ROZWÓJ SPOŁECZNO-EMOCJONALNY

z wykorzystaniem ujęcia socjobiologicznego

Socjobiolodzy: Wilson (1975); Dawkins (1976)

• Socjobiologia dotyczy adaptacyjnego znaczenia społecznych zachowań zwierząt
  i ludzi. Jej założenia:

• zachowanie jest zdominowane przez pragnienie wydania na świat maksymalnej liczby potomstwa zdolnego do sukcesu reprodukcyjnego;

• rodzice inwestują w swoje dzieci, by maksymalizować ich dopasowanie do środowiska, co zapewni przekazanie kopii ich genów kolejnym pokoleniom (istota miłości rodzicielskiej);

• dzieci kochają rodziców, bo przywiązanie do rodziców zapewnia im szansę ostatecznego sukcesu ewolucyjnego, jako że rodzice odwzajemniają się opieką (istota miłości dzieci do rodziców).

CZY EMOCJE SĄ WRODZONE?

• dzieci przychodzą na świat wyposażone w 3 pierwotne emocje: gniew, strach, zadowolenie (Watson, 1919);

• na początku są niezróżnicowane stany pobudzenia, które stopniowo przekształcają się w reakcje: smutku (3 tyg.); zadowolenia (3 m-ce); gniewu (4 m-ce); wstrętu (5 m-cy); strachu (7 m-cy) (Bridges, 1932);

• Stanowisko współczesne I: dziecko ma predyspozycje wrodzone do wyrażania i odczuwania podstawowych emocji: ciekawość, radość, smutek, zaskoczenie, gniew, wstręt, niechęć, strach i wstyd, które pojawiają się w takim momencie cyklu rozwojowego, kiedy są przydatne adaptacyjnie i podlegają dalszej modyfikacji (Izard, 1971, 1977);

• Stanowisko współczesne II: na początku są tylko dane ogólne stany emocjonalne (zadowolenie –niezadowolenie), z których wyodrębniają się specyficzne emocje (Sroufe, 1996); wszystko jest od początku dane w postaci grup cech (rodzin cech) (Campus, 1987).

GŁÓWNE OSIĄGNIĘCIA W ROZWOJU EMOCJONALNYM

• W okresie niemowlęcym dziecko reaguje nawet na słabe bodźce. Emocje są labilne. Ekspresja emocji jest bardzo silna, ale mało zróżnicowana.

• W wieku poniemowlęcym pojawiają się emocje złożone: duma, wstyd, poczucie winy, zazdrość i zakłopotanie. Wiąże się to z rozwojem pojęcia własnego Ja, z internalizacją norm, z oczekiwaniem aprobaty i dezaprobaty ze strony otoczenia, z rozpoznawaniem emocji innych ludzi.

• W wieku przedszkolnym następuje rozwój uczuć wyższych – intelektualnych, moralnych, estetycznych. Wyrażanie emocji coraz bardziej się indywidualizuje.

• W wieku szkolnym- wzrasta wiedza o wewnętrznych źródłach emocji oraz o możliwości jednoczesnego przeżywania różnych emocji i ich regulowania.

ROZWÓJ EMPATII (Hoffman, 2006, za: Białecka-Pikul, M., 2011))

• Empatia globalna – I połowa 1 r.ż. /brak odróżnienia siebie od innych, płacz reaktywny, zarażanie się płaczem. Słyszę płacz, to i ja płaczę/;

• Empatia egocentryczna – II połowa 1 r.ż./w reakcji na cierpienie innych smutek i płacz, a także podejmowanie działań zmniejszających własne cierpienie, np. szukanie pociechy w ramionach matki, nie wiadomo, czy dziecko odróżnia, kto cierpi – ono czy druga osoba. Mój brat płacze, to wdrapuję się na kolana mamy/;

• Empatia pseudoegocentryczna - I połowa 2 r.ż /udzielanie pomocy cierpiącym przez stosowanie takich sposobów, które jemu samemu pomagają. Mój brat płacze, to przynoszę mu moją lalkę/;

• Empatia właściwa – początki w II połowie 2 r.ż /zaczyna się rozwijać zdolność do przyjęcia perspektywy drugiej osoby. Mój brat płacze, to przynoszę mu jego misia/.

