Bezpieczeństwo międzynarodowe

Zięba, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego

Ogólne rozumienie bezpieczeństwa

• W potocznym rozumieniu bezpieczeństwo jest ujmowane negatywnie, jako brak zagrożeń, w definicjach słownikowych zaś występuje zazwyczaj ujęcie pozytywne utożsamiające bezpieczeństwo z pewnością jako stanem przeciwstawnym zagrożeniom. Oznacza to, że termin ten można rozumieć jako synonim braku zagrożeń, ochronę przed zagrożeniami lub wreszcie jako pewność, będącą wynikiem niewystępowania zagrożeń i/lub skutecznych działań w celu zapobiegania im lub ich usunięcia.

• Bezpieczeństwo jest potrzebą podmiotową, to znaczy, że może dotyczyć różnego rodzaju podmiotów, od jednostek po wielkie grupy społeczne, włączając w to struktury organizacyjne reprezentujące pojedynczych ludzi i grupy społeczne. Bezpieczeństwo jest potrzebą egzystencjalną, czyli związaną z istnieniem danego podmiotu. Ma ona charakter złożony i obejmuje zaspokojenie potrzeb szczegółowych, jak: trwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie oraz pewność funkcjonowania i rozwoju.

• W najogólniejszym znaczeniu bezpieczeństwo można określić jako pewność istnienia i przetrwania, posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Pewność jest wynikiem nie tylko braku zagrożeń (ich niewystępowania lub wyeliminowania), ale także powstaje na wskutek kreatywnej działalności danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma naturę procesu społecznego.

Ujęcia bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych

• Na gruncie nauki o stosunkach międzynarodowych pojęcie bezpieczeństwa odnosi się do procesu zaspokajania potrzeb i interesów uczestników życia międzynarodowego. Proces ten realizuje się w środowisku międzynarodowym, a jego konsekwencje dotyczą nie tylko zainteresowanych państw, ale całego systemu międzynarodowego. W analizach teoretycznych bezpieczeństwa wyodrębnia się trzy jego ujęcia: 1) podmiotowe, gdy pytamy, o czyja pewność istnienia i przetrwania chodzi, tj. gdy pytamy o bezpieczeństwo uczestników stosunków międzynarodowych; 2) przedmiotowe, gdy pytamy o treść bezpieczeństwa, środki i sposoby kształtowania pewności stanu posiadania uczestników stosunków międzynarodowych i ich szans rozwojowych; 3) funkcjonalne (procesualne), które pozwala obserwować zmienność w czasie, a więc dynamikę i ewolucję subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa uczestników stosunków międzynarodowych, tj. pewności ich istnienia, ich stanu posiadania i szans.

Ujęcie podmiotowe

• Podstawą typologii bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych jest kryterium podmiotowe, Na jego podstawie wyodrębnia się: 1) bezpieczeństwo narodowe, które jest kategorią jednostkową i odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów; 2) bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służącym zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbiorowości państw, w tym charakterystyki systemu międzynarodowego.

• Możliwość dwojakiego zastosowania tego terminu wynika z obiektywnego faktu istnienia ścisłego związku między bezpieczeństwem pojedynczych i zbiorowych podmiotów stosunków międzynarodowych. Związek ten jest rezultatem uczestnictwa państwa w systemie międzynarodowym. To właśnie głownie z otoczenia zewnętrznego wychodzą zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, jak również w nim mogą być tworzone warunki stanowiące gwarancje niezakłóconego istnienia i rozwoju każdego z państw.

Ujęcie przedmiotowe

• Według kryterium przedmiotowego wyodrębnia się rożne rodzaje bezpieczeństwa, takie jak: 1) polityczne; 2) militarne; 3) ekonomiczne (dzielone np. na surowcowe, energetyczne, żywnościowe, socjalne, finansowe, technologiczne), 4) kulturowe, 5) humanitarne, 6) ekologiczne, 7) ideologiczne.

• Na podstawie kryterium kształtu systemu bezpieczeństwa międzynarodowego wyodrębnia się: 1) system równowagi sił (klasyczny koncertu mocarstw, system bipolarny, system równowagi strachu); 2) system blokowy (sojusze); 3) system bezpieczeństwa kooperatywnego; 4) system bezpieczeństwa zbiorowego (regionalnego, uniwersalnego).

• Natomiast biorąc pod uwagę sposób prowadzenia przez państwa polityki bezpieczeństwa, należy rozróżnić: 1) politykę unilateralną, polegającą na prowadzeniu działań jednostronnych (hegemonizm mocarstwowy, izolacjonizm, neutralność/interwencjonizm); 2) politykę multilateralną, skoncentrowaną na działaniach we współpracy z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi.

• Uzupełnieniem ujęcia przedmiotowego jest analiza bezpieczeństwa międzynarodowego opartego na kryterium przestrzennym. Na jego podstawie można wyróżnić: 1) bezpieczeństwo lokalne; 2) bezpieczeństwo subregionalne; 3) bezpieczeństwo regionalne; 4) bezpieczeństwo ponadregionalne (strefowe); 5) bezpieczeństwo globalne (światowe, uniwersalne).

• W Dictionnaire Diplomatique czytamy: „Idea bezpieczeństwa międzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu państwu pragnienie bycia zabezpieczonym w razie agresji i opiera się na posiadanej przez państwo pewności, że nie będzie zaatakowane lub że w przypadku ataku otrzyma natychmiastową i skuteczną pomoc ze strony innych państw.

• Termin bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża szerszą treść niż bezpieczeństwo narodowe, gdyż służy do określania nie tylko zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw, ale przede wszystkim do opisywania pewności przetrwania i funkcjonowania systemu międzynarodowego. Jak stwierdził Józef Kukułka, „bezpieczeństwo międzynarodowe ma być nie tylko suma bezpieczeństw narodowych”, lecz zawierać w sobie tzw. wzmocnienie zbiorowe, które „podnosi jakość bezpieczeństwa narodowego każdego z państw, gdyż polepsza warunki równoczesnego jego stabilizowania i rozwijania”. Można więc przyjąć, że owo wzmocnienie zbiorowe jest korelatem umacniania stabilności i pokoju międzynarodowego.

• Funkcjonalna stabilność bezpieczeństwa międzynarodowego zależy od stopnia uzgodnienia interesów państw wchodzących w skład danego systemu międzynarodowego i od oddziaływań spoza tego systemu. Wysiłki podejmowane przez państwa zmierzają z jednej strony do eliminowania wszelkich zagrożeń dla ich bezpieczeństwa narodowego, a z drugiej do tworzenia porozumień, norm, mechanizmów i organizacji międzynarodowych, które pozwalają rozwiązywać sprzeczności i konflikty oraz rozwijać pokojową współpracę międzynarodową. Do stabilizacji bezpieczeństwa międzynarodowego najskuteczniej przyczynia się precyzowanie politycznych i prawnych norm stosunków międzypaństwowych. Szczególna funkcję w tym procesie spełnia współpraca międzynarodowa, zwłaszcza wielkich mocarstw, która przyczynia się do eliminowania zagrożeń i budowania zaufania. Innymi słowy, współpraca międzynarodowa w dłuższej perspektywie jest najbardziej efektywnym środkiem umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego i tworzenia infrastruktury pokoju.

Ujęcie funkcjonalne (procesualne)

• Bezpieczeństwo należy traktować jako określoną sekwencję zmieniających się stanów, które składają się na ważny proces społeczny w skali międzynarodowej. Mimo względnej trwałości aspiracji, potrzeb i interesów państw, ich bezpieczeństwo zewnętrzne podlega prawo ruchu systemów międzynarodowych, ponieważ impulsy do jego ewolucji wychodzą zarówno ze środowiska wewnętrznego, jak i międzynarodowego.

• W wymiarze funkcjonalnym widać bezpieczeństwo jako proces, w którym ścierają się funkcjonujące wyzwania i zagrożenia, percepcja społeczna i koncepcja ich rozwiązywania oraz działania i oddziaływania państw oraz instytucji międzynarodowych zmierzające do budowania ich pewności przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych. Procesualne ujęcie bezpieczeństwa pozwala zauważyć jego zmieniająca się w czasie dynamikę, która składnia państwa do stałej troski o własne bezpieczeństwo.

