ROZWÓJ SPOŁECZNO-EMOCJONALNY DZIECKA

OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY

PRZYWIĄZANIE

Rodzice dziecka i emocjonalna atmosfera domu mają ogromny wpływ na to , jaką osobą stanie się dziecko. Krytyczne są zwłaszcza postawy rodziców wobec małego dziecka w pierwszych latach jego życia. Niemowlę może odbierać uczucia rozwijające u niego poczucie, że jest kochane i bezpieczne lub też skłaniające je do niepokoju i nieufności.

Zwłaszcza wczesny rozwój osobowości i rozwój społeczny są w szczególny sposób kształtowane przez kontakty niemowlęcia z osobą bliską, na którą czeka i której ufa. Przywiązanie bądź emocjonalna więź małego dziecka i opiekuna jest bardzo ważnym składnikiem zdrowego funkcjonowania. Przywiązanie jest pierwszą ścisłą relacją z inną osobą i uczy małe dziecko, że można innym ufać.

Dzieci tworzą silne przywiązanie do obojga rodziców. Jednak poczucie bezpieczeństwa w przywiązaniu do jednego z rodziców zależy zazwyczaj od poczucia bezpieczeństwa w relacjach z drugim rodzicem. Z czasem przywiązanie zaczyna się odnosić do tych szczególnych relacji, które sprawiają, że niektórzy ludzie stają się dla danej osoby bardzo ważni, a inne osoby niełatwo mogą je zastąpić. W miarę rozwoju dzieci zaczynają się przywiązywać do „najlepszych przyjaciół”.

Istnieją pewne analogie między tym, jakie były relacje ludzi z rodzicami a tym, jak reagują oni na swych intymnych partnerów. Na przykład więź między rodzicami i małymi dziećmi częściowo wiąże się z odpowiedzialnością i wrażliwością rodziców.

To czy w ciągu pierwszych kilku lat życia dzieci czują radość, czy są nieszczęśliwe, zależy od wrażliwości rodziców na ich potrzeby i chęci zaspokojenia tych potrzeb. I podobnie nastrój jednostki zdecydowanie zależy od tego, czy partner odpowiada na jej, czy jego potrzeby uczucia i utwierdza w przekonaniu, że relacja będzie trwała.

Małe dzieci, których rodzice reagują na ich krzyk lub gesty zbliżeniem się i stale okazują im swą miłość, mają wiele pozytywnych cech. Na przykład czują się bardziej szczęśliwi, wykazują też mniejszą podatność na rozpacz, chętniej badają swe otoczenie i łatwiej wchodzą w interakcje z osobami obcymi niż dzieci, których rodzice są mniej czujni na sygnały płynące od dzieci. Osoby posiadające poczucie bezpieczeństwa dzięki przekonaniu, że w razie potrzeby ich partnerzy będą obecni i dostępni, są bardziej zrelaksowane, w mniejszym stopniu nastawione obronnie i mniej znużone, bardziej spontaniczne i twórcze.

Do zachowań sprzyjających przywiązaniu rodzic- dziecko należą: trzymanie na rękach, dotykanie, uśmiechanie się i utrzymywanie kontaktu wzrokowego.

WSKAŹNIKI PRZYWIĄZANIA

Poza dążeniem do utrzymywania kontaktu z opiekunem istnieje kilka innych widocznych reakcji niemowlęcia wskazujących na rozwój przywiązania. Jedną z nich jest reakcja uśmiechu. W pierwszym miesiącu życia niemowlę może przejawiać odruch uśmiechania się. Uśmiech ten ma charakter fizjologiczny i w ten sposób noworodek może reagować na różne bodźce, na bodźce wewnętrzne (np. na bańkę gazu w żołądku), karmienie, bądź gładzenie policzka. Odruchowy uśmiech nie jest reakcją społeczną.
Uśmiech społeczny pojawia się między 2. i 3. miesiącem życia. Jest to prawdziwy uśmiech, ponieważ wiadomo, że może wywołać go obecność opiekuna, głos, ruch lub pewne dźwięki. Wiele niemowląt równocześnie uśmiecha się, szeroko otwiera oczy i wydaje dźwięki gruchania. Jest to tzw. „ reakcja witania”. Odwzajemnienie reakcji powitania przez opiekuna często sprawia , że niemowlę powtarza to zachowanie.

