Mowa i język- pojęcia (notatki z zeszytu)
Struktura języka z klasyfikacją głosek
| głoski dźwięczne | b, d, g, w, z, ź, ż, l, ł, r, m, n, j , dz, dź, dż + wszystkie samogłoski | gdy je wymawiamy, drżą wiązadła głosowe |
| głoski bezdźwięczne | p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch | gdy je wymawiamy, nie drgają wiązadła głosowe |
| spółgłoski miękkie | p’, b’, f’ w’, ś, ź, ć, ch’, dź, m’,n’, l’, j, k’, g’ | w kierunku podniebienia wznosi się środek języka |
| spółgłoski twarde | p, b, f, w, s, z, c, ch, dz, n, m, l, ł, k, g, t, d, sz, ż, cz, dż, r | środek języka znajduje się w innym miejscu |
| głoski ustne | a, e, o, i, b, c, d, k, s, t, w, z i inne (bez nosowych) | gdy je wymawiamy, powietrze przechodzi tylko przez usta |
| głoski nosowe | ą, ę, m, n, ń, n’, m’ | gdy je wymawiamy, powietrze przechodzi przez usta i przez nos |
| spółgłoski sonorne | m, m’, n, n’, ł, l, r | to spółgłoski dźwięczne niemające odpowiedników bezdźwięcznych |
Rozwój języka i mowy dziecka
Posługiwanie się mową artykułowaną nie jest czynnością wrodzoną, taką jak ssanie, połykanie oddychanie, słyszenie. Mowa kształtuje się stopniowo i w dużym stopniu jest zależna właśnie od tych czynności wrodzonych– czy są prawidłowe ,czy przebiegają w danym okresie rozwoju dziecka.
Już w życiu płodowym kształtują się takie odruchy jak:
ssanie (29 t. ż. p.)
lizanie (31 t. ż. p.)
praca warg
kształtują się fałdy głosowe (17 t. ż. p.)
kształtuje się słuch.
Po urodzeniu te odruchy i umiejętności stopniowo dojrzewają ,np. dziecko świadomie przestaje ssać, gdy zaspokoi pierwszy głód.
Według danych z literatury w rozwoju mowy dziecka wyodrębnia się 4 okresy:
okres melodii (0-1r. ż.)
Noworodek początkowo komunikuje się z otoczeniem za pomocą płaczu, po którym wnikliwa mama rozpoznaje jego potrzeby. Dziecko w sposób naturalny, zabawowy ćwiczy swoje narządy artykulacyjne – ok. 2-3 miesiąca życia niemowlęcia pojawia się głużenie. W wyniku tego treningu narządów artykulacyjnych powstają dźwięki gardłowe przypominające „k”, „g”, „h”. W 4 miesiącu życia uczy się parskać, pluć. 6 miesiąc – bawi się językiem. To w tym okresie ważne jest prawidłowe ssanie, rzucie, połykanie. W drugim półroczu życia dziecka pojawia się gaworzenie – powtarzanie i naśladowanie dźwięków mowy. Dziecko artykułuje dźwięki przypadkowo, ale i odtwarza i te odgłosy, które zasłyszy w swym otoczeniu.
Z końcem pierwszego roku dziecko dużo już rozumie.
Pojawiają się pierwsze słowa : mama, tata.
okres wyrazu (1-2 lat)
Dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych ą, ę.
Ze spółgłosek wymawia p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem ć. Pozostałe zastępuje,
np. ciocia = tota.
Wyrazy trudne ulegają uproszczeniu kaczka = kaka.
Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki,
np. miś = mi, .nie ma = ma.
Słownik dziecka obejmuje ok. 300 słów.
okres zdania (2-3 lata)
Mowa się doskonali. Dziecko powinno wypowiadać głoski :
wargowe: p b m oraz miękkie pi bi mi;
wargowo-zębowe: f w fi wi,
środkowo-językowe: ś ź ć dź ń j ki gi,
tylnojęzykowe: k g ch:
przedniojęzykowe: t d n oraz boczną l.