• Dążenie do umacniania własnego bezpieczeństwa narodowego jest stałym celem polityki wewnętrznej i zagranicznej państw. Działaniom każdego państwa towarzyszą podobne zabiegi jego przeciwników i rywali. Dodatkowe umocnienie bezpieczeństwa jednej strony może pociągać za sobą równoczesne zmniejszenie bezpieczeństwa drugiej strony i odwrotnie. Jest to często opisywany w literaturze naukowej „dylemat bezpieczeństwa”.

• Bezpieczeństwo międzynarodowe może być postrzegane jako określony w danym czasie stan stosunków międzynarodowych. Ze względu jednak na właściwą tym stosunkom zmienność i dynamikę, należy widzieć bezpieczeństwo jako proces społeczny w skali międzynarodowej; proces o zmiennej intensywności i dynamice, które są wyznaczane przez współzależności, zgodności i sprzeczności interesów państw i systemów międzynarodowych.

• Dialektyka przejawiania się zgodności i sprzeczności interesów państw w ujęciu dynamicznym może być postrzegana jako pulsacja procesu umacniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Szczególnie w procesie kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego można zaobserwować przemienność faz wzrostu i słabnięcia wspólnego zapobiegania wojnie i innym zagrożeniom dla przetrwania, stanu posiadania oraz rozwoju narodów i państw.

Doświadczenie z badania bezpieczeństwa w latach zimnej wojny: przydatność teorii realistycznej

• W badaniach bezpieczeństwa międzynarodowego triumf święciła teoria realizmu politycznego, koncentrująca się na badaniu instrumentów siły (power) w polityce państw oraz równowagi sił (realizm strukturalny Kennetha N. Waltza). Nic też dziwnego w tym, że realiści amerykańscy byli oskarżeni o intelektualne wspieranie zimnowojennej, konfrontacyjnej polityki Waszyngtonu. Niektórzy z nich, chcąc uniknąć krytyki środowisk naukowych, nie podpisywali swoich prac dotyczących polityki bezpieczeństwa narodowego USA.

Nowe rodzaje ryzyka dla bezpieczeństwa międzynarodowego po zimnej wojnie: zagrożenia a wyzwania

• Zagrożenie oznacza jakieś zjawisko lub tylko dysproporcję w zasobach, które powodują zaniepokojenie, obawy i lęk. Zagrożenia mają charakter asymetryczny, co powoduje, że dany podmiot odczuwa niepokój. Dlatego wątpliwy z logicznego punktu widzenia wydaje się rozpowszechniony przez wielu autorów pogląd o występowaniu po zimnej wojnie tzw. zagrożeń asymetrycznych dla bezpieczeństwa państw. Gdyby uznać tę rację, to należałoby zapytać, czy istnieją zagrożenia symetryczne, a więc, czy występowanie symetrii np. w posiadanym potencjalne obronnym dwóch skonfliktowanych państw tworzy zagrożenie. Jeśli tak, to na czym ono polega, przeciwko komu się kieruje itd. Chyba że uznamy, iż wtedy występuje zagrożenie dla każdego z nich.

• Przy analizie zagrożeń należy zwracać uwagę na ich percepcję przez polityków, badaczy i społeczeństwo. Może ona być odbiciem realnego stanu rzeczy (zagrożenia rzeczywistego czy potencjalnego) lub też może być fałszywa (tzw. mispercepcja).

Zagrożenia

• Nowymi ze względu na skalę i intensywność występowania, zagrożeniami dla bezpieczeństwa międzynarodowego są nacjonalizmy i generowane przez nie konflikty etniczne w strefie euroatlantyckiej. Już sama ideologia nacjonalizmu stwarza zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, a wymaga reakcji najpóźniej wtedy gry doprowadza do konfliktów etnicznych.

• Niewątpliwie po zimnej wojnie z dużą intensywnością i dynamiką ujawniła się transnarodowa przestępczość zorganizowana. Trudno jednak natrafić w literaturze naukowej na pełne definicje tej przestępczości. Jak podkreśla Alessandro Politi, można znaleźć jedynie cztery elementy wspólne tej definicji, co do których zgadza się większość autorów. Są to: istnienie zorganizowanej i stabilnej hierarchii w strukturach przestępczych, osiąganie przez nie korzyści z działalności przestępczej, stosowanie siły i zastraszenia oraz posługiwanie się korupcją dla zapewnienia sobie bezkarności. Transnarodowa przestępczość zorganizowana jest jednym z często opisywanych w literaturze przedmiotu przykładów „nowego ryzyka” czy „nietradycyjnego ryzyka” dla bezpieczeństwa jednostek, państw i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Wyzywania

• Obok zagrożeń przed polityką bezpieczeństwa państw i instytucji międzynarodowych stanęły po zimnej wojnie nowe wyzwania. W literaturze przedmiotu za główne uznaje się trzy problemy: 1) transformację ładu politycznego w Europie i destabilizację systemów politycznych byłych państw socjalistycznych w Europie Środkowej i na obszarze poradzieckim; 2) olbrzymie dysproporcje ekonomiczne między państwami wysoko rozwiniętymi a resztą świata w warunkach przyśpieszonej globalizacji; 3) nasilające się migracje międzynarodowe (z Bałkanów, obszaru WNP i innych regionów świata) do państw Unii Europejskiej i USA.

Środki i metody kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego po zimnej wojnie: przydatność teorii neoliberalnej

• W teorii środki polityki bezpieczeństwa państwa dzielone są wedle kryterium przedmiotowego na: 1) polityczne; 2) wojskowe; 3) ekonomiczne i finansowe; 4) naukowo - techniczne; 5) kulturowe; 6) ideologiczne; 7) ekologiczne.

• Jakkolwiek podział ten odnosi się przede wszystkim do kształtowania bezpieczeństwa narodowego, to jednak może mieć zastosowanie do wyróżniania środków kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego.

• Po zakończeniu zimnej wojny, w wyniku generalnej zmiany klimatu w stosunkach międzynarodowych polegającej na porzuceniu ideologicznie motywowanej konfrontacji, a następnie konsekwencji rozpadu bloku wschodniego, państwa powróciły do: 1) promocji własnych interesów narodowych; 2) poszukiwania wspólnych interesów na płaszczyźnie bezpieczeństwa.

• Obecnie następuje relatywne zmniejszenie znaczenia środków militarnych i siłowych, a podnoszona jest ranga środków cywilnych. Dlatego też współcześnie traci na znaczeniu bardzo ważny w latach zimnej wojny tzw. dylemat bezpieczeństwa.

• Środki polityki bezpieczeństwa stają się coraz bardziej zróżnicowane, zależnie od charakteru, rozmiarów i siły zagrożeń dla wartości uznanych za ważne dla bezpieczeństwa państw i stabilności systemu międzynarodowego. Mogą to być przedsięwzięcia podejmowane w ramach: 1) funkcji wewnętrznej państw, takie jak wzmacnianie ich siły militarnej, gospodarczej, optymalizacji systemu społeczno – politycznego i stabilności politycznej; 2) funkcji zewnętrznej – działania zmierzające do reformowania istniejących i tworzenia nowych międzynarodowych instytucji bezpieczeństwa.

• Od początku lat 90. XX wieku w tzw. trzeciej wielkiej debacie w teorii stosunków międzynarodowych ścierały się dominujące w poprzedniej dekadzie nurt neorealistyczny z neoliberalizmem. Ten ostatni nurt nazywany neoliberalnym instytucjonalizmem lub pluralizmem, podjął ostrą krytykę tez neorealistów i szybko zyskał poparcie większości środowisk naukowych w USA i Europie Zachodniej. Miał też widoczny wpływ na administracje prezydenta Billa Clintona. Najbardziej znanymi przedstawicielami neoliberalnego instytucjonalizmu wypowiadającymi się na tematy bezpieczeństwa międzynarodowego są Robert Keohane, Jospeh Nye, Richard Ullman, Bruce Russett, Charles Kupchan, Richard Betts.

