) i zawieszona na nieboskłonie, aby rozświetlała mroki. Saule aby obmyć się z kurzu i wędrówki, schodząc z nieba wstępuje wieczorem do łaźni w której palą Dieva deli, uważane też za rumaki jej rydwanu. Kapiąca z niej rano woda to rosa i zorza. Potem Saule płynie łódką przez wody oceanu kosmicznego, by ogrzewać dusze zmarłych, i dociera na wyspę do jego centrum, gdzie wygrzewa się wąż Żaltis, jej ukochany. Niegdyś została porwana przez Menessa, gdy w noc świętojańską zbierała zioła miłości. Auseklis odnalazł ją, jednak Meness nie chchciał jej wydać, dlatego rozgniewany Perkunas przeciął go na pół. W innej wersji Meness poślubił Saule na początku wiosny ale ta wstawała wcześnie i nie mogli się spotykać, porzucił ją więć dla Auszry. Mit o wykuciu i uwięzieniu Saule wzmiankowany jest przez Hieronima z Pragi.
Andaj [bałt. - Bóg Zakazujący, Ten co włada Wodami, Bóg Nieba] - litewski bóg wymieniany na pierwszym miejscu w "Kronice" Malalasa i Latopisie Hipackim w postaci N'nadeevi, któremu składano ofiary w lasach. Prawdopodobnie związany z wężami i kultem domowym oraz dotrzymywaniem przysiąg. Jako władca magii i wiedzy czarodziejskiej związany ze sferą nocy i przeciwstawiany Dievasowi, stanowi odpowiednik indyjskiego Waruny.
Perkunas, Perkons [bałt. Perkunas - Bijący Piorunem] - bałtyjski bóg burzy, deszczu i wojny, strażnik moralności i opiekun płodności, atmosferyczna hipostaza Dievasa. Wyobrażany w postaci gniewnego mężczyzny w średnim wieku, uwieńczonego płomieniem, lub siwego starca z długą rudą brodą, z kozłem prowadzonym na postronku w jednej a toporem lub piorunem w drugiej ręce. Perkunas walczył ze złymi duchami, ustanawiał porządek i pomagał rolnikom zsyłając deszcz. Burza jest odtworzeniem kosmogonicznej walki gromowładnego Perkunasa z jego adwersarzem Velniasem; dzięki niej oczyszcza się ziemia i powraca zagrabiona płodność. Domeną Perkunasa jest męstwo, sukces, Górny Świat, niebo, atmosfera i jej zjawiska, ogień (niebiański), wykazuje też pewne związki z wegetacją. Zgodnie z ludowymi pieśniami (dainami), Perkunas przejął od Dievasa jego władzę nad kosmosem i odziedziczył broń - piorun. Porusza się na rydwanie - wozie o kamiennych kołach (lit. ugnies ratai - ognisty wóz - wielki wóz?) jego żoną jest Perkunija (burza?). Brał udział w ślubie Saule i Menessa gdzie z zazdrości, względnie z powodu porzucenia jej lub uwiedzenia Auszrine przez Menessa rozrąbał go piorunem. Perkunas też bowiem starał się o rękę Saule. Perkunas w niektórych dainach strąca ją na ziemię a Saule zamienia się w boginię chtoniczną. Ośrodkami kultu Perkunasa były tzw. święte gaje, zagajniki dębowe, gdyż dąb był jego sakralnym drzewem. W Romowem, pod świętym dębem, jego symbolem był wieczny ogień. Siedzibami Perkunasa były też wysokie góry.
Gabija [lit. Gabia - Ognisko] - litewskie bóstwo opiekuńcze ogniska domowego, kierujące odchodzeniem dusz zmarłych i płodnością. Prawdopodobnie tożsame z dawczynią bogactw Gabjaują. Ma też męską hipostazę: Gabisa, Jagaubisa.
Szweistiks - bóg gwiazd. Jeden z braci bliźniaków personifikujących planetę Wenus jako Gwiazda Poranna. Syn Boga nieba Dievsa. oblubieniec Słonecznej Panny, młody kowal, twórca sklepienia niebieskiego. Śmiertelny wróg Menessa.
Auseklis - Gwiazda Poranna, jeden z braci bliźniaków (Dieva Deli) personifikujących planetę Wenus. Syn Boga Nieba - Sievsa, oblubieniec Słonecznej Panny (Saule) o którą walczy z księżycem (Menesss) Przedstawiany czasami w postaci konia.
Wejopatis [prus. - Pan Wiatru] - pruski bóg wiatru o dwóch twarzach i wzdętych policzkach wyobrażających pomyślny i niepomyślny wiatr. Władał niebiańskimi i ziemskimi wodami, zapewniając rybakom pomyślne wiatry. Skrzydlaty, w prawej dłoni trzymał beczułkę, w lewej rybę. Na jego głowie stał kur. On udzielał wskazówek wejonom - kapłanom wróżącym z wiatru.
