2. Bezpieczeństwo międzynarodowe

Motto: Bezpieczeństwo to STAN i PROCES.

1. Ogólne rozumienie bezpieczeństwa

W najogólniejszym znaczeniu bezpieczeństwo można określić jako pewność istnienia i przetrwania, posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Pewność jest wynikiem nie tylko braku zagrożeń (ich niewystępowania lub wyeliminowania), ale także powstaje wskutek kreatywnej działalności danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma naturę procesu społecznego.

Bezpieczeństwo w SM – stan pewności, pokoju i zabezpieczenia przed atakiem oraz poczucie tegoż, brak zagrożenia i ochrona przed nim, w naukach społecznych zabezpieczenie najistotniejszych potrzeb, podmiotem może być człowiek, grupa społeczna, państwo lub system międzynarodowy, ma 2 aspekty: wewnętrzny i zewnętrzny, zagrożenie może być rzeczywiste lub wyobrażone, istniejące tylko w sferze percepcji (na przykład polityka RFN w oczach PRL, iracka broń masowego rażenia w oczach USA) – mispercepcja.

4 stany bezpieczeństwa (wg Daniela Freia):

• brak bezpieczeństwa – rzeczywiste i poważne zagrożenie

• obsesja – zagrożenie istnieje, ale jest wyolbrzymiane

• fałszywe bezpieczeństwo – zagrożenie istnieje, ale jest bagatelizowane

• bezpieczeństwo – zagrożenie nie występuje lub jest nieznaczne i postrzegane jest prawidłowo

Wiąże się to z dylematem rozumienia charakteru bezpieczeństwa w SM - obiektywnego czy subiektywnego.

Obiektywne – wg niektórych rozumiane jako brak zagrożeń dla istnienia i funkcjonowania państw i innych uczestników SM.

Subiektywne – w opinii innych badaczy dotyczy większego lub mniejszego stopnia poczucia bycia bezpiecznym; zależne od określenia przez decydentów.

A. Wolfers: bezpieczeństwo w znaczeniu obiektywnym oznacza brak zagrożeń dla wartości istotnych dla państwa i narodu, a w znaczeniu subiektywnym – brak obaw, że te wartości mogą być zagrożone. Sfera obiektywnej rzeczywistości, w której powstają zagrożenia dla bezpieczeństwa uczestników międzynarodowych, ale też przesłanki ich ochrony oraz sferę świadomości, gdzie dokonuje się percepcja tych zagrożeń i jest kształtowane poczucie pewności lub bezpieczeństwa.

Joseph Nye – obok badania zjawisk negatywnych ważne są również działania pozytywne, wyprzedzające, profilaktyka jest lepsza niż leczenie

1. Typologie bezpieczeństwa w nauce o SM

W analizach teoretycznych bezpieczeństwa wyodrębnia się trzy jego ujęcia (wymiary):

1. podmiotowe, gdy pytamy, o czyją pewność istnienia i przetrwania chodzi, tj. gdy pytamy o bezpieczeństwo uczestników stosunków międzynarodowych; (kogo obejmuje)

2. przedmiotowe, gdy pytamy o treść bezpieczeństwa, środki i sposoby kształtowania pewności stanu posiadania (w tym tożsamości) uczestników stosunków międzynarodowych i ich szans (swobód) rozwojowych; (jakie aspekty obejmuje)

3. funkcjonalne (procesualne), które pozwala obserwować zmienność w czasie, a więc dynamikę i ewolucję subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa uczestników stosunków międzynarodowych, tj. pewności ich istnienia (przetrwania), ich stanu posiadania i szans (swobód rozwojowych). (jak jego aspekty się zmieniają)

1. Wymiar podmiotowy

Na podstawie kryterium podmiotowego wyodrębnia się:

1. Bezpieczeństwo narodowe, które jest kategorią jednostkową i odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów;

2. Bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służącym zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbiorowości państw, w tym charakterystyki systemu międzynarodowego.

Niektórzy politycy i autorzy używają czasem pojęcia bezpieczeństwa międzynarodowego dla opisu zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw – fakt istnienia ścisłego związku między bezpieczeństwem pojedynczych i zbiorowych podmiotów SM – wynik uczestnictwa państwa w systemie międzynarodowym.

