REHABILITACJA
PODSTAWY KLINICZNE BALNEOLOGII I MEDYCYNY FIZYKALNEJ
Balneologia i medycyna fizykalna jest dziedziną wiedzy medycznej, która wykorzystuje naturalne metody lecznicze i czynniki fizyczne do leczenia, rehabilitacji, prewencji i diagnostyki.
Jest to specjalność medyczna dla lekarzy, którzy posiadają inne podstawowe specjalności kliniczne i zrealizują cały program specjalistyczny w ciągu 2 - 3 lat. Medycyna uzdrowiskowa, której głównym działaniem jest balneologia wykorzystuje do celów leczniczych:
naturalne tworzywa lecznicze, w skład których wchodzą wody mineralne, gazy i peloidy,
naturalne czynniki przyrodnicze jak klimat, krajobraz, szata roślinna,
różne formy pracy mięśniowej,
czynniki fizyczne jak światło, dźwięk, pole elektromagnetyczne i inne.
Lecznictwo uzdrowiskowe zajmuje się chorobami przewlekłymi, które w obecnej dobie pochłaniają ogromne koszty na leczenie naprawcze, rehabilitację oraz opiekę socjalno- medyczną.
Większość chorób przewlekłych, które są najczęstszą przyczyną zgonów, najlepiej i najkorzystniej leczyć w uzdrowisku, ponieważ zastosowane metody lecznicze nie wywołują skutków ubocznych, wyniki utrzymuje się długo, przy czym są stosunkowo tanie.
W Polsce mamy 40 uzdrowisk statutowych. Są to uzdrowiska pełnozakresowe, mające swój statut, określone kierunki lecznicze, naturalne zasoby lecznicze, zakłady lecznicze, fachową kadrą medyczną, odpowiednie warunki bioklimatyczne oraz infrastrukturę niezbędną do funkcjonowania każdego uzdrowiska.
Lecznictwo uzdrowiskowe włączone jest w cały system opieki medycznej w Polsce. W przebiegu większości chorób przewlekłych oraz po interwencji szpitalnej w chorobach ostrych wskazane jest leczenia uzdrowiskowe.
W każdym uzdrowisku funkcjonują zakłady lecznictwa uzdrowiskowego, które posiadają najczęściej status niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej. Każdy z zakładów lecznictwa uzdrowiskowego powinien być zarejestrowany przez lekarza naczelnego uzdrowiska, odpowiadać standardom.
KIERUNKI DZIAŁALNOŚCI ZAKŁADÓW LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO
Podstawowe kierunki działania zakładów leczniczych to leczenie, rehabilitacja, prewencja i wychowanie zdrowotne.
Jak wspomniano leczenie obejmuje głównie choroby przewlekłe, określane często cywilizacyjnymi czy ekologicznymi.
Drugim ważnym kierunkiem działania medycyny uzdrowiskowej jest rehabilitacja uzdrowiskowa. Rehabilitacja ta ma cechy swoiste, odróżniające od rehabilitacji prowadzonej w innych zakładach leczniczych. Rehabilitacja uzdrowiskowa zwana balneorehabilitacją wykorzystuje naturalne metody lecznicze jakimi dysponuje dane uzdrowisko. W warunkach uzdrowiskowych prowadzone są dwie formy balneorehabilitacji tj. wczesna i późna. Zakłady lecznicze pełniące te zadania muszą być odpowiednio przygotowane. Obowiązuje też odpowiedni dobór chorych do tych zakładów leczniczych.
Ważnym kierunkiem działania jest też profilaktyka.
Przewiduje się, że medycyna XXI wieku będzie zdominowana przez profilaktykę. W tym zakresie jest też szansa na wykorzystanie uzdrowisk w przyszłości.
Podstawą profilaktyki jest dążenie do zmiany patogennego modelu życia i zachowania człowieka, a z drugiej - wzmacnianie naturalnych mechanizmów obronnych. Profilaktyka szeroko zakrojona najpełniej może być realizowana w uzdrowiskach. W tym zakresie działań profilaktycznych udział lecznictwa uzdrowiskowego będzie stale się powiększał, w miarę poprawy poziomu ekonomicznego kraju. Część oddziałów sanatoryjnych w uzdrowiskach może doskonale spełniać funkcję pierwotnej prewencji medycznej w wielu chorobach cywilizacyjnych.
