SŁUŻBA KOBIET W POLSCE PODCZAS OKUPACJI-SYLWETKI KOBIET WLCZĄCYCH PODCZAS POWSTANIA WARSZAWSKIEGO

Monika Leśniewska

Temat który wybrałam na moją prace jest dla mnie bardzo intrygujący. Przy tym jak ogromną rolę odegrały kobiety podczas walki z okupantem jak i w samym Powstaniu Warszawskim, zbyt mało jak do tej pory zostało napisane na ten temat. Stanowiły one niejaką podporę wszelkich działań bo służyły przede wszystkim jako łączniczki i sanitariuszki które nie walczyły ale ginęły udzielając pomocy rannym.

Jeśli chodzi o samo Powstanie Warszawskie to większość tego co zostało już napisane skupia się na ogólnym poświęceniu ludności Warszawy, natomiast powstało zbyt mało publikacji dotyczących tylko tematki roli kobiet podczas tego zrywu. Istnieją bezpośrednie relacje uczestniczek ale na chwilę obecną jest zbyt mało opracowań które w sposób wyczerpując podjęłyby się pracy nad tym tematem.

Ja w swojej pracy głównie oparłam się na teczkach osobowych dwóch uczestniczek powstania : Danuty Antoniny Przystasz oraz na teczce Ewy Krasnowolskiej –Orlikowskiej. Znalazłam w nich wiele pomocniczych materiałów dotyczących nie tylko samego Powstania Warszawskiego ale i struktur organizacji działających przed wybuchem wojny w celu kształcenia kobiet do pełnienia służby w wojsku. Teczka Ewy Orlikowskiej- Krasnowalskiej zawierała cenne opracowane przez nią samą biogramy kobiet poległych podczas powstania. Ponad to wykorzystałam wywiad Marty Frankowskiej z ppor. AK kpt. Janiną Kuleszą –Kurowską który pomógł mi w skrótowym opracowaniu struktury i działania organizacji WSK( Wojskowej Służby Kobiet) . Dużo wniosła do mojej pracy także książka Ewy Urbanek „Pielęgniarki i sanitariuszki w Powstaniu Warszawskim w 1944” dzięki czemu mogłam przybliżyć ich przygotowanie do służby ratowniczej. Bardzo cennym dla mnie miejscem dzięki któremu uzyskałam te materiały była Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”.

Praca ma układ chronologiczno- problemowy. Składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym zaprezentowałam wybrane organizacje które miały wpływ na przygotowanie kobiet do służby wojskowej. Rozdział drugi poświęcony został krótkiej genezie Powstania Warszawskiego, trzeci rozdział przybliża przygotowania do służby ratowniczej pielęgniarek i sanitariuszek, sposób ich szkolenia, rekrutowania jak i stan sanitariatu przed godziną „W”. Ostatni rozdział zawiera relacje z Powstania Warszawskiego dwóch jego uczestniczek. Znajdują się w nim również informacje dotyczące pracy kilku kobiet które zginęły podczas Powstania Warszawskiego.

Służba Polek podczas Powstania Warszawskiego przejawiała się w wielu aspektach, pełniły one wiele funkcji czasami jednocześnie. Na etapie pracy proseminaryjnej nie jestem w stanie opisać ich wszystkich dlatego wybrałam jeden rodzaj ich pracy- sanitariat. Uważam że stanowi on trzon pracy kobiet –żołnierzy. Organizacje które zostały przeze mnie opisane są w moim odczuciu jednymi z najistotniejszych i opisując ich strukturę i działania ukazuję jaką rolę odegrały w kreowaniu u kobiet poczucia że również one mogą stanąć do walki o swoją ojczyznę.

