Podstawy kliniczne balneologii i medycyny fizykalnej

Balneologia i medycyna fizykalna jest dziedziną wiedzy medycznej, która wykorzystuje naturalne metody lecznicze i czynniki fizyczne do leczenia, rehabilitacji, prewencji i diagnostyki. Jest to specjalność medyczna dla lekarzy, którzy posiadają inne podstawowe specjalności kliniczne (program specjalizacyjny trwa 2-3 lata).

Medycyna uzdrowiskowa, której głównym działem jest balneologia, wykorzystuje do celów leczniczych:

• naturalne tworzywa lecznicze - wody mineralne, gazy i peloidy,

• naturalne czynniki przyrodnicze, jak klimat, krajobraz, szata roślinna,

• różne formy pracy mięśniowej,

• czynniki fizyczne, jak światło, dźwięk, pole elektromagnetyczne i inne.

Lecznictwo uzdrowiskowe zajmuje się chorobami przewlekłymi, które w obecnej dobie wiążą się z ogromnymi kosztami na leczenie naprawcze, rehabilitację oraz opiekę socjalno-medyczną. Większość chorób przewlekłych, które są najczęstszą przyczyną zgonów, najlepiej i najkorzystniej jest leczyć w uzdrowisku, ponieważ stosowane tu metody lecznicze nie wywołują skutków ubocznych, efekt leczenia utrzymuje się długo, a jego koszty są niskie. W przebiegu większości chorób przewlekłych oraz po interwencji szpitalnej w chorobach ostrych leczenie uzdrowiskowe jest zatem wskazane.

Kierunki działalności zakładów lecznictwa uzdrowiskowego

Podstawowe kierunki i działania zakładów leczniczych to leczenie, rehabilitacja, prewencja i wychowanie zdrowotne.

Leczenie obejmuje głównie choroby przewlekłe, określane często jako cywilizacyjne.

Rehabilitacja uzdrowiskowa, zwana balneorehabilitacją, ma cechy swoiste, odróżniające ją od rehabilitacji prowadzonej w innych zakładach leczniczych. Wykorzystuje naturalne metody lecznicze, jakimi dysponuje dane uzdrowisko. W warunkach uzdrowiskowych prowadzone są dwie formy balneorehabilitacji: wczesna i późna.

Ważnym kierunkiem działania jest też profilaktyka. Przewiduje się, że medycyna XXI wieku będzie zdominowana przez profilaktykę. Podstawą profilaktyki, jak wiadomo, jest dążenie do zmiany patogennego modelu życia i zachowania człowieka, a z drugiej strony - wzmacnianie naturalnych mechanizmów obronnych. Szeroko zakrojona profilaktyka najpełniej może być realizowana właśnie w uzdrowiskach. W zakresie działań profilaktycznych udział lecznictwa uzdrowiskowego będzie się zatem stale zwiększał, w miarę poprawy poziomu ekonomicznego kraju i zamożności społeczeństwa. Część oddziałów sanatoryjnych w uzdrowiskach może doskonale spełniać funkcję pierwotnej prewencji medycznej w wielu chorobach cywilizacyjnych.

Jednym z istotnych zadań, jakie spełnia lecznictwo uzdrowiskowe, jest wreszcie edukacja zdrowotna, stanowiąca szansę zmniejszenia zachorowalności w przypadkach wielu chorób cywilizacyjnych oraz zmniejszenia śmiertelności wśród ludzi stosunkowo młodych. Wszyscy chorzy przebywający w uzdrowisku powinni bowiem być równocześnie leczeni i kompetentnie edukowani.

Zasoby naturalnych surowców leczniczych i ich wykorzystanie lecznicze

Do naturalnych surowców leczniczych (chronionych prawem górniczym) należą wody lecznicze, peloidy i gazy.

Wody lecznicze są naturalnymi wodami podziemnymi o udowodnionych właściwościach leczniczych, cechującymi się stałym składem chemicznym i naturalną czystością mikrobiologiczną. Wody uważane za mineralne są wodami podziemnymi, naturalnymi, muszą zawierać co najmniej 1000 mg składników mineralnych w litrze. Nie każda woda mineralna jest lecznicza. O udowodnionych właściwościach leczniczych decydują rodzaj i stężenie aktywnych składników biochemicznych.

W Polsce mamy bogate złoża leczniczych wód mineralnych. Najczęściej spotykane są wody: chlorkowo-sodowe, wodorowęglonowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radoczynne i termalne.

Wody mineralne stosuje się do zabiegów balneologicznych, zwłaszcza kąpieli leczniczych w wannach i w basenach, do inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej. Kąpiele mają szerokie zastosowanie w chorobach układu ruchu, układu krążeniowo-oddechowego, w chorobach dermatologicznych i innych.