Jednym z istotnych zadań jakie spełnia lecznictwo uzdrowiskowe jest edukacja zdrowotna. Wychowanie zdrowotne jest szansą na zmniejszenie zachorowalności na wiele chorób cywilizacyjnych, zmniejszenie śmiertelności wśród ludzi stosunkowo młodych. Wszyscy chorzy przebywający w uzdrowisku powinni być równocześnie leczeni i edukowani. Edukacja powinna być dobrze zorganizowana i zaprogramowana, musi spełniać wymogi podstawowych zasad pedagogiki.
ZASOBY NATURALNYCH SUROWCÓW LECZNICZYCH I ICH WYKORZYSTANIE LECZNICZE
Do naturalnych surowców leczniczych chronionych prawem górniczym należą wody lecznicze, peloidy i gazy.
Wody lecznicze są to: naturalne wody podziemne, posiadające udowodnione właściwości lecznicze i cechujące się stałym składem chemicznym, naturalną czystością mikrobiologiczną. Wody uważane za mineralne muszą zawierać co najmniej 1000 mg składników mineralnych w litrze. Są wodami podziemnymi, naturalnymi. Nie każda woda mineralna jest lecznicza.
O właściwościach leczniczych decyduje rodzaj i stężenie aktywnych składników biochemicznych. Wody lecznicze mają udowodnione właściwości lecznicze.
W Polsce posiadamy bogate złoża wód mineralnych leczniczych. Najczęściej spotykanymi wodami są: wody chlorkowo -sodowe, wodorowęglonowe, siarczkowo- siarkowodorowe, radoczynne i termalne. Wody mineralne stosuje się do zabiegów balneologicznych, zwłaszcza kąpieli leczniczych w wannach i basenach, do inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej. Kąpiele mają szerokie zastosowanie w chorobach układu ruchu, układu krążeniowo --oddechowego, w chorobach dermatologicznych i innych.
Drugim ważnym działem w balneoterapii jest kuracja pitna (krenoterapia). Systematycznie i prawidłowo dawkowane picie wód mineralnych wywiera działanie miejscowe na przewód pokarmowy oraz działanie ogólne, przede wszystkim w zakresie uzupełnienia niedoborów mikro - i makroelementów. Ma to duże znaczenie, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, ze względu na zubożenie gleby i środków spożywczych w niektóre bardzo potrzebne składniki mineralne, np. magnez, jod.
Drugim ważnym tworzywem naturalnym, jakimi posługuje się lecznictwo uzdrowiskowe jest borowina.
Polska ma duże zasoby złóż borowinowych, które cechują się wysokimi wartościami leczniczymi. Najczęściej stosowane zabiegi borowinowe to: okłady - zawijania, kąpiele częściowe i całkowite, zabiegi ginekologiczne i rektalne ( tampony, okłady, nasiadówki) oraz rzadziej stosowane kąpiele zawiesinowe czy jontoforeza. Zabiegi borowinowe mają szerokie zastosowanie w leczeniu chorób układu ruchu, chorób kobiecych i rzadziej w chorobach układu trawienia i moczowego.
Następnymi tworzywami leczniczymi wykorzystywanymi w lecznictwie uzdrowiskowym są gazy lecznicze. Występują one naturalnie w przyrodzie w formie rozpuszczonej w wodzie lub też samodzielnie w formie gazowej. W balneologii wykorzystuje się głównie dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen oraz ostatnio ozon w mieszance ozonowo - tlenowej.
Poza wodami mineralnymi, borowinami i gazami leczniczymi, duże znaczenie w lecznictwie uzdrowiskowym mają czynniki środowiskowe, a w tym warunki klimatyczne, zieleń, kwiaty, które tworzą środowisko przyrodnicze sprzyjające leczeniu ludzi chorych. Wreszcie w uzdrowisku wykorzystuje się czynniki fizyczne pod postacią różnych form energii, jak światło, prąd elektryczny, ultradźwięki, pole magnetyczne i inne. Należy podkreślić, że w lecznictwie uzdrowiskowym te czynniki mają znaczenie drugorzędne. Stanowią jednak cenne metody uzupełniające i wchodzą w skład kompleksowych metod i programów leczniczych lub przygotowujących organizm do przyjmowania naturalnych procesów leczniczych.
MECHANIZM DZIAŁANIA BODŹCÓW LECZNICZYCH
Czynniki i bodźce lecznicze ujęte w odpowiednie zespoły tworzą metody lecznicze. Metody te stosowane są najczęściej w formie terapii złożonej, równocześnie wykorzystuje się kilka metod. Metody lecznicze jakie wykorzystuje lecznictwo uzdrowiskowe mają charakter bodźców leczniczych. W odpowiedzi na te bodźce w organizmie powstają reakcje, które określane są ze względu na swój charakter jako reakcje adaptacyjne i kompensacyjne. Jeżle leczenia stosowane jest systematycznie pod postacią serii zabiegów, następuje w organizmie stopniowe przestrojenie w kierunku przywrócenia zdrowia. Metody balneologiczne mają działanie trenujące i usprawniające funkcjonowanie wielu układów fizjologicznych, przyspieszając procesy regeneracyjne. Działanie ich jest stopniowe. Wolno powstające wyniki są jednak trwalsze w stosunku do innych metod leczniczych.
W wyniku działania bodźców balneologicznych uzyskujemy efekty ogólne wyrażające się usprawnianiem równocześnie wielu funkcji ustrojowych oraz efekty miejscowe o charakterze objawowym.
Jak wykazały badania wielu autorów w czasie leczenia uzdrowiskowego u większości chorych występuje tzw. odczyn uzdrowiskowy, którego objawy można zaobserwować ok. 2 tygodnia leczenia chorych. Czas występowania odczynu uzdrowiskowego wpływa na czas uzyskania poprawy klinicznej w uzdrowisku i dalej na planowanie okresu leczniczego. Niebezpieczne jest wypisywanie chorych z uzdrowiska w okresie odczynu. Może się to zdarzyć, gdy występuje odczyn późny i czas przewidzianego leczenia w uzdrowisku jest krótszy. Odczyn ten oznacza, że organizm reaguje intensywnie na bodźce lecznicze. Jest objawem dekompensacji funkcji organizmu. W tym czasie należy zmniejszyć natężenie bodźców leczniczych, a często konieczne jest czasowe odstawienie zabiegów. Dopiero po ustąpieniu objawów odczynu uzdrowiskowego pojawiają się oznaki poprawy stanu zdrowia. Z tych obserwacji wynika, że leczenie uzdrowiskowe, aby było skuteczne musi odbywać się w odpowiednio długim czasie. Przeciętnie na leczenie uzdrowiskowe dla osób z mało zawansowanymi chorobami i wiekiem potrzebne są przynajmniej 3 tygodnie. Dla ciężej chorych i starszych wiekiem, leczenie to musi być dłuższe, najlepiej 30 dni.
Skutki działania bodźców balneofizykalnych na ustrój
Działania ogólne |
Działania miejscowe |
● Trening zachowanych rezerw zdrowotnych, mechanizmów samoobrony |
● Przeciwbólowe |
● Regulacja i uporządkowanie działania układów fizjologicznych:
|
● Przeciwzapalne i przeciw obrzękowe |
● Zwiększenie wydolności fizycznej i usprawnienie ruchowe |
● Przekrwienne |
● Zwiększenie odporności nieswoistej |
● Niedokrwienne |
● Uzyskanie równowagi psychicznej |
● Zwiększające lub zmniejszające napięcie mięśniowe ● Inne |
Intensywność działania bodźców leczniczych zależy od wielu czynników, zarówno ze strony zdolności do reagowania samego pacjenta, jak i od dawkowania i charakteru samego bodźca leczniczego. Różne reakcje powstające w organizmie chorego pod wpływem seryjnie stosowanych bodźców leczniczych układają się w fazy lecznicze, które mogą być wyraźnie zaznaczone lub tylko manifestować się objawami podklinicznymi.
Pierwszą fazą trwającą kilka dni jest adaptacja organizmu do zmiany środowiska przyrodniczego i socjologicznego. W tym okresie - na początku leczenia uzdrowiskowego- zabiegi balneologiczne powinny być stosowane oszczędnie z pominięciem silnie bodźcowych.
Druga faza to proces zsumowanych reakcji na zabiegi balneologiczne, czasem z objawami nadreaktywności, czego kulminacyjnym przejawem jest odczyn uzdrowiskowy występujący przeważnie w 2-gim tygodniu leczenia. W tym okresie należy zmniejszyć intensywność zabiegów balneologicznych, czasami konieczne jest ich odstawienia.
Trzeci okres występuje po ustąpieniu odczynu uzdrowiskowego, jest to etap poprawy klinicznej.
Metody lecznicze uzdrowiskowe nie konkurują z farmakoterapią, ale ją uzupełniają, dopełniają i intensyfikują. Farmakoterapia tam, gdzie jest konieczna, wkomponowana powinna być w cały program leczniczy. Często udaje się zmniejszyć dawki leków podczas leczenia uzdrowiskowego lub nawet odstawić niektóre z nich. Leczenie uzdrowiskowe ma jednak nie tylko znaczenie uzupełniające, ale w wielu wypadkach może być metodą alternatywną co oznacza, że może zastąpić inne metody lecznicze.
Są i tacy chorzy, dla których balneoterapia jest metodą z wyboru, to oznacza, że nie daje się zastąpić innymi metodami leczniczymi. Zaletą metod balneologicznych. Jest to, że są często efektywniejsze, bardziej fizjologiczne, pozbawione skutków ubocznych i tańsze.
METODY LECZNICZE
Leczenie uzdrowiskowe ma charakter złożony - kompleksowe. Równocześnie stosuje się kilka metod leczniczych. Pozwala to na zwiększenie efektywności leczenia. Niektóre skojarzenia metod są szczególnie korzystne, gdyż wzajemnie się intensyfikują tworząc programy lecznicze. Do takich połączeń należy stosownie zabiegów światłoleczniczych, ciepłoleczniczych, czy krioterapeutycznych z następową kinezyterapią. Zastosowanie masażu podwodnego czy kąpieli perełkowej po zabiegach kinezyterapeutycznych przyspiesza znacznie restytucję powysiłkową.
Niektóre zabiegi fizykoterapeutyczne dobrze jest kojarzyć z zabiegami balneologicznymi np. galwanizację z zabiegami borowinowymi, światłolecznictwo z kąpielami mineralnymi. Ważna jest również kolejność stosowania zabiegów balneofizykalnych. Stąd istotne jest prawidłowe planowanie zabiegów. Coraz częściej planowanie zabiegów wykonuje się komputerowo. Dostępne na rynku programy komputerowe nie są jednak dobrze przygotowane przez fachowców medycznych. Stąd nie spełniają podstawowych wymogów sztuki balneologicznej, gdyż nie są konsultowane z balneologami.
Podstawowe metody stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym:
balneoterapia, peloidoterapia ( wody mineralne, peloidy, gazy lecznicze),
klimatoterapia,
hydroterapia,
termoterapia,
kinezyterapia,
fizykoterapia ( elektroterapia, fototerapia, ultrosonoterapia, termo i tinoterapia),
dieta,
edukacja zdrowotna,
psychoterapia,
farmakoterapia,
fitoterapia.
Balneoterapia
Balneoterapia i z peloidoterapią oraz klimatoterapią stanowią najważniejsze metody lecznicze stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym. Należą do działu balneologii. Od dostępności tych metod zależy przede wszystkim kierunek specjalizacyjny uzdrowiska ( profil leczniczy).
Balneoterapia wykorzystuje wody mineralne, peloidy i gazy. Wśród najważniejszych zabiegów balneologicznych z wykorzystanie wód mineralnych wymienia się:
kąpiele lecznicze,
kuracja pitna,
inhalację i irygację.
Wśród kąpieli wymienia się następujące rodzaje:
solankowe,
kwasowęglowe,
siarczkowo - siarkowowodorowe,
radoczynne.
Kąpiele solankowe mają główne zastosowanie w chorobach ortopedyczno - urazowych , reumatycznych, neurologicznych, ginekologicznych.
Kąpiele kwasowęglowe wykorzystuje się przede wszystkim w wybranych chorobach serca, nadciśnieniu tętniczym, niedokrwieniu kończyn dolnych oraz nerwicach narządowych. Istnieje też odmiana kąpieli kwasowęglowych gazowych czyli w dwutlenku węgla pochodzenia naturalnego lub sztucznego. Działanie i zastosowanie jest podobne chociaż te ostanie są bardziej łagodne, mniej obciążające dla krążenia.
Kąpiele siarczkowo - siarkowowodorowe zaleca się w chorobach: reumatycznych, ortopedyczno - urazowych, wybranych chorobach dermatologicznych oraz w niedokrwieniu kończyn dolnych.
Kąpiele radoczynne stosowane są w chorobach naczyń obwodowych, chorobach górnych dróg oddechowych, chorobach reumatycznych i ginekologicznych.
Wspomnieć należy o mało jeszcze znanych kąpielach w mieszance tlenowo - ozonowej. Kąpiele te można wykonywać w gazie lub wodzie.
Główne zastosowanie tych kąpieli to choroby naczyń kończyn dolnych na tle miażdżycy i cukrzycy oraz owrzodzenia podudzi.
Peloidoterapia
W metodzie tej wykorzystuje się leczenie borowiną, która powinna pochodzić z wartościowego i dobrze zbadanego złoża borowinowego. Najczęściej stosowanymi zabiegami są:
okłady - zawijania całkowite i częściowe,
kąpiele borowinowe i zawiesinowe,
nasiadówki,
tampony borowinowe,
zabiegi z pasty borowinowej.
Zabiegi borowinowe mają zastosowanie w następujących rodzajach chorób: choroby reumatyczne, oropedyczno - urazowe, choroby neurologiczne, choroby ginekologiczne, laryngologiczne oraz w chorobach naczyń kończyn dolnych (pasta borowinowa)
Klimatoterapia
W klimatoterapii wykorzystuje się walory przyrodniczego środowiska do celów leczniczych. Warunki klimatyczne determinują leczenie niektórych chorób w uzdrowiskach. Stąd przy ustaleniu profilu leczniczego powinno się brać pod uwagę i ten element. Zabiegi klimatoterapeutyczne obejmują : kąpiele słoneczne, kąpiele powietrzne, zabiegi powietrzno - ruchowe, kąpiele morskie, inhalacje naturalnego aerozolu morskiego lub tężniowego. Szczególnym rodzajem klimatoterapii jest talssoterapia wykorzystująca naturalne walory lecznicze morza. Uzupełniającymi elementami klimatoterapii są walory krajobrazowe uzdrowiska
Hydroterapia
W tej metodzie leczniczej wykorzystuje się wodę zwykłą o różnej temperaturze i o różnym ciśnieniu. Do typowych zabiegów hydroterapeutycznych należą:
różnego rodzaju natryski, kąpiele wirowe, masaż podwodny, kąpiele perełkowe. Zabiegi te wykorzystuje się w chorobach: nerologicznych, ortopedyczno - urazowych, reumatycznych, chorobach krążenia obwodowego, nadciśnieniu tętniczym, nadpobudliwości nerwowej.
Kinezyterapia
Jest to leczenie różnymi formami aktywności fizycznej o odpowiednio dobranym obciążeniu. W uzdrowisku wykorzystywane są różnego typu ćwiczenia fizyczne. Do najpopularniejszych należą: ćwiczenia indywidualne bierne, wspomagane i z oporem oraz wolne, ćwiczenia koordynacji ruchów i nauka chodzenia, ćwiczenia indywidualne i zespołowe w wodzie. Ponadto w uzdrowisku stosowane są ćwiczenia na wolnym powietrzu. Szczególnym rodzajem tego rodzaju ćwiczeń są spacery, truchty, marsze oraz jazdy rowerowe. Również te formy muszą być dawkowane i kontrolowane. Stanowią one uzupełniające formy kinezoterapii. Zastosowanie wysiłku fizycznego jest bardzo szerokie, prawie we wszystkich chorobach mogą być przydatne. W największym stopniu wykorzystywane są w chorobach układu ruchu, ale nie tylko. Również w chorobach kardiologicznych, angiologicznych, cukrzycy, otyłości, osteoporozie, chorobach pulmonologicznych i innych.
Fizykoterapia
Należy do zespołu metod wykorzystujących różne formy energii występującej w otoczeniu człowieka. W lecznictwie uzdrowiskowym te metody lecznicze mają znaczenie uzupełniające w stosunku do zabiegów przrodoleczniczych.
Odpowiednio wkomponowane w program leczniczy intensyfikują lub wspomagają one działanie podstawowych zabiegów.
Do działu fizykoterapii zalicza się następujące metody:
światłolecznictwo,
elektrolecznictwo i magnetoterapia,
ultradźwięki.
Światłolecznictwo wykorzystuje promieniowanie podczerwone, widzialne ultrafioletowe. Szczególnym rodzajem światłolecznictwa jest laseroterapia.
Elektrolecznictwo
Wykorzystuje prąd stały do galwanizacji, jonoforezy i kąpieli elektryczno - wodnych, prąd małej częstotliwości (impulsowy) służy do wykonywania zabiegów diadynamicznych i elektrostymulacji. Prądy średniej częstotliwości to prądy interferencyjne. Maja one podonbe zastosowanie jak prądy diadynamiczne. Prądy wielkiej częstotliwości służą do zabiegów diatermią krótkofalową, w tym impulsową.
Magnetoterapia
Wykorzystuje zmienne pola magnetyczne i impulsowe, działające przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo oraz przekrwiennie.
Ultradźwieki
Stanowią je fale akustyczne o częstotliwości niesłyszalnej dla ucha ludzkiego. Mają działanie cieplne, chemiczne i mechaniczne.
Leczenie dietetyczne
Dieta jest ważnym elementem leczenia większości chorób leczonych w uzdrowisku. Są choroby, w których dieta jest obowiązującą częścią programu leczniczego, np. w chorobach trawienia, cukrzycy, osteoporozie, miażdżycy, dnie moczanowej. W innych chorobach jest niezbędna, chociaż nie koniecznie w zakresie wszystkich chorób danego profilu leczniczego. Do takich kierunków należą choroby układu ruchu czy choroby układu krążenia. W tych chorobach bowiem często występuje otyłość czy miażdżyca, które wymagają diety. Nie zależnie od tego, u wszystkich pozostałych chorych, który nie wymagają ograniczeń dietetycznych konieczne jest stosowanie żywienia racjonalnego. Uzdrowisko powinno wzorcowo takie żywienie prowadzić, gdyż jest to jeden z elementów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Każdy zakład lecznictwa uzdrowiskowego, nie zależnie jaki reprezentuje kierunek leczniczy, powinien prowadzić żywienie racjonalne- podstawowe oraz przynajmniej dwa rodzaje diet, tj. niskoenergetyczną oraz niskotłuszczową (przeciwmiażdżycową).
Edukacja zdrowotna
Lecznictwo uzdrowiskowe jest szczególnie predysponowane do prowadzenia edukacji zdrowotnej, która powinna być częścią składową każdego programu leczniczego. Podstawowym celem edukacji zdrowotnej jest kształtowanie prawidłowych nawyków żywienia, porzucenia nałogów i zwiększenie aktywności fizycznej. Konsekwentne realizowanie programu edukacji zdrowotnej może doprowadzić do zmniejszenia zachorowań na tzw. choroby cywilizacyjne oraz zmniejszenie śmiertelności w wielu chorobach.
Przez edukacje zdrowotną nie należy rozumieć jednej lub dwóch pogadanek. Opracowany powinien być program zawierający elementy informacyjne oraz aktywizujące chorego.
Poza prelekcjami niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń - warsztatów, pokazów, demonstracji, dyskusji oraz przygotowanie materiałów edukacyjnych. Program edukacyjny powinien obejmować tematykę:
dostosowaną do danej grupy chorób,
o znaczeniu ogólnym z zakresu promocji zdrowia,
uzdrowiskową.
Farmakoterapia
Współczesna medycyna uzdrowiskowa nie odrzuca farmakoterapii ale traktują ją jako jedną z metod leczenia w czasie kontroli uzdrowiskowej. Większość chorób przewlekłych wymaga systematycznego stosowania leków. Leczenie to powinno być wkomponowane w program leczniczy i odpowiednio modyfikowane zależnie od aktualnych potrzeb organizmu. Lekarz uzdrowiskowy powinien posiadać dużą wiedzę również z zakresu współczesnej farmakoterapii.
Psychoterapia
Uzdrowisko jest miejscem relaksu i wypoczynku, które sprzyjają leczeniu. Odpowiednie środowisko psychologiczne, socjologiczne i przyrodnicze wpływa na uzyskanie dobrych wyników leczenia. Niektórzy chorzy wymagają zastosowania typowych metod psychoterapeutycznych jak np. chorzy po zawale serca, po ciężkich urazach, znerwicowani. Stosowana może być mała lub duża psychoterapia, czy relaksacja mięsniowopsychoterapeutyczna. Przygotowaniem do ćwiczeń relaksacyjnych może być codzienny spacer w ciekawym krajobrazowo terenie.
Fitoterapia
W naszym kraju, a w tym i w lecznictwie uzdrowiskowym, leczenie ziołami ma małe zastosowanie. W uzdrowisku picie ziół powinno znaleźć swoje należne miejsce na równi z piciem wód leczniczych. Najkorzystniejsze jest stosowanie zestawu ziół mającymi określone wskazania. Ziołolecznictwo jako metoda naturalna może doskonale uzupełnić inne zabiegi stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym.