Pisownia zabytków staropolskich
Pisownia prosta W roku 966 Mieszko I przyjął chrzest. Fakt ten wprowadził Polskę w orbitę kulturalnych wpływów Zachodu. Wraz z chrześcijaństwem przyjęto również alfabet łaciński. Był on jednak nie wystarczający dla potrzeb ortografii polskiej, liczył zaledwie 21 liter. W alfabecie łacińskim brakowało:
Samogłosek nosowych
Spółgłosek miękkich
Spółgłosek zwartoszczelinowych
W pierwszym okresie, tuż po wprowadzeniu chrześcijaństwa, nie było wypracowanych norm ortograficznych, w takim stanie rzeczy pisarze średniowieczni radzili sobie różnymi sposobami. W pierwszym okresie wykorzystywali po prostu bez żadnych zmian alfabet łaciński. Liter było o połowę mniej niż głosek polskich, więc jedna litera często służyła do oznaczania kilku różnych dźwięków. Tak jest w Bulli Gnieźnieńskiej i Kazaniach świętokrzyskich.
| LITERA | GŁOSKA | PRZYKŁADY |
| Z | Z | Zagorici (=Zagorzycy) |
| S | Smolzco (=Smolsko) | |
| Ź | Blizina (=Blizina) | |
| Ś | Zeraz (=Sieradz) | |
| Ž | Balowezici (=Białowieżycy) | |
| ȝ | Zeraz (=Sieradz) | |
| S | S | Slimisl (=Złymysł) |
| Z | Slimisl (=Złymysł) | |
| Ś | Sedleuit (=Siedlewit) | |
| Ź | Posdech (=Poździech) | |
| Š | Gneuos (=Gniewosz) | |
| Ž | Krisan (=Krzyżan) |
W pisowni tego typy:
Używa się jednego znaku dla kilku różnych głosek
Nie stosuję się dwuznaków (typu sz, cz, rz, dz)
Nie oznacza się miękkości poprzedzających spółgłosek
Pisownie złożona pierwszego stopnia Pisownia ta stanowi następny krok w rozwoju ortografii polskiej. Używana była w zabytkach XIV-wiecznych. Np. w Psałterzu floriańskim.
| LITERA | GŁOSKA | PRZYKŁADY |
| S | S | w sϙdze (=w sądzie) |
| Ś | sedzal (=siedział) | |
| Z | Z | w zacone (=w zakonie) |
| Ź | zeme (=ziemie) | |
| SZ | Š | grzesznicy (=grzesznicy) |
| Ž | boszem (=bożem) | |
| CZ | C | owocz (-owoc) |
| Ć | czekϙcych (=ciekących) | |
| Č | czas (=czas) |
W pisowni tego typu:
Stosuję się dwuznaki (np. sz, cz, ch, rz)
Nie oznacza się miękkości spółgłosek
Używa się jednego znaku lub dwuznaku dla oznaczenia kilku różnych głosek.
Pisownia złożona drugiego stopnia Pisowni tej zaczęto używać od XV wieku np. w Biblii królowej Zofii. Pisownia ta stanowi prawie ostateczny etap rozwoju ortografii polskiej. W późniejszych okresach została ona jeszcze wzbogacona znakami diakrytycznymi.
| LITERA | GŁOSKA | PRZYKŁAD |
| S | S | swego (=swego) |
| Z | Z | zlamal (=złamał) |
| N | N | noczi (=nocy) |
| Ń | dzen (=dzień) | |
| SZ | Š | ku Moyszeszowy (= ku Mojżeszowi) |
| Ž | boszy (=boży) | |
| Ś | myeszyϙcza (=miesiąca) | |
| Ź | koszelka (=koziełka) | |
| S | szϙszyada (=sąsiad) | |
| CZ | C | owocz (=owoc) |
| Ć | czmy (=ćmy) | |
| Č | czas (=czas) |
W pisowni tego typu:
Stosuję się dwuznaki (np. sz, cz, ch, rz)
Oznacza się miękkość poprzedzających spółgłosek (najczęściej przed samogłoskami, np. za pomocą litery y
Jeden znak lub dwu znak może oznaczać kilka różnych dźwięków
Pierwsi reformatorzy ortografii polskiej Pierwszym z nich był Jakub Parkoszowic z Żurawicy, profesor i rektor Akademii Krakowskiej. Około 1440 roku napisał on traktat o ortografii polskiej. Najważniejsze z norm:
Odróżnianie spółgłosek twardych od miękkich za pomocą odrębnych znaków
Odróżnianie samogłosek długich od krótkich za pomocą podwojonych liter
Odróżnienie spółgłosek syczących, szumiących i ciszących za pomocą różnych znaków
Reforma Parkoszowica nie przyjęła się, ponieważ była nie praktyczna i zbyt daleko odbiegała od stosowanych wówczas powszechnie zwyczajów.