1. Wymiar przedmiotowy

Wg kryterium przedmiotowego wyodrębnia się różne rodzaje bezpieczeństwa, takie jak np.:

1. Bezpieczeństwo polityczne,

2. Bezpieczeństwo militarne,

3. Bezpieczeństwo ekonomiczne (dzielone na: surowcowe, energetyczne, żywnościowe, socjalne, finansowe, technologiczne itp.), (badania od lat 70. po kryzysie naftowym)

4. Bezpieczeństwo kulturowe, (od „Zderzenia cywilizacji” Huntingtona)

5. Bezpieczeństwo humanitarne,

6. Bezpieczeństwo ekologiczne, (od lat 80.)

7. Bezpieczeństwo ideologiczne itp.

Na podstawie kryterium kształtu systemu bezpieczeństwa międzynarodowego wyodrębnia się:

1. System równowagi sił (klasyczny, „koncertu mocarstw", system bipolarny, system równowagi strachu),

2. System blokowy (sojusze),

3. System bezpieczeństwa kooperatywnego,

4. System bezpieczeństwa zbiorowego (regionalnego, uniwersalnego).

Natomiast biorąc pod uwagę sposób prowadzenia przez państwa polityki bezpieczeństwa, należy rozróżnić:

1. Politykę unilateralną, polegającą na prowadzeniu działań jednostronnych (hegemonizm mocarstwowy, izolacjonizm, neutralność),

2. Politykę multilateralną, skoncentrowaną na działaniach we współpracy z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi.

Uzupełnieniem ujęcia przedmiotowego jest analiza bezpieczeństwa międzynarodowego opartego na kryterium przestrzennym. Na jego podstawie można wyróżnić:

1. Bezpieczeństwo lokalne,

2. Bezpieczeństwo subregionalne,

3. Bezpieczeństwo regionalne,

4. Bezpieczeństwo ponadregionalne (strefowe),

5. Bezpieczeństwo globalne (światowe, uniwersalne).

Dodatkowo – kryterium metodyczne:

1. bezpieczeństwo subordynacyjne – podporządkowanie państw słabszych silniejszym

2. bezpieczeństwo koordynacyjne – równość uczestników

Bezpieczeństwo międzynarodowe ma szerszy zakres treści niż bezpieczeństwo narodowe. Nie jest tylko sumą bezpieczeństwa poszczególnych państw, lecz czymś więcej - o jego istocie stanowi zespół warunków, norm i mechanizmów międzynarodowych oraz oddziaływań, które zapewniają każdemu państwu danego systemu międzynarodowego czy regionu mniejszą lub większą pewność niezagrożonego istnienia, przetrwania i swobód rozwojowych. Bezpieczeństwo międzynarodowe obejmuje nie tylko lub nie przede wszystkim wartości egzystencjalne pojedynczych państw, ale również wartości wspólne dla danego systemu, takie jak: stabilność, pokój, równowaga, współpraca itp. O ich ochronie decyduje prowadzona przez państwa polityka bezpieczeństwa oraz całokształt więzi i instytucji międzynarodowych. Celem działań na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego jest eliminowanie zagrożeń dla istnienia, przetrwania, tożsamości oraz rozwoju państw i systemów międzynarodowych, a także kształtowanie pewności tych podmiotów.

1. Wymiar procesualny (funkcjonalny)

W wymiarze funkcjonalnym widać bezpieczeństwo jako proces, w którym ścierają się funkcjonujące wyzwania i zagrożenia, percepcja społeczna i koncepcje ich rozwiązywania oraz działania i oddziaływania państw oraz instytucji międzynarodowych zmierzające do budowania ich pewności przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych. Procesualne ujęcie bezpieczeństwa pozwala zauważyć jego zmieniającą się w czasie dynamikę, która skłania państwa do stałej troski o własne bezpieczeństwo. Zmienność bezpieczeństwa w czasie w odniesieniu do pojedynczego państwa lub grupy państw jest czynnikiem jego ewolucji. Główną siłą sprawczą owej zmienności i ewolucji jest polityka bezpieczeństwa państw i instytucji międzynarodowych.

