Aronson Elliot - Człowiek - istota społeczna(z txt)

Elliot Aronson (ur. 1932Ď) należy do grona powszechnie znanych amerykańskich psychologów społecznych. Prowadził badania i wykłady z zakresu psychologii społecznej na uniwersytetach: Harvarda, Minnesota, na Uniwersytecie Teksaskim w Austin, a od r. 1976 na Uniwersytecie, Kalifornijskim w Santa Cruz. W roku 1970 uzyskał nagrodę Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego za twórcze badania z zakresu psychologii społecznej, a w r. 1973 - nagrodę za książkę „Człowiek - istota społeczna”. Aronson należy do twórców ruchu znanego jako psychologia humanistyczna. Zajmuje się głównie problematyką badawczą dotyczącą małych grup społecznych i dynamiki ich rozwoju, teorią motywacji oraz problematyką dysonansu poznawczego w zastosowaniu do zagadnień psychologii społecznej. Przy jego współudziale, jako redaktora naukowego i współautora wydano pięciotomowy podręcznik psychologii społecznej (The Handbook of Social Psychology, 1968Ď), monografię poświęconą poznawczej regulacji zachowania (Theories of Cognitive Consistency, 1969Ď) oraz tom rozpraw o kierunkach rozwoju psychologii (Voices of Modern Psychology, 1969Ď). Jest także współautorem pracy pt. „Experimentation in Social Psychology”. PrzedmowaŃ do wydania polskiego Jaki charakter ma napisana przez wybitnego amerykańskiego psychologa społecznego, Elliota Aronsona, książka „Człowiek - istota społeczna?” Tytuł, świadomie zapożyczony przez autora z Arystotelesowskich dociekań nad naturą ludzką, może sugerować pozycję podejmującą problemy filozofii człowieka i rozważania nad uwarunkowaniami i kształtem ludzkich wartości. Może się też nasuwać przypuszczenie, że praca mówi o przekształcaniu się - w trakcie rozwoju historyczno-społecznego - człekokształtnych w gatunek homo sapiens. Faktycznie jednak książka Aronsona zawiera całkiem inne treści, pokazuje mianowicie różne badania z kręgu psychologii społecznej i omawia prawidłowości zachowania się współczesnych ludzi w kontaktach społecznych. Człowiek, zdaniem Aronsona, może być sensownie rozumiany tylko jako istota społeczna, formowana przez społeczne wpływy i sytuacje, nie zaś jako uspołecznione zwierzę, któremu kultura nałożyła w gruncie rzeczy łatwe do zerwania wędzidła. Przekorą autora, a może prawami rynku wydawniczego i potrzebą zwrócenia uwagi potencjalnych nabywców, tłumaczyć można to, że w tytule książki znalazło się „zwierzę społeczne”. Można w tej książce widzieć przede wszystkim wprowadzenie do problematyki psychologii społecznej. W sposób rzetelny, aczkolwiek nie nazbyt pedantyczny, prezentowane są niektóre z ważnych zasad czy praw ustalonych przez psychologię społeczną, omówione wyniki wielu podstawowych badań empirycznych, ujawnione tajniki warsztatu badacza, rekonstruującego i modelującego niektóre zjawiska społeczne w warunkach laboratoryjnych. Po drugie, jest to praca popularyzująca problematykę badawczą i odkrycia psychologii społecznej. Autor omawia m.in. takie zagadnienia, jak: konformizm, uprzedzenia, atrakcyjność, agresja interpersonalna, przedstawiając tę problematykę językiem łatwym do zrozumienia i ukazując, w jakim stopniu potoczone przekonania znajdują oparcie bądź go nie znajdują w systematycznych badaniach z zakresu psychologii społecznej. Wreszcie, w książce Aronsona występują wątki eseistyczne, poświęcone jednak nie dywagacjom o naturze ludzkiej, lecz możliwościom wykorzystania ustaleń psychologii społecznej do objaśnień fundamentalnych problemów życia społecznego. Tak więc autor wyjaśnia nie tylko to, skąd się biorą i na czym polegają uprzedzenia, czy też od czego zależy eskalacja agresji i pomiędzy ludźmi, lecz także poddaje te zjawiska ocenie, zdecydowanie opowiadając się za wartościami humanistycznymi. Książka Elliota Aronsona Człowiek - istota społeczna łączy więc w sobie cechy wprowadzającego w podstawy nauki podręcznika, pracy popularnonaukowej i eseju naukowego z zakresu psychologii społecznej. Takie połączenie niosło, oczywiście, ze sobą ryzyko uproszczeń. Jednakże ogromna wiedza fachowa i kultura intelektualna autora, jak też rzadka umiejętność pisania w sposób prosty o skomplikowanych rzeczach sprawiają, że jego książkę czyta się łatwo, jednocześnie gruntownie poznając elementy współczesnej psychologii społecznej. Przed napisaniem tej pracy (r. 1932Ď) Aronson miał już za sobą bardzo znaczny dorobek naukowy, jako wykładowca psychologii społecznej na Uniwersytecie Harvardzkim, potem na Uniwersytecie Minnesota, wreszcie jako kierownik Ośrodka Badawczego Psychologii Społecznej Uniwersytetu Teksaskiego w Austin. Uzyskał także znaczące wyróżnienia za twórcze badania z zakresu psychologii społecznej i aktywnie uczestniczył w kreowaniu psychologii humanistycznej, stanowiącej w owym czasie tyleż progresywny ruch społeczny, co i koncepcję uprawiania badań psychologicznych. Przy jego współudziale, jako redaktora naukowego i współautora, wydano pięciotomowy podręcznik psychologii społecznej (The Handbook of Social Psychology, 1968Ď), monografię poświęconą poznawczej regulacji zachowania (Theories of Cognitive Consistency, 1968Ď) i tom opracowań o kierunkach rozwoju psychologii (Voices of Modern Psychology, 1969Ď). ¬* * *¦ Czym właściwie zajmuje się psychologia społeczna? Nie zamierzamy w odpowiedzi na to pytanie podejmować systematycznej dyskusji nad definicjami psychologii społecznej - nie robi tego zresztą w swojej książce Elliot Aronson - ale przed lekturą prezentowanych w pracy poglądów warto mieć nieco szerszy punkt widzenia. W różnych próbach określania przedmiotu tej dyscypliny zazwyczaj powtarzają się dwa elementy. Pierwszy z nich zawiera się w pojęciu sytuacji społecznej, drugi natomiast - w pojęciu wpływu czy oddziaływania sytuacji społecznej na jednostkę. Zakres i sposób ujmowania każdego z tych pojęć są różne u różnych autorów. Tradycyjnie przyjmuje się, zgodnie z koncepcją Gordona W. Allporta (1Ď), że psychologia społeczna bada wpływ obecności ludzi na procesy psychiczne i zachowanie się jednostki. Inaczej mówiąc, psychologia społeczna stara się opisać i wyjaśnić, w jaki sposób takie procesy, jak spostrzeganie, myślenie i uczucia oraz zachowanie się zmieniają się w sytuacjach społecznych. Sytuację społeczną utożsamia się z obecnością innych ludzi, z ich bezpośrednimi i symbolicznymi interakcjami. Przyjmuje się nieraz, iż sam fakt wyobrażenia sobie przez jednostkę, że inne osoby mogą się pojawić, konstytuuje sytuację społeczną w sensie psychologicznym. Według Leonarda Berkowitza (2Ď) psychologia społeczna ogniskuje swoje wysiłki badawcze na poznaniu reakcji jednostki na bodźce o charakterze społecznym, czyli na obecność innych ludzi, ich aktywność, wytwory ich pracy, jak też wszelkie symbole o charakterze społecznym. Również zdaniem Stanisława Miki (3Ď) psychologia społeczna zajmuje się badaniem procesów psychicznych i zachowania się ludzi, którzy znajdują się w sytuacjach społecznych. Sytuacja społeczna jest w tej koncepcji rozumiana bardzo szeroko, obejmuje bowiem zarówno ludzi (jako jednostki, jako grupy, jako elementy instytucji i organizacji), jak i wszelkie materialne i niematerialne wytwory działalności człowieka (mowa, normy społeczne, ideologia). Na zarysowanym tle poglądy Elliota Aronsona w sprawie psychologii społecznej, jego wskazania, czym owa dyscyplina powinna się zajmować i w jaki sposób ma uprawiać badania, prezentują odmienne, specyficzne podejście. Wprawdzie Aronson zastrzega się, że nie zamierza w omawianej książce podejmować systematycznej dyskusji nad definicjami psychologii społecznej, niemniej wyraźnie opowiada się za pewnym rozumieniem przedmiotu tej