Drugą próbą uporządkowania ortografii polskiej był łaciński traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego. Został on wydrukowany w Krakowie w roku 1513 w oficynie Unglera i w ciągu XVI wieku osiągnął jeszcze dziesięć wydań. Najważniejsze przepisy:
Odróżnianie spółgłosek twardych od miękkich i stwardniałych za pomocą znaków diakrytycznych
Odróżnienie samogłosek pochylonych od jasnych za pomocą pionowych lub poziomych kresek nad literami.
Pisownia Zaborowskiego tylko częściowo została wykorzystana przez drukarzy. Przyjęło się kreskowanie liter dla odróżnienia samogłosek jasnych od pochylonych oraz kreskowanie liter oznaczających spółgłoski miękkie.
Rozwój wokalizmu na gruncie polskim
Jery W prasłowiańskim systemie samogłoskowym oprócz samogłosek pełnych, z których każda mogła być krótka lub długa, istniały dwie samogłoski zredukowane, krótsze od normalnie krótkich, zwane półsamogłoskami lub jerami Ь,Ъ.
Jer przedni Ь – podobnie jak wszystkie pozostałe samogłoski przednie miękczył poprzedzającą spółgłoskę.
Jer tylny Ъ – nie miękczył poprzedzających spółgłosek.
Jery znajdowały się po za systemem iloczasowym. Wytworzyły się dwa warianty kombinatoryczne. Stało się tak dzięki temu, że w jednych pozycjach jery zaczęły być wymawiane mocniej, wyraźniej, nieco dłużej, w innych zaś zatracały swą wyrazistość artykulacyjną.
Słaba i mocna pozycja jerów Jer słaby występował w następujących pozycjach:
W wygłosie wyrazów wielosylabowych,
W sylabie, po której następowała sylaba z samogłoską pełną
W sylabie, po której następowała inna sylaba z jerem mocnym
Jer mocny występował w sylabie, po której następowała sylaba z jerem słabym.
Jery w przyimkach Jery występujące w przyimkach były traktowane tak, jakby stanowiły część wyrazu, z którym dany przyimek się łączył. Było to możliwe dzięki temu, że sylaby przyimkowe stanowiły tzw. Proklityki, które łączyły się w całość akcentuacyjną z następującymi wyrazami.
Zanik i wokalizacja jerów Stopniowe osłabianie jerów w pozycji słabej oraz wzmacnianie ich w pozycji mocnej doprowadziło do tego, że na przełomie X-XI wieku, jery słabe uległy redukcji, przestały być wymawiane, zniknęły, jery mocne zaś zwokalizowały się, czyli przeszły w różnych językach słowiańskich w rozmaite samogłoski pełne
Rozwój jerów w języku polskim W języku polskim jer słaby redukował się, czyli zanikał, przechodził w zero dźwięku. Jery przednie miękczyły poprzedzające spółgłoski. Spółgłoska zmiękczona przez jer słaby w zasadzie pozostawała miękką również po zaniku tego jeru.
Jer mocny tylny wokalizował się w języku polskim w e:
Jer mocny przedni wokalizował się w języku polskim w `e z poprzedzająca spółgłoską miękką:
Wzdłużenie zastępcze Wzdłużenie zastępcze następowało również, gdy w sylabie poprzedzającej wygłosową sylabę zakończoną pierwotnie jerem słabym znajdowała się samogłoska pełna. Do wzdłużenia zastępczego w takiej sytuacji dochodziło jednak tylko wtedy, gdy spółgłoska znajdująca się przed wygłosowym jerem była dźwięczna. Przed spółgłoską bezdźwięczną do wzdłużenia zastępczego nie dochodziło.
mrozЪ > mrōz > mróz ale: nosЪ > nos
Po zaniku Ъ samogłoska o znajdująca się przed spółgłoską dźwięczną z ulegała wzdłużeniu. Długie o z czasem zaczęło być wymawiane jak u. Takie u pochodzące z dawnego ō długiego oznaczamy dzisiaj znakiem graficznym „o kreskowane”: ó.
