1.1. Podział form handlu zagranicznego

Handel zagraniczny to odpłatna wymiana towarów lub usług z partnerami posiadającymi stałą siedzibę poza granicą celną państwa. Handel zagraniczny w wąskim znaczeniu odnosi się jedynie do dóbr materialnych sprzedawanych za granicę lub zakupywanych za granicą. W szerokim znaczeniu handel zagraniczny obejmuje obroty majątkowo-kredytowe oraz obroty bieżące, na które, oprócz wymiany towarowej, składają się zakup i sprzedaż za granicę usług, dóbr niematerialnych (np. praw patentowych, licencji, know-how) oraz zobowiązania wynikające z ruchu ludności poza granicę, utrzymania własnych placówek dyplomatycznych za granicą i inne.

Podstawowymi formami handlu zagranicznego są import, eksport oraz handel tranzytowy.

Import polega na przywozie towarów z zagranicy w celu wykorzystania ich na rynku wewnętrznym oraz na przyjęciu usług od cudzoziemców.

Eksport to wywóz za granicę towarów pochodzenia krajowego lub w znacznym stopniu przetworzonych w kraju w celu ich sprzedaży oraz świadczenie usług cudzoziemcom.

Handel tranzytowy sprowadza się wyłącznie do obrotu towarowego i dotyczy sytuacji, w której siedziba firmy realizującej transakcję kupna-sprzedaży nie znajduje się ani w kraju importera, ani w kraju eksportera.

Poza wymienionymi, istnieją szczególne formy handlu zagranicznego, które - ze względu na swój charakter prawny lub specyficzny przebieg transakcji - nie mogą być jednoznacznie zakwalifikowane do form podstawowych. Zaliczamy do nich: obrót uszlachetniający i reparacyjny, obrót licencjami i know-how, franchising, leasing, transakcje wiązane, kompensacyjne i barterowe, obrót projektami inwestycyjnymi oraz inwestycje bezpośrednie.

Wspólną cechą wymienionych form handlu zagranicznego jest to, że dokonują się one na wolnym rynku: w sposób bezpośredni między producentami towarów a ich nabywcami bądź z udziałem pośredników. Część transakcji handlowych jest jednak zawierana na tzw. rynkach zorganizowanych. Do form rynków zorganizowanych zalicza się: targi, giełdy, aukcje, przetargi oraz wolne obszary celne.

1.2. Bezpośredni i pośredni handel zagraniczny

Zarówno transakcje eksportowe, jak i importowe mogą być realizowane bezpośrednio między producentami i odbiorcami (bezpośredni eksport/import) bądź poprzez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa (firmy) handlu zagranicznego, które występują jako pośrednicy w handlu (pośredni eksport/import).

1.2.1. Eksport bezpośredni

Eksport bezpośredni wykazuje w ostatnim okresie rosnącą tendencję, zwłaszcza w handlu dobrami inwestycyjnymi. Sprzedaż dóbr tego rodzaju jest często związana ze świadczeniem dodatkowych usług w zakresie doradztwa, konserwacji, napraw, co wymaga ścisłego kontaktu między producentem a odbiorcą. Bezpośredni kontakt między partnerami jest pożądany również ze względu na fakt, że handel dobrami inwestycyjnymi odbywa się z reguły na kredyt. Ponadto o wyborze tej drogi dystrybucji decydować mogą niższe jej koszty w stosunku do sprzedaży z udziałem pośrednika.

Eksport taki wymaga jednak stworzenia odpowiednich podstaw organizacyjnych w przedsiębiorstwie. Przy większych jego rozmiarach niezbędne jest utworzenie w firmie własnego działu eksportu, zatrudnienie specjalistów w dziedzinie akwizycji, reklamy, marketingu oraz prowadzenie intensywnych badań rynków zagranicznych.

Z bezpośrednią formą eksportu związane jest większe ryzyko handlowe niż w przypadku sprzedaży pośredniej. Wymagane jest ponadto większe zaangażowanie kapitału ze względu na dłuższy obieg pieniężny od sprzedaży towarów do otrzymania należności oraz z powodu konieczności posiadania własnych magazynów wysyłkowych, magazynów części zamiennych, a nawet uruchomienia oddziału firmy za granicą. Stąd z bezpośrednim eksportem wiążą się długoterminowe gwarancje kredytowe dla dostawcy.

1.2.2. Eksport pośredni

Eksport pośredni polega na sprzedaży przez producenta własnych wyrobów określonej firmie (firmom) zajmującej się eksportem. Dzięki temu "działalność eksportowa" producenta ogranicza się do postawienia do dyspozycji towaru eksportowego, a pośrednik przejmuje na siebie całkowite koszty i ryzyko dalszej jego dystrybucji. Na niego spada też ciężar znalezienia klienta, organizacji transportu itd.

Eksport pośredni jest praktykowany przede wszystkim przez firmy średniej wielkości, działające w przemyśle dóbr konsumpcyjnych. Firmy te, ze względu na wysokie koszty organizacji własnej sieci zbytu za granicą bądź z uwagi na niewielkie ilości towarów oferowanych na poszczególne rynki, rezygnują ze sprzedaży bezpośredniej. Bezpośredni eksport nie byłby także celowy przy sprzedaży dóbr seryjnych, których dystrybucja nie nastręcza trudności.

W przypadku eksportu pośredniego wytwórca koncentruje się wyłącznie na produkcji i unika wydatkowania kapitału na cele składowania i sprzedaży towaru, gdyż funkcje te przejmuje pośrednik. Możliwa jest sytuacja, że włączenie określonych wyrobów do szerszego asortymentu oferowanego przez firmę handlu zagranicznego zwiększy ich atrakcyjność rynkową. Firmy eksportowe specjalizują się w sprzedaży na określonych rynkach, co pozwala na wybór najkorzystniejszych dróg transportu, jak i zorganizowanie sieci sprzedaży dostosowanych do specyfiki poszczególnych krajów.

Z eksportem pośrednim jest związane jednak pewne niebezpieczeństwo, polegające na tym, że firma eksportująca nie dość intensywnie będzie promować określone wyroby. W takim przypadku producent może odebrać fałszywe sygnały o kształtowaniu się popytu na jego produkty i podjąć błędne decyzje dotyczące zmiany struktury produkcji.

Współpraca producenta i pośrednika przy realizacji eksportu pośredniego może przybierać dwie formy:

• producent znajduje firmę eksportową do realizacji zbytu własnych towarów na rynku zagranicznym i przekazuje jej prawo do wyłącznej sprzedaży,

• firma eksportowa zaspokaja zgłoszony przez zagranicę popyt na określone towary, wybierając najlepszą aktualną ofertę ze strony producentów; jest to niekiedy związane z handlem tranzytowym.

Najważniejsze cechy różniące obie formy eksportu:

Eksport bezpośredni

• stosowany przede wszystkim w eksporcie dóbr inwestycyjnych,

• bezpośredni kontakt z klientem,

• wymaga dobrej znajomości rynków zagranicznych przez producenta,

• konieczność własnej akwizycji i dbałości o rynek,

• własny dział eksportu,

• dłuższa droga zbytu,

• własny magazyn wysyłkowy,

• własny serwis i magazyn części zamiennych,

• długoterminowe kredyty,

• wzrost zaangażowania kapitału,

• wysokie ryzyko kredytowe.

Eksport pośredni

• sprzedaż towarów przez producenta w kraju,

• dystrybucja poprzez przedsiębiorstwo handlu zagranicznego,

• znajomość przez pośredników specyficznych dla poszczególnych krajów sieci sprzedaży i dróg transportu,

• doświadczenie rynkowe pośredników, często specjalizacja w sprzedaży na określone rynki lub określonych produktów,

• ryzyko błędnych informacji o popycie na towary producenta,

• wymóg przekazania prawa wyłącznej sprzedaży,

• preferowany przez średnie przedsiębiorstwa,

• producent unika tworzenia własnej sieci zbytu za granicą,

• preferowany w przypadkach niewielkich bądź nieregularnych dostaw towarów oraz przy sprzedaży produktów seryjnych,

• nie wymaga angażowania kapitału przez producenta na cele składowania i dystrybucji.