PODSTAWOWE EMOCJE

Lęk. Gniew. Radość

LĘK. W dzieciństwie lęk jest często ukrywany. Świadczą o nim:

• zachowania hałaśliwe i popisywanie się,

• unikanie sytuacji zwiastujących zagrożenie,

• objadanie się,

• paradoksalne reakcje / zbyt silne lub zbyt słabe/,

• nadużywanie mechanizmów obronnych / zwłaszcza projekcji, fantazjowania/.

• Groźnym źródłem: środki masowego przekazu,

GNIEW

• Na początku pojawia się w efekcie działania przeszkody utrudniającej poruszanie się albo w ogóle przeszkody w aktywności. Objawy – płacz, krzyk, prężenie ciała.

• Do 4 r. ż. przejawy gniewu są bardzo gwałtowne.

• Potem z form fizycznych przejawy gniewu przechodzą na formę werbalną.

• Z wyładowywania bezpośredniego gniewu dziecko przechodzi do przemieszczonego.

• Niemowlęta reagują złością na niewygody, przedszkolaki – na frustracje związane z zabawkami i poleceniami dorosłych, starsi na frustracje poczucia wartości, niezależności.

RADOŚĆ

• We wczesnym dzieciństwie powstaje w efekcie dobrego samopoczucia fizycznego - towarzyszy jej uśmiech i ogólna reakcja radosnego ożywienia.

• W średnim dzieciństwie – źródłem jest własna aktywność, np. zabawowa, w towarzystwie innych /i dająca lepszy niż u innych rezultat/.

• W późnym dzieciństwie – źródłem jest osiągnięcie wyznaczonego celu.

• W okresie dorastania – radość występuje rzadziej / powodem: inne spojrzenie na życie, krytycyzm itp./.

• W miarę lat uczymy się wyrażać radość tak, jak grupa, z którą się identyfikujemy.

Z wiekiem rozwija się samokontrola emocjonalna

• rozwija się umiejętność akceptowania przykrych przeżyć (w celu osiągnięcia równowagi emocjonalnej).

• Kontrola emocji polega na zdolności do oceny bodźców, które wywołują emocje, przed wystąpieniem reakcji oraz na umiejętności wyrażania emocji w społecznie wyrażanych wzorach zachowań.

• Brak kontroli prowadzi do trudności w uzyskaniu aprobaty społecznej, co wtórnie negatywnie wpływa na samoocenę jednostki.

RELACJA PRZYWIĄZANIA

Prawidłowy rozwój człowieka zakłada uruchomienie umiejętności nawiązywania więzi emocjonalnej z innymi ludźmi.

PRZYWIĄZANIE TO:

• więź uczuciowa z opiekunem dająca dziecku poczucie bezpieczeństwa,

• relacja pozwalająca na odczucie wrażenia bezpieczeństwa i komfortu,

• druga osoba stanowi rodzaj bezpiecznej bazy, z której można wystartować na podbój świata.

• Funkcja biologiczna: zapewnienie dziecku ochrony; funkcja psychologiczna: zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.

BADANIA HARRY’ego HARLOWA
z lat 50-tych

• Dla kształtowania relacji przywiązania ważne jest przywieranie, czyli kontakt z czymś ciepłym, miękkim i wygodnym.

NARZĘDZIA SYGNALIZACJI SPOŁECZNEJ

• SZTYWNE WZORCE ZACHOWANIA (względnie proste, stereotypowe działania, zakodowane, ale modyfikowane i rozszerzane w kontakcie ze środowiskiem (za: Schaffer, 2006).