• Neoliberalny instytucjonalizm czerpie inspiracje z klasycznego idealizmu, uwzględnia docenianą przez neorealistów strukturę systemu międzynarodowego i współzależności międzynarodowe, ale inaczej postrzega państwa, które uważa nie tylko za reprezentanta interesów narodowych, lecz także za przedstawiciela aktorów subnarodowych (jednostek i grup zorganizowanych). A zatem inaczej widzi przesłanki polityki zagranicznej i roli państwa na arenie międzynarodowej. Państwo, będąc reprezentantem różnych preferencji społecznych i znajdując się we współzależności ze swoim środowiskiem międzynarodowym inaczej musi prowadzić politykę bezpieczeństwa. Nie może koncentrować się tylko na trosce o swoje fizyczne przetrwanie, posługiwać się siłą i presją, rywalizować i walczyć. Anarchiczny stan środowiska międzynarodowego może być ograniczony poprzez współpracę międzynarodową, kompromis i budowę wzajemnego zaufania., ład międzynarodowy zaś powinno się budować na fundamencie stworzonym przez instytucje międzynarodowe, reżimy i normy prawne. Neoliberałowie uważają, że współpraca międzynarodowa jest stosunkowo łatwa, gdyż skłania do niej zacieśniająca się sieć transnarodowych współzależności ekonomicznych, technologicznych, kulturowych, naukowych i innych.

• Neoliberałowie podjęli krytykę tradycyjnych sojuszy polityczno – wojskowych (przede wszystkim NATO), a zaproponowali – podobnie jak ich idealistyczni poprzednicy z okresu tuż po I wojnie światowej – budowanie uniwersalnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Jako metodę zasugerowali współpracę, której efektem jest bezpieczeństwo kooperatywne.

Dialektyka regionalizacji i globalizacji bezpieczeństwa międzynarodowego

• Większość państwa preferuje kooperacyjne metody umacniania własnego bezpieczeństwa i jednocześnie bezpieczeństwa międzynarodowego w skali regionalnej i globalnej. Skłania je do tego szybko dokonująca się internacjonalizacja zagrożeń dla bezpieczeństwa państw, takich jak wzrost terroryzmu i rozwój transnarodowej przestępczości zorganizowanej, handel bronią i proliferacja broni masowego rażenia, wzrost skażenia środowiska naturalnego, a także pojawienie się nowych wyzwań np. w postaci dużych migracji. Te nowe zagrożenia i wyzwania o charakterze transnarodowym mogą być skutecznie eliminowane lub podejmowane tylko wspólnie przez państwa narażonych regionów lub przez całą społeczność międzynarodową. Następuje więc swoista internacjonalizacja i multilateryzacja działań państw na rzecz bezpieczeństwa. Prowadzi to jednocześnie do regionalizacji i globalizacji bezpieczeństwa międzynarodowego.

• Nieskuteczność ONZ i egoistyczne ambicje wielu państw i regionalnych organizacji powodują swoistą podzielność bezpieczeństwa międzynarodowego – jego regionalizację. Istnieje także formalna podstawa do owej fragmentacji, w postaci przewidzianej w rozdziale VIII Karty NZ o odpowiedzialności układów i organizacji regionalnych za podejmowanie w uzgodnieniu z Radą Bezpieczeństwa działań w razie zagrożenia i naruszenia pokoju.

Zięba, Nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego: aspekty metodologiczne

• W szerokim ujęciu bezpieczeństwo jest procesem kształtowania pewności przetrwania, stanu posiadania oraz szans rozwojowych podmiotu czy aktora międzynarodowego. Częściej w studiach nad bezpieczeństwem stosowana jest definicja wąska, która traktuje je jako specyficzną formę polityki występującą, gdy jej aktor grozi lub stosuje siłę i przymus w celu osiągnięcia tego, czego oczekuje od innych.

• Wraz z postępującą demokratyzacją w wielu państwach świata i rosnącym znaczeniem uczestników nierządowych następuje odchodzenie od państwocentrycznego ujmowania bezpieczeństwa. Opowiadają się za tym zwłaszcza przedstawiciele postpozywistycznych nurtów w teorii stosunków międzynarodowych, takich jak posfeminizm, postmodernizm, teoria krytyczna i konstruktywizm. Z tego typu inspiracji twórczej, niejako w przeciwstawieniu do bezpieczeństwa państwa jako podmiotu politycznego dysponującego przymusem, grupa uczonych pracujących w Kopenhadze wyprowadziła termin societal security, mający odróżniać bezpieczeństwo społeczeństwa, oznaczające zapewnienie przetrwania jego tożsamości, od bezpieczeństwa państwa, którego ostatecznym kryterium jest przetrwanie jego suwerenności. Societal security ma wyrażać całokształt bezpieczeństwa podmiotów niepaństwowych. Wprowadzenie tego pojęcia zdaje się być wyrazem ogólnej tendencji w nauce zachodnioeuropejskiej do postrzegania erozji suwerenności państwa terytorialnego oraz potrzeby ochrony i wzmacniania tożsamości kulturowych społeczeństw poddawanych procesom internacjonalizacji i europeizacji.

• Zasadne jest wyodrębnienie jednostkowego czy ludzkiego wymiaru bezpieczeństwa. W tym nurcie myślenia mieści się koncepcja zaproponowana przez kanadyjskiego badacza Charles’a Philippe’a Davida. Obserwując umacniającą się tendencję odchodzenia od państwocentrycznego ujęcia i odmilitaryzowania bezpieczeństwa, wprowadził on nowy termin „bezpieczeństwo ludzkie”.

Wyzwania

• Wyzwanie oznacza powstałą nową sytuację, konieczną potrzebę wymagającą od danego podmiotu sformułowania odpowiedzi, koncepcji postępowania i podjęcia stosownych działań. Wzywanie staje się więc polityką państw i instytucji międzynarodowych; jest adresowane do aktorów odpowiedzialnych za prowadzenie polityki, gdyż skłania ich do aktywności, której celem jest wzmacnianie bezpieczeństwa, czyli kreowanie pewności przetrwania, stanu posiadania i funkcjonowania danego podmiotu.

• Niepodjęte wyzwania mogą dopiero przekształcić się w zagrożenia dla bezpieczeństwa jednostek, narodów i państw. Ponieważ wyzwania jawią się w percepcji społecznej jako sytuacje trudne, toteż zdarza się, że są niesłusznie postrzegane jako niebezpieczeństwa.

Sekurytyzacja

• Badacze ze szkoły kopenhaskiej a, szerzej, zwolennicy konstruktywizmu jako sekurytyzację określają proces przechodzenia wyzwań do kategorii zagrożeń. „W momencie gdy kończy się debata nad określonym zjawiskiem, a rozpoczynają się działania mające na celu wyeliminowanie go (lub złagodzenie jego skutków), następuje securitization. Proces ten jest często rozciągnięty w czasie i potrzeba lat, aby wyzwanie zaczęto postrzegać jako zagrożenie. Sekurytyzacja może być postrzegana jako jeszcze bardziej skrajna forma niż upolitycznienie pojawiającego się zjawiska, problemu. Tak rzecz się miała na przykład z ocena degradacji środowiska naturalnego, która jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku była traktowana jako wyzwanie, a następnie została uznana przez polityków i społeczeństwa za zagrożenie.

Transnarodowa przestępczość zorganizowana

• Transnarodowa przestępczość zorganizowana jest jednym z często opisywanych w literaturze przedmiotu przykładów „nowego ryzyka” czy „nietradycyjnego ryzyka” dla bezpieczeństwa jednostek, grup społecznych, przedsiębiorstw oraz państw i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Główne paradygmaty bezpieczeństwa

• Realizm polityczny wywodzi się z tradycji hobbesowskiej i opiera się na założeniu, że bezpieczeństwo jest naczelnym celem polityki państw, które są podstawowymi aktorami stosunków międzynarodowych. Bezpieczeństwo jest kształtowane przez przemoc, którą państwa stosują w anarchicznym systemie międzynarodowym. Teoria te preferuje tradycyjne, siłowe, zmilitaryzowane pojmowanie bezpieczeństwa, a koncertuje się na badaniu instrumentów sił (power) w polityce państw oraz równowagi sił w systemie międzynarodowym, zaś lekceważy kwestie moralne. Kluczowe znaczenie w badaniach prowadzonych z perspektywy realistycznej ma sformułowany kilkadziesiąt lat temu tzw. dylemat bezpieczeństwa, który oparty jest na schemacie „gry o sumie zerowej”, tzn. wskazuje, że wzmocnienie bezpieczeństwa jednego państwa oznacza automatycznie osłabienie stanu bezpieczeństwa jego przeciwnika czy rywala”. Na teorii realizmu politycznego bazują również tzw. studia strategiczne i studia nad konfliktami zbrojnymi.