1.2.3. Import bezpośredni

Podobnie jak eksport, także import bezpośredni wykazuje tendencję rosnącą w różnych branżach. Ta forma okazuje się szczególnie korzystna przy zakupach surowców i półfabrykatów, gdy liczy się długotrwałe i regularne zaopatrzenie w te dobra, a w grę wchodzą duże ich ilości. Handel surowcami ma bowiem często charakter spekulacyjny i odznacza się dużym ryzykiem wynikającym ze znacznych wahań cen.

Import bezpośredni wymaga utworzenia własnego działu importu, a czasem zagranicznego przedstawicielstwa firmy. Niezbędna jest także dobra znajomość rynków zagranicznych. W celu zapewnienia nieprzerwanego zaopatrzenia, zwłaszcza gdy wielkości dostaw podlegają wahaniom, wskazane jest posiadanie przez firmę magazynu towarów importowanych.

Import bezpośredni powinien w zasadzie przynosić oszczędności kosztów wskutek rezygnacji z usług pośrednika. Forma ta wymaga jednak - podobnie jak w przypadku eksportu bezpośredniego - większego zaangażowania kapitału producenta i może go obciążać większym, w porównaniu z importem pośrednim, ryzykiem.

1.2.4. Import pośredni

Mimo wielu korzyści wynikających z prowadzenia importu w sposób bezpośredni, także import pośredni ma wiele zalet. Import za pośrednictwem przedsiębiorstw handlu zagranicznego może okazać się niezbędny wówczas, gdy jest dokonywany nieregularnie bądź w stosunkowo niewielkich ilościach. Również gdy zakupy importowe są dokonywane w wielu krajach, korzystanie z pośredników może być tańsze niż utrzymywanie zagranicznych oddziałów firmy. Przedsiębiorstwa handlu zagranicznego dokonują bowiem zakupów na skalę hurtową, co z reguły wiąże się z uzyskiwaniem niższych cen i przyznawaniem rabatów. Wieloletnie doświadczenia tych firm pozwalają na wybór najkorzystniejszego oferenta lub najtrafniejszej oferty.

Do korzystnych stron tej formy importu można także zaliczyć możliwość uszlachetniania towarów, przed dostarczeniem ich ostatecznemu odbiorcy, dokonywanego w magazynach importera. Zdarza się bowiem, że towary odbierane bezpośrednio od producenta wymagają przystosowania do wymagań lokalnego rynku poprzez takie czynności, jak mieszanie, sortowanie, krojenie, konfekcjonowanie itp.

Najważniejsze cechy importu bezpośredniego i pośredniego:

Import bezpośredni

• stosowany zwłaszcza w przypadku surowców i półfabrykatów,

• dysponowanie przez dłuższy okres dużymi ilościami towarów, nieprzerwany przepływ materiałów,

• bezpośredni kontakt z dostawcą,

• własny oddział zagraniczny, własna orientacja w rynku, własna akwizycja,

• wymaga urządzenia magazynu importowego,

• ryzyko transportowe importera,

• większe zaangażowanie kapitału.

Import pośredni

• dokonywany nieregularnie bądź w małych ilościach,

• rozproszony, z wielu krajów,

• korzystniejsze ceny poprzez masowe zakupy przez firmy handlu zagranicznego,

• konieczna dobra znajomość rynku przez firmy handlu zagranicznego,

• możliwość przystosowania importowanych towarów przez firmy handlu zagranicznego do wymagań odbiorców,

• brak problemu poszukiwania źródeł zaopatrzenia,

• stała gotowość dostaw.

W Polsce po okresie, w którym handel zagraniczny prowadziły w zasadzie wyspecjalizowane firmy pośrednictwa (centrale handlu zagranicznego), obserwuje się w ostatnich latach powrót producentów do samodzielnego wykonywania funkcji zbytu i zakupu towarów za granicą. Tendencja ta ma zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. Do pozytywów należy zaliczyć bezpośrednie kontakty producentów i kupujących, co niewątpliwie sprzyja rozwojowi wymiany handlowej oraz eliminuje koszty pośrednictwa. Ujemna strona wynika natomiast z niewystarczającego jeszcze przygotowania, przede wszystkim małych firm, do bezpośredniego prowadzenia handlu zagranicznego, słabego rozeznania przez nie rynków zagranicznych - zwłaszcza odległych, braku odpowiedniego zaplecza - bazy magazynowej, transportowej oraz sieci łączności, a także z braku możliwości świadczenia usług związanych ze sprzedażą. Jedną z istotnych przyczyn takiej sytuacji w Polsce jest niedorozwój sieci usług nowoczesnego pośrednictwa i wynikająca stąd niewielka ich podaż oraz brak konkurencji cenowej między usługodawcami.

1.3. Handel tranzytowy

W handlu tranzytowym obrót towarowy nie jest dokonywany bezpośrednio między eksporterem w kraju wytworzenia a importerem w kraju odbiorcy, lecz odbywa się za pośrednictwem firmy tranzytowej znajdującej się w kraju trzecim. W zależności od siedziby firmy realizującej transakcję tranzytową rozróżniamy handel tranzytowy aktywny i pasywny.

Z aktywnym handlem tranzytowym mamy do czynienia wówczas, gdy krajowa firma tranzytowa C sprzedaje towary wyprodukowane w kraju A do kraju B. W przypadku pasywnego handlu tranzytowego zagraniczna firma tranzytowa mająca siedzibę np. w kraju A sprzedaje towary pochodzące z kraju B na rynku krajowym C bądź towary krajowe sprzedaje odbiorcom w kraju B.

Rysunek 1.1. Aktywny (I) i pasywny (II) handel tranzytowy

Handel tranzytowy jest pożądany zwłaszcza wtedy, gdy ze względów politycznych utrudniony jest bezpośredni handel z określonym krajem. Powodem mogą być również wysokie cła bądź wykorzystanie istniejących preferencji handlowych (np. bezcłowych kontyngentów), a także trudna dostępność lub nieznajomość niektórych rynków zagranicznych.

Przedmiotem handlu tranzytowego są zazwyczaj takie towary, jak: bawełna, tytoń, duże partie towarów masowych lub produktów seryjnych. Firmy zajmujące się handlem tranzytowym zlokalizowane są na ogół w międzynarodowych centrach handlowych oraz w wielkich portach.

Jeżeli firma tranzytowa dokonuje przeróbki towarów znajdujących się w składzie celnym lub w porcie wolnocłowym lub tylko sortuje je bądź przepakowuje (np. w celu przygotowania ich do transportu morskiego), to mamy do czynienia ze złożonym handlem tranzytowym.

Od handlu tranzytowego należy odróżnić tranzyt rozumiany jako transport obcych towarów przez terytorium danego państwa.

Kraj, przez którego terytorium przechodzą ładunki obce, nazywamy krajem tranzytowym, a kraj wysyłający swe towary przez inne kraje - krajem tranzytującym. Przyjmując jako kryterium drogę przewozu i użyte środki transportu, rozróżniamy tranzyt: lądowy, lądowo-morski, morski, lotniczy i przesyłowy (rurociągowy i przewodowy).

W odróżnieniu od handlu tranzytowego, który obejmuje wyłącznie obrót towarowy, tranzyt jest formą eksportu usług.

1.4. Obrót uszlachetniający i reparacyjny

Obrót uszlachetniający polega na wysyłaniu za granicę produktu nie wykończonego w celu odpłatnego wykonania tam dalszych faz procesu produkcji lub obróbki bądź też wykończenia zewnętrznego. Towar ten wraca następnie do kraju pochodzenia, pozostając cały czas własnością wysyłającego.

Rozróżnia się obrót uszlachetniający czynny, który polega na przyjmowaniu towaru do uszlachetniania, i obrót uszlachetniający bierny, polegający na oddawaniu towaru do uszlachetniania. Szczególną formą biernego obrotu uszlachetniającego jest lokalizowanie procesu uszlachetniania w wolnocłowych portach. Towar opuszcza wówczas obszar celny zleceniodawcy, ale nie opuszcza terytorium jego państwa.

Zbliżony do obrotu uszlachetniającego jest obrót reparacyjny, który polega na wysyłaniu za granicę uszkodzonych przedmiotów bądź urządzeń celem ich naprawy albo przyjmowaniu ich do naprawy w kraju i odsyłaniu z powrotem do właściciela. Z definicji tej wynika, że obrót reparacyjny może być również zakwalifikowany jako czynny lub bierny.

Motywem zawierania transakcji polegających na uszlachetnianiu (reparacji) są najczęściej spodziewane korzyści wynikające z różnic w poziomie wynagrodzeń istniejących między krajami bądź też niewystarczające zdolności produkcyjne u zleceniodawcy.

Cło w obrocie uszlachetniającym jest ustalane metodą różnicową, tzn. od kwoty cła obliczonego dla towaru uszlachetnionego odejmuje się opłatę celną, której podlegają produkty nie uszlachetnione. Podstawy wymiaru cła nie stanowi zatem wielkość zapłaty za usługę, lecz należność celna wynika z różnicy między obu kwotami.

W handel zagraniczny danym towarem jest zaangażowanych zwykle więcej (co najmniej dwa) krajów, które spełniają różne role w procesie obrotu. Wyróżniamy w związku z tym kraj pochodzenia, w którym towar został wyprodukowany i kraj przeznaczenia, do którego towar jest dostarczany. Ten ostatni może być krajem ostatecznego przeznaczenia, kiedy towar nie opuszcza już jego granic, albo krajem przejściowego przeznaczenia, jeśli towar będzie przedmiotem reeksportu. Od kraju przejściowego przeznaczenia należy odróżnić kraj tranzytowy, czyli - o czym była już mowa - kraj, przez który przewozi się towar celem dostarczenia go z kraju pochodzenia do kraju przeznaczenia. Z kolei kraj wysyłki to kraj, w którym towar zostaje oddany do przewozu celem dostarczenia go do kraju przeznaczenia.

Pojęcia kraju pochodzenia i kraju wysyłki nabierają szczególnego znaczenia w przypadku obrotu uszlachetniającego, a także w innych sytuacjach, kiedy towar sprowadzony z zagranicy podlega zabiegom zmieniającym jego wartość handlową. Rzecz w tym, że w wyniku znacznego przetworzenia określony towar może nabrać cech, które zadecydują o zmianie kraju jego pochodzenia. W takim razie krajem pochodzenia stanie się ten, w którym dokonano tego przetworzenia, a nie ten, w którym towar został pierwotnie wyprodukowany. Wymóg znacznego przetworzenia i związana z tym zmiana kraju pochodzenia jest często warunkiem objęcia towaru preferencjami celnymi w imporcie do kraju, który przyznał takie preferencje określonemu eksporterowi.

Zgodnie z regułami handlu międzynarodowego towar uznaje się za znacznie przetworzony, jeśli produkt końcowy jest zaklasyfikowany do innej pozycji taryfy celnej niż ta, do której zalicza się towar będący wsadem podlegającym przetworzeniu. Inne kryterium polega na określeniu maksymalnego dopuszczalnego udziału wartości importowanych materiałów w wartości produktu końcowego, liczonej według cen ex works (wartość producenta). Przekroczenie tego udziału powoduje, że towar nie może być uznany za pochodzący z danego kraju.

1.5. Obrót licencjami i know-how

Przedmiotem transakcji w handlu zagranicznym mogą być nie tylko towary i usługi, lecz także tzw. niematerialne dobra przemysłowe, których główne rodzaje to:

• wynalazki chronione patentem,

• znaki towarowe chronione rejestracją,

• wzory użytkowe i wzory zdobnicze chronione rejestracją.

Innego rodzaju niematerialnym dobrem przemysłowym jest know-how, czyli wiedza techniczna, technologiczna lub organizacyjna związana z procesem wytwarzania określonego produktu. W odróżnieniu od poprzednich rodzajów dóbr niematerialnych, które korzystają z bezwzględnej ochrony prawnej (wynikającej z faktu opatentowania lub rejestracji), know-how korzysta tylko ze względnych praw ochrony wynikających z postanowień umowy zawartej między stronami.

Transakcja handlowa może dotyczyć przeniesienia praw wyłącznych, np. przeniesienia prawa własności wynalazku w formie sprzedaży patentu, bądź też przeniesienia uprawnień do korzystania z wynalazku w formie umowy licencyjnej. Wyróżnia się czyste umowy licencyjne, których przedmiotem jest tylko przekazanie praw patentowych, oraz złożone umowy licencyjne, które obejmują dodatkowo inne świadczenia ze strony sprzedającego (np. dostawy określonych materiałów) lub inne formy wiedzy technicznej (np. know-how).

Ze względu na ocenę charakteru transakcji, można wyszczególnić następujące rodzaje transakcji licencyjnych:

• wyłączne i niewyłączne (jeżeli zostaje zróżnicowany zakres przedmiotowy i terytorialny licencji),

• pełne i niepełne (gdy uprawnienia licencjobiorcy zostają zawężone w umowie),

• ograniczone i nie ograniczone (co do czasu i obszaru stosowania),

• czynne i bierne (w zależności od tego, czy licencjodawca służy pomocą lub doradztwem we wdrożeniu licencji, czy też nie).

Umowa licencyjna powinna zawierać m.in. dokładne określenie zakresu przedmiotowego, rodzaje dokumentacji oraz terminy i sposoby ich przekazania, uprawnienia do sprzedaży wyrobów licencyjnych, w tym uprawnienia eksportowe, sposoby obsługi technicznej tych wyrobów, a także sposób zapłaty.

Zapłata za licencję przybiera zwykle formę opłaty jednorazowej, zryczałtowanej, albo składa się z opłaty minimalnej, niezależnej od zakresu wykorzystania licencji i uzupełnianej opłatami okresowymi, zależnymi od wielkości produkcji, sprzedaży lub zysku. Zapłata może być także dokonywana w formie niepieniężnej, np. poprzez dostawy wyrobów licencyjnych, dostawy innych wyrobów bądź udzielenie innej licencji.

Transakcje licencyjne mają ten skutek, że produkty, które wcześniej były eksportowane do kraju licencjobiorcy, teraz są tam wytwarzane. Poprzez to, w legalny sposób, unika się poniesienia wszelkich opłat wwozowych bądź problemów związanych z zakładaniem firm poza granicą.

Sprzedaż licencji nie uwalnia jednak licencjodawcy od wszystkich problemów. Pojawia się bowiem niebezpieczeństwo wytwarzania przez licencjobiorcę produktów wadliwych lub niższej jakości, co może narazić na szwank reputację pierwotnego producenta. Innego rodzaju zagrożenie polega na tym, że między obu partnerami może dojść do konkurencji przy sprzedaży tego samego rodzaju towarów na rynkach krajów trzecich. Z tych względów zamiast czystej umowy licencyjnej stosuje się często formę franchisingu, która zapewnia większy wpływ licencjodawcy na licencjobiorcę.

1.6. Franchising

W przypadku franchisingu jego biorca (franchise-biorca -franchisee) prowadzi działalność - na którą uzyskał licencję - samodzielnie, ale według wskazówek i pod kontrolą dawcy (franchise-dawca -franchiser).

Wytworzone towary (usługi) franchise-biorca sprzedaje zgodnie ze strategią określoną przez franchise-dawcę i pod jego znakiem firmowym. Sprzedaż ta może być dokonywana na ściśle określonym obszarze i obejmować ściśle określone rodzaje towarów.

W związku z tym można wyszczególnić następujące cechy franchisingu:

• franchise-biorca jest samodzielny pod względem prawnym,

• franchise-biorca prowadzi działalność według wskazówek i pod kontrolą franchise-dawcy,

• strategię marketingową określa franchise-dawca,

• sprzedaż odbywa się pod znakiem firmowym franchise-dawcy,

• franchise-dawca uczestniczy w kampanii reklamowej towarów,

• franchise-biorca ma wyznaczony obszar zbytu,

• franchise-biorcę obowiązuje zakaz sprzedaży towarów konkurencyjnych wobec towarów objętych umową,

• franchise-biorca może zawierać umowy franchisingu z wieloma partnerami, ale tylko w zakresie towarów nie konkurujących ze sobą,

• franchise-dawca udziela franchise-biorcy kredytu na wyposażenie przedsiębiorstwa, składowanie i zbyt towarów.

Forma franchisingu jest najczęściej stosowana w handlu samochodami, paliwami płynnymi (stacje benzynowe), w przemyśle napojów chłodzących, a także w sprzedaży usług hotelowych i restauracyjnych.

1.7. Leasing

Transakcja leasingu polega na odpłatnym przekazaniu określonych rzeczy w użytkowanie. Przedmiotem leasingu mogą być pojedyncze maszyny i urządzenia, kompletne obiekty przemysłowe lub dobra trwałej konsumpcji.

W transakcjach leasingowych biorą udział trzy strony: dawca, dostawca i biorca. Dawcą jest przedsiębiorstwo leasingowe, które importuje (zakupuje na własność) obiekty, maszyny itp. od dostawcy (eksportera) po to, aby je następnie przekazać - w formie kredytu rzeczowego - biorcy (użytkownikowi) na zasadach leasingu. Międzynarodowa transakcja leasingowa składa się więc z dwóch odrębnych, choć powiązanych merytorycznie kontraktów: między dawcą jako importerem i dostawcą jako eksporterem oraz między dawcą jako eksporterem i biorcą jako importerem.

Biorca jest stroną w zawieraniu właściwego kontraktu leasingowego, tzn. między dawcą i biorcą, często jednak - jako przyszły użytkownik określonych obiektów - bierze udział w negocjacjach dotyczących warunków zakupu między dostawcą-producentem a dawcą. Zdarza się również, że przyszły biorca-użytkownik najpierw negocjuje warunki z dostawcą, a dopiero później włącza dawcę - przedsiębiorstwo leasingowe.

Dawca jest w gruncie rzeczy firmą finansującą użytkowanie przedmiotu leasingu przez biorcę. Jego podstawowym obowiązkiem jest przekazanie tego przedmiotu biorcy. W kontrakcie mogą być zawarte również inne obowiązki dawcy, jak np. obsługa techniczna, konserwacja. Dawca sam może być dostawcą, winnym przypadku dostawa następuje na zlecenie i według instrukcji dawcy.

Z tytułu użytkowania przedmiotu leasingu biorca uiszcza opłatę na rzecz dawcy. Opłata ta jest rozłożoną na raty spłatą kredytu udzielonego w formie rzeczowej łącznie z kosztami i odsetkami (nie jest okresową zapłatą czynszu dzierżawnego). Spłata następuje zazwyczaj w ratach miesięcznych i jest pokrywana z bieżących dochodów. Wystąpienie strat nie może jednak wstrzymać płatności. Gdy zapłata nie zostanie wniesiona w terminie, dawca może zabrać przedmiot leasingu lub uniemożliwić jego użytkowanie.

Transakcje leasingu są klasyfikowane według różnych kryteriów, np. okresu, na jaki jest zawierana umowa (leasing krótko- i długookresowy), charakteru eksportera (dawca jest jednocześnie producentem-dostawcą lub dawca i dostawca występują odrębnie), wieku przedmiotu (leasing na przedmioty nowe albo używane). Istotne znaczenie ma kryterium charakteru zobowiązań. Z tego względu rozróżnia się leasing operacyjny i leasing finansowy.

Leasing operacyjny charakteryzuje się tym, że nakłady poniesione przez dawcę na zakup przedmiotów nie zwracają się w ramach jednego kontraktu oraz dawca przejmuje obowiązek konserwacji i napraw tych przedmiotów. Po wygaśnięciu umowy jej przedmiot jest zwracany leasingodawcy.

W przypadku leasingu finansowego:

• przedmiot kontraktu podlega całkowitej lub prawie całkowitej amortyzacji w trakcie trwania kontraktu,

• przedmiot kontraktu jest użytkowany przez jednego biorcę,

• występuje długi okres umowy i trwałość stosunku umownego,

• po zakończeniu czasu obowiązywania umowy jej przedmiot przechodzi na własność leasingobiorcy.

Leasing finansowy niekiedy jest uważany za leasing właściwy, w odróżnieniu od leasingu operacyjnego, który w praktyce bywa mieszany z tradycyjnymi umowami dzierżawy.

Szczególną formą leasingu jest tzw. transakcja odwrotnego leasingu. Następuje ona wówczas, gdy właściciel przedmiotu sprzedaje go przedsiębiorstwu leasingowemu, a następnie zawiera kontrakt leasingowy na jego użytkowanie.

1.8. Transakcje wiązane, kompensacyjne i barterowe

Transakcje wiązane w handlu zagranicznym to takie, w których zakup lub sprzedaż określonych dóbr jest uzależniony od sprzedaży lub zakupu innych dóbr. Powiązane ze sobą umowy kupna-sprzedaży nie muszą równoważyć się wzajemnie pod i względem wartościowym. Dostawy i płatności z tytułu tych umów nie muszą następować w tym samym terminie, a formy i sposoby zapłaty nie muszą być jednakowe. Wiązanie może dochodzić do skutku między dwoma partnerami, z których każdy jest jednocześnie eksporterem i importerem, ale w transakcji może także uczestniczyć trzeci partner, będący z reguły odbiorcą importowanego, towaru.

Rozróżnia się transakcje wymienne poziome (inaczej: uzależnione dwustronnie), i pionowe (inaczej: uzależnione jednostronnie).

Transakcje wymienne poziome polegają na uzależnieniu sprzedaży lub kupna jednego towaru od kupna lub sprzedaży innego towaru. Z inicjatywą takiej transakcji może wystąpić kupujący, który złożenie zamówienia u danego eksportera uzależnia od dokonania przez niego zakupu zaoferowanych towarów. Importer wywiera w ten sposób presję na eksportera, aby nabył on towary, których być może nie zamierzał zakupić. W odwrotnej sytuacji eksporter warunkuje sprzedaż towaru, którym zainteresowany jest importer, od dostawy innego towaru, na którym jemu zależy.

Transakcje wymienne pionowe polegają na uzależnieniu sprzedaży lub kupna jednego dobra zagranicznego od równoczesnej sprzedaży lub kupna innego dobra. Transakcje te mogą wystąpić wówczas, gdy eksporter uzależnia sprzedaż towarów szczególnie atrakcyjnych od zakupu przez importera towarów mniej chodliwych lub importer uzależnia zakup towarów mniej chodliwych od sprzedania mu towarów bardzo atrakcyjnych.

Zarówno transakcje wymienne poziome, jak i pionowe dochodzą do skutku na podstawie porozumienia przedsiębiorstw bądź wynikają z polityki handlowej państwa, protegującej określone towary lub dziedziny wytwarzania. Mogą też być skutkiem międzypaństwowych umów handlowych.

Od transakcji wiązanych należy odróżniać transakcje kompensacyjne polegające na wymianie towaru za towar, bez regulowania należności w dewizach. Warunkiem tego rodzaju transakcji jest wzajemne równoważenie się (kompensowanie) wartości towaru importowanego i towaru eksportowanego. Tylko nieznaczna, nie skompensowana nadwyżka wartości (tzw. szpica) może być rozliczana w formie pieniężnej.

W transakcji kompensacyjnej bierze na ogół udział co najmniej czterech partnerów, tj. po jednym eksporterze i importerze z dwóch różnych krajów. Wewnątrz każdego z tych krajów rozliczenie między importerem a eksporterem jest dokonywane w walucie krajowej.

Motywem zawierania transakcji kompensacyjnej jest chęć utrzymania wymiany towarowej na określonym poziomie, mimo trudności płatniczych, które wystąpiły u jednego z partnerów.

Szczególnym rodzajem transakcji kompensacyjnej jest transakcja barterowa (towar za towar), charakteryzująca się tym, że uczestniczą w niej tylko dwaj partnerzy. Wówczas każdy z nich jest jednocześnie eksporterem i importerem, z czego wynika brak rozliczeń wewnątrz kraju.

1.9. Towarzystwa projektów zagranicznych

Towarzystwa projektów zagranicznych są tworzone przez samodzielne pod względem ekonomicznym i prawnym podmioty w celu realizacji określonego przedsięwzięcia za granicą. Chodzi tu na ogół o projekty zakrojone na szeroką skalę: wielkie inwestycje w przemyśle bądź w sektorze usług, eksplorację zasobów naturalnych czy też przedsięwzięcia w zakresie budowy infrastruktury. Nakłady na realizację projektu ponoszą jednostki w nim uczestniczące, za pośrednictwem powołanego w tym celu konsorcjum. Po upływie określonej fazy rozruchu obowiązuje zasada samofinansowania się przedsięwzięcia. Często po upływie ustalonego okresu obowiązywania koncesji na działalność w kraju inwestowania, instytucje państwowe tego kraju wykupują dane przedsięwzięcie za uzgodnioną cenę.