dyscypliny. Przedmiotem studiów psychologii społecznej jest według Aronsona wpływ społeczny, zachodzący w sytuacjach socjopsychologicznych. Ogólnie biorąc, przez sytuację socjopsychologiczną, jak można wnosić z podawanych w książce przykładów i prowadzonych analiz, rozumie się każdą interakcję ludzi. Jest to znaczne zawężenie w stosunku do poprzednio przedstawionych określeń sytuacji społecznej, eliminujące z tego obszaru zarówno subiektywne wyobrażenia o innych, jak i znaczną klasę wytworów społecznej działalności. Wpływ społeczny oznacza natomiast zjawisko czy proces zachodzący pomiędzy osobami, a jego wyrazem są zmiany przekonań i zachowania się tych osób, wynikające z faktu interakcji. W tym wypadku akcent położony jest nie na reakcję jednostki wobec innych ludzi, lecz na sam fakt wpływu, a zatem na zjawisko czy proces, które można opisywać tylko w kategoriach relacji. Inaczej mówiąc, psychologia społeczna opisuje i objaśnia prawidłowości odnoszące się do tego, jak jedni ludzie wpływają na przekonania i zachowanie się innych, czy to w sposób zamierzony, czy też przez samą swą obecność. Psychologia społeczna stara się określić, na czym ów wpływ polega i jakie jego rodzaje można wyodrębnić, dzięki jakim procesom psychologicznym dokonuje się, a także jakie czynniki i okoliczności określają efektywność i trwałość wpływu społecznego. Ze zjawiskiem wpływu społecznego mamy do czynienia zarówno wówczas, gdy dwoje podobających się sobie ludzi układa plany wspólnej wycieczki, jak też w sytuacji ofiarowania własnemu dziecku imieninowego prezentu; w sytuacji zabierania głosu na zebraniu i krytycznego wypowiadania się o tezach oponenta; wreszcie, przy oglądaniu dziennika telewizyjnego i słuchaniu przekazywanych informacji, opinii, komentarzy. Przebieg dyskusji w kolektywie, prowadzącej do ustalania programów działania i celów do osiągnięcia, czy będą to konkretne i bliskie zadania, czy też odległe zamierzenia o wielkiej wadze społecznej - również może być analizowany w kategoriach wpływu społecznego. Przyjęta przez Aronsona w niniejszej książce koncepcja psychologii społecznej akcentuje autonomię przedmiotu badawczego tej dyscypliny. W tym ujęciu psychologia społeczna przestaje być wersją psychologii ogólnej, jest natomiast nauką o interakcjach i o czynnikach określających ich następstwa, wyrażające się w przekonaniach i zachowaniu poszczególnych osób. Wiedza z zakresu psychologii społecznej odnosi się do mechanizmów i uwarunkowań funkcjonowania jednostek w tym sensie, że stanowi podstawę do wyjaśniania i przewidywania zachowania się poszczególnych ludzi w określonych sytuacjach socjopsychologicznych. Tak więc, zainteresowania psychologii społecznej koncentrują się w gruncie rzeczy na jednostce, nie zaś na zjawiskach czy procesach społecznych, aczkolwiek wiedza o podstawowych prawach rozwoju społecznego stanowi zasadniczą przesłankę dla szerszych rozważań nad zachowaniem się ludzi. Innym aspektem dyskusji nad specyfiką psychologii społecznej są kwestie związane z metodami badawczymi. Również to zagadnienie wymaga obszerniejszego komentarza, bowiem sugestie na ten temat zawarte w książce Aronsona reprezentują specyficzny punkt widzenia. Poza tym takie pojęcia, jak metoda badawcza, technika badania, postępowanie badawcze, używane są w rozmaitym znaczeniu, dobrze więc będzie przyjrzeć się nieco dokładniej temu, co naprawdę rozumie Aronson, mówiąc o postępowaniu badawczym w psychologii społecznej. W psychologii społecznej, zgodnie z koncepcją Stanisława Miki (4Ď), należy odróżniać metody badawcze, rozumiane jako ogólne sposoby postępowania, które prowadzą do gromadzenia odpowiednich danych i weryfikacji hipotez, oraz techniki badawcze, służące do gromadzenia konkretnych danych. Tak więc, metoda eksperymentu laboratoryjnego lub metoda obserwacji, istotnie różniące się ogólnymi założeniami, mogą być zastosowane do badania tych samych zjawisk interesujących psychologa społecznego. Bardzo ważnym czynnikiem różnicującym metody badawcze jest stopień, w jakim badane zjawisko czy proces podlegają kontroli: w przypadku obserwacji badane zjawisko występuje zwykle w swych naturalnych uwarunkowaniach, w przypadku zaś eksperymentu pojawia się ono i jest zmieniane w warunkach z góry określonych i znanych. Na takim tle można dokładniej charakteryzować konkretne metody badawcze stosowane w psychologii społecznej i opisywać poszczególne techniki. Innym wariantem porządkowania wiedzy o metodach badawczych stosowanych w psychologii społecznej jest wprowadzenie podziału na dwa typy badań, mianowicie odróżnianie badań korelacyjnych i badań eksperymentalnych, przyjęte m.in. w podręczniku L. Berkowitza (5Ď). Podział taki uwzględnia właściwości pastawionego pytania badawczego oraz rodzaj manipulacji dokonywanych w trakcie prowadzenia badań i opracowywania wyników. Jeśli prowadzona eksploracja ma pokazać, czy i w jakim stopniu dwa lub więcej czynniki (w języku metodologii nazywane zmiennymi) współwystępują z sobą, to takie badanie będzie określone jako korelacyjne. Jeśli więc określamy np. zależność pomiędzy ilością czasu spędzonego na oglądaniu programów telewizyjnych przez członków rodziny a częstością pojawiania się konfliktów w rodzinie, to tego typu badanie nazwiemy korelacyjnym. Wykrycie pozytywnego lub negatywnego współwystępowania zmiennych i wskazanie siły występującego związku nie implikuje jednak zależności przyczynowej pomiędzy badanymi zjawiskami. Tak więc wykazanie, że w rodzinach oglądających wiele programów telewizyjnych pojawia się mniej konfliktów, nie oznacza, że telewizja „łagodzi obyczaje” i czyni ludzi mniej wybuchowymi; może się okazać, że rodziny zainteresowane telewizją odznaczały się znacznie spokojniejszym stylem życia jeszcze przed nabyciem odbiornika. Badaniami eksperymentalnymi nazywa się w omawianej konwencji poszukiwanie zależności przyczynowo-skutkowej poprzez systematyczne, z góry określone manipulacje jedną ze zmiennych i rejestrowanie pojawiających się wówczas następstw w drugiej zmiennej. Podstawowym i niezbędny na założeniem modelu eksperymentalnego jest uznanie, iż wszelkie pozostałe czynniki (zmienne) nie podlegają modyfikacjom. Ustalenie, jakie czynniki mają się zmieniać i w jaki sposób oraz jakie czynniki mają mieć stałe wartości, stanowi złożone zadanie do wykonania w czasie planowania eksperymentu. Jeśli staramy się np. wykazać, jaki wpływ ma podobieństwo postaw na natężenie kar zastosowanych przez jednego z partnerów w pewnej sytuacji, to w eksperymentalnym modelu badawczym należy przede wszystkim zapewnić, aby poczucie podobieństwa było ściśle określone. Należy także zapewnić dokładny pomiar natężenia karania i wówczas, wiedząc, że pozostałe czynniki były stałe, możemy wykazać, w jakim stopniu pierwsza ze zmiennych określa drugą. Przedstawione uwagi stanowią niezbędne tło dla zlokalizowania stanowiska Elliota Aronsona w sprawie metod badawczych psychologii społecznej. Pojęcie „badanie” bądź „postępowanie badawcze” ma w pracy człowiek - istota społeczna szczególne znaczenie. Badaniem czy postępowaniem badawczym nazywa autor zabiegi i manipulacje prowadzące do ustalania i wyjaśnienia zależności implikowanych przez istniejące twierdzenia i teorie oraz weryfikujące założenia wyprowadzone z potocznej obserwacji zjawisk. Opis zdarzeń i rejestrowanie zachowania się ludzi w sytuacjach naturalnych zawsze cechują się małym - zdaniem Aronsona - stopniem precyzji. Obserwacja zdarzeń i zachowania ma wątpliwą wartość dowodową dla weryfikacji twierdzeń i wykrywania podstawowych praw, nie zapewnia bowiem kontroli występujących zmiennych. Wymóg powtarzalności i kontroli spełnia wyłącznie badanie typu eksperymentalnego, zwłaszcza eksperyment laboratoryjny, i autor przyjmuje, iż takie właśnie podejście stanowi jedyny sposób weryfikacji twierdzeń naukowych psychologii społecznej. Zdaniem Aronsona, prawdziwie naukowa psychologia społeczna - to eksperymentalna psychologia społeczna. Rygoryzm metodologiczny Elliota Aronsona ogranicza obszar zainteresowań badawczych psychologii społecznej. Przede wszystkim wszelkie prace podejmujące genetyczną analizę społecznego funkcjonowania ludzi nie mogą spełniać postulatu badań typu eksperymentalnego. Eksperymentalnie nie sposób np. badać, jak uprzedzenia i postawy powstają w trakcie wychowania. Ponadto, prowadzenie badań wyłącznie na laboratoryjnych analogach sytuacji prowadziłoby do atomizacji zjawisk mających złożoną naturę. Psychologii społecznej nie zależy przecież na bezbłędnym i dokładnym przewidywaniu zachowania się ludzi w laboratorium, ale przeciwnie, twierdzenia formułowane przez tę dziedzinę nauki spełniają swoją rolę dopiero wówczas, gdy dobrze objaśniają funkcjonowanie ludzi w realnych sytuacjach socjopsychologicznych. Podobny postulat głosi zresztą również Aronson, kiedy mówi, iż podstawowym źródłem pytań badawczych psychologii społecznej jest uważna obserwacja otaczającego świata i refleksja nad naturalnymi zdarzeniami. Z jego własnych rozważań wynika również, że odkrycia psychologii społecznej W ostatecznej instancji sprawdzają się, bądź nie, w konfrontacji z realnymi sytuacjami socjopsychologicznymi. Szersze rozważania na temat przedmiotu i metod badawczych psychologii społecznej mają cel dydaktyczny. Aronson napisał swoją książkę z intencją, że będzie służyła przede wszystkim studentom, dostarczając im informacji z zakresu psychologii społecznej i zachęcając ich do naukowej fascynacji problematyką podejmowaną przez tę dziedzinę wiedzy. Warto więc wiedzieć, że istnieją również inne, niż przedstawiona, wersje obrazu psychologii społecznej. ¬* * *¦ Na zakończenie wróćmy do ogólniejszych refleksji, pojawiających się przy lekturze książki Aronsona. Jest całkiem oczywiste, że książka ta, przybliżając czytelnikowi psychologię społeczną i pobudzając jego zainteresowanie badaniami z tego zakresu, nie zastąpi jednak systematycznego podręcznika. Z drugiej strony, ze względu na zawarte w niej treści i sposób prezentowania materiału, będzie ona miała niewątpliwie ważne znaczenie dla rozwoju kultury psychologicznej, pomagając w rozumieniu relacji występujących pomiędzy ludźmi i w poznawaniu prawidłowości oddziaływań społecznych. Wiedza z zakresu psychologii społecznej umożliwia nie tylko racjonalną analizę ustosunkowań i wpływów społecznych, lecz także pozwala przewidywać następstwa różnych zdarzeń dla społecznego zachowania się ludzi. Ma więc ona ważne znaczenie dla tych wszystkich, których działalność wiąże się bezpośrednio bądź pośrednio z kierowaniem innymi ludźmi oraz z kształtowaniem stosunków międzyludzkich. Z tego względu książkę Elliota Aronsona można bez wahania rekomendować nie tylko zawodowym psychologom, socjologom, pedagogom, lecz także twórcom i organizatorom kultury, ekonomistom i organizatorom produkcji, dziennikarzom i działaczom związanym ze środkami masowej informacji, administratorom życia społecznego i politykom. W każdym jednak wypadku jest to zachęta do refleksyjnej i krytycznej lektury „Człowieka - istoty społecznej”, nie zaś do biernej aprobaty twierdzeń, koncepcji czy zaleceń zawartych w tej pracy. Zwróćmy przede wszystkim uwagę na fakt, że zgodnie ze świadomym zamiarem autora cel tej pracy nie ogranicza się do pokazania wybranych problemów i warsztatu badawczego psychologii społecznej. Elliot Aronson stara się wykazać użyteczność wiedzy z zakresu psychologii społecznej dla objaśniania problemów społecznych dręczących współczesny świat. W warstwie faktograficznej książki otrzymujemy z jednej strony wyniki badań prowadzonych w laboratoriach psychologów społecznych, z drugiej zaś - przykłady ilustrujące rzeczywiste problemy społeczne. Powstaje więc uzasadnione pytanie - po pierwsze, z jakiego świata czerpie autor swoje obserwacje dotyczące problemów społecznych, które następnie analizuje w świetle psychologii społecznej, a po drugie - w jakim stopniu ten właśnie poziom wyjaśniania zjawisk społecznych o wielkiej wadze jest wystarczający i zasadny. Czytając książkę Aronsona, łatwo możemy zauważyć, że wiele podnoszonych w niej problemów stanowi odzwierciedlenie problemów nurtujących współczesne społeczeństwo amerykańskie. Gdy przedmiotem analizy są takie np. kwestie, jak moralne następstwa wojny wietnamskiej, wysiłki podejmowane w celu doprowadzenia do desegregacji rasowej w szkolnictwie, uprzedzenia etniczne i wynikające z nich napięcia społeczne, gwałtowne narastanie przestępczości i agresji wśród młodego pokolenia, starania o rozwiązanie sprawy ubezpieczeń społecznych - to nie ma wątpliwości, iż chodzi o zjawiska charakteryzujące odmienną od naszej rzeczywistość społeczną. Portret specyficznie amerykańskiego świata społecznego zaznacza się również w przykładach, które pokazują zachowanie się ludzi bardziej lub mniej bezpośrednio związane ze sferą uznawanych tam wartości. W świecie, o którym mówi Aronson, towarem siały się nie tylko elegancko opakowane płatki owsiane i prywatne stacje telewizyjne, lecz na podobnej zasadzie funkcjonuje wyczyn sportowy czy informacja prasowa, a sukces życiowy jest jednoznacznie skojarzony z osiągnięciami indywidualnymi, rzadko uwzględniającymi szersze dobro społeczne. Świat społeczny dostarczający autorowi przesłanek do stawiania pytań badawczych i do refleksji obywatelskich, a nie tylko poznawczych, opiera się na innych zasadach i kieruje innymi prawami, niż to ma miejsce w naszym społeczeństwie. Odmienność ta dotyczy zarówno podstawowych wymiarów systemu społecznego, jak też wytworzonych przez niego wartości i norm regulujących zachowanie się ludzi. W związku z tym wiele obserwacji, tez i koncepcji zawartych w niniejszej książce ma ograniczoną użyteczność w naszych warunkach. Odpowiedź na drugie z wysuniętych pytań, mianowicie sprawa wykorzystania wiedzy socjopsychologicznej do wyjaśniania zjawisk społecznych, wymaga kilku ustaleń. Jeżeli przedmiotem analizy są ustosunkowania społeczne występujące pomiędzy ludźmi i psychologiczne prawidłowości wpływu społecznego, to pojęcia psychologii społecznej i wypracowane przez tę dyscyplinę założenia dobrze nadają się do tego celu. Psychologiczne objaśnianie społecznego funkcjonowania ludzi jest niewątpliwie ważną przesłanką do rozumienia i przewidywania różnych zjawisk i zdarzeń społecznych, w których uczestniczą ludzie. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że badania i dociekania socjopsychologiczne koncentrują się w gruncie rzeczy na zachowaniu się człowieka w aktualnej sytuacji bądź na opisie i wyjaśnianiu mechanizmów sterujących owym zachowaniem, a formujących się w trakcie rozwoju osobniczego. Nawiasem mówiąc, Elliot Aronson, jak to już pokazaliśmy poprzednio, ogranicza swoje zainteresowania badawcze tylko do pierwszego z powyżej zasygnalizowanych problemów. Stwierdzenia dokonane przez psychologię społeczną nie dają zatem wystarczającego wglądu w podstawowe uwarunkowania szeroko rozumianego rozwoju społecznego i w procesy tworzenia się struktur społecznych. Dla rozstrzygania tego rodzaju problemów niezbędna wydaje się z jednej strony perspektywa historyczna, z drugiej zaś - przyjęcie podstawowego założenia o ekonomicznych uwarunkowaniach przemian społecznych i egzystencji człowieka. W pracy człowiek - istota społeczna sygnalizowane są ważne problemy społeczne, jednakże ich analiza nie wykracza poza kategorie socjopsychologiczne. Rzecz nie w tym, aby psychologowie społeczni, wypowiadając się o zjawiskach socjopsychologicznych, posługiwali się językiem i metodami charakterystycznymi dla innych dyscyplin nauki, ale skoro już podejmują rozważania na temat źródeł i mechanizmów przemian społecznych, nie powinni pomijać pozapsychologicznych aspektów i uwarunkowań tych przemian. Elliot Aronson jest wnikliwym obserwatorem zdarzeń społecznych i trafnie oddziela rzeczy ważne od drugorzędnych, jednakże, ograniczając się do socjopsychologicznej perspektywy, traci czasami z pola widzenia bardziej podstawowe procesy, determinujące życie społeczne. Z pewnym zdziwieniem dochodzi np. do wniosku, że desegregacja rasowa w szkolnictwie amerykańskim wymaga określonych decyzji ustawodawczych i konsekwentnej ich realizacji w praktyce społecznej, nie zaś modyfikowania postaw środkami socjopsychologicznymi, a rozważając socjotechniczne warunki skutecznego uodporniania żołnierzy amerykańskich na ideologię komunistyczną, nie bierze pod uwagę faktu, że atrakcyjność tej ideologii może mieć całkiem inne źródła niż słowami zapisane informacje, że jej akceptacja może być wynikiem bezpośredniej obserwacji zmian dokonujących się w świecie współczesnym. Parafrazując własny komentarz autora, moglibyśmy powiedzieć, że patrzy on na otaczający go świat przez okno domu, który w tym świecie został wybudowany. Adam Frączek Podziękowania Na tytułowej stronie figuruje moje nazwisko jako jedynego autora tej książki. Z pewnością jest prawdą, że to ja napisałem wszystkie zawarte w niej słowa i wykonałem większość pracy myślowej przy ich produkowaniu. Jeśli więc są w książce jakieś głupstwa, to pochodzą one ode mnie, a jeśli coś, co przeczytasz na tych stronach, rozgniewa cię, to ja właśnie jestem osobą, którą powinieneś zwymyślać. Jednocześnie chcę wyznać, że nigdy nie robię niczego zupełnie samodzielnie: wielu ludzi wniosło swą wiedzę i swoje myśli do mej fabryki słów, chciałbym więc skorzystać z tej sposobności, aby podziękować im za ich szczodrą pomoc. Szczególną pomoc okazały mi Vera Aronson i Ellen Berscheid. Starannie przejrzały rękopis, strona po stronie i wiersz po wierszu, czyniąc liczne uwagi i sugestie, które miały znaczny wpływ na ostateczny kształt tej książki. Co więcej, ich entuzjazm dla całego przedsięwzięcia był zaraźliwy i pomagał mi wygrzebywać się z licznych nawrotów „pisarskiej desperacji”. Wielu ludzi wniosło do tej książki wartościowe idee i sugestie. Trudno byłoby wymienić wszystkich, lecz ci, których wkład był największy, to: Nancy Aston, Leonard Berkowitz, David Bradford, John Darley, Richard Easterlin, Jonathan Freedman, James Freel, Robert Helmreich, Michael Kahn, John Kaplan, Judson Mills i Jev Sikes. Podziękowania należą się także paniom: Judy Hilton i Faye Gibson, które wielokrotnie przepisywały na maszynie różne wersje rękopisu, tak jakby naprawdę sprawiało to im przyjemność, Lynowi Ellisorowi, który opracowywał cierpliwie noty bibliograficzne, oraz Williamowi Ickesowi, który sporządził indeksy. Większą część tej książki napisałem wówczas, gdy gościłem w Ośrodku Badawczym Nauk Behawioralnych (Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences) w Stanford w Kalifornii, i jestem głęboko wdzięczny personelowi tej wspaniałej instytucji za zapewnienie mi wolnego czasu oraz wszelkich udogadnień. Na koniec miło mi stwierdzić, że mój przyjaciel i mistrz, Leon Festinger, nie miał bezpośrednio do czynienia z tym rękopisem: Nigdy go nie przeczytał, i o ile wiem, nie wiedział nawet, że nad nim pracuję. Jest on jednak odpowiedzialny za powstanie tej książki. Mógłbym powiedzieć, że nauczył mnie wszystkiego, co wiem o psychologii społecznej, lecz to byłoby kłamstwem. Nauczył on mnie czegoś znacznie bardziej wartościowego, a mianowicie - jak odkrywać rzeczy, o których istnieniu nie wiedziałem ani ja, ani zapewne nikt inny. Elliot Aronson Marzec 1972 Dlaczego napisałem tę książkę? W roku 1970¬8¦71 zostałem zaproszony na roczny pobyt do Ośrodka Badawczego Nauk Behawioralnych w Stanford w Kalifornii. W ciągu tego roku udzielano mi wszelkiej pomocy i zachęty, pozwolono mi robić wszystko, na co bym miał ochotę, i zapewniono, że nie będę odpowiedzialny za nic przed nikim. Tam właśnie, na pięknym wzgórzu, położonym w odległości ok. 50 km od San Francisco (mojego ulubionego miasta), mając przed sobą cały rok, aby robić to, czego dusza zapragnie, postanowiłem napisać tę książkę. Dlaczego przebywając w tak pięknej okolicy i tak blisko pokus San Francisco, zamknąłem się w czterech ścianach i pisałem książkę? Nie dlatego chyba, abym był pomylony, i nie dlatego również, że potrzebowałem pieniędzy. Jeśli istniał jakiś konkretny powód, który skłonił mnie do napisania tej książki, to jest nim zapewne fakt, że pewnego razu uderzyły mnie moje własne słowa, wypowiedziane do dużej grupy studentów Ii roku, że psychologia społeczna jest nauką młodą; słowa te sprawiły, że poczułem się nagle podobny do tchórza. Postaram się to wyjaśnić. My, psychologowie społeczni, lubimy mówić, że psychologia społeczna jest nauka młodą - i rzeczywiście jest to młoda nauka. Oczywiście, już co najmniej od czasów Arystotelesa wnikliwi obserwatorzy dzielili się interesującymi spostrzeżeniami i wysuwali fascynujące hipotezy w odniesieniu do zjawisk społecznych, lecz owe spostrzeżenia i hipotezy nie były poważnie i naukowo sprawdzane aż do Xx wieku. O ile mi wiadomo, pierwszy eksperyment z zakresu psychologii społecznej przeprowadził Triplett w r. 1897 (badał on wpływ współzawodnictwa na wykonanie danej czynności), lecz eksperymentalna psychologia społeczna wystartowała naprawdę dopiero pod koniec lat trzydziestych naszego stulecia, głównie z inspiracji Kurta Lewina i jego utalentowanych uczniów. Interesujące jest również, że chociaż Arystoteles jako pierwszy sformułował ok. 350 r. p.n.e. niektóre podstawowe zasady społecznego oddziaływania i przekonywania, to jednak dopiero w połowie Xx w. zasady te sprawdził eksperymentalnie Carl Hovland wraz ze swymi współpracownikami. Jednakże z drugiej strony stwierdzenie, że psychologia społeczna jest nauką młodą, stanowi coś w rodzaju wykrętu: jest to pewien sposób usprawiedliwiania się przed ludźmi, aby nie oczekiwali od nas zbyt wiele. Może to być zwłaszcza z naszej strony sposób uchylania się od przyjęcia odpowiedzialności w zakresie stosowania naszej wiedzy do rozwiązywania problemów świata, w którym żyjemy, i nieodłącznie związanego z tym ryzyka. W tym sensie oświadczanie, że psychologia społeczna jest nauką młodą, może być niedalekie od stwierdzenia, że nie jesteśmy jeszcze gotowi, aby powiedzieć coś ważnego, użytecznego czy (jeśli czytelnik wybaczy mi posłużenie się tym nadużywanym słowem) istotnego. Celem tej książki jest ukazanie bez osłonek (choć czynię to z pewnym niepokojem), jakie znaczenie mogą mieć badania z zakresu psychologii społecznej w odniesieniu do niektórych problemów dręczących współczesne społeczeństwo. Większość danych omawianych w tym tomie oparto na wynikach eksperymentów, natomiast większość ilustracji i przykładów zaczerpnąłem z problemów społecznych aktualnie występujących w Stanach Zjednoczonych - takich, jak uprzedzenia, propaganda, wojna, alienacja, agresja, zamieszki i wstrząsy polityczne. Ta dwoistość odzwierciedla dwa moje osobiste przeświadczenia - przeświadczenia, które troskliwie pielęgnuję. Pierwsze - że metoda eksperymentalna jest najlepszym sposobem zrozumienia złożonego zjawiska. Jest truizmem w nauce stwierdzenie, że jedyna droga wiodąca do prawdziwego poznania świata polega na odtworzaniu go - innymi słowy, aby naprawdę