1. Organizacje przygotowujące kobiety do wali

WSK- Wojskowa Służba Kobiet

W okresie międzywojennym szkoły odgrywały ogromną rolę w życiu dzieci i młodzieży. Uczyły nie tylko szacunku do prawa ale przede wszystkim szacunku do odzyskanej wolności. Szkoły były także bazą dla organizacji harcerstwa, hufców szkolnych Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Organizacja ta została założona przez kobiety które walczyły o niepodległość podczas I wojny światowej, w szeregach Polskiej Organizacji Wojskowej, czy ochotniczej Legii Kobiet w obronie Lwowa i Wilna w latach 1918-1920. Właśnie od tej organizacji powstała Wojskowa Służba Kobiet- ”Dzięki przygotowaniu ideowemu i praktycznemu polskie kobiety mogły odegrać tak znaczną rolę w szeregach Armii Krajowej, że uzyskały status pełnoprawnych żołnierzy”¹Te kobiety które chciały wejść do konspiracji były przyjmowane bez względu na wiek, były to: jedne z najstarszych dawnych działaczek POW², legionistek OLK³, kadr instruktorskich PWK, po młode harcerki. Problem stanowił fakt, iż działaczki tych organizacji po aresztowaniach, egzekucjach, wywózkach i wysiedleniach były rozproszone. Po klęsce bitwy wrześniowej na nowo się zmobilizowały i odnowiły struktury WSK. Najmłodszą z tych grup były harcerki które weszły w organizacje Szarych Szeregów. Każdy wchodzący do konspiracji musiał odpowiedzieć sobie na pytanie czy potrafi przezwyciężyć samego siebie ”czy w warunkach potwornego terroru i zagrożenia potrafisz opanować naturalny strach? Kto nie był siebie pewny nie przystępował do konspiracji”⁴ w zależności od potrzeb były organizowane szkolenia. Kobiety które się znajdowały w konspiracji AK nie były zorganizowane w zwarte szeregi w mundurach. Była to duża liczba kobiet, bardzo zróżnicowanych, ale jednocześnie były w pełni oddane służbie przez co gotowe były wykonać każdy rozkaz. Organizacja ta miała swoją komendantkę mjr/gen Marię Wittek ps. „Pani Maria”, „Mira”

Zadaniem organizacji było zapewnienie dopływu odpowiednio przygotowanych kadr do wykonywania zadań wyznaczonych przez Polskie Państwo Podziemne. Dla kobiet dużą przeszkodą była słabość fizyczna jeśli chodzi o przenoszenie ciężarów. Kobiety w swojej służbie posiadały pewne atuty i dzięki temu były chętniej wyznaczane do pewnych zadań niż mężczyźni. Przede wszystkim były one mniej podejrzewane przez Niemców o działalność wojskową. Łatwiej unikały zatrzymania” W konspiracji bardzo chętnie kierowano kobiety do służby w łączności i kolportażu. Równie cenna była ich praca wywiadowcza przy obserwacji transportów wojskowych czy ustaleniu adresu i rozkładu dnia funkcjonariuszy niemieckich szczególnie tych niebezpiecznych skazanych na likwidację”⁵. „Łączniczka” to określenie które stało się synonimem służby w AK kobiet. min. właśnie w łączności bardzo się wysławiły. Ogromnie wykazały się również w pracy nad szyframi które wymagały niesamowitej precyzji, cierpliwości i inteligencji. Wykonywały tą żmudną pracą ponieważ Państwo Podziemne mimo iż posługiwało się szyframi w szerokim zakresie nie dysponowało maszynami szyfrującymi. Kobiety ogólnie były przewidziane do służby pomocniczej poza frontem walki bezpośredniej. 9 IV 1938 Sejm RP uchwalił ustawę „o powszechnym obowiązku wojskowym, która przyznawała kobietom prawo do pomocniczej służby wojskowej w zakresie obrony przeciw lotniczo- gazowej, wartowniczej, łączności, przeciwpożarowej, służby zdrowia, transportowej, biurowej, oraz innej potrzebnej do celów obrony”⁶. Dowódca oddziału gen. Stefan Rowecki „Grot” podjął starania u naczelnego wodza o wydanie „dekretu o ochotniczej służbie kobiet”, który zmieniał statut kobiet- żołnierzy stwierdzając że ochotniczo mogą one być dopuszczone do służby zasadniczej w Wojsku Polskim na równych prawach z mężczyznami. Misję regulowania uprawnień kobiet- żołnierzy powierzył on Elżbiecie Zawadzkiej „Zo” pełnomocnej emisariuszce, która w grudniu 1942 r została wysłana z warszawy do Londynu w sprawie łączności lądowej w kraju z centralą w Anglii. Wykonała zadanie i dekret proponowany przez gen. „Grota” został podpisany 23. X.1943 r⁷. Rozkaz potwierdzający status kobiet- żołnierzy został podpisany już przez Ge. Tadeusza Komorowskiego „Bora” 18 I 1944r. Szef WSK KG miał prawo szefa służby, a komendantki oddziałów i pododdziałów kobiecych miały takie same uprawnienia dowódcze ja oficerowie mężczyźni. Szefem WSK KG została maj. Maria Wittek. Określenie statutu kobiet w wojsku było bardzo ważne i miało doniosłe skutki. Podczas podpisania kapitulacji Powstania miały one szanse zostać uznane przez Niemców za żołnierzy i tym samym otrzymać status jeńca wojennego który musiał być traktowany zgodnie z Konwencją Genewską z 1929 r co oznaczało otoczenie ich opieką Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.