Ważnym działem w belneoterapii jest kuracja pitna (krenoterapia). Systematyczne i prawidłowo dawkowane picie wód mineralnych wywiera działanie miejscowe na przewód pokarmowy oraz działanie ogólne, przede wszystkim w zakresie uzupełniania niedoborów mikro- i makroelementów. Ma to duże znaczenie, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, ze względu na zubożenie gleby i środków spożywczych w niektóre potrzebne składniki mineralne, np. magnez, jod.

Drugim cennym tworzywem naturalnym, jakim posługuje się lecznictwo uzdrowiskowe, jest borowina.

Polska ma duże zasoby złóż borowinowych, które cechują się wysokimi wartościami leczniczymi. Najczęściej stosowane zabiegi borowinowe to: zawijania, kąpiele częściowe i całkowite, zabiegi ginekologiczne i rektalne (tampony, okłady, nasiadówki) oraz rzadziej stosowane kąpiele zawiesinowe czy jontoforeza. Zabiegi borowinowe są szeroko stosowane w leczeniu chorób układu ruchu, chorób kobiecych i - rzadziej - w chorobach układu trawienia i moczowego.

Tworzywami leczniczymi wykorzystywanymi w lecznictwie są także gazy lecznicze. Występują one w przyrodzie w formie rozpuszczonej w wodzie lub samodzielnie. W balneologii wykorzystuje się głównie dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen oraz, ostatnio, ozon - w mieszance ozonowo-tlenowej.

Poza wodami mineralnymi, borowinami i gazami leczniczymi duże znaczenie w lecznictwie uzdrowiskowym mają czynniki środowiskowe, w tym warunki klimatyczne, zieleń, kwiaty, które tworzą środowisko przyrodnicze sprzyjające leczeniu ludzi chorych. Wreszcie - w uzdrowisku wykorzystuje się czynniki fizyczne pod postacią różnych form energii, jak światło, prąd elektryczny, ultradźwięki, pole magnetyczne i inne. Należy jednak podkreślić, że w lecznictwie uzdrowiskowym te ostetnie czynniki mają znaczenie drugorzędne, stanowią jednak cenne metody uzupełniające, wchodząc w skład kompleksowych metod i programów leczniczych lub przygotowujących organizm do przyjmowania naturalnych procedur leczniczych.

Lecznicze wody mineralne najczęściej występujące w Polsce
Rodzaje, skład
Chlorkowo-sodowe > 1000 mg NaCl/l (solanki 1,5%)
Chlorkowo-potasowe, wapniowe, magnezowe, jodkowe, bromkowe, żelaziste, siarczkowe
Wodorowęglanowe > 1000 mg CO2/l
Sodowe, potasowe, wapniowe, magnezowe, chlorkowo-sodowe, żelaziste
Siarczkowo-siarkowodorowe > 1,0 mg S/l
Siarczkowe proste, siarczanowo-sodowe, wapniowe, siarczanowo-chlorkowe, sodowe, bromkowe, jodkowe
Radoczynne > 2nCi Rn/l
Radonowe-siarczkowe, fluorkowe, szczawy radoczynne
Termalne > (Cieplice)
Chlorkowo-sodowe, radoczynne, fluorkowe
Gazy lecznicze
Dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen, ozon

Mechanizm działania bodźców leczniczych

Metody lecznicze, jakie wykorzystuje lecznictwo uzdrowiskowe, mają charakter bodźców leczniczych. W odpowiedzi na nie w organizmie powstają reakcje, określane ze względu na swój charakter jako adaptacyjne i kompensacyjne. Jeżeli leczenie stosowane jest systematycznie, pod postacią serii zabiegów, w organizmie następuje stopniowe przestrojenie w kierunku przywrócenia zdrowia. Metody balneologiczne mają działanie trenujące i usprawniające funkcjonowanie wielu układów fizjologicznych, przyspieszając procesy regeneracyjne. Działanie ich jest stopniowe. Wolno obserwowane efekty są jednak trwalsze w stosunku do uzyskiwanych innymi metodami leczniczymi. W wyniku działania bodźców balneologicznych uzyskujemy efekty ogólne, wyrażające się usprawnieniem równocześnie wielu funkcji ustrojowych oraz efekty miejscowe o charakterze objawowym.

Jak wykazały badania wielu autorów i własne, w czasie leczenia uzdrowiskowego u większości chorych występuje tzw. odczyn uzdrowiskowy, którego objawy można zaobserwować około drugiego tygodnia leczenia. Najczęściej kuracjusze skarżą się na niepokój, osłabienie, bóle głowy, bezsenność. Z miejscowych objawów mogą wówczas występować: zaostrzenie bólów stawowych, obrzęki stawów, nasilenie bólów mięśniowych i neuralgicznych, zwiększenie napięcia mięśniowego, bóle serca, zmiany ciśnienia krwi, zmniejszenie wydolności fizycznej. Odczyn uzdrowiskowy jest ważnym kryterium reaktywności organizmu na bodźce lecznicze w przebiegu leczenia uzdrowiskowego. Nasilone objawy odczynu uzdrowiskowego świadczą o przedawkowaniu bodźców fizjoterapeutycznych w stosunku do możliwości adaptacyjnych organizmu. Jeśli granice te zostaną nieznacznie przekroczone, a objawy odczynu są mało nasilone, nie powoduje to ujemnych następstw. Uważa się nawet, że odczyn uzdrowiskowy o niedużym nasileniu jest korzystny dla całej terapii, rokuje dobre wyniki, natomiast nasilony odczyn jest oczywiście niekorzystny, a czasem może być niebezpieczny.