• Liberalizm (idealizm) czerpie inspiracja z idealizmu Immanuela Kanta i liberalizmu ekonomicznego m. in. Adama Smitha i Davida Ricardo. Zakłada, że bezpieczeństwo jest celem różnych uczestników życia społecznego, w tym międzynarodowego, a najlepszą metodą jego zapewniania pozostaje idealizowana pokojowa współpraca. Przedstawiciele tego nurtu wskazują, że pokój można zapewnić na przyszłość nie przez dążenie do równowagi sił, ale przeciwnie – w drodze zabezpieczania potrzeb wszystkich narodów – państw i demokratyzacji życia międzynarodowego oraz wzmacniania instytucji międzynarodowych. Jak pisał w 1943 roku David Mitrany, życie międzynarodowe powinno być oparte na poszukiwaniu pokoju, zabezpieczeniu czyichkolwiek potrzeb i udziału wszystkich w koncercie państw – narodów. Odrzuca dylemat „bezpieczeństwa”, a wskazuje, że współzależność interesów bezpieczeństwa państw może mieć także charakter pozytywny, co najpełniej uwidacznia się w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego. Działalność na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego stanowi więc sprawdzony sposób umacniania bezpieczeństwa narodowego pojedynczych państw. Jego zaletą jest to, że państwa, dążąc do umacniania indywidualnego bezpieczeństwa, nie czynią tego kosztem interesów innych państw, które są traktowane jako partnerzy, a nie przeciwnicy. W paradygmacie liberalnym coraz wyraźniej w ostatnich w dwu dekadach zwraca się uwagę pluralizm aktorów stosunków międzynarodowych, zwiększenie się liczby i znaczenia uczestników niepaństwowych, grup społecznych, korporacji transnarodowych oraz jednostek, a także na demokratyzację życia międzynarodowego i wzrost współzależności międzynarodowych.

• Konstruktywizm stanowi zupełnie odmienne ujęcie, które analogicznie jak teoria krytyczna czy postmodernizm opiera się na założeniu, że w zasadzie nie istnieje obiektywna rzeczywistość społeczna jako taka. Jest ona, i poszczególne jej segmenty, konstruktem społecznym, produktem życia społecznego, efektem jego wielokrotnej reinterpretacji, przynależy do tradycji badaczy. Tak jak w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku twierdzili socjologowie wiedzy Peter Berger i Thomas Luckman, rzeczywistość społeczna może być traktowana jako forma świadomości. Stosunki międzynarodowe czy bezpieczeństwo międzynarodowe nie istnieją zatem samodzielnie lecz jedynie jako intersubiektywna świadomość między ludźmi. Jak pisze Alexander Wendt, relacje między podmiotem a obiektem badania, w tym także innymi podmiotami, określane są przez znaczenie, jakie jest im nadawane. Czyli stosunki międzyludzkie, w tym stosunki międzynarodowe, składają się zasadniczo z myśli i idei, nie zaś z elementów materialnych.

• Według konstruktywistów podstawowym elementem ideacyjnym (intelektualnym) są intersubiektywne przekonania, powszechnie podzielane przez ludzi. Właśnie te przekonania tworzą oraz wyrażają interesy i tożsamości ludzi. Oznacza to, że świat społeczny jest światem ludzkiej świadomości: myśli, wierzeń, idei i koncepcji, języków i dyskursów, znaków, sygnałów i interpretacji funkcjonujących wśród ludzi, którzy go stworzyli, w szczególności wśród grup ludzi, jakimi są narody i państwa. Świat społeczny stanowi sferę intersubiektywną – ma sens ludzi, którzy go zbudowali, którzy w nim żyją i którzy go rozumieją, właśnie dlatego, że jest ich wytworem i że czują się w nim jak u siebie.

Dwa rodzaje metodologii badania bezpieczeństwa

• Generalnie metodologie badania stosunków międzynarodowych można podzielić na pozytywistyczne i postpozytywistyczne. W pierwszej grupie mieszczą się: ujęcie klasyczne (tradycjonalizm – wywodzący się z historii, filozofii i prawa), realizm, liberalizm i behawioryzm, natomiast ujęcie postpozytywistyczne to: teoria krytyczna, postmodernizm i konstruktywizm.

• Metodologia badania bezpieczeństwa na gruncie nauk społecznych dotyczy dwóch sfer: natury społecznej bezpieczeństwa oraz stosunku naszej wiedzy do niej.

• Wymiar ontologiczny odnosi się do natury rzeczywistości składającej się na bezpieczeństwo uczestników stosunków międzynarodowych. Naturę tę można przedstawiać na osi obiektywizm – subiektywizm, czyli próbować odpowiadać na pytania; czy jest to istniejąca „gdzieś tam” obiektywna rzeczywistość? Lub też stanowi ona subiektywny wytwór ludzi?

• Wymiar epistemologiczny dotyczy sposobów zdobywania wiedzy o bezpieczeństwie uczestników stosunków międzynarodowych. Mamy więc dwa podejścia, z których jedno pozwala zjawiska społeczne naukowo wyjaśnić, a drugie też interpretacyjnie je rozumieć.

• Koncepcja naukowego wyjaśniania świata mieści się w tradycji pomyślnie rozwijanych od XVI wieku nauk ścisłych. Zakłada zbudowanie na ich wzór solidnych nauk społecznych, bazujących na fundamentach weryfikowanych też empirycznych. Bazuje na sposobie patrzenia na problemy „z zewnątrz”, na postrzeganiu rzeczywistości społecznej jak części natury i sztuka skutecznych metod wyjaśniania badanych zjawisk. Do tego pretenduje głownie realizm – zwłaszcza neorealizm, a przede wszystkim behawioryzm oraz teoria racjonalnego wyboru. Koncepcja wyjaśniania dąży do stworzenia teorii naukowej opartej na postrzeganiu świata jako rzeczywistości obecnie istniejącej.

• Koncepcja rozumienia świata została zapoczątkowana dziewiętnastowieczną ideą historii i pisania historii „od wewnątrz”. Zakłada, że celem badacza jest zinterpretowanie i zrozumienie konkretnego analizowanego zagadnienia. Dąży do zrozumienia, co zdarzenia znaczą, w innym sensie niż wynikałoby z praw natury. Podejście to uznaje, że nie jest możliwe poprawnie przełożyć – bez zafałszowania – na język nauki problemów historycznych, prawnych i moralnych międzynarodowych stosunków politycznych. Dlatego w toku rozwijanej po „zimnej wojnie” czwartej debaty teoretycznej obserwujemy atak teorii alternatywnych na uznane tradycje realizmu i liberalizmu, a przede wszystkim na naukowe ambicje behawioryzmu. Te tzw. podejścia postpozytywistyczne kwestionują możliwość sformułowania prawd naukowych na temat istniejącej „gdzieś tam” poza badaczem rzeczywistości stosunków międzynarodowych, natomiast podobnie, ale mocniej, akcentują potrzebę pozostawania badacza wewnątrz przedmiotu badań.

• Najbardziej skrajną podstawę zajmują postmoderniści, w tym poststrukturaliści, dla których rzeczywistość stanowi subiektywny wytwór ludzi. W aspekcie epistemologicznym część postmodernistów uważa, że możliwa jest zadowalająca interpretacja świata społecznego i politycznego, ale inni reprezentujący nastawienie nihilistyczne – odrzucają taką ewentualność. Przeciwnikiem pozytywistycznego dogmatu o istnieniu obiektywnej rzeczywistości poddającej się obiektywnym badaniom naukowym jest także teoria krytyczna. Teoretycy krytyczni interpretują świat, starając się zidentyfikować interesy polityczne, jakim służą poszczególne teorie i teoretycy stosunków międzynarodowych.