Pod koniec tego okresu mogą się pojawić głoski s z c dz nawet sz ż cz dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe a zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach bywają zastępowane łatwiejszymi, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych, np. mały = mawy, woda = łoda.
Dziecko już wie jak dana głoska powinna brzmieć, ale jaszcze nie umie jej wypowiedzieć zwłaszcza w zestawie głosek.
Słownik dziecka wzbogaca się do ok. 1000 słów. Dziecko potrafi już budować proste zdania, mówić o sobie „ja”, przyswaja też sobie pierwsze reguły gramatyczne.
Jeżeli do 3 r. ż. wymawia tylko pojedyncze wyrazy i to proste, jak mama, tata, baba, możemy podejrzewać opóźniony rozwój mowy.
okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 lat)
utrwalają się głoski s z c dz, dziecko zaczyna odróżniać głoski ś ć ź od s z c. dotychczas mówiło sianki, ciebula. Ok., 5 r. ż. pojawiają się głoski: r , sz ż cz dż, choć mogą być jeszcze wy mawiane jak s z c dz.
Zatem 3-4-latek ma prawo mówić zamiast czas = cas, ciaś i nie ma się czym przejmować. Chyba, że wsuwa język między zęby lub układa go bocznie .mowa jest daleka od doskonałości. Wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane
(ołówek = owułek), grupy spółgłoskowe uproszczone. Występują zlepki wyrazowe , neologizmy językowe (kuchniowe krzesło, jabłkarnia).
Rozwój mowy powinien w zasadzie zakończyć się w 5-6 roku życia.
Idąc do szkoły powinno mówić prawidłowo, gdyż jest to okres, gdzie będzie zdobywać inne umiejętności a nie uczyć się poprawnie wypowiadać głoski, wyrazy.
Rozwijanie sprawności językowej:
| Etapy | Rozwijanie percepcji językowej | Rozwijanie ekspresji językowej |
| I | Poziom fonetyczno - fonologiczny |
|
1.Uwrażliwienie słuchowe: - Ćwiczenie uwagi słuchowej - Selekcja dźwięków - Lokalizacja źródła dźwięku - Ćwiczenia pamięci słuchowej - Ćwiczenia uświadamiające różne cechy dźwięków 2. Poznawanie brzmienia głosek |
- Ćwiczenia na onomatopejach jednogłoskowych - Ćwiczenia na onomatopejach sylabowych. |
|
| II | Poziom leksykalno - morfologiczny | |
Rozwijanie słownika biernego:
|
Rozwijanie słownika czynnego:
|
|
| III | Poziom semantyczno – syntaktyczny. | |
| 1. Rozumienie prostych i złożonych konstrukcji złożonych. | 1.Kształtowanie umiejętności budowania poprawnych pod względem gramatycznym zdań prostych i zdań złożonych: - zdania twierdzące - zdania pytające - zdania przeczące - zdania złożone - spójniki |
|
| IV | Rozwijanie sprawności komunikacyjnej. | |
1.Budowanie rozumienia znaczenia doboru środków językowych w zależności od: - rangi rozmówcy - miejsca dyskursu - tematu rozmowy - celu, intencji nadawcy wypowiedzi słownej. |
1.Kształtowanie umiejętności budowania zdań poprawnych pod względem logicznym, używanie środków językowych adekwatnych do: - rangi rozmówców - miejsca - tematu i celu rozmowy. |
Dyslalia
Definicje:
- Wg G. Demelowej dyslalia to nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich głosek od razu; krańcowy stan nazywa się bełkotem.
- Wg prof. L. Kaczmarka dyslalia to wadliwa realizacja fonemów w płaszczyźnie segmentalnej, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy.
- Wg H. Rodak dyslalia jest symptomem zaburzenia rozwoju mowy, dotyczącego tylko jednego aspektu języka aspektu artykulacyjnego.
Ogólne symptomy: Dyslalia polega na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, kilku, kilkunastu, a nawet wszystkich dźwięków (bełkot) - dotyczy zaburzeń dźwiękowej strony języka objawiających się:
• zniekształceniem głosek (ich deformacją, dyslalia właściwa),
• zastępowaniem głosek (substytucją),
• opuszczaniem głosek (elizją).
1. Ze względu na liczbę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na:
jednoraką – jedna głoska wymawiana odmiennie;
wieloraką – kilka lub kilkanaście głosek wymawianych odmiennie;
całkowitą ( alalia ) – wszystkie głoski wymawiane odmiennie (bełkot, mowa niezrozumiała dla otoczenia).
2. Ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski wyróżnia się:
dyslalię prostą (w realizacji głoski zanika jedna cecha, np. dziecko wymawia s zamiast sz – głoski różnią się tylko miejscem artykulacji)
dyslalię złożoną (zanik kilku cech równocześnie, np. dziecko wymawia d zamiast sz – głoski różnią się miejscem artykulacji, stopniem zbliżenia narządów mowy oraz dźwięcznością).
3. Ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej dyslalię dzieli się na:
I. Seplenienie (sygmatyzm)
Seplenienie polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych: ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż. Wadliwa wymowa polegać może na: zastępowaniu głosek jednego szeregu innym np. głoski sz, ż, cz, dż brzmią jak s, z, c, dz, ś, ć, dź ( szafa – safa, siafa, sanki – sianki, szanki), deformacji - wtedy mówimy o seplenieniu właściwym, opuszczaniu głoski (lub głosek) w mowie.
Rodzaje seplenienia:
międzyzębowe – dziecko wymawia głoski sz, rz, cz,dż, s, z, c, dz z językiem wsuniętym między zęby
boczne – artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka; szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz w częściach bocznych , powietrze przepływa jak przy wymowie głoski l
wargowo-zębowe – charakteryzuje się tworzeniem bardzo wąskiej szczeliny między dolną wargą, a górnymi siekaczami lub między górną wargą, a dolnymi siekaczami, język jest bierny; brzmienie głosek jest podobne do ostro brzmiącego f
przyzębowe – przód języka jest ułożony płasko i zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy; podczas artykulacji nie tworzy się rowek, a powietrze wychodzi szerokim strumieniem; brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający przy dolnych siekaczach jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia
nosowe – powstaje, gdy artykulacja głosek przebiega niedostatecznie zamkniętym przejściu z jamy ustnej do nosowej w następstwie niewłaściwej czynności podniebienia miękkiego
krtaniowe - szmer wytwarzany w krtani
gardłowe – powstaje w wyniku rozczepienia podniebienia lub braku aktywności podniebienia
i inne
Niektóre przyczyny:
wady zgryzu
ubytki zębowe
nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów artykulacyjnych
upośledzenie słuchu
niesprawność języka i warg
naśladownictwo wymowy osób wadliwie mówiących
niektóre choroby górnych dróg oddechowych ( utrudnione oddychanie nosem)
II. Reranie (rotacyzm)
Reranie jest wadą polegającą na nieprawidłowej realizacji głoski r. Wadliwa wymowa polegać może na: opuszczaniu dźwięku, zastępowaniu go innym dźwiękiem lub zniekształceniu - wtedy mamy do czynienia z reraniem właściwym. Głoska ta może być wymawiana jak l, j,rl ( rak – jak, lak, rlak), r języczkowe lub jest opuszczana ( rak –ak).
Rodzaje rerania:
języczkowe – miejsce artykulacji jest zmienione się z przedniojęzykowodziąsłowej na języczkową, podczas artykulacji podniebienie miękkie unosi się, zamyka przejście do jamy nosowej, a jego zakończenie (języczek) drga, język nie bierze udziału w artykulacji
policzkowe –powstaje wskutek skierowania strumienia powietrza podczas wymowy w bok, powodując wibrację jednostronną policzka lub obustronną obu policzków, drga również czubek lub krawędź języka
wargowe – powstaje wskutek przeniesienia miejsca artykulacji na obie wargi
krtaniowe – polega na wadliwej, krtaniowej artykulacji – drgają fałdy głosowe
gardłowe – miejsce artykulacji głoski r jest przeniesione w głąb jamy ustnej, wibracja powstaje między obsadą języka a tylną ścianą gardła
inne
Niektóre przyczyny:
zbyt niska sprawność ruchowa języka, zwłaszcza jego czubka
nieprawidłowości budowy anatomicznej języka, np. krótkie wędzidełko
upośledzenie słuchu
opóźniony rozwój motoryczny
wadliwy wzór wymowy osób z otoczenia
III. Mowa bezdźwięczna
Wada ta objawia się brakiem realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniem ich odpowiednimi bezdźwięcznymi, np. b mówione jest jak p, a ż jak sz (słowo żaba w tym zaburzeniu będzie brzmiało jak szapa , woda jak fota, góra - kóra). Nieprawidłowość ta dotyczy 13 głosek: b, bi, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, wi, g i gi. Mowa bezdźwięczna znajduje również odzwierciedlenie w piśmie w postaci trudnych do eliminowania błędów.