Niebezpieczne jest więc wypisywanie chorych z uzdrowiska w okresie odczynu, co może się zdarzyć, gdy występuje odczyn późny, a czas przewidzianego leczenia w uzdrowisku jest krótszy. Odczyn ten oznacza, że organizm reaguje intensywnie na bodźce lecznicze, jest objawem dekompensacji funkcji organicznej. Należy wówczas zmniejszyć natężenie bodźców leczniczych, a czasami konieczne jest przerwanie zabiegów na pewien czas. Dopiero po ustąpieniu objawów odczynu uzdrowiskowego pojawiają się oznaki poprawy stanu zdrowia.

O skuteczności leczenia uzdrowiskowego przesądza odpowiednio długi czas terapii. Przeciętnie, na leczenie uzdrowiskowe osób z mało zaawansowanymi chorobami i wiekiem potrzebne są przynajmniej trzy tygodnie, w przypadku ciężej chorych i starszych leczenie to musi być dłuższe, najlepiej 30 dni.

Intensywność działania bodźców leczniczych zależy od wielu czynników - zarówno od zdolności do reagowania pacjenta, jak i od dawkowania i charakteru samego bodźca leczniczego. Różne reakcje powstające w organizmie chorego pod wpływem seryjnie stosowanych bodźców leczniczych układają się w fazy lecznicze, które mogą być wyraźnie zaznaczone lub z objawami podklinicznymi.

Pierwszą fazą trwającą kilka dni jest adaptacja organizmu do zmiany środowiska przyrodniczego i socjologicznego. W tym okresie - na początku leczenia uzdrowiskowego - zabiegi balneologiczne powinny być stosowane oszczędnie, z pominięciem silnie bodźcowych.

Druga faza to proces zsumowanych reakcji na zabiegi balneologiczne, czasem z objawami nadreaktywności, czego kulminacyjnym przejawem jest odczyn uzdrowiskowy występujący przeważnie w drugim tygodniu leczenia. W tym okresie należy zmniejszyć intensywność zabiegów balneologicznych, czasami konieczne jest ich odstawienie.

Trzecia faza pojawia się po ustąpieniu odczynu uzdrowiskowego. Jest to etap poprawy klinicznej. Najczęściej występuje od 16. do 19. dnia pobytu, ale u niektórych osób wcześniej lub później. Czasami poprawa stanu zdrowia odczuwana jest dopiero po powrocie chorego do domu. W ostatnim okresie pobytu dolegliwości się zmniejszają lub ustępują, poprawia się sprawność i wydolność fizyczna chorych, usprawnia układ krążenia i oddychania. W tym okresie, dzięki zsumowaniu się reakcji na balneologiczne bodźce lecznicze, zrównoważeniu ulega wiele funkcji ustrojowych powiązanych z układem nerwowym. Zwiększają się zdolności obronne organizmu, człowiek staje się odporniejszy na infekcje i stresy.

Uzdrowiskowe metody lecznicze nie konkurują z farmakoterapią, ale ją uzupełniają, dopełniają i intensyfikują. Farmakoterapia, gdy jest konieczna, powinna być wkomponowana w cały program leczniczy. Często udaje się zmniejszyć dawki leków podczas leczenia uzdrowiskowego lub nawet odstawić niektóre leki. Leczenie uzdrowiskowe ma jednak nie tylko znaczenie uzupełniające, ale w wielu wypadkach może być metodą alternatywną. Są tacy chorzy, dla których balneoterapia jest metodą z wyboru, czyli nie daje się zastąpić innymi metodami leczniczymi.

Metody lecznicze

Leczenie uzdrowiskowe ma charakter złożony, kompleksowy. Równocześnie stosuje się kilka metod leczniczych, co pozwala na zwiększenie efektywności leczenia, przy czym niektóre skojarzenia metod są szczególnie korzystne, gdyż wzajemnie się uzupełniają. Do takich połączeń należy stosowanie zabiegów światłoleczniczych, ciepłoleczniczych czy krioterapeutycznych z następującą po nich kinezyterapią. Zastosowanie masażu podwodnego czy kąpieli perełkowej po zabiegach kinezyterapeutycznych przyspiesza znacznie restytucję powysiłkową.

Niektóre zabiegi fizykoterapeutyczne dobrze jest kojarzyć z zabiegami balneologicznymi, np. galwanizację z zabiegami borowinowymi, światłolecznictwo z kąpielami mineralnymi. Ważna jest również kolejność stosowania zabiegów balneofizykalnych, stąd istotne jest prawidłowe planowanie zabiegów.