PWK i PKdOK- Przysposobienie Wojskowe Kobiet i Przysposobienie Kobiet do Obrony Kraju

PWK czyli Przysposobienie Wojskowe kobiet był to ruch kobiecy mający na celu przygotowanie kobiet do obrony kraju. Rozwijał się on przez lat i począwszy od I wojny świtowej do czasu przed wybuchem II wojny światowej. Przejawami działalności PWK było uczestnictwo kobiet w kompani wrześniowej, masowe uczestnictwo w podziemnym wojsku, samopomoc i samoobrona społeczna czasu okupacji. W 1928 utworzono Organizację Przysposobienia Kobiet do Obrony kraju. Z biegiem lat coraz szersze kręgi zaczęły akceptować założenia inicjatorek ruchu. Również władze państwowe zaczęły ją uważać za ważną. Przystąpiły do niego kobiety należące do organizacji społecznych pomocnych wojsku w czasie I wojny światowej i zmagań lat 1918-1920. W przededniu wojny dołączyły także kobiety niezrzeszone, które chciały również brać udział w obronie ojczyzny.

PWK zajmuje się szkoleniem rezerw kobiet- żołnierzy, jest to przygotowanie kandydatek do pomocniczej służby wojskowej. Natomiast Przysposobienie Kobiet do Obrony Kraju w skrócie PKdOK oznacza przygotowanie kobiet do obrony cywilnej, czyli do ich udziału we wszystkich pozawojskowych formach działalności obronnej społeczeństwa w czasie wojny. Ówczesna referentka PRK⁸- Maria Wittek ujmuje w taki sposób zakres podejmowanych przez Komitet Społeczny PKdOK działań przygotowawczych „Przysposobienie wojskowe kobiet do służby pomocniczej w wojsku, jako zastępcza forma nieistniejących szkół wojskowych dla kobiet, ma dać pełne przygotowanie wychowawcze, wyszkoleniowe i organizacyjne do służby na przydziałach wojskowych. Stąd by osiągnąć cel, stosuje się w pracy formy i metody wojskowe”⁹ Podstawową przeszkodę dla rozwoju ruchu stanowił brak zrozumienia ówczesnych władz państwowych wobec potrzeby pracy przygotowawczej w zakresie udziału kobiet w obronie kraju. Stowarzyszenia które wchodziły w skład PKdOK nie były zbyt żywo zaangażowanie w pracę „ogół społeczeństwa kobiecego był bierny, odżegnywał się od myśli o nowej wojnie”¹⁰. Jeżeli chodzi o realizację zmierzeń wychowawczo- szkoleniowych PWK zostały one zapoczątkowane sprawnie. Miał na celu przygotowanie rezerw kobiecych do wojskowych służb pomocniczych. Prace te prowadził klub starszych Instruktorek PWK. Szkolenie odbywało się na kursach w ochotniczych hufcach szkolnych i na letnich obozach szkoleniowych. Do wiosny 1927 r. ok. 3400 kobiet przeszło szkolenie¹¹.Miało ono zastąpić dwuletni obowiązek służby wojskowej mężczyzn w przygotowaniu przyszłych kobiet- żołnierzy. W 1928r. powstało stowarzyszenie o nazwie Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. Jedno z 8 stowarzyszeń członkowskich PKdOK. Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju to jedyne specjalistyczne stowarzyszenie, podejmujące sprawy ruchu pkdok jako wyłączny cel swojego działania i stała się podstawową bazą ideową , organizacyjną i szkoleniową ruchu. Zaczęto zrzeszać także kobiety „cywilne”.

W 1926 utworzono nowy centralny organ Ministerstwa Spraw Wojskowych pod nazwą Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W jego ramach także w 1926 r. powstały referatki wfk i pwk a w 1935 zostały one złączone w wydział WF i PW kobiet. Do chwili wybuchu wojny naczelnikiem samodzielnego referatu PWK przetworzonego w wydział WF i PWK była Maria Wittek. Władze państwowe jak i różne kręgi społeczne zrozumiały potrzebę ich działania. Dowodem na to było udzielenie w 1928r. organizacji PKdOK upoważnienia do prowadzenia ochotniczych hufców szkolnych na terenie wszystkich szkół średnich i koedukacyjnych. Kandydatki przechodziły dwuletni kurs wyszkolenia ogólno wojskowego. Część absolwentek przeszła kursy wyszkolenia fachowego, które przygotowały je do pełnienia pomocniczej służby wojskowej w zakresie łączności, obrony przeciwlotniczo- gazowej, administracji wojskowej i sanitarnym.

Maria Wittek Komendantka Naczelna PWK tak charakteryzuje działalność organizacji PKdOK „Organizacja Przysposobienia kobiet do Obrony Kraju w ramach własnego statutu mająca jasno sprecyzowany cel swego istnienia, podjęła intensywną pracę organizacyjną. Cała struktura organizacji i jej praca wychowawcza nastawiona była na gotowość służby w czasie wojny[…]w każdej formie w jakiej wypadnie ją pełnić”¹²

Praca wychowawczo- szkoleniowa Organizacji PKdOK była prowadzona w jednostkach stałych oraz na kursach fachowych i instruktorskich. Poza szkoleniami działalność organizacji przejawiała się w kolejnej płaszczyźnie mającej na celu działania upowszechniające PKDOK czyli codziennej działalności organizacji. Były to prace propagandowe i wydawnicze Organizacji i Komitetu PKdOK, uczestniczenie w zjazdach i konferencjach różnych stowarzyszeń kobiecych, organizowanie własnych zjazdów i imprez propagandowych oraz współpraca ze stowarzyszeniami koordynowana przez ów komitet którego członkiem stała się organizacja PKdOK w chwili jej powstania¹³

Trzecia płaszczyzna to prace koncepcyjne pionierek ruchu, tworzenie projektów organizacyjnych, podejmowanie zabiegów o uzyskanie podstaw prawnych do ich realizacji. Tylko uregulowanie ustawowe może zapewnić pełne osiągnięcie celów, może efektownie wpleść działania pwk i pdok w aparat wojska¹⁴

Jesienią 1937r. wprowadzono do szkół obowiązkowe hufce licealne które miały obejmować w dwóch ostatnich klasach przedmiot pdok o wymiarze 2 godzin tygodniowo. Również w 1937 zaczęto organizować na wyższych uczelniach legie akademickie a w nich oddziały żeńskie przeszkalane przez instruktorki PWK¹⁵.

ZKC- Związek Kobiet Czynu

Organizacja Związek Kobiet Czynu została założona wraz z ZWC¹⁶ w Ruchu Miecz i Pług.

Jako organ ZKC- Ruchu Miecz i Pług wydawana była w podziemnej Polsce gazeta konspiracyjna „Polka czynu”. Teksty które się w niej znajdowały były głównie kierowane do kobiet, wzywały je do wstąpienia w szeregi ZKC „Musimy stanąć do walki o nową kobietę! Tę walkę podjął ZKC, który w podziemi polskim jest pierwszą wielką organizacją kobiecą, wysuwającą postulaty całkowitej równości, nowych prac kobiecych, postulat walki o stworzenie kobiety bohaterskiej- Polki Czynu, świadomego obywatela polskiego¹⁷.” Program ZKC zakładał przygotowanie kobiet do walki o niepodległość poprzez przysposobienie do walki czynnej. Propagował ciągłą prace nad sobą nie tylko po to by być zdolnym do zrywu patryjotycznego ale też w celu włączenia się do pracy stałej, w wolnej już Polsce- do pracy publicznej i obywatelskiej. Podobnie jak i cały Miecz i Pług tak i ZKC wychodziło z założenia konieczności pełnej aktywizacji całego narodu, nie tylko mężczyzn jako żołnierzy, ale też kobiet wspomagających walkę zbrojną na różnych możliwych dla nich odcinkach, a więc poprzez pracę oświatową, sanitarną, kurierską, gospodarczą, pomocniczo-wojskową, propagandową itd¹⁸

Wg ZKC kobieta miała wykonywać określone kierunki pracy podczas okupacji, powstania jak i czasu w wolnym już państwie. Kierunki te to: wojskowy czyli służba pomocniczo- wartownicza, która ma na celu zabezpieczenie w czasie zrywu od grabieży sprzętu wojennego, magazynów, składu itp. W swym zakresie ma również rozbrajanie nieprzyjaciela i unieszkodliwianie jego sprzętu bojowego. Organizowanie oddziałów które na równi z mężczyznami pójdą do walki z karabinem w ręku i na równi z nimi będą traktowane. Służba informacyjna, inaczej wywiadowcza mająca na celu dostarczanie informacji dotyczących rozlokowania, uzbrojenia, zaopatrzenia oddziałów wojskowych i pomocniczych nieprzyjaciela. Zakres kierunku gospodarczego jest dość szeroki. Kobiety mają za zadanie utworzenie II linii frontu tzn. utrzymanie całego życia gospodarczego, które nie może być zahamowane podczas powstania. Na kobiety spada obowiązek utrzymania biur, urzędów, administracji cywilnej i wojskowej, sklepów, fabryk, starzy pożarnej itp. podczas gdy mężczyźni pójdą na front. Należało wyszkolić personel do objęcia centrali telefonicznych, w mirę możliwości radiostacji lokalnych, pomoc w obsłudze sieci pocztowej i kolejowej, urządzeń miejskich(gazownie, elektrownie, wodociągi, kolejki dojazdowe itd.) wyszkolenie odpowiedniej ilości kurierek, łączniczek- gońców, organizowanie składni materiałowych ii żywnościowych, kuchen i piekarń na wypadek zrywu, odpowiednich punktów dożywiania. Miały się także zająć służbą ratowniczo- sanitarną, która polegała na organizowaniu punktów opatrunkowych, wyszkolenie i zapewnienie fachowych sił do obsługi szpitali powszechnych, polowych i wojskowych, opieka nad rekonwalescentami, kolegami, inwalidami, organizowanie składów materiałów opatrunkowych i leków, przygotowanie opatrunków osobistych dla oddziałów walczących, tworzenie i szkolenie specjalnych drużyn sanitarnych do pomocy oddziałom walczącym.

Organizacja ZWC istniała do Powstania Warszawskiego, po nim została rozwiązna. Od jesieni 1942 kierownictwo tej organizacji sprawowała Danuta Przystasz¹⁹

1. Sanitariuszki i pielęgniarki

Osoba przyjęta do AK wybierała sobie pseudonim. Sanitariuszki były przeszkalane w różnych formach” z uwagi na różnorodność dróg dojścia i poziom przygotowania kandydatek do pracy w konspiracji”²⁰. Przechodziły one przez harcerskie stopnie: „ochotniczki”- najniższy poprzez stopień „przewodniczki” następnie „samarytanki” dla dziewcząt najmłodszych do stopnia „starszej ochotniczki” dla dziewcząt starszych. Wymagano posiadania wiadomości dotyczących pierwszej pomocy, podstawowej wiedzy z autonomii, fizjologii i głównych zasad higieny osobistej. Dla pogłębienia swojej wiedzy mogły zdobywać dodatkowe sprawności. Dla dziewcząt których wiedzę należało pogłębić organizowano szkolenia pod kryptonimem szkolenia sióstr pogotowia sanitarnego PCK. Do końca 1943 r. szkolenia sanitarne przeszły wszystkie harcerki Warszawy. Punkty ratowniczo sanitarne były lokalizowane w pobliżu tych obiektów które były przewidywane do zdobycia jako pierwsze podczas przyszłych walk²¹ Zespołu sanitarne gromadziły duże ilości lekarstw narzędzi medycznych, materiałów opatrunkowych z myślą o powstaniu. Ściśle określone było to jakie torby powinny mieć sanitariuszki i jaką one muszą mieć zawartość. W kwestii umundurowania nie było ściśle określonych zaleceń, niemniej każda musiała mieć opaskę ze znakiem Czerwonego Krzyża i napisem „Wojskowa Służba Kobiet”. Kobiety te nie chciały się niczym wyróżniać pośród kolegów. Chciały przede wszystkim być żołnierzami „Sanitariuszki rekrutowano w większości z harcerstwa. Przeważnie były w wieku od 18-20 lat. Przydzielone służbowo do plutonów i kompani bezpośrednio podlegały ich dowódcom na szczeblu zaś batalionu wydzielono oddzielny zespół sanitariuszek. Z czasem dla celów organizacyjnych i szkoleniowych utworzono z nich oddzielne plutony kobiece służby sanitarnej i łączności. Nadzór nad całością pracy sanitariuszek w pododdziałach Kedywu powierzono studentce medycyny i sanitariuszce Zofii Kossowskiej ps. „ Zosia”. W działalności sanitariatu Kedywu często była łączona funkcja sanitariuszki i łączniczki.

Siły służb sanitarnych przed wybuchem godziny „W”

Powstało 560 patroli sanitarnych do dyspozycji dla plutonów AK. Średnia stanu osobowego patrolu jest szacowana na 4,5 osoby, a więc w skład patroli sanitarnych wchodziło 2520 sanitariuszek i pielęgniarek. Ponieważ odnotowano istnienie 701 plutonów bojowych pełnych i 159 plutonów bojowych szkieletowych można stwierdzić że nie wykonano planowanych założeń do końca lipca 1944 które zakładały zapewnienie jednego patrolu obsługi sanitarnej jednemu plutonowi²². Zorganizowano również ok. 84 punktów ratowniczo- sanitarnych. Sprawozdanie „ M. Szymkiewicz ps. „Baletmistrzyni” z dn. 15.I.1944 mówi o przewidywanym zatrudnieniu w 32 punktach 1539 sanitariuszek, o średniej stanu osobowego punktu 18,7 osób”²³. Brak informacji na temat przyszłych szpitalików i miejsc z łóżkami indywidualnymi dla rannych.

W przybliżeniu przyjmuję się że opieka sanitarna i pielęgniarska w ostatnich dniach lipca 1944 r. liczyła ponad 5 tyś osób.

W trakcie trwania powstania w 100 % zostały rozwinięte zaplanowane punkty ratowniczo- sanitarne, szpitaliki. Istniejące szpitale wykorzystywano prawie w pełni. Powstały też placówki które były przeznaczone dla ludności cywilnej, ponieważ wobec potrzeb okazały się one niewystarczające. Formalnością stała się linia podziału powstańczych placówek leczniczych a cywilnych. Czynnych podczas powstania było 25 szpitali, ok. 122 szpitalików, ok. 200 punktów ratowniczo- sanitarnych²⁴ „Ustalenie pełnego stanu osobowego pielęgniarek i sanitariuszek uczestniczących w powstaniu warszawskim nie jest możliwe” Barbara Urbanek szacuje iż liczba poległych, zmarłych, zaginionych pielęgniarek i sanitariuszek wynosi 700 do 800 osób z uwzględnieniem marginesu błędu²⁵

1. Powstanie Warszawskie

Decyzja o Powstaniu Warszawskim została podjęta 31 lipca przy udziale Delegata Rządu i przewodniczącego RJN w momencie kiedy jednostki Armii Czerwonej docierały do Pragi na wschodnim brzegu Wisły. Akcja rozpoczęła się 1 sierpnia o 17 czyli tzw. godzinie „W” pod dowództwem komendanta warszawskiego płk Antoniego Chruściela(ps. „Monter”). Do samego powstania przystąpiło 23 tyś. Żołnierzy AK, tylko część z nich była uzbrojona. Na początku walk powstańcy zdobyli wiele strategicznych miejsc. Z biegiem dni liczba powstańców się zwiększała, w efekcie udział w walkach wzięło ok. 34. Tyś żołnierzy. Nie zdołano całkowicie wyprzeć Niemców z centrum miast ani opanować głównych arterii i mostów. Na początku sierpnia garnizon niemiecki który walczył z partyzantami został wzmocniony nowymi siłami, w związku z czym zaczęli uskuteczniać kontrataki z użyciem czołgów, ciężkiej artylerii i lotnictwa szturmowego. Jako pierwsza padła Wola. Dokonywano tam masowych rzezi mieszkańców co powtórzyło się jeszcze kilkakrotnie. Cała Warszawa podzieliła się na powstańcze okręgi które utrzymywały ze sobą łączność poprzez przejścia w kanałach i piwnicach. Walki na terenie miasta miały trwać tylko kilka dni do momentu nadejścia Armia Czerwonej. Stalin jednak rozkazał wstrzymać działania wojska, mimo apelów i próśb premiera RP, który w tym czasie przebywał w Rosji z wizytą. Uniemożliwił także dostarczenie zrzutów dla powstańców, gdyż zabronił lądowania samolotów alianckich na rosyjskich lotniskach. Dopiero w połowie września to umożliwił kiedy powstanie było już spisane na straty. Walki się przedłużały a ludność coraz bardziej cierpiała. Rosła liczba rannych, brakował leków, żywności, wody. 2 października powstańcy skapitulowali. Zginęło ok. 150 tyś. Ludności cywilnej, większość miasta była zrujnowana. 17 tyś. Mieszkańców dostał się do niewoli, jeśli chodzi o samych powstańców zginęło ich ok. 10 tyś. A 7 tyś. Zaginęło.

Powstanie Warszawskie było największą bitwą stoczoną przez Polaków podczas II wojny światowej. Samo w sobie było ono klęską, ale dla następnych pokoleń stało się symbolem męstwa, odwagi i patriotyzmu, stało się symbolem walki o niepodległość.²⁶

1. Relacje z Powstania Warszawskiego

Relacja Danuty Antoniny Przystasz

Podczas godziny „W” przebywała na Żeliborzu w domu przy ulicy Słowackiego 25 gdzie mieszkała posługując się nazwiskiem Sławomira Mędrzycka. Swój przydział miała do baonu St. Czarneckiego do służby przy kapitanie Zdzisławie Żuławskim („Dąbrowa”). Ponieważ nie mogła się ona dostać do śródmieścia zgłosiła do WSK- AK została wpisana do kartoteki jako Sławomira Mędrzycka ps. „Skiba” używała też pseudonimu „Danuta Skiba”. Dostała przydział do grupy łączniczek ale brała udział w różnych pracach ”Wreszcie były okazje do słuchania i wykonywania poleceń przełożonych. Jest to swojego rodzaju komfort psychiczny a jeszcze do tego gdy praca jest konkretna a walka toczy się o cel najdroższy” ²⁷ W zależności od zmieniającej się sytuacji zakres jej pracy był różny. Np. ”gdy można już było się dostać się do olejarni z ulicy Marii Kazimiery trzeba się było dostawać „skokami” pod ostrzałem przez otwarte ulice. Jeszcze droga po olej była łatwiejsza no i nie było ciężko i była to sprawa szybkiego przebiegu przez otwarty teren ale powrotem było trudniej, zważywszy że chciałyśmy donieść oleju jak najwięcej i nie porozlewać płynu w odkrytych wiadrach”²⁸

Była również wysyłana do szpitali do pomocy przy ewakuacji chorych i rannych. W drugiej połowie września przeżyła nalot bombowców niemieckich w szpitalu powstańczym przy ul. Krechowieckiej „Bombardowania są zawsze ciężkie ale ostrość o tragedia tego wydarzenia potęguje się wielokrotnie w szpitalach polowych, tym bardziej w stosukowo prowizorycznych szpitalikach powstańczych, przerażenie i niemoc rannych ludzi często nie widzących, bezradnych kalek. Jakże bardzo pragnęłyśmy być użyteczne”²⁹

2-3 razy wykonywała zadanie jako łączniczka. Dwa razy dostała rozkaz zaniesienia meldunku do dowódcy stacjonującego na fortach w okolicy ul. Krajewskiego. Kiedy wracała natknęła się na jedną z pierwszych „szaf” w parku Żeromskiego. Po raz trzeci została wysłana do por. „Kwarcianego” stacjonującego przy ulicy Krechowieckiej z poleceniem. Kidy wracała z meldunkiem przeżyła silny nalot bombowców niemieckich schroniła się z innymi cywilami do piwnicy, tam zostali zawaleni gruzem. Wydobyci zostali po akcji ratowniczej harcerzy.

Relacja Ewy Orlikowskiej- Krasnowolskiej

W Powstaniu Warszawskim wzięła udział jako patrolowa w kompani „Harcerskiej”. Dziewczęta którym nie udało się dotrzeć do oddziału , uczestniczyły w Powstaniu w innych jednostkach. Dopieri 3 sierpnia wdostała się z punktu zbornego na ulicy Niecałej. Przez dwa dni do momentu dopóki nie odnalazły swojego oddziału na Woli, pełniły służbę w plutonie kobiecym 104 Kompani Syndykalistycznej na Starym Mieście pod dowództwem „Ryszardy”- Marii Onaker, m.in. uczestniczyły w kilku wypadach do zdobytych magazynów na Stawkach- transport żywności, mundurów i oporządzenia. W nocy 5 sierpnia dołączyły do „harcerskiej”, w nocy organizowały punkt sanitarny na Woli w zbiegu Koralowej i Żelaznej. Od świtu 6 sierpnia uczestniczyły w ewakuacji szpitala z Sądów na Lesznie. Odtąd jako patrol sanitarny a w razie potrzeby jako transporterki i łączniczki brały udział w walkach na Starym Mieście, pełniąc służbę na obsadzonych przez „harcerską” barykadach na Senatorskiej potem na Podwalu. W nocy z 30 na 31 sierpnia jako opiekunki rannych przeszły kanałem do Śródmieścia Północ gdzie nadal pełniły swoje obowiązki. 15 września została oddelegowana z częścią patrolu do opieki nad rannymi „Harcerskiej” po drugiej stronie Alei Jerozolimskich . 5 października po odejściu rannych do niewoli wraz z kilkoma z dziewcząt zdecydowały pozostać w Warszawie, póki się da. Mogły tam pozostać do 12 października potem jak podaje w swej relacji „dzięki szczęściu udało się nam bez większych trudności opuścić Warszawę”³⁰

Naród polski przez lata walczył o swe prawa do życia i wolności. Podczas okupacji nie ugiął się pod naporem zaborców. Naród który stanowią mężczyźni, kobiety młodzież i dzieci, ramię w ramię stanął do walki. Kobiety równie aktywnie uczestniczyły w niej w dostępnych im dziedzinach:

Społeczeństwo podzieliło role jakie przypadały kobietom i mężczyznom. Kobieta miała być tą która zajmowała się domem , wychowywaniem dzieci, mężczyzna miał dbać o byt rodziny i w razie potrzeby to on ma być gotów do walki o ojczyznę.

Jakże mało do pewnego momentu w historii było kobiet walczących, takich które z bronią w ręku ruszały na wojnę: Dziewica Orleańska- historyczna bohaterka Francji, u nas w kraju (tylko) legendarna Emilia Plater. Po I wojnie światowej kobiety postanowiły że i one będą stanowić o wolności całego narodu, że i one chcą potrafić w razie potrzeby ginąć za ojczyznę. Nastroje te spowodowały powstanie wielu organizacji kobiecych, które przysposabiały swoje działaczki nie tylko do służenia swoim wsparciem i pomocą mężczyznom, ale przede wszystkim budziły w nich poczucie iż mogą wziąć broń do ręki i iść walczyć, ramię w ramię ze swoimi mężami, ojcami i braćmi.

Musiało minąć trochę czasu nim zarówno one same jak i całe społeczeństwo przekonało się o tym że skoro one również stanowią naród, to mogą a nawet muszą walczyć. Uczestniczyły w walce bardzo aktywnie, w dziedzinach: bojowej, łączności, sanitarnej, gospodarczej ale przede wszystkim w walce o wielkość narodu polskiego.

BIBLOGRAFIA

- Frankowska Marta, Najwyższa wartość- wolność, [w:] Wychowawca- miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich,2005, nr 7-8, Kraków 2005, s. 24-26.

- Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, teczka Danuty Antoniny Przystasz, syg. T: 500/ WSK.

- Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, teczka Ewy Krasnowolskiej- Orlikowskiej, relacja właściwa syg. T: 2716/WSK.

-Śreniawa- Szypiowski Romuald, Powstanie Warszawskie 1 sierpnia- 2 października 1944- służby w walce, Warszawa 1994.

-Urbanek Ewa, Pielęgniarki i sanitariuszki w powstaniu warszawskim 1944, Warszawa 1988.

- Zawadzka Elżbieta, Szkice z dziejów wojskowej służby kobiet, Toruń 2001.

---

1. M. Frankowska, Najwyższa wartość- wolność, [w:] Wychowawca- miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich,2005, nr 7-8, s. 24.↩

2. Polska Organizacja Wojskowa powstała z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w Warszawie w sierpniu 1914r↩

3. Ochotnicza Legia Kobiet-pierwsza kobieca regularna formacja wojskowa w Polsce. Brała udział w obronie Wilna i Warszawy w 1920 r↩

4. M. Frankowska, op .cit.↩

5. Tamże, s.25↩

6. tamże↩

7. tamże↩

8. Przysposobienie Rezerw Kobiecych↩

9. E. Zawadzka, Szkice z dziejów wojskowej służby kobiet, Toruń 2001, s. 23↩

10. Tamże, s 23↩

11. Tamże s. 26↩

12. Tamże, s. 26↩

13. Tamże, s. 27↩

14. Tamże, s. 28↩

15. Tamże, s 29↩

16. Związek Walki Czynnej↩

17. Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”(dalej: AMPAK), teczka Danuty Antoniny Przystasz, Polka Czynu- organ Związku Kobiet Czynu Ruchu Miecz i Pług, O wielkości Polski, 1943, nr 6., syg. T:500/ WSK↩

18. Tamże.↩

19. AMPAK, teczka Danuty Antoniny Przystasz, relacja właściwa↩

20. Ewa Urbanek ,Pielęgniarki i sanitariuszki w powstaniu warszawskim 1944, Warszawa 1988, s. 29↩

21. Tamże, s. 35↩

22. tamże, s. 65↩

23. Tamże, s. 68↩

24. Tamże, s. 340↩

25. Tamże, s. 344↩

26. R. Sieniawa- Szypiowski, Powstanie Warszawskie 1 sierpinia- 2 października 1944-Służby w walce, Wraszawa 1994↩

27. AMPAK, teczka Danuty Antoniny Przystasz, Relacja właściwa s .7-8↩

28. Tamże, s. 13-17↩

29. -||-↩

30. T Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”(dalej: AMPAK), teczka Ewy Krasnowolskiej Orlikowskiej, relacja właściwa syg. T: 2716/WSK↩