Do konsorcjum, w zależności od rodzaju i zakresu przedsięwzięcia oraz kraju inwestowania, mogą przynależeć takie osoby fizyczne i prawne, jak:

• inicjatorzy projektu, którzy przyjmują odpowiedzialność za utworzenie towarzystwa,

• dostawcy kraju eksportującego, którzy wykonują projekt i partycypują w nim,

• odbiorcy projektu, zobowiązani umową do zapewnienia wykorzystania zdolności produkcyjnych lub ekonomiczności projektu,

• instytucje finansowe, które badają ryzyko inwestycyjne w kraju realizacji, sporządzają analizę rentowności i pozyskują niezbędne kredyty,

• towarzystwa ubezpieczeniowe, które chronią przed ryzykiem gospodarczym i politycznym w kraju inwestowania,

• pozostałe osoby zainteresowane projektem, np. dostawcy surowców, firmy consultingowe, przedsiębiorstwa i instytucje kraju inwestowania albo kupiec projektu.

Przedsięwzięcia tego rodzaju odznaczają się zazwyczaj wysokim ryzykiem, począwszy od ryzyka popełniania błędów planistycznych, poprzez ryzyko finansowe, aż po ryzyko niekorzystnych zmian sytuacji politycznej w kraju inwestowania. Minimalizacja tego ryzyka jest możliwa pod warunkiem zastosowania odpowiednich zabezpieczeń o charakterze instytucjonalnym i technicznym oraz ścisłego współdziałania członków towarzystwa. Stąd wszelkie odstępstwa od warunków umowy są obwarowane wysokimi karami umownymi.

1.10. Inwestycje bezpośrednie

Inwestycje bezpośrednie to forma długoterminowej lokaty kapitału za granicą polegająca na stworzeniu w obcym kraju nowego przedsiębiorstwa i wyposażeniu go w kapitał zakładowy albo wykupieniu takiej liczby akcji (udziałów) zagranicznego przedsiębiorstwa, która pozwala na kontrolowanie jego działalności.

Do inwestycji bezpośrednich zalicza się również udzielanie kredytów zagranicznym przedsiębiorstwom lub zlokalizowanym za granicą przedsiębiorstwom z udziałem własnym, a także wyposażanie ich w dobra inwestycyjne.

Dla przedsiębiorstw zbywających znaczną część produkcji za granicę zawsze istnieje problem wyboru między eksportem a dokonywaniem inwestycji bezpośrednich. Podjęcie decyzji w tej sprawie musi być poprzedzone rozważeniem korzyści i niekorzyści wynikających z tych inwestycji.

Do korzystnych stron inwestowania za granicą można zaliczyć:

• niższe koszty płac za granicą niż w kraju,

• obecność na rynku zbytu za granicą,

• długofalowe zwiększenie zdolności konkurencyjnej,

• zdobywanie nowych rynków zbytu,

• pozbycie się ryzyka walutowego,

• często tańsze surowce,

• niższe koszty transportu do odbiorców,

• ulgi podatkowe w kraju inwestowania,

• wyeliminowanie problemów związanych z wwozem towarów,

• tani reimport.

Niekorzystne skutki podejmowania inwestycji bezpośrednich to m.in.:

• ograniczenie, w niektórych okolicznościach, transferu zysków,

• ryzyko polityczne, np. groźba wywłaszczenia,

• możliwa dyskryminacja, jeśli przedsięwzięcie staje się konkurencyjne wobec produkcji własnej kraju inwestowania,

• stosowany czasem warunek udziału mniejszościowego, co może prowadzić do krępowania działalności inwestora,

• w niektórych sytuacjach utrata miejsc pracy w kraju.

Wymienione korzyści i niekorzyści pozwalają na ustalenie czterech grup motywów inwestowania za granicą:

• motyw zbytu (zdobywanie nowych lub zachowanie dotychczasowych rynków zbytu),

• motyw zaopatrzenia (np. pewniejsze zaopatrzenie w surowce),

• motyw obniżki kosztów (np. tańsza siła robocza),

• motyw ochrony środowiska (np. niższe wymogi w tym zakresie w kraju inwestowania).

Z obserwacji zachowań inwestorów w krajach zachodnich wynika, że dominującym motywem jest motyw rynków zbytu, a w drugiej kolejności motyw ochrony środowiska.

1.11. Formy handlu na rynkach zorganizowanych

Oprócz transakcji zawieranych na wolnym rynku, w drodze bezpośrednich kontaktów między producentami towarów a ich nabywcami, część transakcji w handlu międzynarodowym jest dokonywana na rynkach zorganizowanych (inaczej: rynkach formalnych lub instytucjonalnych). Szacuje się, że ok. 20% ogólnej wartości handlu światowego odbywa się na tego rodzaju rynkach. Głównym celem rynków formalnych jest organizowanie w określonych formach spotkań handlowych między sprzedającymi a kupującymi. Ich uczestnicy muszą podporządkować się obowiązującym na tych rynkach regulaminom oraz przestrzegać zwyczajów, jakie na nich panują.

Do zorganizowanych form wymiany międzynarodowej zaliczane są:

• targi,

• giełdy,

• aukcje,

• przetargi,

• wolne obszary celne.

1.11.1. Targi

Targi są definiowane jako spotkania handlowe organizowane regularnie, zawsze w tym samym miejscu, w ustalonych odstępach czasu i o określonym z góry czasie trwania. Targi są najstarszą, bo powstałą jeszcze w starożytności, formą rynku zorganizowanego. Początkowo handlowano na nich wszelkimi towarami, zwłaszcza produktami i surowcami rolniczymi oraz towarami trwałej konsumpcji. W XIV w. wyłoniły się we Francji dwa typy targów:

• targi detaliczne (le marche), na których handlowano towarami pierwszej potrzeby i w których mogli brać udział wszyscy chętni,

• targi hurtowe - ponadregionalne (la foire), w których uczestniczyli producenci i kupcy, zbywający następnie zakupiony towar na targach detalicznych.

Szybki rozwój przemysłu w XVII i XVIII w. i związane z nim wzrost zapotrzebowania na surowce oraz zwiększanie się masy towarowej spowodowały trudności w sprawnej organizacji targów. Pojawiły się wówczas nowe formy handlu, jak sprzedaż akwizycyjna i agencyjna, zwłaszcza giełdy i aukcje, które "odciążyły" targi od handlu surowcami.

Ważną rolę w ewolucji targów, które przez wieki koncentrowały się na handlu towarowym, odegrało pojawienie się w końcu XIX w. targów wzorców. Ich największy rozkwit przypadał na I połowę XX w., a najbardziej znane targi wzorcowe odbywały się w Paryżu, Mediolanie i Lipsku. Dalszy wzrost liczby asortymentów towarów i wynikłe stąd trudności prezentacji w jednym miejscu wszystkich wzorców wpłynęły na rozwój nowego typu targów - targów branżowych, a następnie coraz węższych, wyspecjalizowanych imprez targowych. Najnowszy typ targów to targi myśli naukowo-technicznej, na których przedmiotem wymiany są patenty, know-how, dokumentacje techniczne itd.

Targi najczęściej są klasyfikowane według kryteriów geograficznego i rzeczowego.

Na podstawie pierwszego kryterium dzielimy je na targi: regionalne, krajowe i międzynarodowe.

W klasyfikacji rzeczowej rozróżniamy targi wielobranżowe (w coraz mniejszym zakresie targi ogólnobranżowe) oraz targi jednobranżowe (specjalistyczne).

Niezależnie od formy organizacyjnej i zakresu oddziaływania współczesne targi spełniają dwie podstawowe i uzupełniające się funkcje: kreatora rynku i informacyjną. Ich celem jest zaprezentowanie towaru, udzielenie o nim wyczerpującej informacji i stworzenie zachęty do jego nabycia.

Liczba imprez targowych organizowanych na świecie jest bardzo duża. Ich organizatorzy, o większym znaczeniu międzynarodowym, są zrzeszeni w Związku Targów Międzynarodowych (Union de Foires Internationales -UFI) w Paryżu, który wydaje corocznie terminarz imprez swoich członków.

1.11.2. Giełdy

Giełdy to organizowane w ustalonym miejscu i czasie spotkania handlowe, na których są sprzedawane ściśle określone towary po cenach ogłaszanych w codziennych notowaniach.

Początki giełdy sięgają czasów średniowiecza i wiążą się ze spotkaniami kupców miast włoskich, w trakcie których dokonywano obrotu różnymi należnościami i walorami pieniężnymi. Z czasem spotkania takie upowszechniły się również w portach i miastach północno-zachodniej Europy, a transakcje rozszerzono na niektóre towary, zwłaszcza pochodzenia kolonialnego (np. pieprz, muszkat, surowce włókiennicze, zboże).

Szybki rozwój giełd nastąpił w XVII i XVIII w. i był wynikiem gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na surowce przemysłowe i produkty rolne. Transakcje giełdowe ograniczono wówczas do kilku wytypowanych towarów o charakterze jednorodnym; udoskonalono także technikę ich zawierania.

Współczesne giełdy poddane są regulacji i kontroli ze strony państwa, które udziela koncesji na ich działalność i określa sposoby ich nadzorowania. Statut i regulamin działania określają cel giełdy, prawa i obowiązki członków, organizację władz, warunki i technikę zawierania transakcji, formy rozstrzygania sporów i reklamacji.

Władzami giełdy są:

• walne zgromadzenie członków,

• rada giełdy,

• sąd rozjemczy,

• komisje giełdy (np. dyscyplinarna, notowań).

Członkiem giełdy może być osoba fizyczna lub prawna przyjęta przez radę giełdy. Są to zazwyczaj osoby cieszące się dużym autorytetem, producenci i kupcy towarów będących przedmiotem obrotu na danej giełdzie. Oprócz członków giełdy jej uczestnikami są maklerzy i brokerzy, którzy nie mają praw czynnego i biernego wyboru do władz giełdy, ale mają prawo brania udziału w zebraniach i transakcjach giełdy, oraz członkowie stowarzyszeni, którzy mogą zawierać transakcje za pośrednictwem pełnego członka giełdy lub maklera.

Ze względu na zakres rzeczowy transakcji rozróżniamy giełdy towarów, usług oraz walorów.

Giełdy towarów. Przedmiotem obrotów na giełdach towarów są towary masowe o wspólnych cechach typowych, takie jak: zboża i rośliny przemysłowe, produkty zwierzęce, metale i surowce przemysłowe. Obrót towarami może być prowadzony na podstawie ich próbek lub określenia jakości standardowej, bez fizycznego przedkładania towaru.

Ogół transakcji giełdowych dzielimy na:

• transakcje rzeczywiste lub efektywne (tzw. spot), których celem jest rzeczywiste przeniesienie prawa własności ze sprzedającego na kupującego,

• transakcje terminowe zawierane w celach spekulacyjnych lub dla zabezpieczenia się przed niekorzystnymi zmianami cen w przyszłości.

Większość transakcji giełdowych jest zawierana w celach spekulacyjnych. Partnerzy dokonują fikcyjnego obrotu towarem, ustalając ściśle określony termin realizacji transakcji. Obie strony liczą, że w tym czasie nastąpią korzystne dla nich zmiany ceny towaru: sprzedający - że jego cena spadnie, kupujący - że wzrośnie. W określonym w kontrakcie dniu następuje likwidacja transakcji poprzez kasę rozrachunkową giełdy i wypłacenie ewentualnej różnicy ceny.

Współcześnie asortyment dóbr będących przedmiotem obrotu giełdowego jest systematycznie poszerzany. Uważa się, że obrót giełdowy bardziej sprzyja stabilizacji cen światowych niż handel wolnorynkowy czy też międzynarodowe porozumienia towarowe.

Do najważniejszych giełd towarów, które wpływają na międzynarodowe obroty danym produktem, należy zaliczyć:

• giełdy zbożowe w Chicago, Winnipeg i Rotterdamie,

• giełdy cukru w Nowym Jorku, Londynie i Paryżu,

• giełdy surowców oleistych w Londynie i Rotterdamie,

• giełdy skór w Chicago i Liverpoolu,

• giełdy metali nieżelaznych w Londynie (London Metal Exchange), w Nowym Jorku (Comex) oraz w Tokio,

• giełdy produktów naftowych w Amsterdamie, Chicago i Nowym Jorku.

Należy nadmienić, że w polskim prawie (według stanu na początek 1999 r.) brak jest przepisów regulujących powstawanie i działalność giełd towarów. Funkcjonujące w większych miastach tzw. giełdy towarów są w istocie spółkami prowadzącymi sprzedaż hurtową, zarówno płodów rolnych, jak i towarów nie uznawanych za tradycyjne towary giełdowe (np. maszyny rolnicze, tkaniny, odzież). Działają one na podstawie własnych regulaminów i statutów, które znacznie różnią się między sobą i odbiegają od reguł obowiązujących na współczesnych giełdach towarów innych krajów.

Giełdy usług. Przedmiotem transakcji na giełdach usług są usługi transportowe lub frachtowe, ubezpieczeniowe oraz pośrednictwa transakcyjnego.

Giełdy frachtów. Transakcje zawierane na tych giełdach obejmują usługi transportu wodnego - morskiego i śródlądowego. Kontrakty są zawierane na transport czarterowany. Publikowane przez giełdę frachtów notowania stanowią często podstawę ustalania stawek przewozowych w transakcjach pozagiełdowych. Współcześnie liczba i wartość umów frachtowych zawieranych poprzez giełdy systematycznie maleje, ze względu na upowszechnianie się formy długookresowych kontraktów przewozowych (czarter na czas). Ponadto część umów przewozowych jest zawierana na giełdach towarów.

Największe światowe giełdy frachtów (bądź towarowo-frachtowe) to:

• The Baltic Mercantile and Shipping Exchange w Londynie (towarowo-frachtowa),

• New York Ship and Cargo Brokers Exchange (frachtów),

• New York Produce Exchange (towarowo-frachtowa),

• Piraeus Exchange (żeglugowa),

• Tokyo Exchange (żeglugowa),

• Giełda w Hamburgu (towarowo-frachtowa),

• Giełda w Hongkongu (frachtowa),

• Borsa Merci d i Genowa (towarowo-frachtowa),

• Duisburg, Rotterdam, Antwerpia (żeglugi śródlądowej).

Giełdy ubezpieczeń. W krajach wysoko rozwiniętych istnieje wiele związków i organizacji ubezpieczycieli koordynujących działalność ubezpieczeniową oraz reasekuracyjną w skali poszczególnych państw, a także w skali międzynarodowej. Najbardziej znaną i najsilniej oddziałującą na rynek ubezpieczeń w świecie jest Korporacja Lloydsa (Corporation of Lloyds) w Londynie, zwana giełdą ubezpieczeń. Korporacja - istniejąca od 1811 r. - zrzesza 26 tysięcy członków zgrupowanych w branżowe syndykaty zatrudniające maklerów, którzy w ich imieniu przyjmują ryzyka ubezpieczeń.

Głównym źródłem wpływów Korporacji Lloydsa (ok. 50%) są ubezpieczenia (ok. 50%) środków transportu. Wachlarz usług Korporacji jest jednak znacznie bogatszy i obejmuje m.in. ubezpieczenia samolotów, rafinerii, platform wiertniczych, fabryk, agencji lotniczych, ekspedycji polarnych. Notowania stawek ubezpieczeniowych, które prowadzi Korporacja, stanowią podstawę negocjacyjną dla zawierających umowy ubezpieczeniowe na całym świecie.

Giełdy usług transakcyjnych. Przedmiotem transakcji na tych giełdach są różnorakie usługi pośrednictwa i wspomagania w zawieraniu transakcji handlowych i finansowych. Przykładem jest powołana w 1987 r. giełda transakcji barterowych i płatności dewizowych w Miami na Florydzie. Koncentruje ona w jednym miejscu i czasie pośrednictwa w realizacji transakcji barterowych - głównie z krajami Ameryki Łacińskiej - oraz w uruchamianiu zablokowanych kapitałów. Giełdy usług transakcyjnych są nową, dopiero kształtującą się formą rynku zorganizowanego.

1.11.3. Aukcje

Przez aukcje należy rozumieć sprzedaż w formie przetargu towarów, których wartość rynkową bardzo trudno z góry ustalić. Do typowych towarów aukcyjnych należą: drewno, tytoń, herbata, owoce, ryby, futra, diamenty, a także kwiaty, antyki i obrazy.

