Konspekt nr 2:
Człowiek – istota społeczna
Autor konspektu: Tomasz Bilicki, Centrum Służby Rodzinie w Łodzi
Cel ogólny: ukazanie społecznego charakteru człowieka
Cele operacyjne:
uczestnik wie, czym indywidualizm i narcyzm różni się od personalizmu
uczestnik rozumie, jakie są potrzeby człowieka
Pomoce dydaktyczne: tablica
PRZEBIEG ZAJĘĆ:
1. Modlitwa wprowadzająca
O, jak dobrze i miło, gdy bracia w jedności trwają.
Tak jak olejek cenny spływa z głowy na brodę
(na brodę, na brodę Aarona i na obrzeża szat jego)
albo tak jak rosa Hermonu spada na górę Syjon,
tak zsyła Pan swoje błogosławieństwo i swoje życie na wieki
Psalm 133
Boże, otwórz nasze serca na Twoje słowo i prawdę o człowieku. Spraw, prosimy, abyśmy wyszli stąd umocnieni wiarą i mądrzejsi wiedzą.
2. Wprowadzenie
Prowadzący prosi uczestników o odpowiedź na pytanie: „jakie człowiek – osoba ma potrzeby?” (należy się spodziewać odpowiedzi: miłości, akceptacji, opieki, bycia sobą, wolności, uznania, szacunku, itp.).
3. Rozwinięcie
Prowadzący streszcza uczestnikom podstawy refleksji nad człowiekiem jako osobą społeczną (miniwykład z dyskusją):
Zwróćmy na początek uwagę, iż wiele z wymienionych przez uczestników potrzeb człowieka może zostać zrealizowana wyłącznie w kontakcie z innymi – w rodzinie, społeczności lokalnej, społeczeństwie, narodzie.
Jak ukazano w konspekcie nr 1 („Co to znaczy, że człowiek jest osobą?”), jednym z twórców nowożytnego personalizmu był Emmanuel Mounier. Personalizm1, w odróżnieniu od egzystencjalizmu, który podkreśla rozpacz egzystencji, oznacza afirmację życia. Choć u Mouniera personalizm akcentuje obronę osoby ludzkiej przed jakimkolwiek uciskiem i nosi pewne cechy indywidualizmu, należy pamiętać, że sprzęga się z pojęciem wspólnoty. Personalizm tkwi także w opozycji do narcyzmu, który przejawia się zainteresowaniem tylko własnymi sprawami.
W personalizmie powinnością człowieka jest działanie, i choć jesteśmy w mniejszym lub większym stopniu zdolni opanować nasze otoczenie, człowieka współczesnego często przerastają jego własne dzieła. Jego pojęcia, władze i uczucia są, zdaniem Mouniera, zupełnie niedostosowane do świata, w którym żyje. Człowiek jest więc istotą podwójnie uwarunkowaną; z jednej strony radość istnienia, z przeciwnej tragiczne napięcie. Ale to powinno czynić z nas istoty udzielające odpowiedzi, czyli odpowiedzialne. Polegać to ma na oddawaniu światu swojego jedynego i niepowtarzalnego rodzaju egzystencji. To zaangażowanie powinno wyrażać się także poprzez wychowanie, w którym bardzo ważnym aspektem jest powołanie w człowieku krytycznego myślenia. „Wychowanie musi zrywać z elitą, by wypracować nowy typ kształtowania nowego człowieka, otwarty dla każdego, pozostawiający każdemu wolność w wyborze swego nastawienia, ale przygotowujący do życia zbiorowego ludzi harmonijnych (...)”2.
Zadaniem personalisty jest zaangażowanie myślą i działaniem, ale musi być ono wystrzegające się utopii i konformizmu. Człowiek jest człowiekiem dzięki zaangażowaniu. Gdyby nie było w człowieku nic prócz zaangażowania, stałby się on niewolnikiem. Ta filozofia zaangażowania związana jest z pojęciami absolutu i transcendencji człowieka. Bez odniesienia bowiem do absolutu zaangażowanie jest tylko okaleczeniem, organizacją rozpaczy i starzenia się. Człowiek jest też istotą transcendentną, czyli stworzony jest, aby przekraczać siebie. Może wyjść poza adaptację i to, co już zdobył, i co jest przeszłością. „Postulat przekraczania siebie jest dla życia osobowego tym, czym szybkość dla roweru czy samolotu – podstawą stabilności w ruchu”3.