Którą metodologię wybrać do badania bezpieczeństwa w realiach XXI wieku?

• Na potrzebę poszukiwania nowego paradygmatu bezpieczeństwa wskazują takie nowe zjawiska, jak: a) powstawanie nowych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa oraz dylematów, przed jakimi stają państwa demokratyczne; b) przemiana instytucji państwa, rozwój państw ponowoczesnych i powstawanie tzw. państw upadłych; c)zmiana instytucji suwerenności; d) mieszanie się tego, co „krajowe”, z tym, co „międzynarodowe”, w państwach ponowoczesnych i słabych.

• Warto zatem uwzględnić założenia tzw. miękkiego konstruktywizmu. Przydatne wydaje się założenie, że świat społeczny jest tylko częściowo konstruowany przez byty fizyczne, a najważniejsze są stojące za nim idee i pojęcia – które te byty odzwierciedlają w umysłach ludzi. Jakcson i Sorensen jako przykład podają, że międzynarodowy system bezpieczeństwa składa się z terytoriów, ludności, broni i innych aktywów fizycznych. Najbardziej jednak liczą się idee i interpretacje, według których postrzega się te aktywa, organizuje się je i się ich używa, na przykład w postaci sojuszu, sił zbrojnych itd. element fizyczny jest więc obecny, ale odgrywa rolę drugorzędną względem elementu intelektualnego, który wypełnia go treścią, rozplanowuje i organizuje. Myśl związana z bezpieczeństwem międzynarodowym jest o wiele ważniejsza od składających się na nie zasobów fizycznych. Bez czynnika intelektualnego nie mają one bowiem żadnego znaczenia – są jedynie rzeczami samymi w sobie.

Ciechanowicz – McLean, Klenowska, Prawo dostępu do czystej wody

• Woda jako element środowiska naturalnego stanowić może przedmiot wspomnianej nowej kategorii praw człowieka, tzw. praw środowiskowych ukierunkowanych na zagwarantowanie każdemu możliwości korzystania ze środowiska należytej jakości, a zatem również z wody.

Nakonieczna, Migracje międzynarodowe jako wyzwanie we współczesnym świecie

Wzrost znaczenia migracji we współczesnym świecie

• Zjawisko migracji nie jest nowe. Jednakże jego charakter, skala oraz percepcja w ostatnich latach uległy znacznej zmianie. Pojawiają się wręcz opinie, że tak duże zainteresowanie migracjami wiąże się z wygaśnięciem wcześniej dominującego tematu debat politycznych, czyli rozpadu układu dwublokowego i zakończeniem konfliktu Wschód – Zachód.

• W ostatnich lata nastąpiły pewne zmiany w charakterze i prawidłowościach migracji. Migracje zglobalizowany się i dotyczą coraz większej liczby państw. Obejmują one także w rosnącym stopniu kobiety, mając w ich przypadku coraz rzadziej charakter wtórny. Wreszcie nie ma jednoznacznie zaznaczonych kierunków migracji – coraz więcej krajów doświadcza zarówno napływu, jak i odpływu ludzi. W końcu migracje nie odnoszą się już w tak dużej mierze jedynie do nisko kwalifikowanych pracowników – intensywnie migrują menedżerowie, bankowcy, specjaliści, pracownicy naukowi i przedstawiciele wolnych zawodów. Migracje przestają być także jednorazowym wydarzeniem w życiu człowieka. Niejednokrotnie mają wymiar średniookresowy, a wręcz stają się stylem życia. Wreszcie migracje poddawane są nasilającemu się procesowi polityzacji. Państwa coraz intensywniej podejmują współpracę międzynarodową w celu skuteczniejszego zarządzania przepływami migracyjnymi. Migracje zaczynają mieć charakter transnarodowy. Migranci utrzymują lub przynajmniej próbują utrzymywać bliskie kontakty z ojczyzną i spotykają się z podobnymi działaniami ze strony państw. Ważna nową cechą współczesnych migracji jest także atmosfera, jaka im towarzyszy – migranci nie są już, jak to ujął Robbins, tak serdecznie witani w krajach rozwiniętych, jak miało to miejsce w XIX wieku.

Migracje jako wyzwanie ekonomiczne

• Ekonomiczne znaczenie migracji wyjaśnia się także przy użyciu teorii systemu światowego, w której migracje postrzegane są jako konsekwencja nierównowagi między centrum a peryferiami traktowanymi jako rezerwuar siły roboczej dla krajów rozwiniętych. Teoria ta zwraca uwagę na charakter kontaktów gospodarczych między centrum a peryferiami w zależności od fazy cyklu koniunkturalnego.

Migracje jako wyzwanie społeczne

• Od lad dziewięćdziesiątych XX wieku można obserwować w społeczeństwach bogatej Północy systematyczny wzrost niezadowolenia społecznego odnoszącego się do imigrantów, widoczny przede wszystkim w zmianie nastroju opinii prezentowanych przez media.

• Nastąpiła więc modyfikacja teorii trzech pokoleń – trzecie pokolenie co prawda nie jest już tak związane z krajem pochodzenia swoich dziadków, ale nie jest też w pełni akceptowane w społeczeństwie, w którym zostało wychowane – z czym nie potrafi się pogodzić. Jest „obcym” zarówno w kraju pochodzenia, jak i w kraju zamieszkania.

Migracje jako wyzwanie kulturowo – cywilizacyjne

• Samuel Huntington w książce z 1996 roku Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego stwierdził, że największym wyzwaniem dla współczesnego świata po zakończeniu „zimnej wojny” – a w szczególności dla cywilizacji zachodniej, która doświadczać będzie systematycznej marginalizacji – w najbliższej przyszłości będzie radzenie sobie z konfliktami, jakie wybuchną na styku wielkich cywilizacji: zachodniej, prawosławnej, latynoamerykańskiej, islamskiej, hinduistycznej, chińskiej, buddyjskiej, japońskiej i afrykańskiej.

• Imigranci nie są zainteresowani przyjęciem kultury anglo – protestanckiej ani nauczeniem się języka angielskiego. W efekcie przedstawiciel WASP (white – anglo – saxon – protestant) zaczyna się czuć mniejszością we własnym kraju.

• Państwa mają do wyboru trzy strategie rozwiązania kwestii odmiennej etniczności imigrantów. Najstarszą i najbardziej pożądaną przez cytowanego wyżej Huntingtona oraz często pojawiająca się w postulatach niezadowolonych obywateli krajów Północy jest asymilacja, oznaczająca konieczność całkowitego dostosowania się przybysza do zastanych norm społeczno – kulturowych społeczeństwa goszczącego. Współcześnie jednak imigranci są świadomi swoich praw kulturowych, nie zrywają kontaktów z rodzimym krajem i nie godzą się na porzucenie swojej kultury.

• Drugą strategią jest stworzenie ”tygla narodów”, gdzie tradycje z różnych kręgów kulturowych, wraz z dominującą w danym społeczeństwie, przenikają się wzajemnie, budując nową jakość.

• Ostatnią możliwością jest wprowadzenie pluralizmu kulturowego, strategii dążącej do równouprawnienia różnych kultur i zakładającej społeczną równorzędność mniejszościowych grup etnicznych.

Bógdał – Brzezińska, Słoń zwany prywatnością. Naruszenia prywatności z użyciem nowoczesnych technologii i ich prewencja.

• Refleksja starorzymska wniosła symboliczny wkład w rozwój koncepcji, co więcej – to właśnie z łaciny wywodzi się samo określenie, którego źródłosłów privus oznaczał „wolny od, własny, pojedynczy”. Wykształcił się z niego przymiotnik privatus oznaczający własność osobistą albo jednostkę niepełniącą funkcji publicznych.

• Współcześnie w najszerszym rozumieniu prywatność bywa utożsamiana z niezależnością jednostki ludzkiej. Może ona samodzielnie decydować o swoim życiu, ma wolność wyboru w sferze osobistej i zawodowej, nie będąc narażoną na ingerencję innych osób, zbiorowości, podmiotów komercyjnych czy państwa. W najwęższym ujęciu prywatność symbolizuje barierę, która uniemożliwia pozyskiwanie jakiejkolwiek wiedzy o życiu człowieka, stając się jego swoistą „tajemnicą życia”. W tym ostatnim przypadku kluczowym elementem definicji staje się autonomia jednostki, która sama decyduje, jakie obszary swego życia chce otoczyć ochroną, a jakie wyeksponować. Wiąże się zatem z prawem do prywatności ściśle rozumiana potrzeba jej zachowania, która zawsze ma charakter indywidualny, różny dla poszczególnych ludzi. Na potrzebę prywatności składa się poczucie bezpieczeństwa, autonomii, wolności i indywidualności.

Koncepcja prawa do prywatności – rys historyczny

• Ojczyzną prawa do prywatności jest Ameryka, a jego twórcami są dwaj bostońscy prawnicy: Samuel Warren i Loius Brandeis, którzy w odpowiedzi na publikowanie w prasie szczegółów o charakterze osobistym pochodzących z życia socjety Nowej Anglii, ogłosili na łamach „Harvard Law Review” w 1980 roku artykuł zatytułowany Prawo do prywatności. Powołując się na standardy common law, domagali się przestrzegania uprawnienia każdego człowieka „do bycia pozostawionym w spokoju”. Wskazywali równocześnie za Constantem, że powyższe uprawnienie nie oznacza ograniczeń dla ochrony interesu publicznego, ani nie ma na celu uszczuplania wolności komunikacji, natomiast powinno chronić dobro osobiste jednostek, które „nie uczyniły siebie przedmiotem zainteresowania”.

• Teoretykiem angielskiej koncepcji ochrony prywatności był polemista James Stephen, domagający się respektowania owego prawa zarówno przez sądownictwo, jak też opinię publiczną i prasę.

Ochrona prywatności w dokumentach prawnomiędzynarodowych: uniwersalny system ochrony praw człowieka ONZ

• W Karcie Narodów Zjednoczonych nie znajdziemy definicji prawa do prywatności, jednakże preambuła mówi, o „wierze w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki ludzkiej”. Rozwinięcie idei ochronnej zawarte zostało już w przyjętej cztery lata później Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku.

Prywatność technologiczna i ochrona danych w Europie

• Kluczowym dokonaniem legislacyjnym państw europejskich, które wyraża m. in. ich zbiorowy stosunek do ochrony prywatności jednostki w związku z rozwojem technologii informatycznych, jest Konwencja Rady Europy o cyberprzestępczości, przyjęta w 2000 roku w Bukareszcie. Uznaje ona za nielegalne działania: a) w zakresie przechwycenia danych pochodzących z sieci; ten rodzaj przestępstw wiąże się z zasadą tajemnicy korespondencji oraz ochrony i poufności danych; b) w zakresie zakłócania przepływu danych: degradację danych i ich usuwanie, ograniczanie przepływu danych, zmianę jakości transmisji; c) na obszarze zakłóceń systemu: zmianę parametrów emisji sygnały i zmianę częstotliwości przesyłu danych; d) na obszarze nielegalnego dostępu: nieuprawnione wejście do systemów bądź sieci, które skutkowałyby modyfikacjami, przetwarzaniem czy fałszowaniem danych.

Heidrich, Skraje ubóstwo, głód i choroby

• Działania wspólnoty międzynarodowej w walce z głodem, chorobami i skrajnym ubóstwem jak dotąd nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Dodatkowym utrudnieniem jest ścisłe powiązanie ze sobą tych trzech patologii i, co więcej, ich wielokierunkowe skorelowanie z innymi problemami globalnymi.

Skrajne ubóstwo

• Państwa zaczęły przejmować odpowiedzialność za pomoc najuboższym w XX wieku, a zwłaszcza po drugiej wojnie światowej. Równocześnie, tworząc organizacje międzynarodowe przekazywały im część uprawnień w tej dziedzinie. W systemach krajowych państwa podejmowały się działań na rzecz likwidacji czy ograniczania ubóstwa w różnym zakresie i z rozmaitym natężeniem. Tworzone organizacje międzyrządowe mogą w omawianym zakresie czynić zaś tyle, na ile pozwalają im państwa członkowskie, zgodnie z kompetencjami delegowanymi w dokumencie założycielskim.

• Przyjęcie Deklaracji Milenijnej na szczycie ONZ w 2000 roku i wypracowanie na jej podstawie tzw. Milenijnych Celów Rozwoju zapoczątkowało nową erę w myśleniu o rozwoju, pomocy rozwojowej i eliminacji ubóstwa, głodu oraz chorób zakaźnych. Deklaracja milenijna przyjmowała nowatorską koncepcję mówienia o celach pomocy rozwojowej w sposób ilościowy.

Jaskiernia, Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki

• Zapewnienie bezpieczeństwa państwa jest jednym z najistotniejszych zadań władz publicznych. Bezpieczeństwo, pomimo olbrzymich przemian o charakterze społecznym, politycznym, gospodarczym i technologicznym, jakie się dokonały w ciągu ostatnich dekad, nadal warunkuje zaspokajanie podstawowych potrzeb, do których należą m. in. istnienie, rozwój, wolność i godność. Bezpieczeństwo wspólnot i organizacji, w tym przede wszystkim państwa, warunkuje także ich istnienie i rozwój. Ważnym elementem związanym z pojęciem bezpieczeństwa jest identyfikacja i percepcja zagrożeń dla państwa, którego ono dotyczy. Więzy historyczne, gospodarcze, kulturowe i aksjologie są przy tym „rdzeniem”, wokół którego budowana jest konstrukcja bezpieczeństwa danej wspólnoty

Bezpieczeństwo państwa a prawa i wolności jednostki – konflikt wartości chronionych?

• Można zadać pytanie: czy istnieje związek między wzmacnianiem bezpieczeństwa państwa a ograniczeniem wolności jednostki? Związek taki niewątpliwie może być dostrzegany. Dotyczy on nie tylko relacji międzynarodowych, ile stosunków państwo – jednostka. W szczególności pod hasłem walki z terroryzmem dokonuje się daleko idąca ingerencja w prywatność obywateli.

• Krytycznie oceniana była technika gromadzenia materiałów dowodowych, umożliwiająca – w drodze nakazów sądowych – zakładanie podsłuchów telefonicznych i podejmowanie innych działań dochodzeniowych bez konkretnego miejsca, instrumentów i urządzeń, które mają być przedmiotem tych działań. Oznacza to, że zgoda sądu na zbieranie materiałów dowodowych dotyczyć ma konkretnej osoby, a nie konkretnego aparatu telefonicznego czy miejsca, w którym przebywa podejrzany, co uznawane było za naruszenie IV Poprawki chroniącej prawo do prywatności obywateli Stanów Zjednoczonych.

Międzynarodowe standardy dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności jednostki ze względu na bezpieczeństwo państwa

• Zwolnienie państwa od przestrzegania praw człowieka, chronionych normami prawa międzynarodowego, jest zasadniczo możliwe na podstawie przewidzianych w nim klauzul derogacyjnych i imitacyjnych. Te pierwsze mogą być uzasadnione istnieniem nadzwyczajnego zagrożenia dla życia narodu lub dla niepodległości czy bezpieczeństwa państwa z zastrzeżeniem, że niektórych praw nie wolno nigdy naruszać, a podejmowane na podstawie klauzuli środki ściśle odpowiadają sytuacji oraz respektowane są wymogi proceduralne. Natomiast przesłanką zastosowania tych drugich jest przede wszystkim konieczność zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa publicznego, a zasadność skorzystania z klauzuli może badać właściwy sąd międzynarodowy z punktu widzenia legalności, celowości i niezbędności w społeczeństwie demokratycznym.

• Klauzule limitujące mają na celu ograniczenie praw i wolności jednostek na rzecz wspólnego dobra lub bardziej istotnych w danych okolicznościach praw innych podmiotów. Określane też bywają jako „sankcjonowane ograniczenia”. Niekiedy stosuje się też terminy „klauzula przywracająca” i „klauzula przystosowawcza”. Oznaczają one umożliwienie naruszenia praw traktatowych w sytuacji, gdy jest to niezbędne w demokratycznym społeczeństwie dla realizacji wyszczególnionych w klauzuli konkretnych celów.