UŚMIECH

• uśmiech fizjologiczny – i gdy jest samo, i gdy jest w towarzystwie innych osób;

• w wieku 3 – 4 tygodni - uśmiech społeczny odzwierciedlający przyjemność w reakcji na ludzką twarz lub głos;

• w wieku 2 – 3 miesięcy - reakcja witania: uśmiech połączony z gruchaniem, ożywieniem, szerokim otworzeniem oczu;

• między 5 a 6 miesiącem życia – pojawia się uśmiech selektywny jako reakcja na znane osoby, wyróżniająca je. Jednocześnie pojawia się lęk przed obcymi.

INNE ZACHOWANIA WYWOŁUJĄCE BLISKOŚĆ

• UTRZYMYWANIE KONTAKTU WZROKOWEGO;

• SAMODZIELNE ZBLIŻANIE SIĘ DO MATKI: PEŁZANIE, RACZKOWANIE, CHODZENIE.

• CHWYTANIE SIĘ MATKI, PRZYTRZYMYWANIE, WTULANIE;

• WOKALIZY, GŁUŻENIE, GAWORZENIE;

• REDUKOWANIE NA WIDOK MATKI OZNAK NIEZADOWOLENIA, NP. ZAPRZESTANIE PŁACZU.

• PRZYJEMNY WYGLĄD FIZYCZNY – DUŻE GŁOWY, OKRĄGŁE TWARZE, PULCHNOŚĆ

Twórcą teorii rozwoju przywiązania jest John Bowlby (1907 – 1990)

FAZY ROZWOJU PRZYWIĄZANIA

• I Niesprecyzowane ustosunkowania – dziecko przejawia zachowania „wywołujące bliskość”, kieruje je do wszystkich, uczy się w tym czasie odróżniać osoby bliskie.

• II Skupienie się na 1 lub większej liczbie osób – w wieku 3 miesięcy dziecko zaczyna wyróżniać te osoby, które często się nim zajmują (częściej się do nich uśmiecha), ale nadal nie boi się obcych.

• III Zachowanie oparte na bezpiecznej bazie – około 7 miesiąca życia dziecko przywiązuje się do wybranej osoby (osób). Jednocześnie pojawia się lęk przed obcymi

Mary Ainsworth (1913 – 1999)

PROCEDURA OBCEJ SYTUACJI
(każda faza ok. 3 min.)

• Dziecko eksploruje otoczenie, matka przygląda się.

• Wchodzi obca osoba, najpierw milczy, następnie rozmawia z matką, potem bawi się z dzieckiem;

• Matka wychodzi. Obca osoba podejmuje kontakt z dzieckiem;

• Matka wraca i uspakaja dziecko. Obcy wychodzi;

• Matka wychodzi, dziecko zostaje samo;

• Obcy wchodzi, podejmuje kontakt z dzieckiem;

• Matka wraca i uspakaja dziecko, obcy wychodzi.

(za: Schaffer, 2006).

WZORCE PRZYWIĄZANIA
wg Ainsworth.

ISTOTNE CZYNNIKI

• Jakość opieki;

• Macierzyńska wrażliwość na sygnały i komunikaty ze strony dziecka (ich zauważanie, stałe ukierunkowanie na dziecko), interpretowanie (empatia) i reagowania (do 1 r.ż. – dostosowanie się do oczekiwań dziecka, po 1 r.ż. – stopniowe wprowadzanie standardów społecznej poprawności zachowań)].

• Respektowanie autonomii dziecka, kontakt cielesny, swoboda okazywania emocji.

PUNKT KULMINACYJNY PRZYWIĄZANIA

• 12 miesiąc życia

RODZAJE PRZYWIĄZANIA

PRZYWIĄZANIE BEZPIECZNE

• matki takich dzieci reagują natychmiast na okazywane przez nie niezadowolenie,

• okazują im dużo uczucia,

• dostosowują swe zachowanie do ich potrzeb.