Kryzys człowieka według Mouniera polega na jego alienacji. Trzeba zatem przywrócić go samemu sobie i jego losowi. Ma to polegać na rozwoju życia osobowego, i to nie jako izolowanego „ja”, ale jako komunikowanie się świadomości. Ta filozofia osoby nie skłania człowieka do izolacji i ucieczki od świata, a przeciwnie, skłaniać ma do aktywnej służby i działania.
W podobny sposób traktuje to także Karol Wojtyła4, który odwołuje się do wolności człowieka: człowiek jako osoba sam siebie posiada i sam sobie panuje, ale też sam za siebie i przed sobą odpowiada. Istotą tej wolności jest samostanowienie, dzięki której człowiek przeżywa to, że jest osobą, i to, że jest podmiotem. W tym działaniu człowiek „wspólnie z innymi” ujawnia nowy wymiar siebie jako osoby zwany „uczestnictwem”. Na gruncie społecznym podkreśla się tutaj, że w relacji „ja – ty” istnieje też odpowiedzialność osoby za osobę.
Psychologia wskazała wiele potrzeb człowieka. Jeden z jej przedstawicieli - Abraham Maslow5, ułożył te potrzeby w hierarchii od podstawowych – fizjologicznych do wyższego rzędu – samorealizacji:
potrzeby fizjologiczne - niezbędne do utrzymania organizmu przy życiu, na przykład: głód, pragnienie,
potrzeby bezpieczeństwa - zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego i osobistego, na przykład: dach nad głową, ochrona przed krzywdą, dbanie o zdrowie,
potrzeba przynależności do grupy - człowiek chcę żyć w otoczeniu innych ludzi, kontaktować się z nimi; przykładem mogą być tutaj potrzeby: miłości, akceptacji, przyjaźni, komunikacji,
potrzeba uznania zarówno przez siebie samego, jak i przez innych, w tym na przykład: niezależności, szacunku,
potrzeby samorealizacji – nie do zaspokojenia; człowiek wyznacza sobie cele, ale najważniejsze jest dążenie do nich (na przykład: rozwoju osobistego, sukcesu...).
W życiu społecznym osoby bardzo ważna jest tożsamość, która według Eriksona jest elementem scalającym poszczególne fazy dzieciństwa, kiedy „cielesne ja oraz wizerunek rodziców otrzymują swe konotacje kulturowe”6 oraz zaczynają być dostępne rozmaite role społeczne.
4. Podsumowanie
Człowiek jest istotą społeczną (homo socialis). Bycie osobą oznacza nie tylko godność, ale także współistnienie z innymi, co więcej – wzięcie odpowiedzialność za otaczającą rzeczywistość i zaangażowanie się w społeczność. Personalizmowi obcy jest indywidualizm (który uznaje, iż człowiek realizuje się najpełniej w izolacji od społeczności) oraz narcyzm (zakochanie i skupianie się wyłącznie na sobie).
5. Modlitwa na zakończenie
Panie, Ty stworzyłeś człowieka jako istotę społeczną. Prosimy Cię, umacniaj nasze społeczeństwo i naród.
Ojcze, Ty uczyniłeś człowieka mężczyzną i kobietą. Daj nam łaskę odczytania naszego powołania.
Jezu, człowiek rodzi się i wychowuje w rodzinie. Umacniaj nasze rodziny.
Boże, Ty dałeś nam wspólnotę Kościoła. Spraw, abyśmy potrafili być Twoimi świadkami.
Chryste, Ty na Krzyżu odkupiłeś ludzkość. Prosimy, aby świat przyjął Cię jako swojego Zbawiciela.
MATERIAŁY:
1. cytat z Biblii
Rodzaju 2,18-2,25:
Potem Pan Bóg rzekł: Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam; uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc. Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta lądowe i wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bóg przyprowadził je do mężczyzny, aby przekonać się, jaką on da im nazwę. Każde jednak zwierzę, które określił mężczyzna, otrzymało nazwę istota żywa. I tak mężczyzna dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu, ale nie znalazła się pomoc odpowiednia dla mężczyzny. Wtedy to Pan sprawił, że mężczyzna pogrążył się w głębokim śnie, i gdy spał, wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem. Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę. A gdy ją przyprowadził do mężczyzny, mężczyzna powiedział: Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta. Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem. Chociaż mężczyzna i jego żona byli nadzy, nie odczuwali wobec siebie wstydu.