Meness, Menulis [lit. Meness - Księżyc] - bałtyjski bóg-personifikacja Księżyca, władca wód, gwarant młodości i zdrowia. Konkurował z Auseklisem (Wenus) o rękę Aszury lub Saule. Porwał ją i uprowadził na dno morza, jej bracia zaś Dieva deli, musieli ją odbić. Perkunas rozciął wówczas swoim piorunowym mieczem Menessa, tym samym rozpoczynając jego przemiany faz i zsyłając go do podziemi. Przedstawiany pod postacią konia.
Żemyna, Zemes Mate [lit. - Ziemia] - w mitologii bałtyjskiej bogini ziemi, personifikowana moc Ziemi-Matki. Prawdopodobnie żona Dievasa, matka Dieva deli i Saule, bądź Aszury, stąd zwana Dievu mate (Matka Bogoów). Święto Pergrubii jest echem jej sakralnego ślubu z Dievasem, kiedy to został spłodzony cały świat. Jest matką wszystkich ludzi, karmi ich i nosi. Do jej łona też wrócą po śmierci. Trzyma klucz do wrót zaświatów, daje dostatek i urodzaj, wszelką płodność.
Belenos, Belenus - w mitologii galijskiej bóstwo solarne, identyfikowane z grackim Apollonem, opiekunem gorących źródeł. Jego towarzyszką była Belisama (Najjaśniejsza). Prawdopodobnie ku jego czci w wigilię pierwszego maja obchodzono święto Beltaine, związane z wygaszaniem starych ogni i rozpalaniem nowych. Irlandzkie tene oznacza "ogień" a bel "świecący, błyszczący". Kult Belenosa jest poświadczony w Noricum, Akwilei, wschodnich Alpach, północnej Italii, południowej Galii i Italii.
Borvo, Bormo, Bormanus - w mitologii galijskiej bóstwo ściśle związane z wodami cieplicowymi, identyfikowany z greckim Apollonem. Jego imię oznacza gotującą się lub wrzącą wodę i jest zachowane w licznych nazwach miejsc, międzyinnymi: Bourbonne-les-Bains, dawniej Aque Borbis. Towarzyszką Barvo była Damona (Boska Krowa).
Brigid [celt. - Wyniesiona] - bogini z Tuatha De, znawczyni filidhecht (poezji i tradycyjnego nauczania) jak również wróżenia i przepowiadania, dlatego też była czczona przez filidh (uczonych i filozofów). Według Glosariusza Cormaca była córką Dagdy, miała dwie siostry o tym samym imieniu, Jedna z nich była patronką kowalstwa, a druga leczenia. O wysokim prestiżu tej bogini może świadczyć fakt, że jej imię był używane jako synonim słowa bogini. Była również znana Celtom brytyjskim, którzy nazywali ją Briganti i prawdopodobnie od jej imienia zostało nazwane plemię Brigantes. Cezar identyfikuje ją z Minerwą. W "Księdze Najazdów" Brigit jest zwana patronką rolnictwa i opiekunką zwierząt domowych. Była przedstawiana z dwoma wołami. Bogini przetrwała w postaci św. Brygidy, patronki zwierząt gospodarskich.
Grannus - personifikacja gorących źródeł leczniczych. Był identyfikowany z greckim Apollonem. Źródłosłów jego imienia związany jest ze słowem gorim - grzać, gorący, gorzeć, słońce. Zwykle występuje ze Sironą (Gwiazdą). Jego kult był rozpowszechniony w dzisiejszych południowych Niemczech i Szkocji.
Sulis - czczona w gorących źródłach w aktualny, Bath, bogini matka identyfikowana przez romanobrytów jako Sulis Minerwa. Składano jej tabliczki wotywne.
Sequana - lokalna bogini celtyckiej Galii, czczona u źródeł Sekwany.
Epona - bogini celtyckiej Galii, pierwotnie związana z obszarem plemiennych Eduów, później popularna w kultach na większym terytorium. Przedstawiana na koniu (jej imię znaczy klacz) lub z symbolami urodzaju i obfitości. Nie występuje w późniejszej mitologii celtyckiej.
Macha - iryjska bogini wojny, występująca u boku Morrigan i Nemain, symbolizowana przez Badb. W opowieści „Nowenna Ulatów" występuje jako boska wróżka, która poślubiła śmiertelnika.
Matrony - w Galii nazywano tak trzy Brigid: patronki kowalstwa, nauki i leczenia.
Taranis - gromowładny bóg w panteonie celtyckiej Galii, uważany za jednego z bogów naczelnych. Występuj też pod imieniem Taranucnus, Taranucus lub Sucellos. Jego małżonką jest Nantosvelta.
