5.05.2014,, Jaskowska
Typologia słowników języka polskiego
język opisu:
Jednojęzyczne
Przekładowe (dwujęzyczne, wielojęzyczne)
SŁOWNIKI JĘZYKOWE SPECJALISTYCZNE
Frazeologiczne – związków wyrazowych
Etymologiczne
Fleksyjne (odmiana wyrazów)
Składniowe
Historyczne
Poprawnościowe:
Zapisu – ortograficzne
Sprawności dźwiękowej-ortofoniczne
Poprawnej polszczyzny – ortoepiczne
Wyrazów bliskoznacznych
Synonimów
Paronimów – wyrazów mylonych
Wyrazów trudnych i kłopotliwych
Gwarowe
Odmian językowych
Języka poszczególnych pisarzy
Rymów
Frekfencyjne
Skrótów
Onomastyczne (nazw własnych miejscowych i osobowych)
Fachowe – słowniki grup zawodowych
Przeznaczenie słownika:
popularne, użytkowe – skierowane są do odbiorcy o przeciętnej kompetencji językowej
dydaktyczne
naukowe – skierowane są do odbiorców zajmujących się profesjonalnie daną dziedziną (dopiero na początku XIX wieku)
dokumentacyjne (dopiero na początku XIX wieku)
Adresat:
dla rodowitych użytkowników
dla uczących się języka obcego
Podejście do materiału językowego:
opisowe (deskryptywne) – charakterystyka jednostki językowej pod względem używalności
normatywne (preskryptywne) rejestracja słowa zgodnie z normą językową
Zasięg czasowy:
Synchroniczne – opisujące funkcjonowanie języka w jednym okresie rozwoju
Diachroniczne – ukazujące zmiany słownictwa z biegiem czasu (np. słownik etymologiczny)
Forma utrwalenia słownika :
Tradycyjne
Elektroniczne (online, offline, multimedialne, elektroniczni tłumacze)
Pasywne – stanowiące pomoc w zrozumieniu tekstu(np. Słownik Wyrazów Obcych)
Aktywne – stanowiące pomoc w tworzeniu tekstów (np. Słownik synonimów)
Przedmiot opisu:
Ogólne
Formalne (ortograficzne, fleksyjne, rymów, skrótów)
Znaczeniowe (synonimów, antonimów, tezaurusy)
Kombinatoryczne (konkordancja)
Makrostruktura słownika – układ artykułów hasłowych
Elementy makrostruktury:
Układ haseł
Dobór haseł – dobór słownictwa jakie lesykograf zamierza uwzględnić w swoim dziele. Uwarunkowany jest typem słownika, jego objętością, adresatem, przyjętą koncepcją.
Hasłowanie – przypisywanie określonym faktom językowym formy hasłowej, inaczej mówiąc ustalenie, w którym artykule hasłowym zostaną one opisane. Na wyróżnianie haseł w znacznym stopniu wpływa homonimia leksykalna.
Hasła odsyłaczowe i odsyłanie:
Większa liczba podhaseł czy haseł parzystych (para aspektowa opisana w jednym artykule hasłowym), wymusza potrzebę umieszczania wskazówek dla czytelnika w tych miejscach, w których mógłby się on spodziewać znalezienia potrzebnej informacji.
Mikrostruktura słownika – wewnętrzna struktura artykułu hasłowego
Artykuł hasłowy (hasło) – pojedyncza , wyodrębniona graficznie jednostka opisy słownikowego, rozpoczynająca się od wyrazu hasłowego. Podstawowe elementy artykułu hasłowego to :
wyraz hasłowy
informacja gramatyczna
kwalifikator
definicje
ilustracja materiałowa
związki frazeologiczne
informacja o wymowie
informacje o pochodzeniu wyrazów
informacja o obecności hasła w innych słownikach
informacja o możliwości dzielenia wyrazu
wskazówki poprawnościowe
Metoda opracowywania słowników
Zgromadzenie materiału językowego
Ekscerpcja/elektroniczne korpusy
Ustalenia siatki haseł
Ustalenie metody i technicznych zasad opisu hasłowego sformułowanie instrukcji redakcyjnej
redakcja haseł wg ustalonego schematu
wydzielenie różnych znaczeń wyrazu hasłowego
charakterystyka gramatyczna wyrazy
wybranie z korpusu tekstów przykładów ilustrujących użycie wyrazu hasłowego
kontrola i korekta gotowych haseł
edycja słownika
HISTORIA…
W starożytności określano je „glosami”, „glosa” – słówka, były zapisywane na marginesach książki, bądź między wierszami pisma, lub
zbierane osobno i tworzące pierwociny słowników
ŚREDNIOWIECZE
Słówka wypisywane w tekście przenoszono do osobnych słowniczków (mamotrekty, mamotrepty czyli słowniczki dla początkujących, dosłownie „piersią karmionych”). Układano je zwykle w tym samym porządku, w jakim występowały po sobie w tekście, stąd w dalszym ciągu nie były dziełami samodzielnymi.
Najstarszym słownikiem łacińsko-polskim jest anonimowy tzw. wokabularz trydencki (1424 rok) zawiera ok. 500 wyrazów łacińskich z dziedziny prawa, wojskowości, administracji, przy których odnotowano polskie odpowiedniki.
Vocabulista Bertolda z Eisenach, zawierający rzadsze słownictwo techniczne.
Po upowszechnieniu druku od podręcznych, fachowych, tematycznych dykcjonarzy…
Franciszka Mymera. Dictionarium trium linguarum(1528)
Jana Murmeliusza. Dictionarius variarum rerum (1528); łac.-niem.-pol. 2600 haseł i 4500 wyrazów polskich. Hasła ułożone tematycznie, opatrzone objaśnieniami gramatycznymi i znaczeniowymi.
z 1531 roku pochodzi prawniczy słownik Jana Tucholczyka, opracowany samodzielnie, w ukł. Alfabetycznym
Po upowszechnieniu druku… do słowników ogólnych
w 1564 roku ukazał się w Królewcu pierwszy wielki ogólny słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego Lexicon latino-polonicum
Słowniki wielojęzyczne
najsłynniejszym był łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepinusa, uzupełniany w kolejnych wydaniach o liczne języki narodowe od 1574 roku w balezyjskich i lyońskich wydaniach wersji 9-, 10-, i 11-języcznej znalazł się język polski.
XVII wiek.
Największym słownikiem XVII wieku jest dzieło jezuity Grzegorza Knapiusza (Knapskiego) – słownik po.-łac. I łac.—pol, (1621 r. w Krakowie)
Jest to pierwszy wielki słownik, który podaje na pierwszym miejscu wyrazy polskie ułożone w kolejności alfabetycznej, a dopiero potem ich odpowiedniki łacińskie i greckie
Część polska nosi tytuł Thesaurus polono-latino-graecus, tzn. Skarbiec polsko-łacińsko-grecki
XVIII wiek
Michał Abraham Trotz, długoletni lektor języka polskiego na uniwersytecie lipskim opublikował w dwóch tomach słownik francusko-niemiecko-polski : Nouveau dictionnaire Francis, allemand et polonais
w 1764 wydszedł trzeci tom pod tytułem Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski
XIX wiek
W latach 1807-1814 ukazało się w Warszawie sześciotomowe dzieło Słownik Języka Polskego. Jego autorem był cudzoziemiec z pochodzenia, Samuel Bogumił Linde.
Słownik języka polskiego 1900-1927, zwany słownikiem warszawskim. Słownik warszawski jest jedyny w dziejach naszej leksykografii dziełem typu thesaurusa (skarbca), czyli słownika rejestrującego całe słownictwo języka narodowego.
XX wiek
ok. 1950 rok pod kierunkiem prof. UW Witolda Doroszewskiego podjęto zamiar stworzenia współczesnego Sownika Języka Polskiego, obejmującego swym zakresem wiek XX, XIX, a nawet wyrazy z II połowy XVIII wieku. W. Doroszewski założył w tym celu Redakcję Słowników Języka Polskiego w PWN.
Słownik objął w sumie 110 000 słów, podzielony jest na 10 tomów, q tom dodatków – wyd. w latach 1958-1969.
Kontynuatorem tradycji jest Uniwersalny Słownik Języka Polskiego pod redakcją prof. Stanisława Dubisza. Obejmuje on słownictwo drugiej połowy XX ii początku XXI wieku. Jest dostępny w wersji kodeksowej i elektronicznej : CD oraz online (odpłatnie)
Wielki Słownik Języka Polskiego PAN (http://www.wsjp.pl/
Tworzony od 2006 roku, obecnie 15 tys. Haseł tworzy go zespół językoznawców z różnych ośrodków naukowych, m.in. z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Uniwersytetu Śląskiego, Warszawskiego itp.
Władysław Kopaliński (1907-2007). Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. I Księga cytatów z polskiej literatury pięknej od XIV do XX wieku
PORADNIA JĘZYKOWA
KORPUS – zbiór tekstów, w których szukać można typowych użyć słów i konstrukcji
ŁĄCZLIWOŚĆ Korpus pozwala sprawdzić łączliwość danego słowa, rozumianą nie tylko jako wymagania ściśle składniowe, lecz także prawdopodobieństwo danego słowa w kontekście innych z danej dziedziny czy pola semantycznego. Obrazem łączliwości w tekstach sa kolokacje, czyli najczęstsze połączenia danej jednostki z innymi
CZĘSTOTLIWOŚĆ
POPRAWNOŚĆ
Polskie korpusy:
Korpus Języka Polskiego PWN (http://korpus.pwn.pl/
Sieciowa wersja Korpusu Języka Polskiego PWN
Narodowy Korpus Języka Polskiego (http://nkjp.pl/)
SŁOWNIKI BIOGRAFICZNE
Kryterium zakresu :
Ogólne
Grup społecznych
Kryterium zasięgu chronologicznego:
Otwarte
Zamknięte
Kryterium zasięgu terytorialnego:
Środowiskowe
Lokalne
Regionalne
Narodowe
Polonijne
Międzynarodowe
Przeznaczenie:
Naukowe (np. biografia narodowa, słowniki biograficzne uczonych, pisarzy)
Popularne
Hasła
Omawiają życie (słowniki biograficzne(
Omawiają życie i twórczość
Dobór nazwisk:
Biogramy osób zmarłych
Biogramy osób zyjących
Kryteria oceny:
największą wartość mają te źródła biograficzne, w których hasła są naukowymi opracowania powstały w oparciu o źródła pierwotne
Budowa słowników drukowanych:
Układ alfabetyczny ciągły kolejnych tomach
Układ alfabetyczny zamknięty w obrębie tomu, tzw. system holenderski
Układ chronologiczny następujących po sobie przedziałów czasu