Rozwój społeczno-gospodarczy państw świata
Mierniki rozwoju gospodarczego
Do przeprowadzania klasyfikacji krajów świata stoowane są bardzo różne mierniki, m.in. społeczne, ekonomiczne, gospodarcze, demograficzne i uwzględniający jakość życia wskaźnik HDI (ang. Human Development Index - wskaźnik rozwoju ludzkości).
Wskaźniki ekonomiczne to:
♦ PKB przypadający na 1 mieszkańca,
♦ dynamika przyrostu PKB,
♦ udział poszczególnych działów gospodarki w tworzeniu PKB,
♦ stopa bezrobocia.
Wskaźniki gospodarcze to:
♦ struktura towarowa handlu zagranicznego,
♦ struktura zawodowa ludności,
♦ udział kraju w światowej produkcji energii elektrycznej,
♦ intensywność produkcji rolnej.
Wskaźniki demograficzne to:
♦ śmiertelność niemowląt,
♦ średnia długość życia,
♦ odsetek ludności -nieumiejącej czytać,
Wskaźniki społeczne mierzące poziom życia to np.:
♦ spożycie kalorii i białka,
♦ udział wydatków na żywność w budżetach domowych,
♦ liczba ludności przypadająca na l lekarza,
♦ dostęp do wody pitnej, .
Do grupy krajów wysoko rozwiniętych (KWR) zaliczane są kraje osiągające PKB na l mieszkańca ponad 15 tyś. dolarów i charakteryzujące się wysokim udziałem sektora usług w jego tworzeniu.
Do tej grupy krajów zaliczamy:
Stany Zjednoczone,
Kanadę,
Japonię,
Nową Zelandię,
Australię,
wszystkie kraje Europy Zachodniej
Izrael,
Singapur,
Koreę Południową
Hongkong.
Pomimo osiągnięcia wysokiego PKB na l mieszkańca nie zaliczamy do tej grupy arabskich krajów naftowych z uwagi na monokulturowy charakter gospodarki opierającej się na wydobyciu ropy naftowej.
Do krajów średnio rozwiniętych (KSR) zaliczamy:
Meksyk,
Brazylię,
Wenezuelę,
Argentynę,
Chile,
RPA,
Libię,
Malezję
Polskę,
Czechy, Słowację, Węgry, Białoruś, Rosję
kraje nadbałtyckie.
PKB na l mieszkańca wynosi w nich od 7 tyś. do 15 tyś. dolarów.
Kraje słabo rozwinięte (KSR) osiągają PKB na l mieszkańca poniżej 7 tyś. dolarów i charakteryzują się wysokim udziałem rolnictwa i leśnictwa w jego tworzeniu. Bogatsze z krajów słabo rozwiniętych leżą w strefie podzwrotnikowej i umiarkowanej, np.
Chiny,
Kazachstan,
Iran,
Turcja,
Ukraina.
Najbiedniejsze leżą w strefie zwrotnikowej:
Etiopia,
Sudan,
Mali,
Niger,
Nigeria i równikowej:
Demokratyczna Republika Konga.
Wskaźnik HDI uwzględnia:
- poziom PKB na l mieszkańca,
- średnią długość trwania życia,
- poziom higieny,
- poziom usług medycznych,
- odsetek osób nieumiejących czytać (w krajach słabo rozwiniętych),
- odsetek osób rozpoczynających szkołę średnią i studia wyższe (w krajach średnio rozwiniętych i wysoko rozwiniętych).
Przyjmuje się, że w KWR wskaźnik HDI przyjmuje wartości powyżej l,
w krajach średnio rozwiniętych od 0,5 do 0,8, a w krajach słabo rozwiniętych poniżej 0,5.
Ze względu na wartość HDI kraje wysoko rozwinięte to: Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Chile, Argentyna, kraje Europy Zachodniej oraz Polska, Czechy, Słowacja, Węgry i Izrael.
Kraje słabo rozwinięte to kraje Afryki Równikowej oraz Nepal, Afganistan, Bangladesz i Laos.
Pozostała najliczniejsza grupa to kraje średnio rozwinięte.
Cechy krajów wysoko rozwiniętych i słabo rozwiniętych:
Kraje wysoko rozwinięte charakteryzują się:
pod względem demograficznym:
• niskim lub ujemnym przyrostem naturalnym,
• wysoką średnią długością życia,
• starzejącym się społeczeństwem,
• dominacją zatrudnienia w III i IV sektorze,
• niską śmiertelnością niemowląt,
• niskim poziomem analfabetyzmu;
pod względem ekonomicznym:
• dobrze rozwiniętym, zautomatyzowanym przemysłem przetwórczym z działami zaawansowanych technologii (high-tech),
• rosnącą wydajnością pracy i malejącą energochłonnością produkcji,
• wysokim udziałem usług w tworzeniu PKB,
• wysokim udziałem handlu zagranicznego w tworzeniu PKB (szczególnie w przypadku krajów małych),
• chłonnym rynkiem zbytu,
• dużym popytem na usługi i dobra konsumpcyjne,
• tworzeniem i eksportem nadwyżek kapitałowych;
pod względem ekologicznym:
• poprawiającym się stanem środowiska w związku z inwestycjami proekologicznymi i zamykaniem uciążliwych dla środowiska działów przemysłu,
• wysoką świadomością ekologiczną społeczeństwa,
• spadającą emisją CO2 i SO2 w związku z częstszym używaniem ekologicznego gazu ziemnego, energetyki jądrowej lub źródeł alternatywnych.
Rolnictwo tych krajów charakteryzuje się:
- wysoką kulturą rolną;
- wysoką towarowością rolnictwa;
- wysokim udziałem hodowli w produkcji rolnej;
- wysokim udziałem roślin przemysłowych oraz warzyw i owoców w produkcji rolnej;
- niskim odsetkiem osób pracujących w rolnictwie, co prowadzi do koncentracji produkcji rolnej i powiększania gospodarstw. Proces ten umożliwia specjalizacje, wzrost towarowości, rentowności, a w związku z tym mechanizację i chemizację rolnictwa;
- dobrze rozwiniętym przemysłem rolno-spożywczym, co ułatwia zbyt produktów rolnych i umożliwia dostosowanie się rolnictwa do aktualnych potrzeb rynkowych;
- dobrze rozwiniętym zapleczem obsługi rolnictwa; dużym dostępem do środków produkcji rolnej.
Kraje słabo rozwinięte cechuje
- brak możliwości wyrwania się z kręgu biedy.
Spowodowane jest to przez: czynniki demograficzne, takie jak:
• wysoki przyrost naturalny, a w skrajnych przypadkach eksplozja demograficzna,
• urbanizacja w początkowym stadium lub nad-urbanizacja w sferze demograficznej,
• niska średnia długość życia,
• dominacja zatrudnienia w I sektorze,
• wysoka śmiertelność niemowląt,
• wysoki poziom analfabetyzmu,
• niska dostępność do wody pitnej;
czynniki ekonomiczne, takie jak:
• niski poziom PKB na l mieszkańca ograniczający popyt i uniemożliwiający akumulację kapitału, co prowadzi do rozwoju produkcji takich artykułów jak odzież i żywność,
• niska wydajność pracy,
• niski udział handlu zagranicznego w tworzeniu PKB, gdyż brak specjalizacji w przemyśle uniemożliwia tworzenie nadwyżek eksportowych,
• rosnące bezrobocie spowodowane przyrostem zasobów siły roboczej i niedoborem kapitałów potrzebnych na tworzenie nowych miejsc pracy,
• zadłużenie wynikające z niekorzystnych terms of trade na surowce i płody rolne - główny towar eksportowy tych krajów,
• niedorozwój infrastruktury technicznej i społecznej;
czynniki ekologiczne, takie jak:
• degradacja środowiska w wyniku rozwoju uciążliwych działów przemysłu i braku pieniędzy na inwestycje proekologiczne,
• wysoka emisja CO2 i SO2 w związku ze spalaniem gorszych gatunków węgla.
Rolnictwo krajów słabo rozwiniętych cechuje się:
- bardzo niskim poziomem mechanizacji i chemizacji,
- najlepsze grunty przeznaczane są na uprawy monokultur eksportowych,
- niskim udziałem hodowli w produkcji rolnej, z uwagi na brak możliwości uprawy roślin paszowych,
- dominacją uprawy roślin alimentacyjnych, z uwagi na wzrost zapotrzebowania na żywność ze strony rosnącej liczby ludności,
- niedorozwojem skupu i przetwórstwa rolno-spożywczego, co uniemożliwia bardziej opłacalny eksport przetworzonych produktów rolnych,
- stosowaniem uprawy monokulturowej lub brakiem płodozmianu, co prowadzi do wyjałowienia gleb,
- nieumiejętnym nawadnianiem prowadzącym do zasolenia gleb,
- rozdrobnieniem gospodarstw, co obniża rentowność rolnictwa i uniemożliwia jego mechanizację i chemizację.
Przyczyny i kosekwencje dysproporcji rozwoju krajów świata
Współczesny świat możemy podzielić na biedne Południe i bogatą Północ.
Przyczynami takiego podziału jest pogłębiająca się przepaść ekonomiczna i cywilizacyjna pomiędzy krajami Północy i Południa. Dysproporcje są spowodowane:
♦ dominacją I sektora w krajach średnio rozwiniętych - rolnictwa, leśnictwa lub przemysłu wydobywczego,
♦ obniżającymi się cenami płodów rolnych oraz surowców, które są głównymi towarami eksportowymi krajów Południa,
♦ koniecznością importu przez kraje Południa maszyn, urządzeń, a bardzo często żywności, niekorzystnymi terms of trade, co powoduje wystąpienie ujemnego bilansu płatniczego, a w konsekwencji popadanie krajów Południa w pułapkę zadłużenia,
♦ niekorzystną sytuacją ekonomiczną Południa powodującą obniżenie się i tak niskiego poziomu życia. To z kolei objawia się wysoką śmiertelnością niemowląt, wysokim poziomem analfabetyzmu.
Konsekwencjami pogłębiających się różnic pomiędzy krajami Południa i Północy może być:
- pogłębianie się napięć w krajach biednego Południa,
- pojawienie się napięć pomiędzy Północą i Południem spowodowanych przez nielegalną emigrację,
- niebezpieczeństwo rozwoju terroryzmu, w tym działalność fundamentalistów islamskich,
- niebezpieczeństwo załamania się światowego systemu finansowego wskutek kryzysów gospodarczych w krajach biednego Południa.