Bieńczyk – Missala, Masowe i strukturalne formy naruszania praw człowieka

• Naruszenia praw człowieka mogą dotyczyć pojedynczych jednostek i mieć charakter indywidualny albo mogą przybrać charakter masowy i systematyczny. W literaturze spotykane jest także określenie „rażące” czy „poważne” naruszenia praw człowieka. Rozróżnienie między pojedynczymi przypadkami a masowymi naruszenia praw człowieka nie jest proste. Masowe naruszenia praw człowieka składają się z pojedynczych naruszeń.

• Istotne znaczenia ma nie tylko skala, lecz także ciężar naruszeń. Nie wszystkie naruszenia praw człowieka, nawet jeśli dotkną bardzo wielu jednostek, mogą być uznane za masowe lub rażące. Muszą one dotyczyć najważniejszych, fundamentalnych praw i wolności.

• Ważnym krokiem w kierunku zwalczania masowych naruszeń praw człowieka i zapobiegania im było uczynienie z nich zbrodni w świetle prawa międzynarodowego. Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku masowe naruszenia nie miały nawet nazwy. Mówiono o pogromach lub aktach barbarzyństwa.

Zbrodnie przeciwko ludzkości

• Na potrzeby procesu zbrodniarzy wojennych w Norymberdze zdefiniowane zostały zbrodnie przeciwko ludzkości. Uznano, że są to zbrodnie popełnione przed wojną lub w trakcie jej trwania, takie jak morderstwo, eksterminacja, zniewolenie, więzienie, deportacja, tortury, gwałt i inne zbrodnie przeciwko ludności cywilnej, lub skazanie z powodów rasowych czy religijnych. Lista czynów pozostała w istocie rzeczy otwarta, a adresatem zbrodni przeciwko ludzkości uczyniono wyłącznie ludność cywilną.

• Przełom w zakresie definiowania zbrodni przeciwko ludzkości nastąpił w 1968 roku, wraz z przyjęciem Konwencji o nieprzedawnianiu zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych. Powołano się w niej na definicję z Karty Trybunału Norymberskiego, uznano jednak, że zbrodnie te mogą być popełnione nie tylko w czasie wojny, lecz także pokoju.

Zbrodnie ludobójstwa

• Termin „ludobójstwo” stworzył w 1943 roku polski prawnik Rafał Lemkin. W kolejnych latach przyczynił się do jego spopularyzowania i penalizacji w prawie międzynarodowym. Zabiegał m. in. o to, aby w statucie norymberskim obok zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości uwzględniona została także ta zbrodnia. Jego plan się nie powiódł, orzecznictwo Trybunału Norymberskiego nie odnosiło się do ludobójstwa i pomijało w gruncie rzeczy zbrodnie dokonane poza okresem wojny, co było poważną słabością procesu.

• W dniu 11 grudnia 1946 roku doszło do przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ deklaracji, stwierdzającej, że ludobójstwo jest odmową prawa do istnienia całym grupom, zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych oraz potępioną przez świat cywilizowany.

• Karze podlega nie tylko sam akt ludobójstwa, lecz także zmowa w celu jego popełnienia, podżeganie i usiłowanie popełnienia go oraz współudział w ludobójstwie. Kluczowym elementem zbrodni jest intencja. Aby czyny wymienione w konwencji mogły być uznane za ludobójstwo, muszą być dokonane w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych czy rasowych albo religijnych.

Zbrodnie wojenne

• Cztery konwencje genewskie z 12 sierpnia 1949 roku znacznie rozszerzyły zakres ochrony ofiar wojny. Istotne były zwłaszcza zasady dotyczące ochrony ludności cywilnej zawarte w czwartej konwencji, których dopracowano się w związku z masowymi naruszeniami praw człowieka w czasie drugiej wojny światowej. Za ciężkie naruszenia uznano: umyślne zabójstwo; torturowanie lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne; umyślne powodowanie wielkich cierpień albo ciężkie zamachy na nietykalność fizyczną lub zdrowie; bezprawne deportacje lub przeniesienia; bezprawne pozbawienie wolności; zmuszanie osoby podlegającej ochronie do służby w siłach zbrojnych strony przeciwnej; pozbawienie jej prawa do sprawiedliwego procesu sądowego; branie zakładników, niszczenie i przywłaszczanie majątku na wielką skalę nieusprawiedliwione koniecznością wojskową.

• Na podstawie Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości z 1968 roku nie ulegają przedawnieniu zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości określone w Statucie norymberskim Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, ciężkie naruszenia wymienione w konwencjach genewskich oraz zbrodnia ludobójstwa z 1948 roku.

Strukturalne naruszenia praw człowieka

• Miliony ludzi na całym świecie są ofiarami strukturalnych naruszeń praw człowieka. Sam termin „strukturalne naruszenia” sformułował Johan Galtung na potrzeby badań nad pokojem. Definiował je jako „dające się uniknąć naruszenia, związane z ograniczeniem podstawowych ludzkich potrzeb”. Zwracał przy tym uwagę na trzy elementy: nierównomierność rozłożenia władzy, nierównomierność dystrybucji zasobów i dyskryminację.

• Strukturalne naruszenia praw człowieka obrazują przepaść pomiędzy prawami przyznawanymi wszystkim jednostkom a możliwością korzystania z tych praw, obrazując problem nierówności. Chodzi o zjawiska takie, jak bieda i jej konsekwencje, śmiertelność dzieci, rasizm i ksenofobia czy dyskryminacja. Wiążą się one z naruszaniem praw gospodarczych i społecznych oraz prawa do rozwoju.

• Założenia teorii strukturalizmu są pomocne dla wyjaśnienia tego rodzaju naruszeń. Kluczowymi dla analizy pozostają struktury i instytucje. Jednostki i państwa nie podejmują decyzji na podstawie jedynie racjonalnego wyboru. Działają w ramach struktur, sieci relacji i powiązań, dla których charakterystyczny jest nierównomierny podział władzy i dóbr – jego konsekwencją są problemy nierówności i eksploatacji, wzmacniane dodatkowo przez zaszłości historyczne i stereotypy oraz niesprawiedliwe procesy ekonomiczne.

Państwa wobec masowych i strukturalnych naruszeń praw człowieka

• Największe znaczenia miało powstanie Karty Narodów Zjednoczonych w 1945 roku, w której przyczynianie się do poszanowania praw człowieka urosło do rangi celu oraz przedmiotu współpracy państw, a także Powszechnej deklaracji praw człowieka w 1948 roku, czterech konwencji genewskich o ochronie ofiar konfliktów zbrojnych w 1949 roku oraz orzecznictwa norymberskiego i tokijskiego. Instrumenty te pozwoliły na uwzględnienie zasad ochrony praw człowieka, humanitaryzmu i odpowiedzialności za popełnione zbrodnie w kształtującym się powojennym ładzie międzynarodowym.

• Pewnym przełomem w debacie o reagowaniu na masowe naruszenia praw człowieka był opublikowany w 2001 roku raport Międzynarodowej Komisji ds. Interwencji i Suwerenności Państwa na temat „odpowiedzialności za ochronę”, która zastąpiła wzbudzającą kontrowersję koncepcję interwencji humanitarnej. Poza m. in. propozycją kryteriów uprawniających do przedsięwzięcia interwencji międzynarodowej, zaproponowano w nim nowe podejście do suwerenności państwa, które w ramach wykonywania jurysdykcji ponosi główną odpowiedzialność za ochronę praw człowieka. Odpowiedzialność leży jednak po stronie wspólnoty międzynarodowej.

Zięba, Teoria ogólna bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych

Ogólne pojęcie bezpieczeństwa

• W potocznym rozumieniu bezpieczeństwa jest ujmowane negatywnie, jako brak zagrożeń. W definicjach słownikowych zaś zazwyczaj występuje ujęcie pozytywne utożsamiające bezpieczeństwo z pewnością jako stanem przeciwstawnym zagrożeniom. Oznacza to, że termin ten można rozumieć jako synonim braku zagrożeń, ochronę przed zagrożeniami lub wreszcie pewność, będącą wynikiem niewystępowania zagrożeń i/lub skutecznych działań w celu zapobiegania nim lub ich usunięcia.