Teutates - czyli "Cały Lud", bóg panteonu galijskiego w czasach rzymskich identyfikowany z Merkurym lub Marsem. Jeden z naczelnych bogów wczesnoceltyckich.
Esus - Jeden z czołowych bogów celtyckiej Galii. Imię jego oznacza zapewne Dobry. Na ołtarzu z czasów rzymskich przedstawiony jako drwal ścinający drzewo.
Lugh - ogólnoceltycki bóg słońca i światła, należący w Irlandii do młodszej generacji bóstw Tuatha De Dannann. Święto ku jego czci obchodzono w Wigilię Pierwszego Sierpnia. W Irlandii wane od jego imienia Lugnasad. Jego walijskie imię brzmi Lleu, co znaczy światło.
Ogmios, Ogma, Ogme - celtycki bóg znany z Galii i Irlandii w czasach rzymskich identyfikowany z Herkulesem. Opiekun wymowy i wynalazca sakralnego pisma.
Rosmerta - bogini panteonu celtyckiej Galii, małżonka boga Smertiusa (bóg śmierci i świata zmarłych), symbol śmieci i zniszczenia.
Morrigan [irl. - Wielka Królowa, Królowa Widm] irlandzka bogini wojny, która przewidywała a nawet decydowała o wyniku bitwy. Zjawienie się Morrigan oznaczało nieszczęście. Identyfikowana z Badb, Nemhain i Macha, których imiona funkcjonują jako alternatywne określenie Morrigan. Czasami nazywano je "trzy Morrigan".
Badb - bogini mitologii iryjskiej występująca często pod postacią kruka. Bóstwo pola bitwy, często symbolizuje trzy inne boginie wojny: Morrigan. Neman, Machę.
Nemain, Nema, Nemetona - bogini wojny, występująca w mitologii iryjskiej pospołu z Morrigan i Machą, siała popłoch i szał bitewny. Małżonka boga Neta.
Cerununnos - galijski bóg o rogach jelenia. W czasach rzymskich, występuje na ołtarzach znalezionych np. pod katedrą Notre-Dame.
Artio - bogini galijska czczona w dzisiejszej Szwajcarii. Zapewne żeński odpowiednik boga Artaiosa (związanego z kultem niedźwiedzia, identyfikowanego z Merkurym). Przedstawiana na tronie, przed nią stoi patrzący na nią niedźwiedź.
Druidzi - różne wizje druidyzmu: przedstawiani jako okrutni kapłani z białych łaszkach ze złotymi sierpami i jemiołą oraz długimi brodami (Wojny Galijskie Juliusza Cezara). Odpowiedzialni za filozofię moralną, "oświeceni dzikusi" i.t.p.
Vates - filozofia przyrody (nauki przyrodnicze), wróżbiarstwo, proroctwo i nadzorowanie składania ofiar (???).
Bardowie - pieśni, wiersze, sztuka, muzyka.
Odyn – najwyższy z bogów nordyckich z dynastii Azów, bóg wojny i wojowników, bóstwo mądrości, poezji i magii. Atrybutami Odyna są kruk, wilk i włócznia. Posiada dwa kruki - Hugin (Myśl) i Munin (Pamięć), które codziennie przynoszą mu informacje co się dzieje w dziewięciu światach i dwa wilki - Geri i Freki (Zachłanny i Srogi), które żywią się mięsem ze swego talerza w Walhalli. Odyn zasiada na tronie Hlidskjalf, z którego widać wszystko, co dzieje się w dziewięciu światach.
Thor - potężny, rudowłosy bóg burzy i płodności, syn Fjorgyn lub Jord i Odyna, mąż Sif, ojciec Thurd, Magniego i Modiego, uważany za obrońcę bogow i ludzi. Zabił Hrungnira i Geiroda. Jego atrybuty to cudowny młot Mjollnir, żelazna rękawica, pas mocy i wóz zaprzężony w dwa kozły, którym zwykle podróżował. Prawie zawsze zmierzając w kierunku Jotunheimu (kraju olbrzymów). Do najbardziej znanych podróży Thora należy wyprawa po kocioł Hymira, podczas której stoczył pojedynek ze swym największym wrogiem Midgardsormem, a także wyprawa po skradziony Mjollnir, na którą wyruszył przebrany za Freyę w stroju ślubnym, udając boską oblubienicę władcy thursow. Thor był dobrodusznym osiłkiem, tęgim piwoszem i żarłokiem o niezbyt lotnym umyśle. Jednakże, zaangażowany emocjonalnie, potrafił przechytrzyć mądrego Alwisa. Gdy nadejdzie koniec świata, zmierzy się raz jeszcze z Midgardsormem i obaj poniosą śmierć. Jego południowogermańskim odpowiednikiem był Donar.