„Dylemat bezpieczeństwa" - dodatkowe umocnienie bezpieczeństwa jednej strony może pociągać za sobą równoczesne zmniejszenie bezpieczeństwa drugiej strony i odwrotnie.

Współzależność interesów bezpieczeństwa państw nie musi być grą o sumie zerowej – może mieć charakter dodatni - systemy bezpieczeństwa międzynarodowego (zbiorowego). (współcześnie)

Bezpieczeństwo jako proces społeczny w skali międzynarodowej; proces o zmiennej intensywności i dynamice, które są wyznaczane przez współzależności, zgodności i sprzeczności interesów państw i systemów międzynarodowych.

Siłą sprawczą tego procesu są indywidualne i zespołowe oddziaływania państw zmierzające do ochrony oraz kształtowania ich indywidualnego i grupowego bezpieczeństwa. Ponieważ zagrożenia i ich percepcja społeczna podlegają ciągłym zmianom, ewoluują również środki i metody zapewniania bezpieczeństwa. Zmienna jest więc intensywność i dynamika rozwoju procesu umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego. Obniża się ona w okresach zaostrzania się sprzeczności i napięć międzynarodowych, a wzrasta w czasie odprężenia międzynarodowego – pulsacja procesu umacniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Szczególnie w procesie kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego można zaobserwować przemienność faz wzrostu i słabnięcia wspólnego (zbiorowego) zapobiegania zagrożeniom.

- zmienność sposobów umacniania bezpieczeństwa (po I w.ś. koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego, potem z racji małej skuteczności zmieniona na kooperatywną)

- wzrost współzależności interesów państw (np. oświadczenie Putina popierające Busha w walce o reelekcję, zbieżność interesów Rosji i USA pod kątem zagrożenia terroryzmem)

- wzrost współzależności między interesami państw a utrzymaniem pokoju, zakwestionowanie „si vis pacem, para bellum” (pierwszy był Bertramy, jeszcze przed wojną – „The World Peace System”, obecnie pokój rozumiany jest jako stan bliskiego współdziałania

1. Tradycyjne i współczesne pojmowanie bezpieczeństwa

W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo jest rozpatrywane w kontekście zagro­żeń i jest kojarzone ze stosowaniem siły i przymusu. Jest to tzw. ujęcie negatywne bezpieczeństwa.

Siła wojskowa najistotniejszym instrumentem polityki, pełniła rolę ostatniej gwarancji bezpieczeństwa, a na bieżąco - funkcję odstraszania

Tradycyjne ujęcie bezpieczeństwa – pojmowane głównie w kategoriach politycznych i wojskowych (a także na płaszczyźnie prawnej – Ehrlich), co implikowało środki jego zapewnienia – zbrojenia lub sojusze i gwarancje, zgodnie z kultową zasadą „si vis pacem, para bellum” i maksymą Clausewitza „Wojna jest tylko kontynuacją polityki innymi środkami.”

Jednakże współcześnie dostrzega się potrzebę podejmowania po­zytywnych działań kreujących bezpieczeństwo. Siła i przymus relatywnie tracą na znaczeniu, zwiększa się natomiast użyteczność środków niesiłowych oraz następuje ewolucja pojmowania bezpieczeństwa.

Następuje relatywne zmniej­szenie znaczenia środków militarnych i siłowych, a podnoszona jest ranga środków cywilnych. Dlatego też współcześnie traci na znaczeniu bardzo ważny w latach zim­nej wojny tzw. dylemat bezpieczeństwa.

• ewolucja charakteru i źródeł wyzwań i zagrożeń

• zmiana postrzegania takowych

• ewolucja dostępnych środków zapewniania bezpieczeństwa, redukcja siły militarnej na rzecz politycznej

• nowe koncepcje, idee, doktryny i programy

• ewolucja metod zapewniania bezpieczeństwa, zastąpienie działań unilateralnych międzypaństwowymi, pojawienie się prewencji

• zmiany w środowisku międzynarodowym, ewolucja instytucji międzynarodowych

• redefinicja i przemieszanie interesów narodowych i międzynarodowych – interesy subnarodowe