• Bezpieczeństwo jest potrzebą podmiotową, to znaczy, że może dotyczyć różnego rodzaju podmiotów, od jednostek poczynając, po wielkie grupy społeczne, łącznie ze strukturami organizacyjnymi (instytucjami) reprezentującymi pojedynczych ludzi i różne grupy społeczne . Bezpieczeństwo jest potrzebą egzystencjalną, czyli związaną z istnieniem danego podmiotu. Potrzeba ta ma charakter złożony i obejmuje zaspokojenie takich potrzeb szczegółowych, jak: trwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie oraz pewność funkcjonowania i rozwoju.

Relacje: bezpieczeństwo – zagrożenia – wyzwania

• Zagrożenia mogą mieć charakter wewnętrzny, gdy są stwarzane przez sam podmiot; mogą być zewnętrzne, gdy są generowane spoza tego podmiotu. Dlatego działania w celu ich usunięcia bywają kierowane zarówno do wewnątrz tego podmiotu, jak i na jego sferę zewnętrzną. Zasadne jest więc wyodrębnienie dwóch aspektów bezpieczeństwa: wewnętrznego i zewnętrznego. Wstępnie można stwierdzić, że bezpieczeństwo wewnętrzne oznacza stabilność i harmonijność danego organizmu bądź systemu (podmiotu zbiorowego), natomiast bezpieczeństwo zewnętrzne – brak zagrożenia ze strony innych podmiotów. Łącznie oba aspekty składają się na ogólne bezpieczeństwo danego podmiotu.

• Intuicyjne rozumienie tego terminu prowadzi do stwierdzenie, że odnosi się on do sfery świadomościowej danego podmiotu. Zagrożenie oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne. Szczególnie istotne są tutaj oceny formułowane przez dany podmiot, gdyż lezą one u podstaw działań podejmowanych w celu umacniania jego bezpieczeństwa. W takim ujęciu zagrożenie mieści się w sferze świadomości i ma charakter subiektywny. Drugi aspekt zagrożenia stanowią czynniki powodujące ten stan niepewności i obaw; będą to więc rzeczywiste działania innych uczestników życia społecznego; niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego podmiotu, czyli zagrożenie realne. Można zatem przyjąć ogólną definicję Franza – Xavera Kaufmanna, który określa zagrożenie jako „możliwość wystąpienia jednego z negatywnie wartościowanych zjawisk”.

• Przy analizie zagrożeń bardzo ważna jest ich percepcja przez podmiot postrzegający. Może ona być odbiciem realnego stanu rzeczy lub też może być fałszywa (tzw. mispercepcja).

• Granica między niepewnością (stwarzaną przez wyzwania) a zagrożeniem jest płynna, bowiem zależy od określenia wartości, które podlegają ochronie, a także od indywidualnej wrażliwości podmiotu postrzegającego. Tymczasem samo postrzeganie przez ludzi bezpieczeństwa ma zawsze charakter subiektywny. W rzeczywistości pewność ta jest najczęściej tylko subiektywnie odczuwana, a nie zawsze ma podstawy obiektywne.

• W praktyce mamy do czynienia z dwojakim rozumieniem bezpieczeństwa. Pierwsze wąskie ujęcie, które Joseph S. Nye nazywa negatywnym, traktuje je jako brak zagrożeń i koncentruje się na analizowaniu oddziaływań podmiotu w celu ochrony przed zagrożeniami dla jego istotnych wartości wewnętrznych. Drugie, pozytywne, postrzega kształtowanie pewności przetrwania, stanu posiadania i swobód rozwojowych podmiotu. W pierwszym podejściu bezpieczeństwa jest definiowane w przeciwstawieniu do zagrożenia, w drugim natomiast poprzez analizę kreatywnej aktywności podmiotu. Stosując ujęcie pozytywne, możemy zdefiniować bezpieczeństwo jako obiektywną i subiektywną pewność przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych danego podmiotu.

Wymiary bezpieczeństwa państw w stosunkach międzynarodowych

• W budowanie teorii bezpieczeństwa użyteczne wydaje się rozwinięcie wprowadzonego przez Józefa Kukułkę wyodrębnienia trzech wymiarów: podmiotowego, przedmiotowego i procesualnego (perspektywistycznego). I tak, w wymiarze podmiotowym bezpieczeństwo oznacza pewność istnienia i przetrwania danego uczestnika życia społecznego; w wymiarze przedmiotowym – pewność jego stanu posiadania (w tym tożsamości) i szans rozwojowych; w wymiarze zaś procesualnym, który można nazwać wymiarem funkcjonalnym – zmienność w czasie subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa, tj. pewności funkcjonowania i rozwoju danego podmiotu.

Wymiar podmiotowy

• Bezpieczeństwo narodowe rozumiane jest jako bezpieczeństwo pojedynczych państw. Jeśli natomiast przedmiotem uwagi jest bezpieczeństwo pewnego zespołu państw – to wówczas stosowany jest termin bezpieczeństwo międzynarodowe. Termin ten bywa także używany dla charakterystyki systemu międzynarodowego.

Wymiar przedmiotowy

• Za takie podstawowe wartości, które składają się na bezpieczeństwo narodowe – nieco modyfikujące ujęcie Voina Dimitrijevicia i Józefa Kukułki – można przyjąć: 1) przetrwanie – jest ono naczelną wartością, której każde państwo gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż nie mogą być one zachowane w sytuacji zagrożenia istnienia samego podmiotu. Wartość ta jest stawiana na naczelnym miejscu w licznych definicjach bezpieczeństwa narodowego; 2) integralność terytorialną, która w potocznym rozumieniu nadal jest uważana za główny korelat bezpieczeństwa; 3) niezależność polityczną; 4) jakość życia, na którą składają się takie wartości szczegółowe, jak: standard życia, szczebel rozwoju społeczno – gospodarczego, zakres praw i swobód obywatelskich, system kulturalny, „narodowy styl życia”, stan środowiska naturalnego, możliwości i perspektywy dalszego rozwoju.

• Istnieją dwie zasadnicze strategie, za pomocą których państw dążą do zapewniania swojego bezpieczeństwa: pierwsza oparta na przedsięwzięciach jednostronnych (unilateralnych), druga – na współpracy z innymi państwami.

Wymiar funkcjonalny

• Wymiar funkcjonalny najpełniej wyraża istotę i złożoność zagadnienia bezpieczeństwa uczestników życia międzynarodowego. Bezpieczeństwo państw w stosunkach międzynarodowych jest zjawiskiem zmiennym w czasie. Ewolucja jego subiektywnych i obiektywnych elementów sprawia, że stanowi ono sekwencję zmieniających się stanów i proces społeczny w skali międzynarodowej. Jest to proces, w którym ścierają się funkcjonujące wyzwania i zagrożenia, percepcja społeczna i koncepcje ich rozwiązywania oraz działania i oddziaływania państw oraz instytucji międzynarodowych zmierzające do budowania ich pewności przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych. Procesualne ujęcie bezpieczeństwa pozwala zauważyć zmieniającą się w czasie jego dynamikę, swoistą pulsację, która skłania państwa do stałej troski o własne bezpieczeństwo. Zmienność w czasie bezpieczeństwa państw, ujmowanego czy to indywidualnie, czy jako bezpieczeństwo międzynarodowe pewnej grupy państw, jest czynnikiem jego ewolucji. Główną siłą sprawczą owe zmienności i ewolucji jest polityka bezpieczeństwa państw i instytucji międzynarodowych.

• Na współzależność bezpieczeństwa i pokoju zwracają uwagę przedstawiciele nurtów liberalnego i transnarodowego w nauce o stosunkach międzynarodowych, którzy w opozycji do realistów i neorealistów podporządkowujących bezpieczeństwo idei siły – potęgi twierdzą, że życie międzynarodowe opiera się na poszukiwaniu pokoju. Wskazują, że pokój można zapewnić na przyszłość nie przez dążenie do równowagi sił, ale przeciwnie, drogą zaspokojenia potrzeb wszystkich narodów – państw i demokratyzacji życia międzynarodowego.