Balneologia z peloidoterapią oraz klimatoterapią to najważniejsze metody stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym. Od ich dostępności zależy przede wszystkim kierunek specjalizacyjny uzdrowiska (profil leczniczy).

Balneoterapia wykorzystuje wody mineralne, peloidy i gazy do zabiegów balneologicznych, z których najważniejsze to: kąpiele lecznicze, kuracja pitna, inhalacje i irygacje.

Wśród kąpieli wyróżnia się: solankowe, kwasowęglowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radoczynne.

Kąpiele solankowe mają głównie zastosowanie w chorobach ortopedyczno-urazowych, reumatycznych, neurologicznych, ginekologicznych.

Kąpiele kwasowęglowe wykorzystuje się przede wszystkim w wybranych chorobach serca, nadciśnieniu tętniczym, niedokrwieniu kończyn dolnych oraz nerwicach narządowych. Istnieje też odmiana kąpieli kwasowęglowych gazowych, czyli w dwutlenku węgla pochodzenia naturalnego lub sztucznego. Działanie i zastosowanie jest podobne, chociaż te ostatnie są bardziej łagodne, mniej obciążające dla krążenia.

Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe zaleca się w chorobach reumatycznych, ortopedyczno-urazowych, wybranych chorobach dermatologicznych oraz w niedokrwieniu kończyn dolnych.

Kąpiele radoczynne stosowane są w chorobach: naczyń obwodowych, górnych dróg oddechowych, reumatycznych i ginekologicznych.

Wspomnieć należy o mało jeszcze znanych kąpielach w mieszance tlenowo-ozonowej. Można je wykonywać w gazie lub w wodzie. Główne zastosowanie tych kąpieli ma miejsce w chorobach naczyń kończyn dolnych na tle miażdżycy i cukrzycy oraz owrzodzeniach podudzi.

W peloidoterapii wykorzystuje się leczenie borowiną, która powinna pochodzić z wartościowego i dobrze zbadanego złoża borowinowego. Najczęściej stosowanymi zabiegami są: okłady - zawijania całkowite i częściowe, kąpiele borowinowe i zawiesinowe, nasiadówki, tampony borowinowe, zabiegi z pasty borowinowej.

Zabiegi borowinowe mają zastosowanie w chorobach reumatycznych, ortopedyczno-urazowych, neurologicznych, ginekologicznych, laryngologicznych oraz w chorobach naczyń kończyn dolnych (pasta borowinowa).

Klimatoterapia - wykorzystuje do celów leczniczych walory środowiska przyrodoleczniczego. Warunki klimatyczne determinują leczenie niektórych chorób w uzdrowiskach, stąd powinno się brać pod uwagę i ten element. Zabiegi klimatoterapeutyczne obejmują: kąpiele słoneczne, kąpiele powietrzne, zabiegi powietrzno-ruchowe, kąpiele morskie, inhalacje naturalnego aerozolu morskiego lub tężniowego. Szczególnym rodzajem klimatoterapii jest talasoterapia, wykorzystująca naturalne walory lecznicze morza. Uzupełnieniem klimatoterapii są walory krajobrazowe uzdrowiska.

Hydroterapia - w tej metodzie leczniczej wykorzystuje się zwykłą wodę o różnej temperaturze i o różnym ciśnieniu. Do typowych zabiegów hydroterapeutycznych należą różnego rodzaju natryski, kąpiele wirowe, masaż podwodny, kąpiele perełkowe. Zabiegi te wykorzystuje się w chorobach: neurologicznych, ortopedyczno-urazowych, reumatycznych, krążenia obwodowego, nadciśnieniu tętniczym, nadpobudliwości nerwowej.

Kinezyterapia to leczenie różnymi formami aktywności fizycznej o odpowiednio dobranym obciążeniu. W uzdrowisku wykorzystywane są różnego typu ćwiczenia fizyczne, a także spacery, marsze oraz jazdy rowerem. Również te formy muszą być dawkowane i kontrolowane. Stanowią uzupełniające formy kinezyterapii. Zastosowanie wysiłku fizycznego jest bardzo szerokie, prawie we wszystkich chorobach może być przydatne. W największym stopniu wykorzystywane jest w chorobach układu ruchu, w chorobach kardiologicznych, angiologicznych, cukrzycy, otyłości, osteoporozie, chorobach pulmonologicznych i innych.

Fizykoterapia należy do zespołu metod wykorzystujących różne formy energii występującej w otoczeniu człowieka. W lecznictwie uzdrowiskowym te metody lecznicze mają znaczenie uzupełniające w stosunku do zabiegów przyrodoleczniczych. Odpowiednio wkomponowane w program leczniczy intensyfikują lub wspomagają działanie podstawowych zabiegów. Zalicza się do nich: światłolecznictwo i magnetoterapię, ultradźwięki.

Światłolecznictwo wykorzystuje promieniowanie podczerwone, widzialne i nadfiolet. Szczególnym rodzajem światłolecznictwa jest laseroterapia.

Elektrolecznictwo wykorzystuje prąd stały do galwanizacji, jontoforezy i kąpieli elektryczno-wodnych. Prąd małej częstotliwości (impulsowy) służy do wykonywania zabiegów diadynamicznych i elektrostymulacji. Prądy średniej częstotliwości to prądy interferencyjne, mające podobne zastosowanie jak prądy diadynamiczne. Prądy wielkiej częstotliwości służą do zabiegów diatermią krótkofalową, w tym impulsową.

Magnetoterapia wykorzystuje zmienne pola magnetyczne impulsowe, działające przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo oraz przekrwiennie.

Ultradźwięki stanowią fale akustyczne o częstotliwości niesłyszalnej dla ucha ludzkiego. Mają działanie cieplne, chemiczne i mechaniczne.

Dieta jest ważnym elementem leczenia w większości chorób leczonych w uzdrowisku. Są choroby, w których dieta jest obowiązującą częścią programu leczniczego, np. w chorobach trawienia, cukrzycy, osteoporozie, miażdżycy, dnie moczanowej. W innych chorobach jest niezbędna, chociaż niekoniecznie w zakresie wszystkich chorób danego profilu leczniczego; do takich należą choroby ruchu czy układu krążenia. W chorobach tych bowiem często występują otyłość czy miażdżyca, które wymagają diety. Niezależnie od tego, u wszystkich pozostałych chorych nie wymagających ograniczeń dietetycznych konieczne jest stosowanie racjonalnego żywienia. Uzdrowisko powinno prowadzić takie żywienie wzorcowo, gdyż jest to jeden z elementów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Każdy zakład lecznictwa uzdrowiskowego, niezależnie od kierunku leczniczego, jaki reprezentuje, powinien prowadzić żywienie racjonalne - podstawowe oraz przynajmniej dwa rodzaje diety: nieskoenergetyczną oraz niskotłuszczową (przeciwmiażdżycową).

Edukacja zdrowotna. Lecznictwo uzdrowiskowe jest szczególnie predysponowane do prowadzenia edukacji zdrowotnej. Powinna być ona częścią składową każdego programu leczniczego. Podstawowym celem jest kształtowanie prawidłowych nawyków żywienia, stymulowanie do porzucenia nałogów i zwiększenia aktywności fizycznej. Konsekwentne realizowanie programu edukacji zdrowotnej może doprowadzić do zmniejszenia zachorowań na tzw. choroby cywilizacyjne oraz zmniejszenia śmiertelności w wielu chorobach. Edukacja zdrowotna nie oznacza jednak prowadzenia jednej lub dwóch pogadanek. Powinien być opracowany jej program zawierający elementy informacyjne oraz aktywizujące chorego.

Poza prelekcjami niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń - warsztatów, pokazów, demonstracji, dyskusji oraz przygotowanie materiałów edukacyjnych. Program edukacyjny powinien obejmować tematykę dostosowaną do danej grupy chorób oraz o znaczeniu ogólnym z zakresu promocji zdrowia.

Farmakoterapia. Współczesna medycyna uzdrowiskowa nie odrzuca farmakoterapii, ale traktuje ją jako jedną z metod leczenia w czasie kontroli uzdrowiskowej. Większość chorób przewlekłych wymaga systematycznego stosowania leków, co powinno być wkomponowane w program leczniczy i odpowiednio modyfikowane, zależnie od potrzeb organizmu. Lekarz uzdrowiskowy powinien zatem posiadać dużą wiedzę również z zakresu współczesnej farmakoterapii.

Psychoterapia. Uzdrowisko jest miejscem relaksu i wypoczynku, sprzyjającym leczeniu. Środowisko psychologiczne, socjologiczne i przyrodnicze wpływa na uzyskanie dobrych wyników leczenia. Niektórzy chorzy wymagają zastosowania typowych metod psychoterapeutycznych, jak np. chorzy po zawale serca, po ciężkich urazach, znerwicowani. Może być stosowana mała lub duża psychoterapia czy relaksacja mięśniowo-psychoterapeutyczna. Przygotowaniem do ćwiczeń relaksacyjnych jest codzienny spacer w ciekawym krajobrazowo terenie.

Fitoterapia. W lecznictwie uzdrowiskowym leczenie ziołami ma zbyt małe zastosowanie. Tymczasem właśnie w uzdrowisku picie ziół powinno znaleźć sobie należne miejsce, na równi z piciem wód leczniczych. Najkorzystniejsze jest stosowanie zestawu ziół mających określone wskazania. Ziołolecznictwo jako metoda naturalna może doskonale uzupełniać inne zabiegi stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym.

Główne zalety metod balneofizykalnych
tanie, łatwo dostępne, nie wywołują skutków ubocznych, mają charakter fizjologiczny, z długim czasem utrzymywania się efektów, są dobrze tolerowane przez chorych, mają charakter holistyczny.

Skutki działania bodźców balneofizykalnych
Działania ogólne
Trening zachowanych rezerw zdrowotnych, mechanizm samoobrony. Regulacja i uporządkowanie działania układów fizjologicznych: -  krążenia i oddychania, - endokrynologicznego i metabolicznego, - nerwowego układu autonomicznego i innych. Zwiększenie wydolności fizycznej i usprawnienie ruchowe. Zwiększenie odporności nieswoistej. Uzyskanie równowagi psychicznej.

Wskazania określają grupy chorób lub poszczególne choroby do leczenia w warunkach uzdrowiskowych. Wyodrębniają więc te choroby przewlekłe, które mogą być leczone metodami balneofizykalnymi, co - jak można się spodziewać - przyniesie dobre rezultaty.

Przeciwwskazania dotyczą zaś grupy chorób i jednostek chorobowych nie kwalifikujących się do leczenia metodami uzdrowiskowymi. Zwykle potrzebne jest stosowanie w tych przypadkach innych metod leczniczych. Niektóre z tej grupy chorób nie mogą być leczone w uzdrowisku, ponieważ nie przynosi to żadnych korzyści lub, co gorsza, może doprowadzić do zaostrzenia albo uogólnienia. Do leczenia uzdrowiskowego nie kwalifikują się też chorzy wymagający całodobowej indywidualnej opieki medycznej.

Wskazania ogólne odpowiadają profilom leczniczym uzdrowiska i obejmują zespoły jednostek chorobowych, które generalnie kwalifikują się do leczenia uzdrowiskowego, lecz brak ściślejszych danych o rodzaju i stanie zaawansowania choroby nie pozwala na podjęcie ostatecznej decyzji co do wyboru odpowiedniego uzdrowiska ani typu zakładu lecznictwa uzdrowiskowego. Znajomość wskazań ogólnych jest potrzebna lekarzowi kierującemu przy wstępnym podejmowaniu decyzji, kiedy ocenia, czy w ogóle może chorego skierować na ten typ leczenia; czy ten sposób leczenia mu pomoże, a nie zaszkodzi.

Szczegółowe wskazania uściślają konkretne jednostki chorobowe, określają stadium schorzenia i inne szczegóły kliniczne. Ten rodzaj wskazań pomaga lekarzowi podjąć decyzję w sprawie wyboru typu zakładu lecznictwa uzdrowiskowego (szpital uzdrowiskowy czy sanatorium), do którego chory powinien być skierowany oraz konkretnego uzdrowiska.

Przeciwwskazania ogólne, zwane też bezwzględnymi, obejmują zespoły lub jednostki chorobowe, które nie kwalifikują się do leczenia uzdrowiskowego niezależnie od rodzaju uzdrowiska i typu zakładu leczniczego. Choroby te wymagają zwykle intensywnego leczenia specjalistycznego w miejscowym szpitalu. Inna grupa chorób to te, co do których podejrzewamy, że mogą ulec uogólnieniu lub zaostrzeniu pod wpływem stosowanej terapii uzdrowiskowej. Istotnym problemem, często kontrowersyjnym, jest kierowanie do uzdrowisk chorych w wieku podeszłym. Z medycznego punktu widzenia nie wiek metrykalny powinien być brany pod uwagę, ale stan wydolności układowej i narządowej. Zasadą powinno się stać kierowanie chorych w wieku podeszłym oraz tych z zaawansowanymi chorobami do miejscowości uzdrowiskowych położonych najbliżej ich miejsc zamieszkania, co zmniejszy uciążliwość podróży i pozwoli na lepszą adaptację do środowiska przyrodniczego.

Należy zaznaczyć, że przeciwwskazania ogólne odnoszą się również do chorób towarzyszących chorobie podstawowej. Wprowadzenie do uzdrowisk nowej formy leczenia, jaką jest wczesna rehabilitacja, wpłynęło na znaczne ograniczenie przeciwwskazań, co oznacza rozszerzenie wskazań leczniczych. W zestawieniu przeciwwskazań ogólnych znajdują się te rodzaje chorób lub powikłań, które nie kwalifikują się do leczenia szpitalnego i sanatoryjnego, ale mogą stanowić względne wskazania do leczenia w zakładach rehabilitacji uzdrowiskowej. Do takich chorób można zaliczyć niedowłady i porażenia z nietrzymaniem moczu niedużego stopnia oraz przebycie operacji zakończonej wytworzeniem sztucznego odbytu (stomia).