Frej - bóstwo falliczne z rodu Wanów, bóg urodzaju, roślinności, pokoju, płodności, bogactwa i radości, syn Njördhra i Skadi (albo nieznanej z imienia siostry Njörda), brat Frei. Władca świetlistych Alfów, jego małżonką była uosabiająca ziemię Gerda. W święto Jul składano mu ofiary z dzika i konia. W religii germańskiej koń związany był przede wszystkim z tym bogiem i odgrywał dużą rolę w kultach urodzaju i płodności o jednoznacznie fallicznym charakterze.
Freja [staronord. Pani] – bogini nordycka należąca do wanów asgardskich, bliźniacza siostra Frejra. Była bóstwem wegetacji, miłości, płodności i magii. Ponadto patronowała wojnie, 1/2 poległych wojowników podlegała jej władzy. Według mitów uważana za najpiękniejszą z bogiń, jej obecność na Asgardzie gwarantowała innym bóstwom szczęśliwe życie. Jej atrybutem był złoty naszyjnik Brisingamen. Freja posiadała też drugi naszyjnik, Hildiswin, wykuty przez dwóch braci — Daina i Nabbiego, krasnoludzkich złotników. Często towarzyszyły jej małe białe koty, które powoziły jej rydwanem. Wyobrażano ją często jako postać otoczoną okrągłym pierścieniem, który przedstawiał jej naszyjnik i symbolizował płodność. Jej atrybutem był też dzik.
Frigga - małżonka Odyna, bogini ogniska domowego, małżeństwa i porodów.
Loki – olbrzym z mitologii nordyckiej, zaliczony w poczet bogów, symbol ognia i oszustwa. Syn olbrzyma Farbautiego i Laufey. Loki posiadał zdolność przemiany (w łososia, konia, ptaka, pchłę itp.), włącznie ze zmianą płci.
Tyr - bóg wojny, walki i siły, a także honoru, prawa, sprawiedliwości. Zwany był "jednorękim", gdyż stracił rękę podczas próby poskromienia wilka Fenrira. Bogowie, zdając sobie sprawę z zagrożenia, jakie stanowi ten potwór, poprosili krasnoludy o sporządzenie cienkiej i delikatnej sieci, do założenia której starali się podstępem nakłonić Fenrira. Wilk pozwolił sobie nałożyć sieć pod warunkiem, że jeden z bogów włoży dłoń do jego pyska. Gdy odkrył, że wpadł w pułapkę, odgryzł dłoń Tyra, ponieważ to właśnie on przyjął ryzykowny zakład. Tyrowi jest poświęcona runa Tiwaz o kształcie przypominającym dzidę, którą zwyczajowo umieszczano na głowni miecza.
Wali - Syn Odyna i śmiertelnej księżniczki (według innych źródeł gigantki) Rind. Jego przeznaczeniem było pomścić śmierć Baldura, zabitego przez ślepego Hodura na skutek intrygi zawiązanej przez Lokiego. Według mitu Wali wyrósł w ciągu jednego dnia z dziecka na dorosłego mężczyznę i niezwłocznie wyruszył, aby zabić Hodura. Bóg ten miał przeżyć Ragnarök i zbudować wraz z braćmi nowe królestwo bogów – Gimle.
We [staronord. ve - "świętość"[ - w mitologii nordyckiej syn Borra i Bestli, brat Odyna i Wilego; uczestniczył wraz z braćmi w zniszczeniu rodu olbrzymów na czele z Imirem.
Njord - w mitologii Germanów północnych bóg spokojnego morza i jego zasobów. Opiekun kupców (przez to bóg bogactwa) i myśliwych. Był także odpowiedzialny za wiatry, zarówno morskie jak i lądowe. Należał do boskiego rodu Wanów, był ojcem Frejra i Frei. Jego małżeństwo z olbrzymką Skadi, córką Thiassiego zakończyło się rozwodem, ponieważ ona chciała mieszkać w górach, a on nad morzem w swoim pałacu Noatun. Mit ten uważa się za personifikacje rozdziału skandynawskiej pory letniej od zimowej. Pod koniec epoki wikingów jego znaczenie zmalało na korzyść Freya.
Kwasir - Powstał ze śliny Azów z Wanów po ogłoszeniu rozejmu między nimi, gdy każdy z uczestników napluł do kotła. Posiadał on taką wiedzę, iż mógł z łatwością odpowiedzieć na każde pytanie. Został zabity przez dwóch karłów, Fjalara i Galara, którzy zmieszawszy jego krew z miodem, stworzyli miód pitny. Z tego względu w mitologii Germanów miód pitny uwazany jest za napój mądrości i poezji. Według Gylfaginning, jednej z części Eddy młodszej, to Kvasir wpadł na pomysł użycia sieci do schwytania Lokiego, który przemienił się w łososia, by uniknąć kary za zabójstwo Baldura.