PRZYWIĄZANIE UNIKAJĄCE /lękowo-unikające/

• Arbitralność reakcji (mała skłonność matki dostosowania się do inicjatyw dziecka);

• Niezdolność do przyjmowania perspektywy dziecka;

• Nadmierna kontrola dziecka;

• Sztywność emocjonalna;

• Unikanie kontaktu cielesnego;

• ignorowanie lub odtrącanie dziecka, gdy wyraża swoje emocje (szczególnie negatywne)

za: T. Czub, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.

PRZYWIĄZANIE AMBIWALENTNE /oporne/

• Brak stałości, spójności i przewidywalności zachowań matki;

• Niska dostępność psychologiczna matki (skoncentrowana na sobie, zapomina o dziecku);

• Ignorowanie sygnałów płynących od dziecka;

• Słaba skuteczność w uspakajaniu dziecka, wychodzenie z kontaktu, gdy dziecko doświadcza napięcia.

za: T. Czub, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.

DEZORGANIZACJA PRZYWIĄZANIA

• Otwarta wrogość wobec dziecka; zadawanie mu fizycznego bólu; celowe sprawianie krzywdy i cierpienia; straszenie.

za: T. Czub, 2004, [w:] A. Brzezińska (red.). Psychologiczne portrety człowieka.

Jakość relacji dziecko – opiekun zależy przede wszystkim od:

• zasobów osobowości matki (cechy podmiotowe);

• wsparcia społecznego (w tym pomoc profesjonalna);

• doświadczeń z dzieciństwa (przymus powtórzeń, dziedzictwo społeczne, modelowanie)

Ciągłość międzypokoleniowa

• Model wczesnych doświadczeń związanych z przywiązaniem, który posiada kobieta (mężczyzna) wpływa na sposób, w jaki odnosi się do swoich dzieci; a tym samym wpływa na ich typ przywiązania.

PRZYWIĄZANIE MATEK I DZIECI

• Autonomiczni (bezpieczne przywiązanie) – opowiadają o swoim dzieciństwie w sposób szczery i spójny, uwzględniając pozytywy i negatywy. Nie są zajęci nierozwiązanymi problemami własnego dzieciństwa – zwracają uwagę na to, co komunikuje im dziecko;

• Odrzucający (lękowe przywiązanie) – odcinają się od emocjonalnej natury wspomnień z dzieciństwa, zaprzeczają problemom - niechętnie mówią o potrzebie więzi – nie są wrażliwi i nie odpowiadają na potrzeby dziecka;

• Zaabsorbowani (ambiwalentni) – nadmiernie zaangażowane we wspomnienia, przytłoczone, zdezorientowane, opowiadają o dzieciństwie w sposób niespójny – zagubieni w historii swego dzieciństwa – niespójni w traktowaniu dziecka.

(Main, 1985; za: Schaffer, 2006)

PAMIĘTAJ!!!

• W oparciu o relację przywiązania tworzymy modele związków z ludźmi;

• Stabilność relacji jest względna;

• Można być bezpiecznie przywiązanym do jednego z rodziców, a pozabezpiecznie do drugiego;

• Wyzwalaczem bezpiecznego przywiązania jest akceptacja i gotowość reagowania rodziców sygnały na sygnały od dziecka.

ROLA WYCHOWANIA

• Deprywacja miłości – chłód uczuciowy.

• Nadmiar miłości - egocentryzm, brak umiejętności nawiązania bliskiego empatycznego stosunku uczuciowego.

• Nadmiar przykrych emocji - wykształcenia się u jednostki negatywnych postaw wobec życia, a w konsekwencji gorszego przystosowania.

• W wychowaniu trzeba zapewnić możliwość katharsis emocji – czyli wyrażania zablokowanej energii emocjonalnej w postaci czynności emocjonalnych lub mówienia.