• poszerzenie charakteru przedmiotowego, większy zakres wartości chronionych (nawet geologia, prestiż, standard życia, rozwój handlu), środków ochrony i poszerzanie się wizji bezpieczeństwa (Polska przed 1939 – Niemcy i ZSRR, po 1945 – Wschód i Zachód, obecnie – światowy terroryzm)

• krytyka tradycyjnych sojuszy polityczno-wojskowych i propagowanie budowania uniwersalnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego metodą współpracy, skutkującej bezpieczeństwem kooperatywnym

Realiści (neorealiści) – podejście konserwatywne, państwowocentryczne

Idealiści (liberałowie) – podejście nowoczesne, zwrócenie uwagi na aspekty pozamilitarne

1. Współczesne wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego

1. Zagrożenia:

1. Zagrożenia militarne

- utrzymały się w mniejszej skali, mimo zakończenia zimnej wojny;

- dozbrajanie regionów pozaeuropejskich – skonfliktowany subkontynent indyjski, Bliski Wschód, rosnące wydatki na zbrojenia w Chinach, próby uzyskania broni jądrowej w Iranie i Korei Pn.

- rosnący handel bronią;

- nielegalny przemyt broni, zwł. małych i lekkich i tzw. technologii podwójnego przeznaczenia oraz materiałów rozszczepialnych – udział transnarodowej przestępczości zorg. i tajnych służb wielu państw.

1. Nacjonalizmy i konflikty etniczne

- novum ze względu na skalę i intensywność działania w strefie euroatlantyckiej

- najbardziej znane przykłady – konflikty na terenie b. ZSRR i b. Jugosławii

- cecha char. – wysoka intensywność i totalny charakter

- starcia fizyczne ale i utrata tożsamości kulturowej oraz religijnej

- trudności w implementacji pokojowych uzgodnień

1. Terroryzm

- od l. 70 uwidocznił się terroryzm palestyński na Bliskim Wschodzie i krajach Europy Zach., nasilanie się przez kolejne lata, rozwój wraz z bliskowschodnim procesem pokojowym w l. 90, a zwł. po jego załamaniu jesienią 00’

- w jego wspieranie zaangażowały się niektóre państwa arabskie i islamskie

- po 9/11 zniekształcenie percepcji terroryzmu polegające na obwinieniu państw muzułmańskich oraz na traktowaniu terroryzmu jako gł. zagrożenia dla bezp. międzynar.

1. Transnarodowa przestępczość zorganizowana

- ujawniła się po zimnej wojnie z dużą intensywnością

- cztery wspólne elementy definicji wg Alessandro Politiego - istnienie zorganizowanej i stabilnej hierarchii w strukturach przestępczych, osiąganie przez nie korzyści z działalności przestępczej, stosowanie siły i zastraszenia oraz posługiwanie się korupcją dla zapewnienia sobie bezkarności

- w literaturze częsty przykład „nowego ryzyka” (new risks) czy „nietradycyjnego ryzyka” (non-traditional risks) dla bezp. jednostek, państ i bezp. mnar

- poważne zagrożenia dla bezp. zwł. w Europie Śrdk. i na obszarze poradzieckim

- zagrożenia pośrednie, słabo zauważalne i trudne do zwalczenia

- szczególnie niebezpieczne rodzaje to: przemyt narkotyków, nielegalnych imigrantów, handel kobietami, bronią, materiałami radioaktywnymi, korumpowanie polityków, wymiaru sprawiedliwości, i biznesmenów, pranie brudnych pieniędzy;

- również – terroryzm polit., relig., biol., chem., cyberterroryzm

- wpływa destabilizująco na państwa i system mnar – przykład państw upadających (failing nations), a nawet skryminalizowanych państw (criminalized states), w których rządzą przestępcze dyktatury.

1. Zagrożenia ekologiczne

- od początku l.80 uczeni wskazują na rosnące zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego stwarzane przez zanieczyszczenie środowiska naturalnego

- internalizacja zagrożeń ekologicznych powodująca wzrost napięć międzynarodowych

- podejmowanie przez państwa lub OM wspólnych wysiłków na rzecz ochrony środowiska nat.