Najbardziej charakterystyczną cechą aukcji jest fakt bezpośredniej i publicznej konkurencji, w danym miejscu i czasie, między potencjalnymi nabywcami danej rzeczy. Towar na aukcji jest sprzedawany w drodze licytacji temu spośród uczestników, który zaoferował najwyższą cenę. Zainteresowani nabyciem określonego towaru korzystają często z pośrednictwa brokerów, którzy lepiej znają zwyczaje panujące na danej aukcji.

Wyróżnia się aukcje regularne, które odbywają się w określonych terminach i w tym samym miejscu, oraz aukcje nieregularne - organizowane dla upłynnienia towarów, które nie znalazły nabywcy w normalnym trybie.

Najbardziej znanymi aukcjami surowców są:

• aukcje wełny w Australii i Nowej Zelandii,

• aukcje kauczuku w Singapurze,

• aukcje herbaty w Kalkucie,

• aukcje skór surowych w Amsterdamie,

• aukcje skór zwierząt futerkowych w Sankt Petersburgu i Kopenhadze.

Znaną w świecie aukcją towarów jednostkowych jest aukcja koni w Janowie Podlaskim organizowana przez PHZ Animex.

1.11.4. Przetargi

Przetargi polegają na publicznym zakupie lub sprzedaży towarów bądź usług w najkorzystniejszych warunkach i cenach. Mają one charakter zorganizowanego konkursu, w którym uczestniczy wielu ubiegających się o dokonanie transakcji, a organizator wybiera spośród nich oferenta proponującego najlepsze warunki. W odróżnieniu od aukcji, na której cenę wyznaczają bezpośrednio konkurujący ze sobą nabywcy, przetarg cechuje pisemne zgłaszanie ofert, przez co oferenci nie mają możliwości konfrontowania swoich propozycji z propozycjami innych uczestników przetargu. Forma przetargu stwarza potencjalnym oferentom najbardziej wyrównane szanse ubiegania się o zawarcie kontraktu, sprzyja najefektywniejszemu wydatkowaniu funduszy przeznaczonych na zakup towaru czy realizację inwestycji, a także zabezpiecza przed wystąpieniem takich ujemnych zjawisk, jak np. korupcja, marnotrawstwo lub nieuzasadnione faworyzowanie niektórych tylko dostawców czy wykonawców.

W handlu międzynarodowym przetargi ogłaszane są na ogół przez państwo, organizacje gospodarcze, ponadnarodowe przedsiębiorstwa itd. i dotyczą zakupu towarów bądź realizacji inwestycji o dużej wartości. W drodze przetargu dokonuje się zwłaszcza zakupu kompletnych obiektów przemysłowych i dużych robót publicznych, jak np. budowa dróg, linii kolejowych, lotnisk.

Istnieją dwa rodzaje przetargów: publiczne i zamknięte.

Do przetargów publicznych, ogłaszanych w dziennikach urzędowych lub czasopismach fachowych, może przystąpić każdy, kto spełnia stawiane w ogłoszeniu warunki.

Przetargi zamknięte nie są podawane do publicznej wiadomości; do udziału w nich zapraszane są wybrane firmy.

Bank Światowy zobowiązuje wręcz swoich pożyczkobiorców do dokonywania zakupów, na które udzielona została pożyczka, w trybie przetargów. Mogą w nich uczestniczyć w charakterze oferentów firmy z krajów będących członkami Banku.

Na mocy układu o stowarzyszeniu pomiędzy Wspólnotą Europejską a Polską przedsiębiorstwa polskie uzyskały dostęp do przetargów na realizację zamówień publicznych na terytorium Wspólnoty na warunkach nie mniej korzystnych niż przedsiębiorstwa Wspólnoty. Polska jest zobowiązana z kolei zapewnić taki dostęp przedsiębiorstwom Wspólnoty utworzonym w Polsce z chwilą wejścia w życie układu, a pozostałym firmom wspólnotowym - do końca okresu przejściowego.

1.11.5. Wolne obszary celne

Wolne obszary celne to miejsca, w których są składowane towary bez uprzedniego dokonywania odpraw celnych. Ceny takich towarów nie są obciążone opłatą celną i wskutek tego są one z reguły niższe od cen identycznych towarów sprzedawanych w powszechnej sieci handlowej. Poddanie ich odprawie celnej następuje dopiero z chwilą, gdy zostaną wprowadzone w obręb obszaru celnego kraju, do którego zostały zakupione. W wolnych obszarach celnych, w zależności od ich rodzaju, mogą być zlokalizowane magazyny, składy konsygnacyjne, a także zakłady przemysłowe przetwarzające nie obciążone cłami surowce pochodzenia zagranicznego. Wynikają stąd różne ich nazwy, np.:

• wolne porty, min. w Hamburgu, Bremie, Bremerhaven, Kilonii, Kopenhadze, Malmo, Sztokholmie,

• portowe strefy wolnocłowe, np. w hiszpańskich portach: Barcelonie, Kadyksie i Vigo, w greckich: Pireusie i Salonikach,

• strefy wolnego handlu w Singapurze i Hongkongu,

• strefy handlu zagranicznego w Trieście i Wenecji,

• wolne składy w Genui, Palermo, Bilbao, w portach Finlandii,

• publiczne lub prywatne sklepy wolnocłowe w portach Belgii i Holandii.

Zastępczą formą wolnych obszarów celnych są sklepy wolnocłowe (duty free shops) zlokalizowane na przejściach granicznych.

2.1. Pojęcie międzynarodowego podziału pracy

Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę ewolucji społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych.

Zaistniał on dopiero wtedy, gdy proces społecznego podziału pracy w poszczególnych krajach osiągnął poziom, przy którym asortymentowy i ilościowy wzrost produkcji przekroczył chłonność rynków narodowych. Pojawienie się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwości ich zbytu w innych stworzyło wówczas potrzebę rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza granice kraju, a w późniejszym okresie powstania także innych rodzajów powiązań gospodarczych. Uruchomiony w ten sposób mechanizm konkurencji międzynarodowej stał się trwałym elementem współokreślającym kierunki specjalizacji produkcji i wymiany poszczególnych krajów.

Nadwyżki produkcyjne ponad potrzeby rynku narodowego nie były jednak warunkiem wystarczającym do przekształcenia społecznego podziału pracy w międzynarodowy podział pracy oraz handlu lokalnego w wymianę międzynarodową. Dla zaistnienia tego było jeszcze konieczne stworzenie możliwości przemieszczania wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Niezbędny okazał się zatem rozwój odpowiedniej infrastruktury organizacyjno-ekonomicznej i technicznej, zapewniającej łatwość, trwałość, bezpieczeństwo oraz dużą intensywność i regularność międzynarodowych powiązań handlowych. Dopiero w takich warunkach mógł szybko wzrastać poziom wzajemnego uzupełniania się struktur produkcji poszczególnych krajów.

Główną siłą napędową międzynarodowego podziału pracy jest więc rozwój techniki, przejawiający się w ciągłym wzbogacaniu wiedzy o otaczającej nas rzeczywistości, coraz szerszym stosowaniu jej dorobku w praktycznym działaniu, a także w doskonaleniu narzędzi pracy i metod ich wykorzystania.

Chociaż pewnych przejawów międzynarodowego podziału pracy można byłoby szukać już w starożytności, jego gwałtowny rozwój nastąpił dopiero na przełomie xv m i XIX w. wraz z umocnieniem się rewolucji przemysłowej w Anglii i innych krajach Europy Zachodniej. Tania produkcja maszynowa, przy ogromnym postępie technicznym w transporcie i komunikacji, ograniczyła wówczas w walce konkurencyjnej działalność przetwórczą w krajach mniej rozwiniętych, zmuszając je do produkcji surowców oraz artykułów rolno-spożywczych. Ukształtowany w ten sposób międzynarodowy podział pracy doprowadził do głębokiego zróżnicowania możliwości rozwojowych krajów uprzemysłowionych i surowcowo-rolniczych, spychając te drugie na peryferie gospodarki światowej. Tak stało się np. z większością krajów Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, pozostających przez długi okres w zależności kolonialnej od metropolii europejskich. Co prawda międzynarodowy podział pracy stwarza każdemu uczestnikowi możliwości wzrostu efektywności gospodarowania, nie wynikają z tego jednak żadne gwarancje, że powstałe korzyści muszą zostać sprawiedliwie podzielone. Jednoznacznym dowodem na to są zarówno historyczne, jak i współczesne różnice rozwoju gospodarczego między poszczególnymi krajami i regionami.

