nazwy miejscowe – toponimy
W polskiej literaturze naukowej najpowszechniej zajmowano się nazwami miejscowymi (i osobowymi). Badano ich pochodzenie i znaczenie wynikające z ich budowy słowotwórczej, dochodząc do motywów ich powstania.1
Nazwy miejscowości mogą pochodzić od wyrazów pospolitych, od nazw osobowych i od innych nazw geograficznych. Część z nich są to nazwy równe wyrazom pospolitym, nazwom osobowym lub innym geograficznym. Większość toponimów została jednak utworzona na drodze derywacji, czyli poprzez dodanie jakiegoś formantu nazwotwórczego. Spotykamy na ziemiach polskich taże nazwy miejscowe w postaci wyrazów złożonych, zrostów i zestawień.
transonimizacja – proces przenoszenia nazw własnych z jednego obiektu na inny, przenoszenie nazw własnych w obrębie nazw własnych.
Według klasyfikacji Witolda Taszyckiego nazwy pochodzenia słowiańskiego, w tym także polskie, dzieli się na takie, które zawsze były nazwami miejsc i takie, które początkowo określału grupy ludzi, a następnie miesca przez nie zamieszkane. W obrębie tego podziału wyróżnia się następne znaczeniowe typy nazw: topograficzne, kulturalne (kulturowe), dzierżawcze, patronimiczne, rodowe, służebne, etniczne i relacyjne (wcześniej deminutywne).2
Nazwy topograficzne – od właściwości terenu (topograficznych lub fizjograficznych), cech miejsca, w którym zakładano osadę, np.: ukształtowanie – Brodnica, Góra, Ostrów; rodzaj gleby – Iława, Kalisz (kał ‘błoto’); położenie w stosunku do rzek – Krynica, Międzyrzecze, Ujście – w tym nazwy miejscowe ponowione z nazw rzecznych lub utworzone za pomocą przyrostków; roślinność – Brzeziny, Jabłonna; zwierzęta – Jastrzębie, Pajęczno. Nazwy te tworzone są na drodze onimizacji lub transonimizacji albo na drodze derywacji słowotwórczej za pomocą przyrostków jak –ica, -no, -sk(o).
Nazwy kulturowe – związane z działalnością człowieka, np.: sposób uzyskiwania ziemi pod uprawę roli i zabudowania – Łask (łaz ‘trzebież w lesie), Trzebinia, Praga (prażyć ‘palić, wypalać’); związane z obronnością, zabezpieczeniami przed wrogiem – Przeworsk (przewora ‘zapora’), Ogrodzieniec; budownictwo i osadnictwo – Grodzisk, Grójec, Nowogród, Siedlce (siodło ‘siedziba’); handel – Nowy Targ w tym dni tygodnia w których odbywał się handel – Środa Śląska, Piątek; z członem Wola oznaczającym w średniowiecznym prawie zwolnienie na czas jaiś od daniny nowo zakłdanych osad – Zduńska Wola; od wytworów ludzkich – Izbica (izba ‘chata’), przetwarzanie kruszczów, minerałów – Kuźnice, Hucisko; związane z kultem – Kalwaria Zebrzydowska, Cerekwica. Tworzone są zawrówno przez samą zmianę znaczenia i funkcji wyrazów pospolitych, jak i przy zastosowaniu przyrostków nazwotwórczych i derywacji fleksyjnej. Często występują tu nazwy zestawione, dwuwyrazowe.
Nierzadkie są wypadki nadawania nazwy żartobliwej dla ośmieszenia mieszkańców lub samej miejscowości, np.: Budzyń (‘licha część wsi’), Kapinos dziś Kampinos, Kozirynek dziś Radzyń Podlaski, Mrzygłód, Ryczywół, Wesoła. Przedstawiciele szlachty nazywali także zakładane przez siebie miejscowości od herbu, np.: Lewartów dziś Lubartów (herb Lewart), Nałęczów (herb Nałęcz), Raków (herb Warna, na którym widniał wysunek raka), Rawa, Toporów (herb Topór).3
Nazwy dzierżawcze – utrwaliło się w nich imię lub przezwisko, później nazwisko właściciela lub pierwszego założyciela osady, grodu, wsi czy miasta.
Nazwy patronimiczne (odojcowskie) – oznaczały najpierw synów (potomków) osoby, której imię lub przezwisko występuje w podstawie nazwy, np.: od słowiańskich imion złożonych – Budzisławice, Wyśmierzyce (Wyszemir); od zdrobnień – Boleszkowice (Boleszek < Bolesław); od przezwiska – Lechanice, dawniej Lichanice (od lichy); od imion chrześcijańskich – Abramowice, Idzikowice, Jerzmanowice (Jerzman < Herman). Nazwy te tworzone też były od nazw godności kościelnych i urzędów – Biskupice, Dziekanowice – były to miejscowości należące do uposażenia biskupa albo dziekana.