- „sustainable development” – rozwój samopodtrzymujący wg Zięby, inaczej tzw. zrównoważony rozwój

- wzrastająca współzależność między rozwojem, bezpieczeństwem i zachowaniem środowiska – uwzględnione w raporcie Światowej Komisji ds. Ochrony Środ. i Rozwoju „Our Common Future” – 1987, Agenda 21 – przyjęta na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro – 3-14 czerwca 92r., dokumenty końcowe Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu – 26 I-4 IX 2002, a także rozwijane międzynarodowe prawo ekologiczne.

- wg OBWE zagrożeniami ekologicznymi mogą być: energetyka nuklearna i odpady promieniotwórcze, handel niebezpiecznymi odpadami, technologie zagrażające rozwojowi społeczeństw oraz degradację środowiska naturalnego. (Szymborski)

1. Wyzwania

„challenges” – „wyzwania” – zjawiska, które nie muszą być zagrożeniami, ale powodują konieczność podjęcia pewnych działań wyprzedzających (np. migracje, zmiany klimatu, postęp naukowy i techniczny, itp.) – czyli państwo musi na nie zareagować, bo mogą przekształcić się w zagrożenia

1. transformacja ładu politycznego w Europie i destabilizacja systemów politycznych byłych państw socjalistycznych w Europie Środkowej i na obszarze poradzieckim;

2. olbrzymie dysproporcje ekonomiczne między państwami wysoko rozwiniętymi a resztą świata w warunkach przyspieszonej globalizacji;

3. nasilające się migracje międzynarodowe (z Bałkanów, obszaru WNP i innych regionów świata) do państw Unii Europejskiej i USA.

***

4 typowe wartości bezpieczeństwa wewnętrznego (oczywiście Kukułka, uszeregowane według priorytetu):

1. Przetrwanie:

• przetrwanie państwa jako samodzielnej jednostki politycznej

• przetrwanie narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej

• biologiczne przeżycie ludności

1. Integralność terytorialna

2. Niezależność polityczna (ustrój, samowładność, swoboda afiliacji)

3. Jakość życia (standard życia, stopień rozwoju, czystość środowiska, itp.) – ale to jest sporne, polemika między realistami a liberałami

Sposoby zwiększania bezpieczeństwa:

• umacnianie własnej siły (w tym zbrojnej)

• zawieranie sojuszy polityczno-wojskowych

• działania w skali regionalnej

• rozbrojenie bądź zakaz zbrojenia (np. w przypadku Niemiec)

• poszerzanie przestrzennej wizji bezpieczeństwa (Stefanowicz

Obecne badania:

• polemologia – nauka o wojnie

• irenologia – nauka o pokoju

• badania prawnicze – m.in. Bierzanek

• badania rozbrojeniowe – Widlas, Multan

• badania nad kontrolą zbrojeń – na Zachodzie, bo tam w rozbrojenie nie wierzono

• badania humanitarne i wewnętrzne – Urhmann, „International Security” (1983)

• badania „obywatelskie” (societal)

• badania nad bezpieczeństwem kulturalnym (Huntington)

• sekurologia – propozycja wyłonienia nowej dyscypliny badań (Krause)

• „securitysation” – neologizm, prowadzenie polityki rozkładającej równolegle akcenty bezpieczeństwa

Postulaty badawcze:

• bezpieczeństwo ma charakter subiektywny (polityka państw – defensywna po fakcie lub ofensywna, profilaktyczna) oraz obiektywny

• badania należy zacząć od określenia wyzwań i zagrożeń, potem określić odpowiedzi na nie, wreszcie analizować działania

• należy też zwrócić uwagę na regionalne zróżnicowanie (np. między Europą a Afryką jest pewna różnica, Europa jest bezpieczna, więc bardzo wyczulona, Afryka odwrotnie)

• należy zastosować podejście wielodyscyplinarne

• nie należy bezkrytycznie wierzyć mediom.

W teorii, środki polityki bezpieczeństwa państwa dzielone są wedle kryterium przedmiotowego na:

• polityczne,

• wojskowe,

• ekonomiczne i finansowe,

• naukowo-techniczne,

• kulturowe,

• ideologiczne,

• ekologiczne itp.