Niektóre przyczyny:
zaburzenia słuchu mownego (fonemowego)
upośledzenie słuchu (niedosłuch)
brak koordynacji między aparatem fonacyjnym i artykulacyjnym
obniżone napięcie mięśniowe – wargi i policzki są wiotkie
IV. Rynolalia (nosowanie)
Rynolalia polega na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa może być w różnym stopniu zniekształcona - od lekkiego nosowania do niewyraźnej, zakłóconej szmerami. Głoski nosowe są wymawiane jak ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie – głoski ustne wymawiane są z rezonansem nosowym (nosowanie otwarte)
Rynolalia otwarta
Najbardziej zniekształcone są spółgłoski szczelinowe i zwartoszczelinowe (s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ć, dź). Wszystkie głoski realizowane są z silnym zabarwieniem nosowym, głosem dudniącym.
Przyczyny rynolalii otwartej : rozszczepy podniebienia, krótkie podniebienie jak też nieprawidłowa praca pierścienia zwierającego gardła
Rynolalia zamknięta
Dziecko wymawia m jak b; n jak d; ą jak o; ę jak e
Przyczyny rynolalii zamkniętej : niedrożność jamy nosowo-gardłowej spowodowanej przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataralnych, przerost trzeciego migdałka, polipami, skrzywieniem przegrody nosa
V. Kappacyzm
Polega na nieprawidłowej wymowie głosek tylnojęzykowych: k, g i czasami także h. Głoski te najczęściej wymawiane są jak: t, d i f – kawa jak tawa, gołąb jak dołąb.
Przyczyny:
nieprawidłowa praca języka (język jest zbyt sztywny, napięty)
VI. Lambdacyzm (lelanie, łełanie)
Lambdacyzm polega na wadliwym wymawianiu głosek l, ł. Głoska l najczęściej realizowana jest jak j (lala – jaja), głoska ł brzmi jak u albo j (ławka – jawka).
VII. Betacyzm
W wadzie tej zaburzona jest realizacja głoski b - najczęściej głoska brzmi jak w lub j (bałwan - jałwan, bałwan – wałwan).
Przyczyny
słaba praca artykulatorów, nieprawidłowa praca mięśni warg, wady zgryzu, niedomykanie ust.
Najczęstsze przyczyny dyslalii to:
zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
- nieprawidłowa budowa języka,
- nieprawidłowa budowa podniebienia,
- zniekształcenia zgryzu,
- anomalie zębowe,
- przerost trzeciego migdałka,
- polipy,
- skrzywienie przegrody nosowej,
nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka,
- zakłócona sprawność mięśni napinających i przywodzących,
- brak pionizacji języka
nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu:
- zaburzenie analizy i syntezy słuchowej,
- wybiórcze upośledzenie słuchu,
- obniżenie słyszalności
- zaburzenia słuchu fonematycznego,
niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym:
- nieprawidłowe wzorce wymowy,
- nieprawidłowa atmosfera
Ćwiczenia ortofoniczne (definicja, rodzaje, znaczenie)
Ortofonia – to „dział językoznawstwa i logopedii artystycznej, zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy”. (to nauka o prawności dźwiękowej mowy ludzkiej)
Znaczenie- Ćwiczenia ortofoniczne polegają na wyrazistym wymawianiu głosek, wyrazów i krótkich rymowanek tekstów z wyrazami w których występują trudne do wymówienia głoski (np. r, ł, sz, cz, dź), połączenia głosek np. trolejbus, regularnie. W przypadku dzieci przedszkolnych ćwiczenia te mają na celu prawidłowe kształtowanie wymowy oraz zapobieganie powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych.
Rodzaje:
Ćwiczenia wstępne:
- ćwiczenia słuchowe – uwrażliwiają na rodzaj dźwięku, tempo, rytm, natężenie głosu, intonację
- ćwiczenia oddechowe – rozwijające narządy oddychania,
- ćwiczenia artykulacyjne – wzmacniają ruchy krtani, podniebienia miękkiego, języka, dolnej szczęki, wpływające na większą precyzję tych ruchów
- ćwiczenia słuchu fonetycznego – umiejętność odróżniania słuchu brzmienia głosek, kolejnego wymawiania ich w wyrazach, dzielenie wyrazu na sylaby, a sylaby na głoski.
Ćwiczenia artykulacyjne – ich zadaniem jest doskonalenie poprawnej artykulacji głosek. Do wykonywania ćwiczeń artykulacyjnych można przystąpić dopiero wtedy, gdy dziecko jest do nich odpowiednio przygotowane. Właśnie temu służyły opisane wyżej ćwiczenia wstępne. Ćwiczenia artykulacyjne zawsze powinny być prowadzone w taki sposób, by były częścią zabawy, a nie trudnym do wykonania zadaniem. Należy je również przeprowadzać równolegle z ćwiczeniami wstępnymi - uwzględniając ich stopień nasilenia od umiejętności dzieci oraz ich faktycznego stanu wymowy. Ćwiczenia artykulacyjne związane są już bardzo ściśle z procesem mówienia i dzielą się na ćwiczenia w artykulacji głosek, ćwiczenia utrwalające i automatyzujące artykulację głosek oraz ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych.
Czynniki powodujące prawidłowy rozwój mowy
Etapy rozwoju mowy
• okres melodii (0-1 r.ż.) – początkowo dziecko komunikuje się za pomocą krzyku i płaczu, w 2-3 miesiącu życia niemowlę wydaje różne dźwięki, co nazywamy głużeniem, w 6 miesiącu życia dziecko gaworzy czyli powtarza, naśladuje usłyszane dźwięki (trening słuchu). Brak gaworzenia nasuwa podejrzenie, że dziecko nie słyszy.
• okres wyrazu (1-2 r.ż) – dziecko używa wszystkich samogłosek (oprócz nosowych ę i ą), charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki. Dziecko nie stosuje reguł gramatycznych
• okres zdania(2-3 r.ż.) – gwałtownie wzbogaca się słownik, wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne. Na tym etapie spotyka się upraszczanie grup spółgłoskowych, zastępowanie głosek trudniejszych łatwiejszymi (np. s,z,c,dz zastępowane są głoskami ś,ź,ć,dź), a czasami występuje hiperpoprawność (np. r zamiast l). WAŻNE: do dziecka zwracamy się w odpowiedniej formie i poprawnie, nie spieszczamy wyrazów!!!
• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r.ż) – dziecko prowadzi swobodne rozmowy, rozpoczyna się wiek pytań. Na przełomie 3 i 4 roku życia zjawisko to przybiera szczytowe nasilenie (ok. 40-45 pytań dziennie). 5 i 6 rok życia to okres pojawiania się wszystkich głosek.
Kolejność pojawiania się głosek w mowie dziecka:
0-1 r.ż. – m, b, n, t, d, j
1-2 r.ż. – p, b, pi, m, t, d, n, ń, k, ki, ś
2-3 r.ż. – p, b, pi, bi, m, mi, f, fi, w, wi, ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi, k, g, ch, t, d, n, l (pod koniec tego okresu mogą się już pojawiać głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż
4 r.ż – s, z, c, dz
4-5 r.ż. – sz, ż, cz, dż, r
6-7 r.ż. – mowa opanowana pod względem dźwiękowym