Selektywny uśmiech społeczny pojawia się w przybliżeniu między 5. i 6. miesiącem życia. Zamiast uśmiechać się w sposób niezróżnicowany, jak dzieje się w przypadku uśmiechu społecznego, obecnie uśmiech jest kierowany wyłącznie do znanych społecznych obiektów, takich jak matka lub inni znani dziecku opiekunowie. W tym wieku niemowlę szybko rozpoznaje obce twarze, których widok wywołuje u dziecka zahamowanie.

Selektywny uśmiech społeczny wiąże się z innym przejawem rozwijających się zachowań przywiązania, zwanym lękiem przed obcymi. W czasie pierwszych 6 miesięcy życia niemowlęta nie okazują niezadowolenia na widok nieznanych twarzy. Jednak na obecnym etapie rozwoju, gdy pojawia się obca osoba, dziecko przejawia niepokój i ostrożność. Jest ono bowiem w stanie wykryć zauważalną różnicę, porównując twarz obcej z umysłowym obrazem rysów twarzy opiekuna, przechowywanym w rozwijającym się umyśle. Wzrastający poziom świadomości poznawczej wiąże się więc zarówno z lękiem przed nieznaną osobą , jak i rozwojem społecznego uśmiechu. Jak można oczekiwać, ogólny poziom niezadowolenia obniża się, gdy obecny jest opiekun, gdy nieznana osoba zbliża się do niemowlęcia nie wykonując gwałtownych ruchów i okazuje mu pozytywne uczucia i gdy obcy zachowuje się w sposób naturalny.

Warto zaznaczyć , że już kilkudniowe noworodki przejawiają pewne oznaki różnicowania twarzy matki i twarzy obcej osoby. Noworodki mające od 12 do 36 godzin życia wykazują więcej reakcji ssania, gdy ujrzały obraz twarzy swej matki, niż wtedy, gdy widziały obraz nieznanej twarzy.

Innym wskaźnikiem przywiązania jest lęk przed rozstaniem występujący około 12. miesiąca życia. Rozdzielenie z opiekunem prowadzi zwykle do zdecydowanego protestu i rozpaczy niemowlęcia. Jednak nasilenie protestu i rozpaczy zależy od sytuacji, w jakiej się ono znajduje. Na przykład zarówno znajomość otoczenia, w tym przedmiotów i ludzi, jak też posiadanie przejściowego obiektu przywiązania( np. lali- przytulanki bądź nadmuchiwanego zwierzaka) może zmniejszyć uczucie niepokoju i stopień nasilenia protestu.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

PŁACZ

Niemowlę płacze równocześnie całym ciałem, wyrażając swe przeżycia. Robi to głównie, gdy jest głodne lub ma inne wewnętrzne dolegliwości. Płacz wywołany jest też przez zmęczenie i napięcia środowiskowe. Zdolność rodzica do uspokojenia dziecka i dostarczenia mu ciągłej stymulacji podczas tych wybuchów emocji jest krytyczna zarówno dla długości, jak i intensywności płaczu-krzyku.

Pod koniec pierwszego roku życia zmniejsza się globalna ilość płaczu-krzyku., a ekspresja ciała staje się łagodniejsza. Z czasem dziecko płacze coraz rzadziej. Przyczyny płaczu zależą od sytuacji takich, jak separacja od opiekuna , nieznane i budzące lęk sytuacje, ból fizyczny lub frustracja, gdy cele okażą się nieosiągalne.

ŚMIECH I HUMOR

We wczesnym okresie życia uśmiechanie się i śmiech stanowią część mozaiki i reakcji emocjonalnych jednostki.

Warto przypomnieć, że uśmiech wywołuje zazwyczaj dźwięk głosu ludzkiego i że może on ewentualnie służyć jako wskaźnik przywiązania do opiekuna. Do uśmiechu prowokują też dziecko interesujące zjawiska , takie jak poruszające się, błyszczące przedmioty lub dźwięk głosów innych ludzi.

Proste interakcje z dorosłymi też mogą doprowadzić dziecko do uśmiechu lub śmiechu. Na przykład niemowlę może się uśmiechnąć, co wywołuje u matki uśmiech. Z koeli reakcja matki motywuje dziecko do ponownego uśmiechania się. Z czasem śmiech zaczyna kojarzyć się z innymi rodzajami stymulacji (np. z łaskotaniem) lub z dobrym samopoczuciem. Gry, historyjki i telewizja również od wczesnych lat życia mogą rozwijać humor. Podobnie jak inne emocje, także i wesołość pełniej rozwija się w miarę jak dziecko rośnie, i coraz bardziej dojrzewają jego umiejętności poznawcze.

LĘK I NIEPOKÓJ

Stopień dojrzałości małego dziecka wydatnie się łączy z wczesnymi lękami. Gdy dziecko rośnie, poszerza się jego społeczne środowisko i staje ono przed nowymi obszarami niepewności i zagrożeń. Ale to, co mogło powodować strach u młodszego dziecka, może później nie działać w ten sposób ze względu na bardziej zaawansowany rozwój jego zdolności poznawczych. Sugeruje to, że indywidualna podatność emocjonalna na pewne lęki z wiekiem wzrasta. Potwierdzeniem jest fakt, iż we wczesnym dzieciństwie zmniejsza się lęk przed obcymi, ale za to wzrasta strach przed wyimaginowanymi stworami. W wypadku wszystkich przystosowań emocjonalnych dziecko niewątpliwie potrzebuje wsparcia, pokierowania i subtelnego zrozumienia dorosłych, by mogło sobie poradzić z lękami.

Niepokój, stan wewnętrznej obawy przed subiektywnym niebezpieczeństwem, również pojawia się w niemowlęctwie.

Dobrymi przykładami takiej emocjonalnej reakcji są omówione wcześniej niepokój przed obcymi i przed separacją. W miarę poszerzania się środowiska społecznego małe dzieci mogą zetknąć się ze stresującymi sytuacjami. Ich niepokój mogą wywołać również wymagania rodziców takie, jak odstawienie od piersi, jedzenie o określonych porach dnia i trening czystości, jak też traumatyzujące sytuacje – maltretowanie bądź pobyt w szpitalu.

GNIEW I AGRESJA

Gniew i agresja często są skutkiem zablokowania możliwości osiągnięcia upragnionego celu. Gdy pojawia się taka przeszkoda, dziecko próbuje ją osunąć. Najłatwiej można zauważyć taką reakcję, gdy grozi mu utrata matki. Często gniew pojawia się po raz pierwszy, gdy rzeczywiście zdarza się taka separacja. Zachowanie gniewne staje się zdecydowanie częstsze w miarę stykania się dziecka z coraz większą liczbą wymagań. Szczególnie powszechne są w tym czasie wybuchy wściekłości. Szczególnie trudne dla niemowlęcia i małego dziecka jest dostosowanie się do opieki osobistej i treningu społecznego. Ujawnianie gniewu często jest następstwem surowych wymagań podczas treningu czystości, ubierania, jedzenia, przerywania ulubionych czynności w czasie zabawy i gdy dziecko jest zmuszone do pójścia spać. Rozdrażnienie dziecka często może być skutkiem innych przyczyn, jak moczenie nocne, zmęczenie czy choroba.

WCZESNE DZIECIŃSTWO

WPŁYW RODZINY NA ROZWÓJ DZIECKA

Rodzina nie tylko przekazuje dzieciom sposoby właściwego postępowania, wartości i wiedzę, ale tworzy też takie otoczenie emocjonalne, w którym mogą czuć się kochane i akceptowane. To właśnie otoczenie odgrywa krytyczną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka i w jego społecznym rozwoju. Długi okres zależności dziecka podkreśla nadrzędność wpływu rodziny.

Pewne czynniki związane z interakcją między dzieckiem a rodziną, są szczególnie istotne w okresie wczesnego dzieciństwa. Na przykład bardzo ważne jest , czy dziecko otrzymuje od rodziców wsparcie, porady, zrozumienie, zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. Ważne są również relacje z rodzeństwem oraz formy stosowanej przez rodziców dyscypliny. Mówiąc ogólnie, poczucie tożsamości i przynależności do rodziny, a także ciepło i serdeczność mają ogromny wpływ na rozwój osobowości oraz rozwój społeczny dzieci.