Regionalizacja i globalizacja:

W epoce pozimnowojennej, w rezultacie wzrostu negatywnych i pozytywnych współzależności mię­dzynarodowych, większość państw preferuje kooperacyjne metody umacniania własnego bezpieczeństwa i jednocześnie bezpieczeństwa międzynarodowego w ska­li regionalnej i globalnej. Powód - szybko dokonująca się internacjonali­zacja zagrożeń dla bezpieczeństwa państw, takich jak wzrost terroryzmu i rozwój transnarodowej przestępczości zorganizowanej, handel bronią i proliferacja broni masowego rażenia, wzrost skażenia środowiska naturalnego, a także pojawianie się nowych wyzwań np. w postaci dużych migracji.

Następuje więc swoista internacjonalizacja i multilateryzacja działań państw na rzecz bezpieczeństwa. Prowadzi to jednocześnie do regionali­zacji i globalizacji bezpieczeństwa międzynarodowego.

Nieskuteczność ONZ i egoistyczne ambicje wielu państw i regionalnych organiza­cji powodują swoistą podzielność bezpieczeństwa międzynarodowego - jego regionali­zację

W zakresie odpowiedzialności za prowadzenie operacji pokojowych występuje podział zadań między powszechną organizacją bezpieczeństwa a orga­nizacjami regionalnymi. Niekiedy operacje pokojowe prowadzone są wspólnie.

W sumie całkiem ciekawą tabelkę znalazłem w Szymborskim, więc dorzucam jako bonus, może ktoś zechce popaczyć. ;)

Tabela 1. Wielopoziomowość i wielowymiarowość zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego

Poziom	Wymiar wojskowo-dy-plomatyczny	Wymiar polityczny	Wymiar gospodarczy	Wymiar społeczny — humanitarny	Wymiar ekologiczny
System (Europa)	Polityka renacjonali-zacj i bezpieczeństwa; ograniczenia suweren­ności; hegemonia	Zewnętrzne ograni­czenia wewnętrznej polityki; zagrożenia ideologiczne	Ograniczenia dostępu do ryn­ku; migracje; zorganizowana prze­stępczość; niski poziom inwestycji	Kultura globalna; mi­gracje; zorganizowana przestępczość	Kryzys ekosystemu; kryzys energetyczny; katastrofy transgra-niczne; migracje;
Subsystem (region)	Spory graniczne; pro­blemy mniejszości na­rodowych; dezintegra­cja państw	Niestabilności w pań­stwach sąsiedzkich; przepływy uchodźców	Ograniczenia dostępu do ryn­ku; migracje; zorganizowana prze­stępczość; ograniczenia tranzytu	Konflikty na tle kultu­rowym i religijnym	Kryzys ekosystemu; kryzys energetycz­ny; transgraniczne katastrofy; migracje
Państwo	Brak konsensusu co do kierunku polityki wewnętrznej ; słabość systemu obrony; lu­ka technologiczna w stosunku do innych państw	Niepowodzenie re­form w Europie Środkowo- Wschod­niej, a w konsekwencji słabość systemu poli­tycznego; polityczna fragmentacja; proble­my cywilnej kontroli nad armią; separatyzm mniejszości etnicznych	Niepowodzenie reform, a w kon­sekwencji niski poziom prywatyza­cji; słaby system bankowy; protek­cjonizm; przestępczość i korupcja	Niski poziom roz­woju społeczeństwa obywatelskiego; ko­rupcja; zorganizowana przestępczość; łama­nie praw człowieka; dyskryminacja mniej­szości etnicznych	Kryzys ekosystemu; kryzys energetyczny; katastrofy transgra­niczne; migracje
Grupy społeczne — jednostki	Regionalny separa­tyzm	Ekstremizm politycz­ny; skrajna polaryza­cja społeczeństwa; ma­sowe protesty i strajki	Bezrobocie; recesja gospodarcza; zorganizowana przestępczość; ko­rupcja; łamanie praw człowieka; ksenofobia i nacjonalizm	Kryzys ekosystemu;	kryzys energetyczny; katastrofy transgra­niczne; migracje

Źródło: P. Latawski, Central Europę and European Secuńty, [w:] W. Park, G. Wyn Rees [ed.], Rethinking Secuńty in Post-Cold War Europę, London 1998, s, f