2. Cytaty z dokumentów Kościoła
Katechizm Kościoła Katolickiego:
1879. Osoba ludzka potrzebuje życia społecznego. Nie jest ono dla niej czymś dodanym, lecz jest wymaganiem jej natury. Przez wymianę z innymi, wzajemną służbę i dialog z braćmi człowiek rozwija swoje możliwości; w ten sposób odpowiada na swoje powołanie.
1880. Społeczność jest grupą osób powiązanych w sposób organiczny zasadą jedności, która przekracza każdą z nich. Społeczność, zgromadzenie widzialne i zarazem duchowe, trwa w czasie; dziedziczy przeszłość i przygotowuje przyszłość. Każdy człowiek staje się dzięki niej „dziedzicem”, otrzymuje „talenty”, które wzbogacają jego tożsamość i których owoce powinien pomnażać. Słusznie więc każdy człowiek jest zobowiązany do poświęcania się na rzecz wspólnot, do których należy, i do szacunku wobec władz troszczących się o dobro wspólne.
1907. Po pierwsze, [dobro wspólne] zakłada poszanowanie osoby jako takiej. W imię dobra wspólnego władze publiczne zobowiązane są do poszanowania podstawowych i niezbywalnych praw osoby ludzkiej. Społeczność powinna umożliwić każdemu ze swych członków urzeczywistnienie swego powołania. W szczególności dobro wspólne polega na korzystaniu ze swobód naturalnych niezbędnych do rozwoju powołania ludzkiego; są nimi: „prawo... do postępowania według słusznej normy własnego sumienia, do ochrony życia prywatnego oraz do sprawiedliwej wolności, także w dziedzinie religijnej” (Gaudium et spes, 26).
1929. Sprawiedliwość społeczną można osiągnąć jedynie przy poszanowaniu transcendentnej godności człowieka. Osoba jest także celem ostatecznym społeczeństwa, które jest jej podporządkowane: „w grę wchodzi godność osoby ludzkiej, której obrona i rozwój zostały nam powierzone przez Stwórcę i której dłużnikami w sposób ścisły i odpowiedzialny są mężczyźni i kobiety w każdym układzie dziejowym” (Jan Paweł II, encyklika Sollicitudo rei socialis, 47).
3. Spis literatury pomocniczej
1. Bartnik C., Personalizm, Lublin 2000.
2. Bilicki T., Dziecko i wychowanie w pedagogii Jana Pawła II, Impuls, Kraków 2000.
3. Gogacz M., Wokół problemu osoby, Pax, Warszawa 1974.
4. Mounier E., Co to jest personalizm, Znak, Warszawa 1960.
5. Spaemann R., Osoby. O różnicy między czymś a kimś, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.
4. Ewentualne trudne pytania
Uznawanie człowieka za osobę powoduje jego wywyższenie ponad otaczający świat. Przez to człowiek niszczy otaczającą przyrodę.
Człowiek jest osobą, a więc w otaczającym go świecie przyrody jest przez personalistów traktowany jako miara wszelkich rzeczy i podmiot wszelkich praw. Ale personalizm to nie narcyzm i indywidualizm. Bycie osobą oznacza także wezwanie do odpowiedzialności za innych i zaangażowania na rzecz poprawy świata. Wyjątkowość zobowiązuje. Poza tym niszczenie przyrody niszczy też osobę, a więc narusza jego godność. Personalizm oznacza więc troskę o innych i otaczający świat przyrody.
5. Załączniki
1 Por.: Mounier E., Co to jest personalizm, Znak, Warszawa 1960.
2Tamże, str. 250.
3Tamże, str. 225.
4 Por.: R.Buttiglione, Karol Wojtyła i święty Jan od Krzyża, Znak 1991/11 (438).
Wojtyła K., Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, KUL, Lublin 1994
5 Por.: Kozielecki J., Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa 1987.
Obuchowski K., Przez galaktykę potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich, Poznań 1995.
6 Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań 2000, str. 245.