STOSUNKI MIĘDZY RODZEŃSTWEM

Stosunki między rodzeństwem wprowadzają do życia rodzinnego znaczący wymiar i wywierają jedyny w swoim rodzaju wpływ na rozwijającą się osobę. Reprezentują bliskie związki międzyludzkie i uczą nadawania znaczenia obustronności i wzajemności interakcji, jak również umiejętności dzielenia się przywilejami i uczuciami. Ich zalety przewyższają wady. Można dostrzec, że w przebiegu całego cyklu życiowego rodzeństwo wzajemnie się wspiera i pomaga sobie.

Jednak na początku zazwyczaj dzieje się tak, że rodzeństwo odkrywa konieczność dzielenia się rzeczami i rywalizowania o to , co daje dom. W związku z tym u wielu pierwotnych dzieci można dostrzec skłonność do przeżywania niepokoju. Tendencja ta występuje zwłaszcza wtedy, gdy dzieci są w wieku przedszkolnym. Uczucie niepokoju może dać początek rywalizacji między rodzeństwem, rozumianej tu przede wszystkim jako forma współzawodniczenia o uwagę rodziców. Jeśli tylko pierwsze dziecko jest wystarczająco duże, aby dostrzec, iż trzeba będzie dzielić się matką z nowo narodzonym bratem czy siostrą, to można spodziewać się u niego sporej dozy zazdrości w ciągu wczesnych lat.

Do rywalizacji między rodzeństwem może przyczyniać się także przesadna pobłażliwość wobec jednego z dzieci. Jeśli różnica wieku pomiędzy rodzeństwem jest niewielka, to starsze dzieci nadal będą oczekiwać dzielenia się przywiązaniem matki. Jeśli jest ona większa niż trzy lata, dzieci mogą już rozwijać innego rodzaju zainteresowania, często powodujące spadek odczuwanej zazdrości. Na przykład jedno z badań ujawniło, że łatwiejsze jest wchodzenie w rolę starszego brata czy siostry, jeśli dzieci mają pozytywne doświadczenia w relacjach z rówieśnikami i potrafią radzić sobie w sytuacjach konfliktowych.

Rywalizacja między rodzeństwem utrzymuje się niekiedy przez całe lata i nie jest to wyjątkowe zjawisko. Wprost przeciwnie, wydaje się ono normą. Najbardziej intensywne współzawodnictwo wykryto między siostrami , ale może być to efekt bardziej otwartej ekspresji uczuć u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety mają tendencję do ujawniania swoich stanów emocjonalnych, dyskutowania problemów i dzielenia się przeżyciami.

Inne rodzeństwa mogą się nienawidzić i unikać wzajemnych kontaktów. Biorąc pod uwagę czas przebiegu ich wzajemnych relacji, wydaje się, że potencjalnie najbardziej burzliwym okresem jest okres dorastania. Niekiedy stosunki między rodzeństwem cechuje zarazem miłość i nienawiść; uczucia te istnieją obok siebie w niepewnej równowadze. Warto też dodać, że znęcanie się rodzeństwa nad sobą jest częstsze niż mogłoby to wynikać z obrazu dzisiejszych rodzin.

DYSCYPLINOWANIE DZIECKA

Zgodnie z definicją dyscyplina polega na uczeniu akceptowanych form postępowania czy zachowania. Celem dyscypliny jest wychowanie dzieci na odpowiedzialnych ludzi i doprowadzenie do tego ,aby zdawały sobie sprawę z konsekwencji własnego zachowania.

Istnieje kilka stylów dyscypliny rodzicielskiej, choć nie zawsze udaje się zaklasyfikować rodziców do jednej tylko kategorii. Często jest raczej tak, że rodzice, wychowując dzieci, mieszaj różne sposoby postępowania. W przypadku preferowania autorytarnej formy kontroli dążą do kształtowania i kontrolowania zachowania swych dzieci za pomocą egzekwowania ustalonych standardów postępowania. Środkami służącymi do egzekwowania właściwego sposobu postępowania jest nacisk na posłuszeństwo oraz stosowanie kar i okazywanie swojej rodzicielskiej władzy. Dla autorytarnej formy kontroli są także charakterystyczne próby ukierunkowania aktywności dzieci, ale w bardziej racjonalny sposób. Pomimo stanowczości w rozciąganiu kontroli nad dzieckiem rodzice akcentują też konieczność dochodzenia w rozmowie do kompromisów oraz próbują wyjaśnić mu przyczyny utrzymywania dyscypliny. Na koniec można wyróżnić permisywną formę kontroli, polegającą zazwyczaj na unikaniu kar oraz akceptującym i afirmującym postępowaniu wobec dziecka. Rodzice konsultują się z dziećmi przed podjęciem ważnych dla nich decyzji i wyjaśniają im reguły rządzące rodziną.

Najbardziej sprzyjającą atmosferę w rodzinie zdaje się tworzyć autorytatywna metoda kontroli. Stosunki demokratyczne przyspieszają rozwój zachowań charakteryzujących się niezależnością i wiarą w siebie. Ponadto, dzieci wychowane w domach autorytatywnych mają tendencję do takiego sposobu bycia , który wzmaga skłonność do współpracy oraz wrażliwość na potrzeby innych.

MALTRETOWANIE

W istocie, wiele dzieci żyje w domach pozbawionych harmonii i w negatywnym emocjonalnie klimacie. Jednym z takich problemów rodzinnych, przybierającym w ostatnich latach zatrważające rozmiary, jest maltretowanie dziecka. Oszacowano, że co roku około milion dzieci pada ofiarą maltretowania. Zjawiskiem powszednim stają się złamania kości, rany, wstrząśnienia mózgu, zwichnięcia kończyn, otarcia skóry. Zbyt wiele też mnoży się przypadków seksualnego i emocjonalnego znęcania się nad dzieckiem, zaniedbań i porzuceń.

Jakie czynniki mają wpływ na maltretowanie dzieci przez rodziców? Naciski w pracy, dom, trudności finansowe, niski poziom samoakceptacji, doświadczenia rodziców z przeszłości, gdy sami byli maltretowani- są to często cytowane przyczyny stosowania przemocy.

Wśród maltretujących jest wiele osób samotnych, często depresyjnych, które nie nauczyły się nigdy, jak można opanować agresję. Znęcanie się rodziców nad dzieckiem wzrasta w przypadkach chorób fizycznych, zajścia w ciążę i porodu w nieodpowiednim momencie życia oraz niewielkiej zdolności rodzica do empatii w relacjach z dziećmi. Jest to szczególnie prawdopodobne wtedy, gdy mamy do czynienia ze stresem społecznym, izolacją społeczną oraz z dysfunkcją rodzinną. Ponadto istnieją dowody, że w przypadku dzieci uważanych za trudne ze względu na temperament czy ujawniających problemy zdrowotne, wzrasta ryzyko, że staną się ofiarami maltretowania.

Szczególnie przykry jest fakt, że w konsekwencji maltretowane dziecko będzie w przyszłości znęcać się nad innymi. W wielu przypadkach wzrasta ryzyko pojawienia się agresywnych, autodestrukcyjnych zachowań, niepowodzeń szkolnych oraz działań przestępczych.

Warto zaznaczyć, że dziecko nie musi stać się faktyczną ofiarą, aby wystąpiły u niego zachowania nieprzystosowawcze. Wiele maltretowanych dzieci ujawnia ponadto brak poczucia bezpieczeństwa, nieufność, słaby rozwój pojęcia ja oraz ogólnie niskie poziomy wiary w siebie i niezależności.

KAZIRODZTWO I SEKSUALNE WYKORZYSTYWANIE DZIECKA

Maltretowanie dziecka występuje też w postaci przymusu seksualnego. Jest to rodzaj gwałtu pojawiającego się nie tylko w rodzinie, ale i poza nią. Kazirodztwo oznacza kontakt seksualny między członkami najbliższej, ze względu na więzy krwi, rodziny. Z kolei wykorzystywanie seksualne dziecka oznacza kontakt seksualny pomiędzy dorosłym a dzieckiem, którzy nie są ze sobą spokrewnieni. Oba zjawiska odnoszą się do interakcji między dzieckiem a dorosłym, w której dziecko staje się dla takiej osoby obiektem stymulacji seksualnej.

KAZIRODZTWO

Praktycznie każe społeczeństwo zakazuje wchodzenia w związki seksualne w obrębie rodziny. Zakaz ten określany jest często mianem tabu kazirodztwa.

Powszechność kazirodztwa jest trudna do oszacowania, ponieważ czyn ten ma miejsce za zamkniętymi drzwiami i większość ofiar żyje z poczuciem tajemnicy oraz w izolacji. Średni wiek dziecka spotykającego się z tym rodzajem seksualnego gwałtu wynosi 11 lat, natomiast początek tego rodzaju aktywności seksualnej przypada na 5.-8. rok życia. Wbrew przekonaniom kazirodztwo nie jest jedynie problemem biednych rodzin, wykrywa się je w każdej społeczno- ekonomicznej oraz edukacyjnej grupie.

W wielu przypadkach kazirodczych stosunków między ojcem a córką matka ma świadomość tego co się dzieje . Jednakże dość dużo matek z wyboru pozostaje na uboczu, być może dlatego, że same były ofiarami związków kazirodczych albo czują się aż tak niepewne i zagrożone ze strony swoich mężów czy innych znaczących ludzi, że są jak sparaliżowane. Widząc pasywną postawę matki, dziecko często poszukuje innej- dostępnej mu i zapewniającej bezpieczeństwo- osoby, z którą mogłoby nawiązać komunikację. Jednakże tak postępując, zwiększa ryzyko, że nie tylko ta osoba mu nie uwierzy, ale nawet je odrzuci.

SEKSUALNE WYKORZYSTANIE DZIECKA

Problem ten narasta w znaczącym tempie, choć bardzo niewiele przypadków wychodzi na jaw. Badania pokazują, że chłopcy rzadziej są ofiarami tego typu przestępstw niż dziewczynki. Na przykład kanadyjska ekspertyza wykazała, że wśród badanych mężczyzn tylko 6% stwierdziło, że byli molestowani przed ukończeniem 15. roku życia i niemal 10%- przed 18. rokiem życia. Z kolei inne badania wykazały, że około 10%respondentów doświadczyło w dzieciństwie różnych przejawów seksualnego molestowania.

W studium obejmującym afroamerykańskich studentów collegu wykazano, że 12 % badanych mężczyzn i 25% badanych kobiet stało się przed 17. rokiem życia ofiarą seksualnego wykorzystania. Jednak wielu badaczy uważa, że dokonane na chłopcach przestępstwa seksualne są znacznie rzadziej zgłaszane i ujawniane w porównaniu do przestępstw dokonywanych na dziewczętach. Ponadto zjawisko to jest prawdopodobnie bardziej powszechne, niż wcześniej zakładano.

WPŁYW GRUPY RÓWIEŚNICZEJ NA ROZWIJAJĄCE SIĘ DZIECKO

Ważnym kryterium społecznej dojrzałości jest wyjście poza krąg rodziny i zdolność kontaktowania się z innymi ludźmi. Interakcje w obrębie grup rówieśniczych stwarzają szanse coraz pełniejszego rozumienia zachowań i ich wpływu na inne jednostki. Umożliwiają też pogłębianie się niezależności, kompetencji i udzielają emocjonalnego wsparcia. Ponadto relacje z rówieśnikami mogą stać się źródłem bardziej złożonej i pobudzającej sensorycznie stymulacji w porównaniu do tej, którą tworzy wyłącznie domowe środowisko.

Rozwój jest wielowymiarowy i oddziałuje na całą osobę. Z tego też względu wpływy rówieśników i rodziny są dodatkowymi czynnikami rozwoju, ponadto oddziaływania te wchodzą z sobą w interakcję. Czasami normy obowiązujące w grupie rówieśniczej są odzwierciedleniem wpływu dorosłych, ale w innych wypadkach ich źródłem jest sama grupa.

Nie zawsze też istnieje harmonia pomiędzy oddziaływaniami rówieśników i dorosłych. Choć czasami charakteryzuje je znaczna zgodność, to niekiedy wpływy rówieśników i rodziny wywierają sprzeczne naciski, które mogą z kolei doprowadzić do konfliktu.

Sposoby reagowania dziecka na te naciski są wielorakie. Willard Hartup utrzymuje, że czasami rozstrzygają o tym wartości oraz sposób zachowywania się w określonej sytuacji. Innym razem najważniejszymi wyznacznikami reakcji są: atrakcyjność grupy rówieśniczej, zakres kontaktów z przyjaciółmi, stopień, w jakim grupa funkcjonuje jako układ odniesienia, adekwatność przystosowania się rodziny. Wpływy grupy potęgują się zwykle wtedy , gdy tworzy ona większe środowisko, gdy dziecko spędza z jej członkami sporo czasu oraz gdy wzrasta liczba wzajemnych kontaktów.

Pamiętajmy jednak , aby pojmować rozwój jako zintegrowaną całość, nie możemy traktować tego procesu jako jednostkowego (pojedynczego ) aspektu wzrastania. Na rozwój grupy rówieśniczej oddziałuje wiele sił, są to między innymi czynniki poznawcze, osobowościowe, emocjonalne i rodzinne. Żadna z tych płaszczyzn rozwojowych nie może być rozpatrywana w próżni.

WPŁYW ZABAWY NA ROZWIJAJĄCE SIĘ DZIECKO

W ciągu całego dzieciństwa zabawa jest ważną społecznie aktywnością. Dzięki niej dzieci mogą lepiej zrozumieć siebie i swój stosunek do innych. Grupowe zabawy w okresie wczesnego dzieciństwa wzmagają wrażliwość na potrzeby innych oraz rozwijają ducha współpracy. Pomagają też dzieciom zrezygnować z własnej wyjątkowości i z traktowania siebie jako centralnego układu odniesienia.

W tym okresie życia zbiorowa zabawa odbywa się zwykle w małych grupach, które są restrykcyjne i krótkotrwałe. Wiele grup przerywa zabawę już po 10 czy 15 minutach. Na tak krótki czas jej trwania mają wpływ liczne czynniki, między innymi niewielka sprawność w zakresie współdziałania oraz impulsywność w przejawianiu żądań, aby zakończyć jedną zabawę i rozpocząć drugą. Wysoka jakość edukacji w okresie wczesnego dzieciństwa niesie ze sobą potencjał progresywnych zmian aktywności zabawowej, Dzieci zapisane do placówek dbających o dobre wychowanie już w młodszym wieku demonstrowały bardziej złożone formy zabawy, w większym też stopniu angażowały się w złożoną pod względem strukturalnym aktywność zabawową w porównaniu do dzieci, które uczęszczały do ośrodków minimalnie realizujących adekwatne do ich wieku rozwojowego programy.

Przemijająca wartość zabaw grupowych polega na wywiązywaniu się z zadania uczestnictwa w nowych zgromadzeniach na raczej ustalonych zasadach. Niektóre dzieci są w tym lepsze od innych, może dlatego , że są bardziej otwarte, towarzyskie i ogólnie biorąc mają większe poczucie bezpieczeństwa w relacjach interpersonalnych. Milczące, nieśmiałe i wstydliwe dziecko może mieć z tym większe trudności.

Zabawa grupowa stopniowo uczy dzieci, iż pewne zachowania są oczekiwane i że konieczne jest postępowanie według pewnych reguł. Co więcej środowisko, w którym dziecko bawi się , nauczy je, jak ważne jest dzielenie się oraz praca ukierunkowana na osiągnięcie celów grupowych. Dzieci uczą się tych procesów społecznych w toku wzajemnych oddziaływań oraz w trakcie kontaktowania się z dorosłymi w sytuacjach wymagających nadzoru i porad dorosłych. Często przejawianie przez rodziców inicjatywy w czasie aktywności zabawowej z przedszkolakami łączy się z wyższym poziomem prospołecznego zachowania tych dzieci, niższym poziomem ich aspołecznych zachowań oraz- w przypadku tylko chłopców- z wyższą akceptacją rówieśników. Ponadto okazuje się, że stopień, w jakim rodzice włączają dzieci w proces aranżowania swobodnej (nieformalnej) aktywności zabawowej, jest pozytywnie związany z częstością inicjowania przez dzieci własnych kontaktów z rówieśnikami.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

Lęk

Lęki dziecięce stanowią dobrą ilustrację tego, jak pogłębiające się zdolności do twórczego, obdarzonego wyobraźnią myślenia wpływają na ekspresję emocjonalną. Ponieważ dzieci nie mogą jeszcze zrozumieć wielu poznawczych obiektów i zdarzeń, często je wyolbrzymiają. Odwołajmy się przykładowo do odprawianych przez wiele dzieci rytuałów w porze wieczornej. Niektóre nie odważą się wejść samotnie do ciemnej sypialni, inne nie opuszczą oświetlonego holu, dopóki nie odszukają po omacku wyłącznika światła umieszczonego na ścianie swojej sypialni. Jeszcze inne, zanim nadejdzie pora pójścia do łóżka, przeszukają szafę sprawdzając, czy nie ma tam wyimaginowanego stworzenia. Są też dzieci, które zaglądają pod łóżko, aby upewnić się, że coś tajemniczego i nie znanego nie wyciągnie nagle ręki i nie pochwyci ich, zanim wskoczą pod kołdrę. Dzieci wiedzą, że nie mogłyby usnąć spokojnie, dopóki nie wypełniłyby tych strasznych zadań.

Istnieje kilka oczywistych trendów w rozwoju leków. Dziewczynki na przykład zdają się być bardziej podatne na odczuwanie leków niż chłopcy. Jednakże chłopcy zgłaszają na ogół większą różnorodność leków. W porównaniu do dzieci wywodzących się z niższych klas społecznych dzieci pochodzące z rodzin o wyższym statusie przeżywają więcej lęków, zwłaszcza tych, które odnoszą się do własnego zdrowia i poczucia bezpieczeństwa. Lęki zgłaszane przez dzieci pochodzące z niższych klas społecznych mają zazwyczaj bardziej nadprzyrodzony charakter.

Gniew i agresja

Ekspresja gniewu zmienia się wraz z wiekiem. Nieukierunkowane fizycznie przejawy wybuchów gniewu, takie jak kopanie czy uderzanie, są coraz rzadsze po skończeniu 2. roku życia. Jednak uwidaczniająca się w okresie poniemowlęcym skłonność do napadów złości utrzymuje się przez kolejne lata wczesnego dzieciństwa. Na dodatek nasila się stosowanie pogróżek i obelg. Można by zatem powiedzieć, że ilość gniewu i agresji wciąż zdaje się być zachowana, zmieniają się tylko jej formy.

Istnieją dwa typy agresji. AGRESJA INSTRUMENTALNA jest ukierunkowana na zdobywanie obiektów, terytorium lub przywilejów. WROGA AGRESJA ( lub inaczej agresja motywowana wrogością) wymierzona jest w inne osoby z intencją sprawienia im bólu. U dzieci występuje przede wszystkim agresja instrumentalna.

Wybuchy gniewu i agresji można określić na podstawie pewnych czynników. Chłopcy na przykład zwykle okazują gniew i agresywność w bardziej otwarty sposób, aczkolwiek to czynniki społeczne przyczyniają się do większego rozpowszechnienia wśród chłopców tego typu emocjonalnej ekspresji.

Warto też podkreślić, że pewne elementy środowiska domowego wiążą się z ekspresją zachowań agresywnych. Na przykład dzieci agresywne często są wychowywane przez agresywnych rodziców, ci ostatni nierzadko stają się modelami prezentującymi ten typ zachowań. Z innymi modelami ukazującymi przemoc dzieci mogą zetknąć się w gronie rówieśników oraz w trakcie oglądania telewizji, często przedstawiającej programy z wplecionym w nie wątkiem „prawa pięści”.

Warto dodać, że gniew i agresja mogą podlegać manipulacji, realizowanej przez dostarczanie znaczących wzmocnień, takich jak werbalna pochwała czy zabawki. Pozytywne wzmocnienie nieagresywnego zachowania często zwiększa szansę, że zachowanie to będzie powtarzane. Lecz stosowanie pozytywnego wzmacniania bezpośrednio po agresywnym zachowaniu, jak w przypadku bawiących się dzieci, które obdarzają aprobatą i uwagą „twardy sposób gry”, także podnosi prawdopodobieństwo utrzymywania się takiego zachowania.

Dorośli mogą postępować w różny sposób, aby zredukować dziecięcy gniew i agresję. Ważne jest, by nie ulegać dzieciom, jeśli uciekają się do agresywnych zachowań. Stanowczość jest także istotna. Dorośli powinni starać się zrozumieć, dlaczego i w jaki sposób rodzi się gniew u dziecka. Ważna jest obserwacja zdarzeń powodujących wybuchy gniewu. I wreszcie dorośli powinni zachęcać dzieci do werbalizowania uczuć, gdy opadną emocje wzbudzone przez jakieś zdarzenie.