W wyniku wzdłużenia zastępczego pojawiły się w języku polskim oboczności:
Konsekwencje zaniku i wokalizacji jerów w języku polskim Zanik słabych jerów spowodował:
Powstanie sylab zakończonych spółgłoską, czyli zamkniętych. Sylaby takie, jak wiadomo, były nieznane językowi prasłowiańskiemu oraz językowi polskiemu prawdopodobnie do XI wieku. Oznaczało to koniec epoki otwartych sylab.
Powstanie zbitek spółgłoskowych co sprzyjało różnego rodzaju zmiano i upodobnieniom
W wyniku wokalizacji jerów mocnych:
Zwiększyła się częstotliwość występowania głosek `e, e
Pojawiło się nowe e, które nie miękczyło poprzedzających spółgłosek (e < Ъ)
Zanik słabych i wokalizacja mocnych jerów:
Uprościły system iloczasowy. Zamiast dotychczasowych trzech szeregów samogłosek: długich, krótkich, zredukowanych powstały dwa: długich i krótkich.
Spowodowały pojawienie się w języku polskim oboczności e : Ø i `e : Ø
Doprowadziły do powstania w języku polskim oboczności o : ó oraz ę : ą, a : å, e : é
Tak zwane „e ruchome analogiczne” Niekiedy e ruchome pojawia się w tym miejscach, w których w ogóle nie było żadnego jeru. Takie nieuzasadnione historycznie e ruchome nazywamy analogicznym. Często pojawia się w celu rozbicia trudnych do wymówienia grup spółgłoskowych.
Rozwój jerów w połączeniu z j Jer przedni lub tylny przed j znajdował się w tzw. pozycji napiętej. Taki jer nie wokalizował się w `e, e jak jery mocne, lecz w i, y:
Ostateczny efekt:
Jery po j występowały w nagłosie niektórych wyrazów. W takiej pozycji jer wokalizował się w i lub zanikał:
Przegłos
Rozwój prasłowiańskich samogłosek e, ě na gruncie polskim Prasłowiańskie e było samogłoską przednia, średnią i płaską. Prasłowiańskie ě było samogłoską przednią, niską, płaską. Obie one, podobnie jak wszystkie inne samogłoski przednie, miękczyły poprzedzające spółgłoski. Obie te samogłoski zostały odziedziczone przez język polski.
Na gruncie polskim zarówno PS. *e jak i PS. *ě przed spółgłoską inną niż zębowa oraz r twarda przeszły w `e z poprzedzającą spółgłoską miękką lub funkcjonalnie miękką.
Przegłos W języku polskim w zakresie odziedziczonych z prasłowiańszczyzny samogłosek ě i e dokoła się zmiana bardzo ważna dla polskiego systemu fonologicznego. Sprowadzała się ona do tego, że PS. *ě oraz PS. *e w pozycji przed spółgłoską twardą zębową lub r, czyli przed przedniojęzykowa twardą, przesuwały swą artykulację ku tyłowi jamy ustnej i przechodziły w odpowiednie samogłoski tylne: ě > `a, e > `o, przy czym spółgłoska pop=rzedzająca, zmiękczona przez ě lub e, znalazłszy się po wymianie przed a lub o, pozostawała w dalszym ciągu miękką (lub funkcjonalnie miękką)
Geneza oboczności `e : `a, `e : `o. W wyniku przegłosu prasłowiańskie ě przeszło w języku polskim w `a, prasłowiańskie zaś e w `o. Przegłos zachodził przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi. Przed wszystkimi pozostałymi spółgłoskami do wymiany nie dochodziło. Przed spółgłoską inną niż przedniojęzykowa twarda zarówno PS. * ě i PS. * e przechodziły w polskie `e. Skutkiem tego w pokrewnych wyrazach oraz w różnych formach tego samego wyrazu pojawiły się oboczności: `e : `a oraz `e : `o.
Pierwsza z tych oboczności (`e : `a) jest wspólna dla języków lechickich, jest więc zapewne starsza – sięga okresu wspólnoty lechickiej. Jest to tak zwany przegłos lechicki.
Druga oboczność (`e : `o) jest właściwa wyłącznie językowi polskiemu. Jest to tak zwany przegłos polski.
Konsekwencje przegłosu
W wyniku przegłosu zaistniała w języku polskim możliwość występowania samogłosek tylnych `a, `o po spółgłoskach miękkich. Fakt ten wpłynął na dalsze usamodzielnianie się spółgłosek miękkich, na uniezależnienie ich od następujących samogłosek. Od tego czasu spółgłoski miękkie mogły występować we wszystkich pozycjach. Dzięki temu stały się one samodzielnymi fonemami.
Drugim ważnym zjawiskiem łączącym się z przegłosem jest pojawienie się oboczności morfonologicznych `e : `a, `e : `o.
Metateza
Rozwój połączeń or, ol, er, el. W późno prasłowiańskim systemie wokalicznym obok monoftongów i sonantów występowały również połączenia dyftongiczne or, ol, er, el. Połączenia te mogły występować w różnych pozycjach: w nagłosie przed samogłoską lub spółgłoską oraz w śródgłosie przed samogłoską lub w otoczeniu dwóch spółgłosek.
Rozwój nagłosowych połączeń ort-, olt-. Połączenia ort-, olt- w pozycji przed spółgłoską były tautosylabiczne (tj. należące do tej samej sylaby) tworzyły więc sylaby zamknięte spółgłoską półotwartą –r lub –l. Zgodnie z ogólnosłowiańskim prawem otwartej sylaby likwidacja zamkniętych sylab odbywała się ty drogą tzw. metatezy, czyli przestawki.
Polega ona na przestawieniu, zamianie miejscami samogłoski i spółgłoski półotwartej, czyli na przejściu grup *ort- w rot- lub rat- oraz *olt- w łot- lub łat-.
W języku polskim oraz w innych językach północnosłowiańskich metateza nagłosowych grup *ort-, *olt- dokonywała się dwojako w zależności od dawnej intonacji. Jeżeli o w grupie ort-, olt- znajdowało się pod intonacją akutową, to metatezie towarzyszyło wzdłużenie samogłoski o w a. Natomiast pod intonacją cyrkumfleksową miała miejsce przestawka bez wzdłużenia samogłoski.
W językach południowosłowiańskich metatezie nagłosowych ort-, olt- zawsze, bez względu na rodzaj intonacji, towarzyszyło wzdłużenie samogłoski.
Rozwój prasłowiańskich połączeń tort, tolt, tert, telt, w języku polskim W prasłowiańskich połączeniach tort, tolt, tret, telt również występowały sylaby zamknięte przez r lub l. Usuwanie zamkniętych sylab dokonywało się w tym wypadku rozmaicie w różnych słowiańskich grupach językowych:
W języku polskim nastąpiła metateza, bez wzdłużenia samogłoski.
W polskich grupach trot, tłot, trzet, tlet w odpowiednich warunkach dokonywały się normalne procesy fonetyczne, takie jak wzdłużenie zastępcze, przegłosy itp., np.:
Wzdłużenie zastępcze: *gordЪ > grōd > gród,
*xoldЪ > chłōd > chłód
b. Przegłos: *berza > brzeza > brzoza
*pelnЪ > plen > plon
c. Przegłos i wzdłużenie zastępcze: * perdЪ > przed > przodЪ > przōd > przód
d. Dysymilacja spółgłosek: *serda > śrzeda > śrzoda > środa
wszędzie śrz, źrz na skutek dysymilacji przechodzi w sr, śr, źr
W językach południowosłowiańskich oraz w czeskim i słowackim doszło do metatezy ze wzdłużeniem.
W językach wschodniosłowiańskich prasłowiańskim połączeniom odpowiada tak zwany pełnogłos.
Polskie grupy trot, tłot nie zawsze kontynuują PS. *tort, *tlot. W wielu wypadkach polskie ro, ło między spółgłoskami zostały odziedziczone z prasłowiańszczyzny.
Sonanty
Prasłowiańskie połączenia tr̥t, tŕ̥t, tl̥t, tĺ̥t W systemie wokalicznym języka prasłowiańskiego oprócz monoftongów oraz połączeń dyftongicznych funkcję samogłosek pełniły również tzw. sonanty, czyli spółgłoski zgłoskotwórcze r, ŕ, l, ľ. Były sonantami tylko w otoczeniu dwóch spółgłosek.
Rozwój PS. *tr̥t w języku polskim
Polskie ar pochodzące z sonantu występuję zawsze po spółgłosce twardej, ponieważ PS. *r̥ funkcjonował jako samogłoska szeregu tylnego, a więc nie miękczył poprzedzających spółgłosek.
Rozwój PS. *tŕ̥t w języku polskim Rozwój ten na gruncie polskim poszedł w trzech kierunkach:
Przed spółgłoską przedniojęzykową twardą: ŕ̥ dyspalatalizował się, czyli twardniał i przekształcał się w r̥, który przechodził normalnie w ar.
Przed spółgłoską wargową lub welarną *ŕ̥ mógł przechodzić w ir(z), a następnie (po obniżeniu artykulacji i przed r w e) w er(z).
Przed spółgłoska inną niż przedniojęzykowa twarda, wargowa lub welarna ŕ̥ przechodzi w ir, a następnie po obniżeniu artykulacji w `er
Rozwój PS. *tl̥t w języku polskim Prasłowiański l̥ rozwijał się w języku polskim rozmaicie w zależności od poprzedzającej spółgłoski:
Po spółgłosce przedniojęzykowej tl̥t > tłut
Po spółgłosce welarnej tl̥t > tełt
Po spółgłosce wargowej tl̥t > tołt//tułt//tełt:
Rozwój PS *tl̥`t w języku polskim Prasłowiański l̥` rozwinął się w języku polskim rozmaicie w zależności od spółgłoski poprzedzającej, a w pewnych wypadkach również następującej:
Po spółgłosce przedniojęzykowej tl̥`t > tłut
Po spółgłosce welarnej rozwój był bardziej skomplikowany. W pozycji tej l̥` palatalizował poprzedzającą spółgłoskę welarną, powodując przejście k > č, g > ž i rozwijał się w eł, Następnie e po č, ž, a przed przedniojęzykową twardą ł, ulegało przegłosowi w `o. Ostatecznie więc l̥` po welarnych przechodziło w oł:
Po spółgłosce wargowej l̥` rozwijał się dwojako: w zależności od następnej spółgłoski:
Po wargowej a przed przedniojęzykową twardą l̥` dyspalatalizował się w l̥ i przechodził w eł
Po wargowej a przed inną niż przedniojęzykowa twarda tl̥`t > tilt
Rozwój samogłosek nosowych
Pochodzenie polskich samogłosek nosowych Język polski odziedziczył z prasłowiańszczyzny dwie samogłoski nosowe: ę i ą. Samogłoska ę była przednia, średnia, płaska. Podobnie jak inne samogłoski przednie miękczyła poprzedzające spółgłoski. Samogłoska ą była tylna, średnia, okrągła. Nie wywierała miękczącego wpływu na poprzedzające spółgłoski. W języku późno prasłowiańskim zarówno ę jak i ą mogły być długie lub krótkie.
Rozwój samogłosek nosowych przed zanikiem iloczasu Odziedziczone z prasłowiańszczyzny ę (długie i krótkie) ą (długie i krótkie), trwają w języku polskim w niezmienionej postaci do końca XIII wieku. O istnieniu dwóch samogłosek nosowych w tym okresie świadczy ortografia Bulli gnieźnieńskiej (1136rok) oraz innych zabytków XII i XIII wieku, w których ę oddawano najczęściej za pomocą połączeń en, em zaś ą – za pomocą połączeń an, am.
Pod koniec XIII wieku pierwotny stan uległ zachwianiu. Zabytki rękopiśmienne XIII – XIV wieku oraz druki z początku XVI oddają obie samogłoski za pomocą jednego znaku. Fakt ten świadczy o zlaniu się w tym czasie obu samogłosek nosowych w jedną, zróżnicowaną iloczasowo. Tak więc pod koniec XIII wieku krótkie ę i ą zlewają się w ą krótkie, zaś ę i ą długie w ą długie.
Rozwój samogłosek nosowych po zaniku iloczasu Wraz z zanikiem iloczasu stopniowo zmienia się barwa samogłosek nosowych. Różnice ilościowe przechodzą w jakościowe. Doprowadza to do pojawienia się w XVI wieku dwóch nowych samogłosek nosowych. Jedna z nich ę kontynuuję dawną nosówkę krótką, drugą ą – dawną nosówkę długą.
Można z tej tabelki wyprowadzić następujące reguły, z których dwie pierwsze pozwalają ustalić dawną barwę, a dwie następne iloczas współczesnych samogłosek nosowych:
Dzisiejsze `ę lub `ą (nie będące końcówką fleksyjną) po spółgłosce miękkiej pochodzi z danej nosówki przedniej ę.