Międzynarodowy podział pracy można rozpatrywać bądź w kategoriach statycznych, bądź dynamicznych.

W statycznym pojmowaniu międzynarodowego podziału pracy zakłada się przyjęcie osiągniętej jego struktury towarowej i geograficznej za daną i niezmienną.

W podejściu dynamicznym, przeciwnie, zakłada się konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, uwzględniających - z jednej strony - możliwości rozwojowe danej gospodarki, z drugiej zaś - potrzebę jej adaptacji do zmieniających się warunków w zakresie technik wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży itp.

Podejście statyczne może być przydatne do rozważań teoretycznych, w tym do konstruowania modeli ekonomicznych i wyprowadzania na ich podstawie pewnych wniosków wyjaśniających konkretną rzeczywistość ekonomiczną. Tego rodzaju modele, jak np. model kosztów komparatywnych D. Ricarda czy model Heckschera-Ohlina, posłużyły do wyjaśnienia źródeł korzyści realnych z wymiany międzynarodowej. Podejście statyczne jest jednak niebezpieczne, jeśli chodzi o formułowanie celów polityki rozwoju ekonomicznego.

W takim przypadku niezbędne jest dynamiczne ujęcie międzynarodowego podziału pracy, ułatwiające wybór najkorzystniejszej struktury produkcji i wymiany z zagranicą z punktu widzenia obiektywnych możliwości rozwojowych kraju w zmieniających się dla niego wewnętrznych i zewnętrznych warunkach gospodarowania.

2.2. Czynniki kształtujące międzynarodowy podział pracy

Ogół czynników wpływających na strukturę gospodarczą poszczególnych krajów i tym samym określających ich miejsce w międzynarodowym podziale pracy można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich wiążą się ze specyficznymi właściwościami gospodarki konkretnych krajów. Drugie stanowią efekt rozwoju międzynarodowego podziału pracy, wynikający z przekształceń strukturalnych w gospodarce światowej jako całości.

Wśród czynników wewnętrznych różnicujących predyspozycje poszczególnych krajów do określonych kierunków specjalizacji między- narodowej na pierwszym miejscu wymienia się na ogół warunki naturalne, a następnie osiągnięty poziom rozwoju i strukturę gospodarki, postęp techniczny, czynniki systemowe i pozaekonomiczne.

Warunki naturalne - istotne z punktu widzenia możliwości specjalizacji - to: położenie geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe oraz czynniki demograficzne (a więc liczba i struktura ludności, poziom jej kwalifikacji).

Rola warunków naturalnych jako czynnika specjalizacji międzynarodowej uległa wraz z rozwojem gospodarczym istotnym zmianom. Przy niskim poziomie rozwoju był to niejednokrotnie czynnik rozstrzygający. Na przykład kraje dysponujące określonymi złożami bogactw naturalnych rozwijały przemysł wydobywczy i ewentualnie oparty na tych bogactwach przemysł przetwórczy. Z kolei kraje mające korzystne warunki klimatyczno-glebowe rozwijały produkcję i przetwórstwo artykułów rolnych. W miarę osiągania wyższych stadiów rozwoju, a przede wszystkim w miarę doskonalenia metod i środków produkcji, znaczenie czynników naturalnych stawało się coraz bardziej ograniczone. Nie decydują już one o ogólnym charakterze specjalizacji poszczególnych krajów, o tym, czy jest ona przemysłowa czy surowcowo-rolnicza, lecz jedynie tworzą ogólne ramy bardziej lub mniej sprzyjające rozwojowi określonego rodzaju produkcji.

Warunki związane z osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego i istniejącą strukturą gospodarczą określa się często jako warunki nabyte lub jako dziedzictwo przeszłości. Są one bowiem wynikiem drogi historycznej, jaką przebyła dana gospodarka. Wśród warunków tych można wymienić: nagromadzone zasoby kapitałowe, stan infrastruktury gospodarczej, poziom techniczny aparatu wytwórczego, nowoczesność rozwiązań instytucjonalno-systemowych itp. Warunki nabyte mają ogromne znaczenie dla dynamiki i struktury wzrostu gospodarczego, kształtując zakres i efektywność realizowanych inwestycji. O możliwościach inwestycyjnych decydują bowiem przede wszystkim posiadane zasoby kapitałowe, a o ich efektywności - zdolności innowacyjne danej gospodarki. W tym ostatnim przypadku chodzi również o możliwość ponoszenia odpowiednich nakładów na badania naukowe, kształcenie kadr, opracowywanie nowych i rozwiązań organizacyjnych, śledzenie dorobku zagranicy czy wreszcie szybkie wdrażanie nowych rozwiązań technicznych do produkcji. Wzrasta w ten sposób znaczenie postępu technicznego w ożywianiu procesów rozwojowych, który przez tworzenie nowych technologii, produktów i możliwości specjalizacji międzynarodowej przyczynia się jednocześnie do ogólnego wzrostu dochodów i kreowania nowych potrzeb.

Czynniki systemowe wpływają z kolei na miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy przez określanie celów i kierunków jego rozwoju społeczno-gospodarczego oraz warunków ich osiągania. Mogą więc tym samym ułatwiać - bądź utrudniać - unowocześnianie struktury gospodarczej czy też tworzenie i wdrażanie nowych rozwiązań techniczno-organizacyjnych. Ilustracją negatywnych oddziaływań tej grupy czynników może być przykład zacofania technologicznego byłych europejskich krajów socjalistycznych, które ze względu na narzucony im po II wojnie światowej model funkcjonowania gospodarki ograniczały swój udział w międzynarodowym podziale pracy.

Warto też wskazać na politykę niektórych krajów słabiej rozwiniętych, przejmujących kierunki specjalizacji i eksportu, z których wycofują się producenci z krajów najbardziej uprzemysłowionych. W krótkim okresie dziedziny te rokują wprawdzie szanse osiągnięcia korzyści ze względu na złagodzenie konkurencji, jednak w przyszłości mogą prowadzić do kurczenia się rynków zbytu, w związku ze względnym zacofaniem technologicznym i asortymentowym schyłkowych dziedzin produkcji.

Ostatnia z wymienionych grup czynników wewnętrznych, kształtujących kierunki międzynarodowej specjalizacji produkcji, dotyczy zdarzeń i sytuacji nieprzewidywalnych, takich jak: wojna, zaburzenia społeczne czy klęski żywiołowe. Nie podlegają one jako takie regułom ekonomii. Ich następstwa mogą jednak prowadzić do zmiany założonych celów gospodarczych. Na przykład wojny lub klęski żywiołowe - powodując szkody ekonomiczne - wywierają, w zależności od ich skali, określony wpływ na wielkość i strukturę wydatków budżetowych, inwestycji itp., w związku z potrzebą neutralizacji negatywnych skutków wystąpienia tych zdarzeń.

Na miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy wpływają nie tylko czynniki wewnętrzne, lecz także zewnętrzne. Znaczenie czynników zewnętrznych jest znacznie istotniejsze dla krajów o małym lub zacofanym potencjale ekonomicznym niż dla krajów większych i bardziej rozwiniętych.

Wzajemne oddziaływania krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno-ekonomicznych, odmiennej kulturze czy tradycjach stwarzają zewnętrzne impulsy do przekształcania się struktur gospodarczych i społecznych, zmiany hierarchii celów, rozwiązań organizacyjnych i technicznych, przejmowania wzorców postępowania itd. Oddziaływania te mogą się okazać zarówno dodatnie, jak i ujemne. Zależy to w znacznej mierze od zdolności każdego kraju do selekcji bodźców płynących z zewnątrz i do absorpcji najbardziej pożądanych.

Należy zaznaczyć, że każdy z krajów uczestniczących w międzynarodowym podziale pracy już przez sam ten fakt staje się współtwórcą odbieranych przez siebie impulsów, oczywiście w proporcji właściwej do zajmowanej w nim pozycji i posiadanego potencjału.