Audumla - gigantyczna krowa, która zlizywała słony lód z bryły, stopionej przez Surtra, uwalniając boga Buriego, ojca Borra; z jej wymion płynęły cztery mleczne rzeki, odtąd żywiące Imira.
Konstrukcja Yggradsila
1. Asgard – siedziba Azów
2. Wanaheim – siedziba Wanów
3. Álfheim – siedziba Alfów (Elfów)
4. Muspelheim – kraina ognia, światła (zamieszkiwana przez ognistych olbrzymów)
5. Hel/ Niflheim - kraina zmarłych, lodu, ciemności
6. Trymheim - kraina szronowych olbrzymów
7. Svartalfheim – władztwo karłów (krasnoludów)
8. Jotunheim – kraina lodowych olbrzymów
9. Midgard – świat ludzi
+ Utgard jako trójświat olbrzymów. W jego skład wchodzą: Muspelheim, Jotunheim i Trymheim.
Runy 1-2
Ilmatar, córka przestworzy, staje się panią morza.
Kaczka składa jaja na jej kolanie, z ich kawałków powstaje świat.
Z pani morza rodzi się Väinämöinen. Sampsa Pellervoinen sieje drzewa.
Jedno z nich wyrasta tak wysoko, że zasłania słońce i księżyc.
Z morza wychodzi mały człowieczek, który ścina dąb.
Słońce i księżyc znów mogą świecić.
Runy 3-4
Joukahainen wyzywa Väinämöinena na pojedynek
dotyczący wiedzy o początkach świata.
Väinämöinen zwycięża i śpiewem sprawia,
że bagno pochłania Joukahainena.
W zamian za darowanie życia,
Joukahainen obiecuje Väinämöinenowi za żonę
swoją siostrę, Aino.
Aino rzuca się do morza.
Runy 5-7
Väinämöinen szuka Aino w morzu.
Aino w postaci ryby zostaje złowiona przez Väinämöinena,
który jednak traci ją.
Wyrusza w zaloty do córki Pohjoli.
Żądny zemsty Joukahainen zabija pod nim konia.
Väinämöinen wpada do morza.
Orzeł wynosi go na brzeg Pohjoli. Louhi, pani Pohjoli, zajmuje się nim.
Wymusza na nim obietnicę, że przyśle jej kowala Ilmarinena,
żeby ten wykuł jej czarodziejski młynek Sampo.
W nagrodę przyrzeka kowalowi rękę swojej córki.
Runy 8-9
W drodze do domu Väinämöinen spotyka córkę Pohjoli
i oświadcza się jej.
By uzyskać jej zgodę, musi dokonać czynów
wymagających nadnaturalnych mocy.
Budując łódź, Väinämöinen rani się toporem w kolano.
Najwyższy bóg, Ukko, tamuje krwotok za pomocą zaklęcia.
Runa 10
Ilmarinen, zmuszony czarami Väinämöinena, wyrusza do Pohjoli.
Ilmarinen wykuwa Sampo. Louhi zamyka Sampo w kamiennej górze.
Ilmarinen wraca bez obiecanej narzeczonej.
Runy 11-1
Lemminkäinen jedzie w zaloty na wyspę Saari,
zabawia się z tamtejszymi dziewczętami i porywa Kyllikki,
następnie ją porzuca i jedzie w konkury do córki Pohjoli.
W Pohjoli przegania swym śpiewem wszystkich oprócz pastucha.
Runy 13-15
Lemminkäinen oświadcza się córce Louhi, która każe mu
złapać łosia Hiisi, konia Hiisi i łabędzia znad rzeki
w krainie zmarłych, Tuoneli.
Czyhający na Lemminkäinena pastuch zabija go
i wrzuca jego ciało do rzeki Tuoneli.
Matka Lemminkäinena otrzymuje znak o śmierci syna
i wyrusza na poszukiwanie.
W Tuoneli wyławia kawałki jego ciała z rzeki, składa je
i przywraca syna do życia.
Runy 16-17
Väinämöinen buduje łódź i udaje się do Tuoneli po słowa zaklęcia
potrzebnego do skończenia łodzi, ale nie udaje mu się ich zdobyć.
Wydobywa je za to z brzucha nieżywego
znachora-czarownika, Antero Vipunena.
Udaje mu się skończyć łódź.
Runy 18-19
Zarówno Väinämöinen w swojej łodzi, jak i Ilmarinen
wyruszają w zaloty do córki Pohjoli.
Córka Pohjoli wybiera twórcę Sampo.
Ilmarinen wywiązuje się z trzech prac:
orze żmijowe pole, łapie niedźwiedzia Tuoneli i wilka Manali,
a na końcu łowi wielkiego szczupaka Tuoneli.
Louhi oddaje mu córkę.
Runy 20-25
W Pohjoli trwaja przygotowania do wesela.
Zaproszeni zostają wszyscy oprócz Lemminkäinena.
Narzeczony i weselnicy przybywają do Pohjoli.
Zostają ugoszczeni przez Louhi.
Väinämöinen zabawia zebranych pieśnią.
Narzeczeni wysłuchują przedmałżeńskich rad.
Panna młoda żegna się z domem rodzinnym
i odjeżdża wraz z Ilmarinenem do Kalevali.
Przybywają do domu Ilmarinena,gdzie zostają serdecznie podjęci.
Väinämöinen śpiewa pieśń dziękczynną.
Runy 26-27
Lemminkäinen przybywa nieproszony na wesele
w Pohjoli i domaga się gościny.
Podają mu dzban piwa, w którym pływają węże.
Po pojedynku na zaklęcia Lemminkäinen w walce
zabija gospodarza mieczem.
Runy 28-30
Lud Pohjoli szykuje się do wojny.
Lemminkäinen ucieka na Saari, gdzie żyje z dziewczętami,
dopóki i nie musi uciekać przed zazdrosnymi mężczyznami.
Wraca do domu i widzi, że jego chata została spalona,
a matka ukryła się w leśnej głuszy.
Wyrusza do Pohjoli, by się zemścić, lecz wkrótce zawraca do domu.
Runy 31-34
Bracia Untamo i Kalervo kłócą się.
Z rodu Kalervo zostaje przy życiu tylko syn, Kullervo.
Obdarzony nadludzką siłą chłopiec
źle wykonuje wszystkie powierzone mu prace.
Untamo sprzedaje Kullervo w niewolę Ilmarinenowi.
Żona Ilmarinena każe Kullervo paść krowy
i w swojej złośliwości daje mu chleb, w którym zapieczony jest kamień.
Kullervo łamie swój nóż na kamieniu.
Mści się wyprowadzając krowy na bagno,
a do domu przyprowadza drapieżne zwierzęta.
Kiedy kowalowa zaczyna je doić, zwierzęta rozszarpują ją.
Kullervo ucieka.
W lesie odnajduje rodziców i dowiaduje się o zaginięciu siostry.
Runy 35-36
Ojciec zleca Kullervo zapłacenie podatków.
W drodze powrotnej nieświadomy Kullervo uwodzi własną siostrę.
Kiedy sprawa się wyjaśnia, siostra topi się w wodospadzie.
Kullervo chce się zemścić.
Po zabiciu rodu Untamo wraca do domu,
lecz jego domownicy już nie żyją.
Kullervo popełnia samobójstwo.
Runa 37
Ilmarinen opłakuje śmierć żony i wykuwa sobie kobietę ze złota,
ale nie udaje mu się jej ożywić.
Väinämöinen ostrzega młodych ludzi, by nie wielbili złota.
Runa 38
Najmłodsza córka Pohjoli odrzuca oświadczyny Ilmarinena,
więc ten ją porywa.
Dziewczyna dokucza Ilmarinenowi,
który w końcu zamienia ją w mewę.
Ilmarinen opowiada Väinämöinenowi,
ile bogactwa przynosi Pohjoli wykuty przez niego młynek Sampo.
Runy 39-41
Väinämöinen, Ilmarinen i Lemminkäinen wyruszają,
by odebrać Sampo Pohjoli.
Płynąc łodzią natykają się na ogromnego szczupaka.
Väinämöinen zabija go i z jego żuchwy robi kantele.
Nikt inny nie potrafi na nim grać,
a Väinämöinen swoją grą zaczarowuje całą naturę.
Runy 42-43
Väinämöinen usypia swoją grą lud Pohjoli
i bohaterowie zabierają Sampo do swojej łodzi. Lud Pohjoli budzi się,
a Louhi czarami stawia przeszkody na drodze bohaterów Kalevali.
Ci jednak pokonują je, lecz kantele wpada do morza.
Louhi udaje się w pogoń i zamienia się w ogromnego orła.
Podczas walki Sampo rozpada się na kawałki,
które wpadają do morza.
Część szczątków Sampo zostaje na dnie morza,
część zostaje wyrzucona na brzeg,
by odtąd przynosić bogactwo narodowi fińskiemu,
a Louhi pozostaje tylko pokrywka młynka i ubóstwo.
Runa 44
Väinämöinen na próżno szuka zaginionego kantele.
Buduje nowe z drewna brzozowego
i znów oczarowuje przyrodę swoją grą.
Runy 45-46
Louhi zsyła choroby na lud Kalevali, ale Väinämöinen leczy je.
Louhi wysyła niedźwiedzia, by ten pożarł bydło,
lecz Väinämöinen zabija go.
Mieszkańcy Kalevali odprawiają stypę po niedźwiedziu.
Runy 47-48
Pani Pohjoli gasi światła na niebie i kradnie ogień.
Ukko, najwyższy bóg, krzesze iskrę by stworzyć nowe słońce i księżyc,
ale ogień zostaje połknięty przez dużą rybę.
Väinämöinen i Ilmarinen łowią rybę i ogień znów może służyć ludziom.
Runa 49
Ilmarinen wykuwa nowe słońce i księżyc, które jednak nie świecą.
Po zwycięskiej walce z ludem Pohjoli
Väinämöinen każe Ilmarinenowi wykuć klucze,
z pomocą których będzie można uwolnić słońce i księżyc
z wnętrza góry Pohjoli, gdzie zamknęła je Louhi.
Tymczasem Louhi umieszcza światła z powrotem na niebie.
Runa 50
Marjatta zachodzi w ciążę za sprawą borówki.
Rodzi w lesie chłopca, który wkrótce gubi się,
a potem odnajduje w bagnie.
Väinämöinen skazuje niemowlę na śmierć,
lecz ono przemawia w swojej obronie.
Chłopiec zostaje ochrzczony i ogłoszony królem Karelii.
Väinämöinen odpływa miedzianą łodzią , przepowiadając,
że jeszcze kiedyś wróci, aby zbudować nowe Sampo,
uratować słońce, zaśpiewać nową pieśń.
religio - religia pełnoprawna, związana z kultem państwowym
superstitio - przesąd, nadmierna religijność, niewłaściwa religijność
profanum - przed kaplicą, przed miejscem świętym, przed świętością
pietas - pobożność, nabożność
fides - wiara, przywiązanie, sumienność
sacra - coś świętego, ofiara
vota - ofiary składane jako rewanż w zamian za otrzymanie jakiejś łaski
feriae - święto
pompa - pochód, procesja, festiwal
sepulchra - pogrzeby (całopalne lub pochówki doziemne)
ritus - rytuał, jako scenariusz, ale nie czynność
hostia - ofiara
immolatio - poświęcenie, złożenie w ofierze
sacra publica/privata - religia, ofiara publiczna/prywatna
sacrificium - ofiara, poświętenie
prectio - modlitwa składająca się z następujących elementów: powitanie, ofiara, przyczyna ofiary, oczekiwania ofiarującego
expiatio - rytuały przebłagalne
supplicatio - prośba, błaganie
sacerdos - kapłan
evocatio - wezwanie do opuszczenia przez bóstwa oblężonego miasta i przejścia na stronę oblegającego
interpretatio Romana - interpretowanie bóstw plemion barbaricum, jako bóstw rzymskich noszących inne imiona
inauguatio - wróżba wstępna
disciplina Etrusca - wróżenie z wnętrzności zwierząt
pax deorum - sytuacja w której relacje między bogami a ludźmi są w stanie idealnej równowagi
prodigia - znaki lub złowróżbne w zachowaniu ludzi lub zwierząt i natury (np. narodzenie obojnaka)
festi/nafesti - dobre/złe dni (szczęśliwe lub niekorzystne)
templum - obszar świątyni (edes sacra = budynek świątynny)
consecratio - poświęcenie, dedykacja, wprowadzenie
mos maiorum - dawny zwyczaj, tradycja
pomoerium - linia o charakterze sakralnym wyznaczająca granice miasta
pontyfikowie - pontyfikowie zajmowali się sprawowaniem kultu państwowego, ich kolegium pełniło rolę urzędową, najwyższy kapłan Pontifex Maximus był odpowiedzialny za kontrolę nad całym kultem, kalendarzem, rozkładem świąt i "budowaniem mostu między bogami a ludźmi"
flamingowie - kapłani sprawujący kult jednego, konkretnego bóstwa (kapłan przyporządkowany np. do Marsa, Jupitera, Kwiryna)
augurowie - kapłani-wróżbici wróżący z lotu ptaka
haruspikowie - kapłani-wróżbici wróżący z wnętrzności zwierząt (disciplina Etrusca)
epuloni - kapłani odpowiedzialni za urządzanie biesiad rytualnych ku czci bóstw w czasie świat i uroczystości państwowych
westalki - dziewicze kapłanki bogini domowego ogniska - Westy, sprawowały swoje obowiązki przez trzydzieści lat, były wybierane z dobrych rodzin
fecjałowie - kapłani odpowiedzialni za formalne wypowiadanie wojen, zawieranie przymierzy i pokoju
Zeus - Jupiter
Hades - Pluton
Posejdon - Neptun
Hera - Junona
Hestia - Westa
Demeter - Ceres
Atena - Minerwa
Afrodyta - Wenus
Eos - Aurora
Artemida - Diana
Hefajstos - Wulkan
Ares - Mars
Helios - Sol
Hermes - Merkury
Eros - Amor
Dionizos - Bachus
Misteria [dosł. tajemnica, coś związane z tym sekretnym] - dobrowolnie podejmowane rytuały (forma kultu i symbolika) inicjacyjne o charakterze osobistym i tajemnym, które przez doświadczenie sacrum zmierzały do przemiany umysłu, osoby wtajemniczone to Mystes. Misterium jest apporheta (zakazane), arrheta (niewypowiadalne) - nie wolno go ujawnić, ale tak naprawdę się nie da, jego objawienie pozbawia je znaczenia, które jest w pewien sposób niewypowiadalne. Rytuały misteryjne noszą ogólną nazwę Teletai, odbywają się w Telesterionie.
mysteria, myein, myesis -> initia, initiare, initiato
Cechy w materiale źródłowym i współczesnej recepcji:
- pozorna przenikalność geograficzna
- źródła: znaleziska archeologiczne i teksty pisane (rzadko)
- doświadczenia osobiste
- egzystujące w kontekście wielu religii
- nasz obraz orientu (w rzeczywistości nie aż tak bardzo orientalne)
- kulty misteryjne to nie religia
Misteria Eleuzyńskie - poświęcone Demeter i Persefonie, organizowane przez Ateńczyków, oparte na micie o Demeter która powraca z Korą do Eleusis kiedy Persefona opuszcza Hades, następuje wtedy Horeia (Grecy) lub Pompa (Rzymianie). W czasie obrzędów zażywano prawdopodobnie substancje psychoaktywne: sporysz, lub sok z makówek (opium). Symbolika misteriów zasadzała się na darach Demeter - zbożu jako podstawie życia oraz nadziej na życie po śmierci (symbol - wzrastające, "pochowane w ziemi" zboże).
Misteria Dionizyjskie - związane z kultem płodności, ich ośrodkiem była np. Willa Misteriów w Pompejach. Na mozaikach z willi widać wielkiego fallusa w stanie erekcji, schowanego w koszu do przesiewania zboża (likonie), przykryty był materiałem, który był odkrywany przez kobietę/sylena przed inicjowanym. W trakcie misteriów dochodziło być może do biczowania, tańców homoseksualnych, orgii lub stosunków jako formy inicjacji. Misteria odbywały się nocą i miały silne znaczenie katharaktyczne.
Misteria Kybele i Attisa - Kybele to bogini matka z Azji Mniejszej (Magna Mater, Mater Deum, Meter Kybeleia). Misteria związane z instytucją kapłanów Galloi (Fanatici), którzy dokonywali autokastracji jako formy inicjacji (Dies Sanguinis, Mit Attisa - towarzysza bogini Kybele, przedstawianego jako młody pasterz. Dotknięty obłędem pozbawił się męskości i umarł, lecz bogini przywróciła go do życia). Sprowadzony do Rzymu w 204 roku p.n.e. za poleceniem wyroczni, podczas wojny z Hannibalem.
Specyficznym rytuałem wiązanym czasami z Kybele, jako wielką matką było Taurobolium (ok. II w. n.e.) osoba inicjowana siedziała w rowie nakrytym deskami, nad którym zażynano byka. Świeża krew spływała strzelinami "chrzcząc" inicjowanego.
Misteria Izydy - rozpowszechnione w czasach Hellenistycznych, dotyczyły głównie kobiet, w ich trakcie czczono posągi bóstwa. Z pewnością były w jakiś sposób związany z kultem Izydy-Phantei, być może również ze zmartwychwstaniem Ozyrysa.
Mitraizm - Mitra [dosł. ten który jest pomiędzy]. Mało poznany kult misteryjny, wiedza na jego temat oparta jest o źródła chrześcijańskie (stare), symbolika mitraistyczna jest bardzo spójna i jednolita. Mitrę przedstawia się zazwyczaj jako młodzieńca w czapce frygijskiej, tunice i pelerynie. Popularnym przedstawieniem jest Mitra podrzynający gardło bykowi, obok którego oczekują pies i wąż, obecność tablicy wotywnej. Po dwóch stronach Mitry znajdowali się mężczyźni jeden z uniesionym rogiem drugi z opuszczonym. Mitra czczony był w podziemnych salach (tzw. Mitereum). Jego kult rozpowszechniony był wśród żołnierzy, a wyznawcy zachowywali ścisłą hierarchię: Kruk, Poczwarka, Żołnierz, Lew, Pers, Heliodromos (powożący słońcem), Pater (ojciec).