Dzisiejsze ę lub ą po spółgłosce twardej pochodzi z dawnej nosówki tylnej ą
Dzisiejsze ę (zarówno po spółgłosce twardej, jak i miękkiej) pochodzi z dawnej nosówki krótkiej
Dzisiejsze ą (zarówno po spółgłosce twardej, jak i miękkiej) pochodzi z dawnej nosówki długiej
Palatalizacje
Pierwsza palatalizacja k, g, x Pierwsza palatalizacja spółgłosek welarnych polegała na przejściu k, g, x przed samogłoskami przednimi w č, ž, š:
Pierwsza palatalizacja k, g, x dokonała się na gruncie prasłowiańskim jeszcze przed rozpadem prasłowiańszczyzny na trzy zespoły dialektalne. Dzięki temu wyniki jej zostały odziedziczone przez wszystkie języki słowiańskie.
Druga palatalizacja k, g, x Druga palatalizacja spółgłosek welarnych polegała na przejściu k, g, x przed ě2, i2, w c, ȝ, š lub s`
Druga palatalizacja spółgłosek welarnych dokonała się później niż pierwsza. Mogła ona nastąpić dopiero po zaistnieniu dwóch faktów. Były nimi:
Monoftongizacja dyftongów
Rozpad wspólnoty prasłowiańskiej na dialektalny zespół zachodni i wschodni
Trzecia palatalizacja k, g, x Trzecia palatalizacja spółgłosek welarnych polegała na przejściu k, g, x w c, , ȝ, š lub s`. Dokonała się prawdopodobnie nice później niż druga palatalizacja, ale dała identyczne wyniki:
Wpływ j na poprzedzające spółgłoski Spółgłoski występujące przed j ulegały znacznym zmianom. Zmiany te sprowadzały się również do zmiękczenia, ale j palatalizowała poprzedzające spółgłoski silniej niż miało to miejsce w wypadku oddziaływań samogłosek przednich. W wyniku zmian spowodowanych wpływem j w prasłowiańskim systemie konsonantycznym pojawiały się nowe, nieznane przedtem spółgłoski miękkie (palatalne). Spółgłoski te wchłaniały miękczącą je j. Po rozpadzie prasłowiańszczyzny j w dalszym ciągu palatalizowała poprzedzające spółgłoski już na gruncie poszczególnych języków słowiańskich.
Wpływ j na spółgłoski welarne Spółgłoski welarne pod k, g, x pod wpływem j rozwijały się zgodnie w pierwszą palatalizacją:
Wpływ j na spółgłoski zębowe Spółgłoski zębowe s, z pod wpływem j zmieniały się na gruncie prasłowiańskim w š, ž:
Wpływ j na spółgłoski wargowe Po spółgłoskach wargowych p, b, v, m pod wpływem j pojawiało się w języku prasłowiańskim tzw. l` epentetyczne, czyli wstawne:
Formy z l` epentetycznym zachowały się do dziś w językach wschodnio- i południowosłowiańskich (z wyjątkiem bułgarskiego)
Rozwój konsonantyzmu na gruncie polskim
Rozwój zębowych t`, d` zmiękczonych przez samogłoski przednie Spółgłoski t`, d` zmiękczone przez samogłoski przednie po przegłosie stały się samodzielnymi fonemami. Spółgłoski te w języku polskim rozwijały się rozmaicie:
W wygłosie i w śródgłosie przed samogłoską oraz przed spółgłoską inną niż r, rz, n, ń zębowe t`, d` około XIII wieku przeszły w ć, ȝ
W śródgłosie przed r, rz, n, ń zębowe t`, d` przeszły w t, d czyli stwardniały
Spółgłoska ć + c wymienia się na j + c
Miękczenie spółgłosek t, d przed j Spółgłoski zębowe t, d w połączeniu z j przechodziły w języku polskim w c`, ȝ`
Zębowe c`, ȝ` bez względu na pochodzenie (mogły pochodzić z drugiej i trzeciej palatalizacji k, g, x lub z tj, dj) około połowy XVI wieku twardnieją, ale w systemie morfonologicznym w dalszym ciągu funkcjonują jak miękkie. Czyli wymiana spółgłoska twarda : spółgłoska miękka zmienia się na wymianę spółgłoska twarda : spółgłoska funkcjonalnie miękka.
Rozwój spółgłoski miękkiej r` Spółgłoska r` bez względu na to, czy była zmiękczona przez samogłoskę przednią lub sonant czy przez j, w języku polskim rozwijała się jednakowo:
W wygłosie oraz w śródgłosie prze samogłoską lub spółgłoską inną niż ł, l, s, c, n, ń około XIII wieku przechodzi w ř tj. spółgłoskę szczelinową. W dalszym rozwoju tej spółgłoski element szczelinowy ž stopniowo uzyskiwał przewagę nad elementem drżącym r, co doprowadziło około XVII wieku do zrównania r` z pierwotnym ž
Przed ł, l, s, c, n, ń twardnieje, czyli przechodzi w r
Dawne r` twardnieje również w grupach śrz, źrz, które w pierwszej ćwierci XIX wieku przechodzą w języku ogólnym w śr, źr.
O pochodzeniu ogólnopolskiego ž (pisanego przez rz) z dawnego r` świadczą następujące fakty:
Ortografia. Pisownię rz zachowano tradycyjnie z tych czasów, kiedy dzisiejsze ž (pisane przez rz) wymawiano i pisano jako rż.
Wymiana r : ž (ortograficznie rz) typu: wiara : wierzyć. W podanym przykładzie r występuję przed samogłoska tylną lub przed spółgłoską ł, l, s, c, n, ń. Przed samogłoska przednią odpowiada mu r`, które w procesie długotrwałego rozwoju przeszło ostatecznie w ž (pisane rz)
Rozwój spółgłosek miękkich wargowych W rozwoju spółgłosek miękkich w języku polskim określoną rolę odegrał:
Przegłos, dzięki któremu spółgłoski zmiękczone uzyskały samodzielność artykulacyjną i przekształciły się w fonemy miękkie
Zanik jerów w pozycji słabej
Spółgłoski wargowe bez względu na to, czy były spalatalizowane przez samogłoski szeregu przedniego czy też przez j, rozwinęły się dwojako:
Przed samogłoskami trwają bez zmian
Znalazłszy się po zaniku jeru słabego w wygłosie oraz w śródgłosie przed spółgłoską twardnieją
W wygłosie: *krЪvЬ ≥ krev` ≥ krew
Przed spółgłoską: *xlopЬca ≥ xłop`ca ≥ chłopca
W ten sposób powstały wymiany typu: pav : pav`a, w których wargowa twarda w wygłosie lub przed spółgłoską wymienia się na wargową miękką przed samogłoską. Odmiękczenie (dyspalatalizacja) p`, b`, v`, m` w wygłosie zostało przeprowadzone w języku ogólnopolskim do końca XVII wieku. W piśmie oznaczano je jedna jeszcze w wieku XIX (np. w pierwszym wydaniu Pan Tadeusza)
Spółgłoski wargowe miękkie pierwotnie były wymawiane synchronicznie, tzn. że element wargowy był realizowany równocześnie ze wzniesieniem środkowej części grzbietu języka do podniebienia twardego. W ciągu ostatniego półwiecza wargowe miękkie coraz częściej wymawiano asynchronicznie: z opóźnieniem wzniesienia środkowej części grzbietu języka w stosunku do artykulacji wargowej. W wyniku takiej wymowy po wargowych wyodrębnia się miękkość w postaci j. ten typ wymowy, charakterystyczny pierwotnie dla gwar północnopolskich, stał się obecnie normą wymawianą w języku ogólnym.
Polskie zmiękczenia welarnych k, g Spółgłoski welarne k, g pierwotnie mogły występować wyłącznie przed samogłoskami tylnymi. Połączenia ich z samogłoską przednią lub j powodowało palatalizację.
W języku polskim po wokalizacji jerów oraz ściągnięciu grup samogłoskowych k, g mogły występować przed samogłoską przednią e, która pochodziła:
Z jeru tylnego mocnego
Ze ściągnięcia dwóch samogłosek rozdzielonych pierwotnie j typu aje, oje
Takie e nie miękczyło poprzedzających spółgłosek, więc k, g w połączniu z nimi były wymawiane twardo ke, ge. W XV wieku spółgłoski welarne w połączeniach ke, ge oraz ky, gy uległy zmiękczeniu i przeszły odpowiednio w kie, gie oraz ki, gi.
Zmiękczenie to nosi nazwę czwartej polskiej palatalizacji tylnojęzykowych k, g: