XX. DZIAŁALNOSC KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ.
Powstanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
Członkowie KEN nie byli pedagogami – dlatego nie byli w stanie opracować nowych programów wychowania i nauczania oraz nowych podręczników. Właściwym gremium przeprowadzającym reformę oświaty stało się, założone w 1775 roku z inicjatywy Ignacego potockiego i działające pod jego kierunkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W jego skład weszli nauczyciele m.in. byli jezuici i pijarzy. W towarzystwie pracowali m.in.:
Hugo Kołłątaj
Antoni Popławski
Onufry Kopczyński
Józef Wybicki
Sekretarzem towarzystwa został ex jezuita Grzegorz Piramowicz.
Zakres działalności Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
Tworzenie programów szkolnych
Opracowywanie podręczników
Nadzorowanie i kontrola powstającego szkolnictwa
Prace ustawodawcze
Programy
Towarzystwo zostało powołane przede wszystkim do opracowania podręczników. A żeby je opracować należało najpierw ustalić programy nauczania. Ustalono je już w 1775 roku. Zdecydowano, że program nauczania w szkole średniej zostanie rozłożony na 7 klas, z rocznym programem na ucznia każdy. Przez 4 pierwsze lata miano uczyć języka polskiego i łaciny, arytmetyki i geometrii, historii i geografii, wiadomości o faunie, kopalinach i ogrodnictwa, w V klasie fizyki, algebry i wiadomości o rolnictwie. W VI logiki, mechaniki i wiadomości o zdrowiu. W VII prawa, retoryki, poetyki oraz tzw. kunsztów i rzemiosła. Zasadą było łączenie nauk teoretycznych ze stosowanymi.
Podręczniki
Opracowywanie podręczników sprawiało trudności bowiem nowe przedmioty nauczania w szkołach polskich nie miały tradycji. Problemy były z polską terminologią – zwłaszcza w matematyce i naukach przyrodniczych.
Konkursy na podręczniki ogłaszano w Polsce i za granicą. Pierwsze dotarły do szkół w roku 1780. Przez 20 lat istnienia Towarzystwa ukazało się 29 podręczników przeważnie oryginalnych i na ówczesne warunki doskonałych, które długo jeszcze były wykorzystywane w szkolnictwie już po utracie niepodległości przez Polskę.
Nadzór i wizytacje szkół, ustawy KEN
Początkowo szkoły były nadzorowane i wizytowane przez samych członków KEN i przez ich delegatów. Po utworzeniu Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych do tych obowiązków powołano członków Towarzystwa jako bardziej kompetentnych w kwestiach pedagogicznych. Od wprowadzenia Ustaw KEN obowiązek ten przejęły zreformowane Szkoły Główne.
Znamy 3 redakcje ustaw KEN (z 1781, 1783, 1790) ta wydana w 1783 roku jest podstawową i stanowi owoc pracy KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
Zmiana struktury szkolnej w Rzeczypospolitej
Zgodnie z Ustawą KEN, system szkolny miał się opierać na hierarchicznym podporządkowaniu poszczególnych szczebli szkolnictwa. Zreformowanym Akademiom (Krakowskiej i Wileńskiej), przemianowanych na Szkoły Główne (Koronną i Litewską) podporządkowano szkoły średnie wojewódzkie – tzw. podwydziałowe. Szkoły podwydziałowe sprawowały nadzór nad szkołami parafialnymi i prywatnymi.
Nadzorowi KEN nie podlegały szkoły protestanckie oraz niektóre inne m.in. Szkoła Rycerska w Warszawie.
Reforma Szkół Głównych
Akademie Krakowską zreformował Hugo Kołłątaj. Rozpoczął od wydziału filozoficznego, mającego kształcić nauczycieli do szkół średnich. Nastepnie zreformował wydzial teologiczny i medyczny. Za swego rektoratu (1783-1785) uporządkował sprawy sprawy majątkowe Akademii, zorganizował pracownie, biblioteki, gabinety naukowe oraz przejał pozostawiony przez jezuitów ogród botaniczny.
Akademię Wileńską zreformował były jezuita Marcin Poczobut Odlanicki. Jako astronom zajął się m.in. urządzeniem obserwatorium astronomicznego i rozbudową studiów astronomicznych.
Stan akademicki
W 1780 roku powołano stan akademicki – jedyny dla całej Rzeczypospolitej. Obejmował on wszystkich nauczających. Rektorowi Szkoły Głównej w Koronie podlegali wszyscy nauczyciele tam uczący i analogicznie na Litwie – wszyscy nauczyciele tam uczący podlegali rektorowi Szkoły Głównej w Wilnie.
Instytucja stanu akademickiego oparta była na autonomii: rektorów i prorektorów szkół wybierał ogół nauczających w danej szkole. Prawa wszystkich nauczycieli były takie same i każdy z nich miał prawo ubiegania się o katedrę uniwersytecką i dojść do godności profesora uniwersytetu.
Kształcenie nauczycieli
W 1780 roku otwarto także seminarium dla nauczycieli przy Szkole Głównej Koronnej (w Krakowie), a w 1783 roku przy Szkole Głównej Litewskiej ( w Wilnie). Podlegali selekcji ze względu na stan zdrowia, dykcje, poziom wiedzy i moralności. Seminarium trwało 4 lata, seminarzyści mogli otrzymywać stypendia. Kształcili się w atmosferze postępowej, w duchu fizjokratyzmu francuskiego, w duchu narodowym i patriotycznym. Uczęszczali na wyznaczone wykłady, obejmujące całość wiedzy wykładanej w szkołach, z czasem wprowadzono wybrane kierunki, w których się specjalizowali.
Próba rozbudowy szkół parafialnych
KEN interesowała się także szkolnictwem parafialnym w duchu oświeceniowego fizjokratyzmu. Przyjęto koncepcję szkoły parafialnej dostosowanej do potrzeb stanu chłopskiego. W Ustawach KEN z 1783 roku określano jej program sprowadzający się do nauki religii, pisania, czytania, miar i wag, wiadomości z dziedziny rolnictwa, ogrodnictwa i hodowli zwierząt. Program ten, jak też problem przygotowania nauczycieli oraz dydaktyka zostały opisane przez Grzegorza Piramowicza, w dzienniku pt. „Powinności nauczyciela”. Był to podręcznik dla nauczycieli szkół parafialnych, wyznaczający im zadania nie tylko dydaktyczne, ale też krzewicieli kultury w środowisku wiejskim.
Sprawa edukacji dziewcząt
Szkoły KEN były szkołami dla chłopców. Tymczasem sprawa wychowania kobiet w XVIII wieku nabierała dużego znaczenia – także w Polsce. Mniej zamożne rodziny szlacheckie wychowywały swoje córki w domu pod okiem matki, a ich poziom umysłowy był mizerny. Czytać i pisać przeważnie nie umiały, uczyły się jedynie prowadzenia gospodarstwa. Głowna uwagę zwracano na ich wychowanie religijne. Krytykowano takie wychowanie, a także to prowadzone w klasztorach żeńskich, na dworach, a zwłaszcza na tzw. pensjach prywatnych, kształcących jedynie w talentach towarzyskich, francuskim i w tańcu, bez zwracania uwagi na poziom moralny i umysłowy.
W krytyce wychowywania dziewcząt powoływano się na Fenelona, którego poglądy w XVIII wieku były popularne, ale postępowano też dalej, przyznając dziewczętom takie samo prawo do wychowania i kształcenia jak chłopcom. Powstawać zaczęły projekty szkół dla dziewcząt, zgodnych z założeniem KEN – niestety niezrealizowane.
Ken ograniczyła się do uporządkowania pensji prywatnych. W 1775 roku wyszły Przepisy KEN pensjo mistrzom i mistrzyniom dane, pióra Adama Czartoryskiego, dotyczące wszystkich szkół prywatnych, z włączeniem klasztornych. Poddane zostały kontroli KEN, która miała udzielać pozwoleń na ich otwarcie.
Zgodnie z założeniami KEN, wychowanie kobiet należało prowadzić w duchu patriotycznym i odpowiedzialności za los kraju. W kształceniu położono nacisk na doskonałą znajomość języka polskiego oraz francuskiego i niemieckiego, historii narodowej i początków arytmetyki potrzebnej do prowadzenia gospodarstwa domowego. Zalecał wychowanie fizyczne i higienę, idąc za racami Locke’a i Rousseau. Cel edukacji kobiet wg KEN to wychowanie ich na dobre żony, matki, panie domu, które „miłują prawdą i kochają ojczyznę swoją”.
Kres działalności Ken
Uchwalona 3 maja 1791 roku Konstytucja utrzymywała Ken jako jedną z głównych komisji państwowych (ministerstw) obok takich komisji jak wojskowa, policji czy skarbu. Na czele KEN miał stać z urzędu prymas Polski.
Końcem działalności KEN stał się rozbiór i upadek niepodległości Polski (1795 roku). Ostatecznie zarząd szkołami obejmują zakony - pod warunkiem, że kształcą swoich nauczycieli w szkołach wyższych.
Najważniejsze osiągnięcia KEN
Ukształtowany został nowoczesny ideał wychowania polaka – światowego obywatela i patrioty, rozumiejącego potrzeby kraju, mającego szerokie horyzonty myślowe, realnie oceniającego warunki, w których żyje, kochającego Ojczyznę – ale nie deklaratywnie. Wyrażającego tę miłość codzienna pracą i udziałem w jej obronie. Był to ideał światłego szlachcica, wrażliwego na potrzeby innych stanów – ze względów światopoglądowych (równość wszystkich ludzi) i praktycznych (ucisk poddanych jest szkodliwy dla państwa, a więc i dla szlachty).
KEN spolszczyła łacińskie szkoły, wprowadziła polską terminologię w zakresie nauczanych przedmiotów, przyzwyczaiła do nowych programów nauczania, pozostawiła podręczniki, z których korzystała młodzież polska jeszcze w XIX wieku.
Ideał wychowania obywatelskiego i patriotycznego żył w latach niewoli, pomagał skutecznie bronić się przed wynarodowieniem.
Osiągnięcia KEN były zgodne z duchem ówczesnych, europejskich osiągnięć naukowych i pedagogicznych. W tym tez leży jej zasługa, że potrafiła wykorzystać te osiągnięcia w sposób oryginalny i twórczy w warunkach polskich.