Zupełnie nowym podejściem w problematyce wskazań leczniczych jest istotna zmiana stanowiska co do leczenia w warunkach uzdrowiskowych chorób nowotworowych po zakończonym leczeniu zachowawczym lub operacyjnym. Przez przynajmniej 50 lat obowiązywały zasady niekierowania do uzdrowiska chorych po leczeniu choroby nowotworowej wcześniej niż przed upływem 5 lat obserwacji po zabiegu lub chemioterapii. Krajowi konsultanci w balneologii i onkologii uzgodnili ostatnio wspólne stanowiska w zakresie wskazań i przeciwwskazań do leczenia różnych postaci choroby nowotworowej. Według tych uzgodnień zdecydowane przeciwwskazanie do leczenia choroby nowotworowej w uzdrowisku występuje u chorych z czynną chorobą nowotworową we wszystkich postaciach, u chorych w trakcie chemioterapii oraz przed upływem jednego roku od zakończenia leczenia operacyjnego lub zachowawczego. Jedynie chorych po leczeniu niektórych nowotworów (czerniak, nerki, białaczka, ziarnica złośliwa, chłoniak złośliwy) nie należy kierować wcześniej niż przed upływem 5 lat od zakończenia leczenia. Główna zmiana polega więc na możliwości skierowania do uzdrowiska części chorych po leczeniu z powodu nowotworu złośliwego już po roku, a nie po 5 latach obserwacji.

Wskazania ogólne

1. Choroby układu krążenia:

• przewlekłe choroby mięśnia sercowego,

• przewlekłe choroby naczyń wieńcowych,

• stany po zawale serca,

• stany po przebytych niektórych ostrych chorobach serca,

• stany po operacjach serca, zastawek i dużych naczyń,

• wady serca,

• nadciśnienie tętnicze,

• przewlekłe choroby naczyń obwodowych kończyn dolnych,

• choroba Raynauda i inne nerwice naczyniowe,

• choroby układu żylnego.

2. Choroby układu oddechowego:

• przewlekłe nieżyty górnych dróg oddechowych i zatok obocznych nosa,

• przewlekłe nieżyty oskrzeli,

• rozstrzenia oskrzeli,

• dychawica oskrzelowa,

• zwłóknienie płuc,

• pylice płuc,

• zespół serca płucnego,

• stany po zapaleniu płuc i oskrzeli,

• stany po operacjach torakochirurgicznych.

3. Choroby układu trawienia:

• choroba wrzodowa żołądka,

• przewlekłe nieżyty żołądka i dwunastnicy,

• stany po operacjach żołądka i dwunastnicy z powodu choroby wrzodowej,

• przewlekłe choroby przełyku,

• nieżyty jelita cienkiego i grubego oraz zaburzenia czynnościowe jelit,

• wrzodziejące zapalenie jelita grubego,

• przewlekłe choroby pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych lub stany po przebytych ostrych zapaleniach,

• stany po operacjach pęcherzyka i dróg żółciowych,

• przewlekłe zapalenie trzustki i stany po ostrym zapaleniu,

• stany po wirusowym zapaleniu wątroby,

• stłuszczenie wątroby i inne przewlekłe hepatopatie.

4. Choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii (cukrzyca, otyłość, nadczynność i niedoczynność tarczycy, choroby przysadki i nadnerczy):

• cukrzyca typu I,

• cukrzyca typu II,

• cukrzyca typu I i II z przewlekłymi powikłaniami naczyniowymi (kończyn, mózgu, serca),

• stany przed planowaną amputacją i po amputacji kończyn z przyczyn naczyniowych,

• cukrzyca typu I i II z powikłaniami neurologicznymi,

• cukrzyca typu I i II z nefropatią,

• stany po leczeniu ostrych powikłań cukrzycowych,

• cukrzyca z otyłością i nadciśnieniem oraz hiperlipidemią i opornością obwodową na insulinę (Zespół X),

• cukrzyca z endokrynopatiami i innymi chorobami metabolicznymi,

• skaza moczanowa,

• otyłość skojarzona z chorobami układu krążenia, ze zmianami w narządzie ruchu, zaburzeniami gospodarki lipidowej i innymi chorobami,

• nadczynność tarczycy,

• stany po zapaleniu tarczycy,

• stany po operacjach tarczycy,

• niedoczynność tarczycy i wole obojętne,

• akromegalia,

• niedoczynność poporodowa przysadki,

• zespół Cushinga,

• niedoczynność kory nadnerczy,

• niedoczynność przytarczyc.

5. Choroby reumatologiczne i ortopedyczno-urazowe:

• reumatoidalne zapalenie stawów i zespoły pokrewne,

• zesztywniające zapalenie kręgosłupa,

• stany po operacjach stawów kończyn i kręgosłupa,

• toczeń rumieniowy przewlekły,

• dna moczanowa,

• choroba zwyrodnieniowa stawów,

• gościec pozastawkowy,

• stany pourazowe tkanek miękkich, stawów i kości, stany po oparzeniach,

• stany po zabiegach operacyjnych ortopedycznych kości i stawów, po amputacjach kończyn,

• przygotowanie układu mięśniowo-stawowego do dużych zabiegów ortopedycznych (przed zabiegiem operacyjnym), wady postawy i wady wrodzone.

6. Choroby układu nerwowego:

• zespół rwy kulszowej i splotu ramieniowego,

• nerwobóle i przewlekłe zapalenia nerwów korzeni i splotów nerwowych,

• stany po urazach nerwów obwodowych i splotów,

• stany po zabiegach operacyjnych mózgu, rdzenia, jądra miażdżystego, jamistość rdzenia,

• przewlekłe zapalenie wielonerwowe i stany po zatruciach,

• stany po udarach mózgowych,

• stany po urazach czaszkowo-mózgowych,

• stany po zapaleniu mózgu i opon mózgowych,

• stany po zapaleniu poprzecznym i połowiczym rdzenia,

• stwardnienie rozsiane,

• choroba Parkinsona,

• stany po urazach kręgosłupa,

• stany po operacjach łagodnych guzów rdzenia kręgowego,

• stany po chorobie Heinego-Medina,

• porażenie mózgowe dziecięce,

• nerwice narządowe,

7. Choroby kobiece:

• przewlekłe stany zapalne i pozapalne narządu rodnego,

• stany po operacjach ginekologicznych,

• zaburzenia wieku przekwitania,

• opóźnione dojrzewanie płciowe,

• niepłodność z zaburzeniami cyklu miesiączkowego,

• brak miesiączki wtórny.

8. Choroby skóry:

• przewlekłe postacie zapalenia skóry, w tym na tle alergicznym,

• choroby z zaburzeniami rogowacenia naskórka (łuszczyca, przyłuszczyca, rybia łuska, łupież czerwony mieszkowy),

• twardzinowe i zanikowe choroby skóry,

• schorzenia łojotokowe,

• choroby naczyniowe skóry,

• dermatozy zawodowe i przemysłowe,

• troficzne owrzodzenia skóry i liszaj płaski.

9. Choroby układu moczowego:

• kamica dróg moczowych,

• stany po usunięciu kamieni z dróg moczowych,

• stany po ostrych infekcjach układu moczowego,

• stany po operacjach nefrologicznych i urologicznych,

• przewlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek i dróg moczowych,

• przewlekłe zapalenie kłębuszków nerkowych,

• stany po zatruciach substancjami nefrotoksycznymi,

• zwyrodnienie torbielowe nerek,

• skaza moczanowa.

10. Choroby zawodowe:

• stany po ostrych zatruciach środkami nefrotoksycznymi lub neurotoksycznymi,

• stany po zatruciach hepatotoksycznych,

• stany po zatruciach przebiegających z objawami obrzęku płuc,

• zmiany w układzie krwiotwórczym spowodowane zatruciami ostrymi lub przewlekłymi oraz promieniowaniem jonizującym,

• zmiany w układzie kostnym z przyczyn zawodowych,

• choroba wibracyjna,

• przewlekła bruceloza,

• pylice płuc i przewlekłe nieżyty oskrzeli związane z ekspozycją zawodową.

Przeciwwskazania ogólne (bezwzględne):

• Ostre choroby zakaźne.

• Przewlekłe choroby zakaźne (czynna gruźlica, choroby weneryczne, choroby pasożytnicze).

• Ogniska zapalne (ropne zapalenie zatok obocznych nosa, ropnie okołozębowe, grzybice skóry).

• Żółtaczka.

• Choroby mające istotne wskazania do zabiegów chirurgicznych (kamica pęcherzyka żółciowego, kamica nerki, zwężenie odźwiernika, krwawienia pokarmowe, przepuklina ze skłonnością do uwięźnięcia i inne).

• Pełnoobjawowa niewydolność krążenia i oddychania.

• Niewydolność narządowa wątroby, nerek.

• Skazy krwotoczne ciężkiego stopnia.

• Choroby psychiczne, niedorozwój umysłowy znacznego stopnia.

• Zespół psychoorganiczny, otępienie starcze.

• Poważne zaburzenia osobowości i zachowania.

• Zniedołężnienie, całkowita niesprawność do samoobsługi.

• Choroby wyniszczające układowe.

• Chorzy w ciężkim stanie ogólnym, z przeciwwskazaniami do transportu.

• Dużego stopnia nietrzymanie moczu i kału (cewnikowanie na stałe pęcherza).

• Alkoholizm i narkomania.

• Padaczka z częstymi napadami.

• Czynna choroba nowotworowa.

• Stany w przebiegu leczenia operacyjnego lub zachowawczego nowotworów: nerki, czerniaka złośliwego, białaczki i ziarnicy złośliwej oraz chłoniaków złośliwych przed upływem 5 lat, pozostałe przed upływem 1 roku od zakończenia leczenia.

• Ciąża i okres karmienia.

• Ostre zapalne i niedokrwienne choroby kardiologiczne.

• Groźne zaburzenia rytmu serca, w tym napadowe migotanie przedsionków ze zmianami w sercu w ciągu ostatnich 6 miesięcy.

• Nadciśnienie tętnicze 3 stopnia z 2 i więcej czynnikami ryzyka
  
  Pozostałe przeciwwskazania kardiologiczne i innych układów dotyczą przeciwwskazań szczegółowych.