zrozumieć, „co powoduje co”, nie - możemy ograniczać się do samej tylko obserwacji, lecz musimy wytworzyć pierwsze „co”, jeśli chcemy być pewni, że naprawdę spowodowało ono drugie „co”. Zgodnie z drugim moim przeświadczeniem, jedynym sposobem zdobycia pewności, że związki przyczynowe odkryte w laboratorium są prawdziwe, jest przeniesienie ich z laboratorium do świata realnego. Tak więc, jako naukowiec, lubię pracować w laboratorium; jednakże jako obywatel lubię także mieć okna, przez które mogę wyjrzeć na świat. Okna, oczywiście, funkcjonują w obu kierunkach: często hipotezy wyprowadzamy właśnie z życia codziennego. Najlepiej można sprawdzać te hipotezy w sterylnych warunkach laboratorium; aby zaś uchronić nasze idee od wyjałowienia, staramy się nasze odkrycia laboratoryjne „wyprowadzać” z powrotem przez to okno na zewnątrz, aby przekonać się, czy dadzą się one utrzymać w świecie rzeczywistym. U podstaw tego wszystkiego tkwi moje przekonanie, że psychologia społeczna jest niezwykle ważną nauką i że psychologowie społeczni mogą odegrać znaczącą rolę w uczynieniu świata miejscem bardziej nadającym się do życia. Istotnie, w bardziej podniosłych momentach skłonny jestem żywić w skrytości przekonanie, iż psychologowie społeczni znajdują się w szczególnie uprzywilejowanej pozycji pod względem możliwości wywierania głębokiego i korzystnego wpływu na nasze życie, a to dzięki coraz lepszemu poznawaniu i rozumieniu takich ważnych zjawisk, jak konformizm, przekonywanie, uprzedzenia, miłość i agresja. Teraz, kiedy moje pielęgnowane w skrytości przekonanie przestało już być tajemnicą, mogę tylko obiecać, że nie będę starał się „wciskać” go czytelnikowi na dalszych stronicach książki. Przeciwnie, czytelnikowi pozostawię rozstrzygnięcie, po przestudiowaniu tego tomu, czy psychologowie społeczni odkryli lub mogą kiedykolwiek odkryć coś użytecznego - nie mówiąc już o czymś niezwykle ważnym. Nie jest to gruby tom - i nie jest takim celowo. Książka ta jest pomyślana jako krótkie wprowadzenie do świata psychologii społecznej, nie zaś jako encyklopedyczny katalog badań i teorii. Ponieważ zdecydowałem, iż nie będzie nazbyt obszerna, musiałem dokonywać selekcji. Tak więc pewnych tradycyjnych tematów postanowiłem w ogóle nie uwzględniać, a ponadto nie wchodziłem zbyt drobiazgowo w te tematy, które zdecydowałem się omówić. Z tego powodu książka była trudna do napisania. Musiałem być w niej bardziej „komentatorem” niż „sprawozdawcą”. Na przykład wielu sporów nie opisałem w całej ich rozciągłości, lecz wyrażałem raczej swoją własną o nich opinię. Dokonałem oceny (mam nadzieję - w sposób uczciwy) tego, co najwierniej obrazuje stan: rozważanej gałęzi wiedzy w r. 1932 - i przedstawiłem to tak jasno, jak tylko umiałem. Decyzję taką podjąłem z myślą o studentach - dla nich bowiem napisana została ta książka, nie zaś dla moich kolegów. Jeśli przez 15 lat prowadzenia wykładów nie nauczyłem się niczego innego, to w każdym razie nauczyłem się tego, że chociaż szczegółowa prezentacja wszystkich stanowisk jest użyteczna (a niekiedy nawet fascynująca) dla kolegów wykładowców, to jednak nie potrafi ona rozpalić studentów. Studenci pytają nas, która godzina, a my na to pokazujemy im mapę przedstawiającą różne strefy czasu na całym świecie, zapoznajemy ich z historią pomiaru czasu od wynalezienia zegara słonecznego do supernowoczesnych urządzeń pomiarowych (accutron Bulova), wreszcie opisujemy szczegółowo budowę zegarka naręcznego. Zanim skończymy, znika już całe ich zainteresowanie pytaniem. Nie ma nic bezpieczniejszego od przedstawienia wszystkich stron wszelkich zagadnień, lecz niewiele jest rzeczy nudniejszych. Chociaż więc omawiałem zagadnienia kontrowersyjne, nie wahałem się wyciągać wniosków. Krótko mówiąc, starałem się być zwięzłym, nie będąc stronniczym, i próbowałem przedstawić złożone zagadnienia prosto i jasno, bez nadmiernych jednak uproszczeń. Tylko czytelnik może rozstrzygnąć, w jakiej mierze udało się mi osiągnąć każdy z tych celów. Rozdział 1.Ń Co to jest psychologiaŃ społeczna? O ile nam wiadomo, Arystoteles jako pierwszy sformułował podstawowe zasady społecznego oddziaływania i przekonywania. Prawdopodobnie jednak nie on pierwszy zauważył, że człowiek jest zwierzęciem społecznym czy istotą społeczną (Autor posługuje się określeniem „social animal” (dosłownie: zwierzę społeczne). Jest to angielski odpowiednik terminu występującego w dziełach Arystotelesa. Biorąc pod uwagę głęboko humanistyczną treść książki Aronsona, jego sposób myślenia o człowieku, trafniejsze wydaje się określenie „istota społeczna” (przyp. tłum. i red. nauk.).) ani też nie był pierwszym, którego zadziwiła prawdziwość tego twierdzenia, zaskakującego jednocześnie swą banalnością i płytkością. Chociaż z pewnością jest prawdą, że człowiek jest istotą społeczną, to samo dotyczy przecież mnóstwa innych zwierząt, od mrówek i pszczół aż do różnych gatunków małp. Co więc oznacza stwierdzenie, że człowiek jest „istotą społeczną”? Przypatrzmy się kilku konkretnym przykładom. Student imieniem Sam i jego czterej koledzy oglądają w telewizji kandydata na prezydenta, wygłaszającego przemówienie wyborcze. Kandydat ten, wywarł na Samie korzystne wrażenie; ze względu na swą szczerość podoba mu się bardziej niż kandydat przeciwnej partii. Po skończeniu przemówienia jeden z kolegów stwierdza, że zraził się do tego kandydata - uważa go za pełnego fałszu i zakłamania i woli jego rywala. Wszyscy pozostali koledzy chętnie przyznają mu rację. Sam wygląda na zaskoczonego i trochę zaniepokojonego. W końcu mamrocze do swych znajomych: „Sądzę, że nie okazał się on tak szczery, jak można się było po nim spodziewać”. W Ii klasie szkoły, podstawowej nauczycielka pyta: „Ile to będzie - sześć dodać dziewięć dodać cztery dodać jedenaście?” Dziewczynka w trzecim rzędzie zastanawia się nad pytaniem przez kilka sekund, waha się, podnosi niezdecydowanie rękę, a wezwana do odpowiedzi mówi niepewnie: „Trzydzieści?” Nauczycielka potakuje, uśmiecha się do niej, mówi: „Bardzo dobrze, Peggy” i przykleja jej złotą gwiazdę na czole. Następnie pyta klasę: „Ile to będzie - siedem dodać cztery dodać osiem dodać trzy dodać dziesięć?” Nie czekając ani chwili, Peggy zrywa się z miejsca i woła: „Trzydzieści dwa!”. Czteroletni chłopczyk dostał na urodziny bębenek. Pobawił się nim przez kilka minut, po czym odłożył zabawkę na bok i przez kilka tygodni nie zwracał wcale na nią uwagi. Pewnego dnia przyszedł w odwiedziny kolega i wziął bębenek, chcąc się nim pobawić. Nagle mały „właściciel” wyrywa bębenek z rąk swego kolegi i zaczyna bębnić zapamiętale, tak jakby to zawsze była jego ulubiona zabawka. Dziesięcioletni chłopiec co dzień „pochłania” dwa talerze płatków owsianych, ponieważ na ich opakowaniu mistrz olimpijski w dziesięcioboju zachwala ten produkt, informując, że swoje sukcesy sportowe zawdzięcza po części spożywaniu owsianki tej właśnie marki. Mary skończyła właśnie 9 lat. Na urodziny dostała w prezencie „Zosię Gosposię” - komplet przyborów do pieczenia i gotowania wraz „z własną małą kuchenką”. Rodzice Mary wybrali ten prezent, ponieważ dziewczynka zdaje się bardzo interesować sprawami kulinarnymi i zawsze pomaga mamie nakrywać do stołu, przygotowywać posiłki i sprzątać mieszkanie. „Czy to nie cudowne - powiedział ojciec Mary - że ona, mając 9 lat, interesuje się już prowadzeniem domu? Małe dziewczynki muszą chyba mieć gospodarowanie zaprogramowane w swych genach. Ci zwolennicy ruchu wyzwolenia kobiet sami nie wiedzą, co mówią”. Po tragedii, jaka wydarzyła się w r. 1970 na uniwersytecie stanowym w Kent (Ohio), gdzie funkcjonariusze Gwardii Narodowej stanu Ohio zastrzelili czterech studentów, nauczycielka szkoły średniej w Kent stwierdziła, że zabici studenci zasłużyli na śmierć - chociaż dobrze zdawała sobie sprawę z faktu, że co najmniej dwoje z nich nie brało udziału w demonstracji, lecz szło spokojnie przez teren uniwersytetu w czasie, gdy rozpoczęła się strzelanina. „Każdy, kto na ulicach miasta takiego jak Kent pojawia się z długimi włosami, w brudnej odzieży lub boso, zasługuje na to, żeby go zastrzelono” (1) Gospodyni domowa, która przez całe swoje życie mieszka w małym miasteczku w Montanie, nigdy nie miała żadnej styczności z prawdziwymi, żywymi Murzynami, ale „wie”, że są oni niezaradni, leniwi i rozpustni. Jednakże zachodzą zmiany. George Woods jest Murzynem. Gdy przed trzydziestu kilku laty mieszkaliśmy obaj w pewnej miejscowości w stanie Massachusetts, uważał on siebie za „kolorowego” chłopca, za kogoś gorszego od swych białych kolegów. Było wiele powodów takiego samopoczucia. Fakt, że biała społeczność traktowała George’a jako gorszego, miał oczywiście bezpośredni wpływ na chłopca; poza tym szereg innych czynników oddziaływało na niego w sposób bardziej pośredni. W tym czasie George, gdy chciał się rozerwać, mógł włączyć radio i słuchać „Amosa i Andy’ego”; w słuchowisku tym dorośli Murzyni byli przedstawiani jako naiwne dzieci, głupie, leniwe i niepiśmienne, choć dość sprytne - w sumie niezbyt różniące się od zaprzyjaźnionych zwierząt domowych. Role Murzynów grali, oczywiście, biali aktorzy. W kinie George mógł zobaczyć tylko stereotypowych „kolorowych ludzi”, zwykle szoferów lub służących. Typowa fabuła filmów była następująca: „Kolorowy człowiek” towarzyszy białemu bohaterowi w nawiedzanym przez duchy domu, gdzie słyszą dziwne i złowieszcze odgłosy. Kamera pokazuje zbliżenie twarzy „kolorowego”; oczy z przerażenia wychodzą mu na wierzch, krzyczy: „O moje nogi, ratujcie mnie!”, po czym rzuca się w drzwi, nie tracąc czasu na uprzednie ich otwarcie. Możemy tylko domyślać się, co czuł George, gdy oglądał te filmy w towarzystwie swych białych kolegów. Większość dorosłych znajomych George’a byli to Murzyni którzy „znali swoje miejsce”. Byli oni uniżeni wobec białych, używali patentowanych środków przeciw kręceniu się włosów (aby być mniej podobnymi do Murzynów) i niewiele dbali o swe afrykańskie dziedzictwo. Ideałem było być białym, lecz cel ten był, oczywiście, nieosiągalny. Byłbym zdziwiony, gdyby taki klimat nie spowodował u George’a obniżenia oceny samego siebie, ponieważ takie zmiany w obrazie własnej osoby nie są czymś nietypowym. Jak wykazały słynne badania nad dziećmi murzyńskimi przeprowadzone w latach czterdziestych przez Kennetha i Mamie Clarków, już w wieku trzech lat wiele z tych dzieci nauczyło się uważać, iż są one gorsze od swych białych rówieśników (2Ď). Chociaż dyskryminacja i niesprawiedliwość w bardzo dużym jeszcze stopniu cechują nasze społeczeństwo, to jednak w latach siedemdziesiątych dzieci George’a Woodsa mają przed sobą inne perspektywy rozwoju, niż miał niegdyś George: masowe środki przekazu pokazują obecnie Murzynów w rolach, które nie są już wyłącznie służebne; rodzi się duma z przynależności do czarnej rasy, zaś afro-amerykańska historia i kultura wzbudzają zainteresowanie i entuzjazm; popyt na środki przeciw kręceniu się włosów spada. Społeczeństwo oddziałuje na dzieci George’a w sposób zupełnie odmienny niż kiedyś na niego samego. Aczkolwiek sytuacja rzeczywiście ulega zmianie, to jednak nie powinniśmy żywić błogiego przekonania, że zmienia się ona zawsze w kierunku większego humanitaryzmu. W czasie wojny domowej w Hiszpanii, 30 sierpnia 1936 r., jeden samolot zbombardował Madryt. Było kilka ofiar, lecz nikt nie został zabity. Wiadomość, że gęsto zaludnione miasto zostało zaatakowane z powietrza, wstrząsnęła światem do głębi. Artykuły wstępne w gazetach na całym świecie dawały wyraz powszechnej zgrozie i oburzeniu obywateli (3Ď). Zaledwie 9 lat później amerykańskie samoloty zrzuciły bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki. Ponad sto tysięcy ludzi zostało zabitych, a niezliczone tysiące odniosły ciężkie obrażenia. Wkrótce potem badania ankietowe wykazały, że tylko 4,5 procenta Amerykanów uważało, iż nie należało użyć tej broni; jest natomiast zdumiewające, że aż 22,3 procent sądziło, iż Stany Zjedneczone powinny były użyć znacznie więcej tego typu bomb, zanim dano Japonii szansę poddania się. Najwyraźniej w ciągu tych dziewięciu lat zdarzyło się coś, co wpłynęło na opinię publiczną. Definicja Co to jest psychologia społeczna? Istnieje tyle definicji psychologii społecznej, że ich liczba dorównuje niemal liczbie psychologów społecznych. Zamiast przytaczać niektóre z tych definicji, lepiej może określić tę dziedzinę nauki, przedstawiając jej przedmiot. Wszystkie przykłady podane na poprzednich stronach ilustrują właśnie sytuacje, którymi zajmuje się psychologia społeczna. Chociaż sytuacje te są bardzo różnorodne, to jednak we wszystkich występuje jeden wspólny czynnik: oddziaływanie społeczne. Opinia kolegów Sama o, cechach kandydata na prezydenta wpłynęła na ocenę tego kandydata przez Sama (lub przynajmniej na publiczne sformułowanie tej oceny). Nagrody przydzielane przez nauczycielkę wpłynęły na szybkość i intensywność reakcji Peggy w klasie szkolnej. Jak się wydaje, bębenek stał się bardziej atrakcyjny dla czterolatka wskutek niezamierzonego wpływu, jaki na dziecko wywarło zainteresowanie tą zabawką ze strony kolegi. Z drugiej strony, wpływ mistrza olimpijskiego na chłopca spożywającego płatki owsiane nie był bynajmniej niezamierzony; przeciwnie, był celowo zaplanowany, aby chłopiec namawiał swą matkę do kupowania płatków tej właśnie marki. Gospodyni domowa z Montany z pewnością nie przyszła na świat z niepochlebnym stereotypem Murzyna w głowie; ktoś w jakiś sposób musiał jej ten stereotyp „wcisnąć”. W jaki właściwie sposób nauczycielka szkoły średniej z Kent w stanie Ohio doszła do przekonania, że niewinni ludzie zasłużyli na śmierć - oto pytanie fascynujące i przerażająco aktualne; tymczasem powiedzmy po prostu, że na przekonanie to niemal na pewno wpłynął jej własny, pośredni udział w tragicznych wydarzeniach na uniwersytecie. Nie jest wykluczone, że skłonność do prowadzenia gospodarstwa domowego jest - zgodnie ze słowami ojca Mary - cechą genetyczną; jest jednak znacznie bardziej prawdopodobne, że od lat niemowlęcych nagradzano Mary i zachęcano ją za każdym razem, gdy wyrażała zainteresowanie takimi „kobiecymi” sprawami, jak gotowanie, szycie, bawienie się lalkami - w większym stopniu niż gdyby przejawiała zainteresowanie piłką nożną, boksem czy chemią. Można również przypuszczać, że gdyby braciszek Mary wykazał zainteresowanie gospodarstwem domowym, nie otrzymałby on „Zosi Gosposi” na swoje urodziny. Ponadto, podobnie jak w przypadku małego George’a Woodsa, który czuł się gorszy od swych rówieśników, obraz siebie samej mógł zostać ukształtowany u Mary przez środki masowego przekazu, pokazujące zwykle kobiety w rolach, do których wypełniania zachęcane są one w naszym kręgu kulturowym - a więc w rolach gospodyń domowych, sekretarek, pielęgniarek, nauczycielek; środki masowego przekazu rzadko przedstawiają kobiety w roli biochemiczek, profesorów wyższych uczelni czy dyrektorów przedsiębiorstw. Jeśli porównamy małego George’a Woodsa z jego dziećmi, przekonamy się, że obraz samego siebie u członków grupy mniejszościowej może się zmieniać; istnieje wzajemna zależność, obustronne oddziaływanie między tymi zmianami a zmianami zachodzącymi w środkach masowego przekazu i w postawach ogółu społeczeństwa. W obrazowy sposób ilustrują to opinie Amerykanów o użyciu bomby atomowej w 1945 roku. Kluczowym pojęciem, jakie rozważaliśmy w poprzednim paragrafie, jest „wpływ społeczny”. Posłuży też ono do sformułowania naszej roboczej definicji psychologii społecznej: przedmiotem tej nauki jest wpływ, jaki wywierają ludzie na poglądy i zachowanie innych ludzi (W sprawie ujmowania przedmiotu psychologii społecznej por. uwagi zawarte w przedmowie do wydania polskiego (przyp. red. nauk.)). Posługując się tą definicją, będziemy się starali zrozumieć wiele zjawisk opisanych w poprzednich przykładach. W jaki sposób inni ludzie wywierają wpływ na daną osobę? Dlaczego akceptuje ona ten wpływ - czyli, inaczej mówiąc, co jej to daje? Jakie czynniki zwiększają lub zmniejszają efektywność wpływu społecznego? Czy taki wpływ ma trwały skutek, czy też tylko przemijający? Jakie czynniki zwiększają lub zmniejszają trwałość skutków wpływu społecznego? Czy te same zasady można stosować zarówno do postaw nauczycielki szkoły średniej w Kent w stanie Ohio, jak i do atrakcyjności zabawek dla małych dzieci? Jak to się dzieje, że człowiek zaczyna lubić drugiego człowieka? Czy te same procesy zachodzą wówczas, gdy zaczyna on lubić swój nowy wóz sportowy lub pewną odmianę płatków owsianych? W jaki sposób u człowieka powstają uprzedzenia wobec jakiejś grupy etnicznej lub rasowej? Czy dzieje się to analogicznie jak w przypadku powstania sympatii, tylko na odwrót, czy też wchodzi tu w grę zupełnie inny zespół procesów psychicznych? Większość ludzi interesuje się zagadnieniami tego rodzaju; tak więc większość ludzi jest w pewnym sensie psychologami społecznymi. Ponieważ większość z nas spędza wiele czasu na kontaktach z innymi ludźmi - my oddziałujemy na nich, oni wpływają na nas, radują nas, śmieszą i złoszczą - jest rzeczą naturalną, że tworzymy hipotezy dotyczące zachowań społecznych. Aczkolwiek większość psychologów społecznych-amatorów sprawdza swoje hipotezy dla własnej satysfakcji, jednakże „testom” tym brak ścisłości i bezstronności cechujących starannie zaplanowane i przeprowadzone badania naukowe. Często wyniki badania naukowego są identyczne z tym co „wie” większość ludzi. Nic w tym dziwnego - wiedza potoczna zwykle oparta jest na wnikliwej obserwacji, która wytrzymała próbę czasu. Jednakże badania, jakie przeprowadzają psychologowie społeczni w celu sprawdzenia hipotez - nawet tych hipotez, które, jak wszyscy wiemy, są oczywiście prawdziwe - mają ważne znaczenie, ponieważ wiele rzeczy, o których „wiemy”, że są prawdziwe, okazuje się fałszywymi, gdy się je dokładnie zbada. Chociaż na przykład rozsądne wydaje się przypuszczenie, że ludzie, którym grozi się poważną karą za pewien sposób zachowania się, mogą w końcu nauczyć się gardzić tym zachowaniem, to jednak, gdy zagadnienie zbadano w sposób naukowy, okazało się, iż jest akurat odwrotnie: u ludzi, którym grozi umiarkowana kara, wytwarza się niechęć do zakazanego zachowania, natomiast ludzie zagrożeni surową karą wykazują nawet niewielki wzrost pozytywnego nastawienia wobec zakazanego zachowania. Podobnie większość z nas, na podstawie własnego doświadczenia, przypuszczałaby, że gdybyśmy przypadkiem posłyszeli, iż ktoś mówi o nas miłe rzeczy, nie wiedząc o naszej obecności, to skłonni bylibyśmy lubić tę osobę. Jak się okazuje, jest to prawda. Lecz jest również prawdą, że skłonni jesteśmy lubić tę osobę jeszcze bardziej, jeśli niektóre z podsłuchanych uwag o nas nie są bynajmniej miłe. O zjawiskach tych powiemy dokładniej w dalszych rozdziałach. W swym dążeniu do zrozumienia zachowania społecznego ludzi zawodowy psycholog społeczny ma dużą przewagę nad większością psychologów-amatorów. Chociaż, podobnie jak amator, zaczyna on zwykle od dokładnej obserwacji, to jednak może wyjść daleko poza nią. Nie musi czekać na wystąpienie pewnych sytuacji, aby móc zaobserwować, jak ludzie reagują; w rzeczy samej może on powodować powstawanie tych sytuacji. Tak więc może przeprowadzić eksperyment, w którym wielu ludzi zostaje poddanych oddziaływaniu określonych warunków (takich jak np. poważne zagrożenie lub zagrożenie umiarkowane, usłyszenie „przypadkiem” miłych rzeczy o sobie lub pewnej kombinacji rzeczy miłych i nieprzyjemnych). Ponadto może on to zrobić w sytuacjach, w których wszystkie czynniki można utrzymywać bez zmiany, z wyjątkiem określonych warunków, będących przedmiotem badania. Może zatem wyciągać wnioski na podstawie danych znacznie dokładniejszych i bardziej licznych niż dane dostępne dla psychologa społecznego-amatora, który musi opierać się na obserwacjach zdarzeń zachodzących przypadkowo i w złożonych okolicznościach. Niemal wszystkie dane przedstawione w tej książce oparte są na eksperymentalnym materiale dowodowym. Z tego względu ważne jest, aby czytelnik rozumiał, na czym polega eksperyment w psychologii społecznej, i aby zdawał sobie sprawę z zalet, wad, problemów etycznych, ekscytacji, kłopotów i zmartwień związanych z tego rodzaju przedsięwzięciem. Aczkolwiek zrozumienie metody eksperymentalnej jest ważne, to nie jest bynajmniej niezbędne dla zrozumienia prezentowanych tu zagadnień merytorycznych. Dlatego też rozdział „Psychologia społeczna jako nauka” zamyka tę książkę. Czytelnik może przestudiować ten rozdział obecnie, przed przystąpieniem do dalszej lektury i jeśli woli zapoznać się z problemami technicznymi przed zagłębieniem się w materiał merytoryczny), lub też może go przeczytać w każdym momencie zapoznawania się z niniejszą książką, gdy tylko problemy te wzbudzą jego zainteresowanie. Ludzie, którzy postępująŃ anormalnie, niekoniecznieŃ muszą być szaleńcami Psycholog społeczny bada sytuacje społeczne, które wpływają na zachowanie się ludzi. Niekiedy te naturalne sytuacje wytwarzają nacisk tak wielki, że pod jego wpływem ludzie zachowują się w sposób, który łatwo można sklasyfikować jako anormalny. Gdy mówię „ludzie”, mam na myśli bardzo wielką liczbę ludzi. Moim zdaniem, określenie tych ludzi jako psychotyków (Jak należałoby sądzić na podstawie kontekstu, termin „psychotycy” został użyty przez autora jako synonim pojęcia „ludzie wykazujqcy zaburzenia w zachowaniu”, czy też synonim potocznego, o negatywnej wartości emocjonalnej słowa „wariaci”. Według terminologii stosowanej w psychiatrii, psychoza to zespół procesów chorobowych szczególnie poważnych, obejmujących różne sfery funkcjonowania człowieka (przyp. red. nauk.)) nie przyczyni się do lepszego zrozumienia zachowania ludzkiego. Znacznie bardziej pożyteczne będzie podjęcie próby zrozumienia natury sytuacji i procesów, które wywołały to zachowanie. Prowadzi nas to do pierwszego prawa Aronsona: „Ludzie, którzy postępują anormalnie, niekoniecznie muszą być szaleńcami”. Weźmy jako przykład nauczycielkę ze stanu Ohio, która stwierdziła, że czworo studentów uniwersytetu stanowego w Kent zasłużyło na śmierć. Nie sądzę, aby była ona osamotniona w tym przekonaniu; a chociaż wszyscy ludzie, którzy wyznają taki pogląd, mogą być psychotykami, poważnie w to wątpię i wątpię także, czy sklasyfikowanie ich w ten sposób przyczyni się w jakimś stopniu do wzbogacenia naszej wiedzy. Po tragicznych wydarzeniach w Kent rozeszła się pogłoska, że zabite dziewczęta były w ciąży - a ponadto wszyscy czworo byli brudni i tak zawszawieni, że personel kostnicy nie mógł opanować mdłości przy oględzinach zwłok. Oczywiście, pogłoski te były całkowicie fałszywe, jednakże - jak podaje James Michener (4Ď) - szerzyły się one lotem błyskawicy. Czy wszyscy ludzie, którzy wierzyli w te pogłoski i je rozpowszechniali, byli szaleni? Na dalszych stronach tej książki rozpatrzymy procesy prowadzące do zachowań tego rodzaju - procesy, na które w większości okazujemy się podatni w odpowiednich warunkach społeczno-psychologicznych. Ellen Berscheid (5Ď) zaobserwowała, że ludzie skłonni są wyjaśniać nieprzyjemne zachowania w ten sposób, że postępującego tak człowieka obdarzają jakąś „etykietką” („szaleniec”, sadysta” itd.), wyłączając go przez to z grona „nas; porządnych ludzi”. Dzięki temu nie musimy już troszczyć się o jego zachowanie, ponieważ nie ma ono nic wspólnego z zachowaniem porządnych ludzi. Według Berscheid, niebezpieczeństwo tego typu myślenia polega na tym, że czyni nas skłonnymi do nadmiernej pewności siebie, jeśli chodzi o naszą własną podatność na naciski sytuacyjne wywołujące nieprzyjemne zachowanie, a to prowadzi do stosowania dość naiwnego podejścia w rozwiązywaniu problemów społecznych. W szczególności, takie naiwne rozwiązanie mogłoby przewidywać opracowanie zestawu testów diagnostycznych służących do ustalenia kto jest kłamcą, kto sadystą, kto łapownikiem, a kto szaleńcem; społeczne działanie mogłoby następnie polegać na zidentyfikowaniu tych ludzi i przekazaniu ich do odpowiednich zakładów. Oczywiście, nie chcę przez to powiedzieć, że psychoza nie istnieje, ani też, że psychotyków nie powinno się kierować do zakładów leczniczych. Nie twierdzę również, że wszyscy ludzie są tacy sami i że reagują w równie zwariowany sposób na te same intensywne naciski społeczne. Stwierdzam natomiast raz jeszcze, że pewne zmienne sytuacyjne mogą spowodować, iż duża część spośród nas - „normalnych” osób dorosłych będzie się zachowywać w sposób bardzo niesympatyczny. Jest sprawą najwyższej wagi, abyśmy starali się zrozumieć te czynniki i procesy, które prowadzą do nieprzyjemnych zachowań. Może tu się przydać pewien przykład. Wyobraźmy sobie więzienie. Pomyślmy o strażnikach więziennych. Jacy oni są? Jest prawdopodobne, że większość ludzi wyobrazi sobie strażników więziennych jako ludzi twardych, gruboskórnych i niezłych. Niektórzy mógliby nawet uznać ich za osobników okrutnych, o skłonnościach tyrańskich i sadystycznych. Ci, którzy przyjmują tego rodzaju dyspozycyjny pogląd na świat, mogliby wskazywać, że ludzie zostają strażnikami właśnie po to, aby mieć sposobność wyładowywać swe okrucieństwa względnie bezkarnie. A teraz wyobraźmy sobie więźniów. Jacy oni są? Buntowniczy? Potulni? Wszystko jedno, jakie specyficzne obrazy znajdują się w naszych umysłach, istotne jest natomiast to, że takie obrazy w ogóle istnieją - i że większość z nas żywi przekonanie, iż więźniowie i strażnicy zupełnie różnią się od nas samych pod względem cech charakteru i osobowości. Może to być prawdą, lecz nie bądźmy zbyt pewni. Philip Zimbardo przeprowadził dramatyczny eksperyment, tworząc namiastkę więzienia w podziemiach Wydziału Psychologii Uniwersytetu w Stanford: W tym „więzieniu” umieścił on grupę normalnych, dojrzałych, zrównoważonych, inteligentnych młodych ludzi. Rzucając manetą, Zimbardo mianawał połowę z nich strażnikami, a połowę więźniami, po czym przebywali oni w tym charakterze przez sześć dni w tak zaimprowizowanym „więzieniu” i co się wydarzyło? Pozwólmy, aby Zimbardo opowiedział nam o tym własnymi słowami. „Po upływie zaledwie sześciu dni musieliśmy zlikwidować nasze niby-więzienie, gdyż to, co ujrzeliśmy, było przerażające. Nie było już jasne ani dla nas, ani dla większości badanych, gdzie jeszcze są oni sobą, a gdzie zaczynają się ich role. Większość istotnie stała się „więźniami” lub „strażnikami”, niezdolnymi już do wyraźnego rozróżnienia między odgrywaną rolą a samym sobą. Wystąpiły dramatyczne zmiany w prawie każdym aspekcie ich zachowania, myślenia i odczuwania. W czasie krótszym niż tydzień doświadczenia związane z pobytem w „więzieniu” przekreśliły (tymczasem), to, czego badani nauczyli się przez całe życie; wartości ludzkie uległy zawieszeniu, obraz samego siebie został podważony, ujawniła się najbrzydsza, najnikczemniejsza, patologiczna strona natury ludzkiej. Byliśmy wstrząśnięci, gdyż widzieliśmy, że niektórzy chłopcy („strażnicy”) traktują pozostałych jak nędzne zwierzęta, znajdując przyjemność w okrucieństwie, podczas gdy inni chłopcy („więźniowie”) stali się służalczymi, odczłowieczonymi robotami, myślącymi jedynie o ucieczce, o swym własnym, indywidualnym przetrwaniu i o swej wzrastającej nienawiści do strażników” (6Ď). Rozdział 2.Ń Konformizm Jedną z konsekwencji faktu, że człowiek jest istotą społeczną, stanowi to, iż żyje on w stanie napięcia między wartościami związanymi z indywidualnością a wartościami związanymi z konformizmem (Termin „konformizm”, jak objaśnia to sam autor w dalszych swych rozważaniach, ma oznaczać „dostosowanie” (dopasowanie) własnego zachowania i sposobu myślenia jednostki do zachowania się i sposobu myślenia grupy, niezależnie od tego, czy ze względu na inne kryteria owo „dostosowanie” (dopasowanie) ma negatywny, czy też pozytywny charakter. W języku polskim słowo konformizm ma wyraźnie pejoratywne zabarwienie, oznaczając uległość i podporządkowanie w celu uzyskania osobistych korzyści, przy rezygnacji z wartości pozaosobistych. Ze względu na powszechne występowanie terminu konformizm w psychologii społecznej i wprowadzone przez autora wyjaśnienia, zdecydowaliśmy w tłumaczeniu polskim utrzymać słowo konformizm (przyp. red. nauk.)). James Thurer uchwycił atmosferę pewnego rodzaju konformizmu w następującym opisie: „Nagle ktoś zaczął biec. Może po prostu przypomniał sobie w tym momencie, że umówił się na spotkanie z żoną, i stwierdził, że jest straszliwie późno. Cokolwiek by to było, człowiek ten biegł ulicą Szeroką w kierunku wschodnim (prwdopodobnie do restauracji Maranor, ulubionego miejsca spotkań mężów ze swymi żonami). Ktoś inny, prawdopodobnie gazeciarz w dobrym humorze, też zaczął biec. Następny mężczyzna, zażywny dżentelmen z teczką, puścił się kłusem. Nie minęło 10 minut, a biegł już każdy, kto znajdował się na ulicy Wysokiej, od dworca aż do gmachu sądu. Głośny pomruk stopniowo krystalizował się w przerażające słowo: „Tama!”. „Tama przerwana!” Strach został wyrażony słowami przez staruszkę w czarnej sukni, przez policjanta na skrzyżowaniu ulic lub przez małego chłopca: nikt nie wiedział, kto pierwszy wyrzekł to zdanie, zresztą nie miało to teraz istotnego znaczenia. Dwa tysiące ludzi biegło w panicznej ucieczce. „Uciekajmy na wschód!” Zrywał się krzyk - na wschód, aby dalej od rzeki, na wschód, w bezpieczne miejsce. „Uciekajmy na wschód! Uciekajmy na wschód!” (...) Wysoka, chuda niewiasta o surowych oczach i energicznym podbródku przebiegła obok mnie środkiem jezdni. Nie miałem jeszcze pewności, o co chodzi, mimo wszystkich rozlegających się okrzyków. Zrównałem się z tą niewiastą nie bez wysiłku, bo choć zbliżała się do sześćdziesiątki, to jednak biegła pięknym, swobodnym stylem i zdawała się być w doskonalej formie. „Co się stało?” - wysapałem. Rzuciła na mnie szybkie spojrzenie, po czym znów przeniosła wzrok ku przodowi, zwiększając jeszcze trochę tempo. „Nie pytaj mnie, zapytaj Boga!” - odpowiedziała” (1Ď). Ten fragment opowiadania Thurbera, chociaż ma charakter komiczny, jest doskonałą ilustracją ludzkiego konformizmu. Jedna czy dwie osoby zaczynają biec, mając po temu swe powody; wkrótce biegną wszyscy. Dlaczego? Ponieważ biegną inni. W opowiadaniu Thurbera, w momencie gdy biegnący ludzie zdali sobie sprawę, że tama mimo wszystko nie ustąpiła, czuli się dość głupio. Jednakże, o ile głupiej by się czuli, gdyby nie dostosowali się do innych, a tama rzeczywiście została zerwana? Czy konformizm jest dobry, czy zły? Pytanie to w swym najprostszym sensie jest absurdalne. Słowa jednak przenoszą także znaczenie oceniając - tak więc kreślić kogoś jako indywidualistę czy nonkonformistę, to dzięki konotacjom tyle samo, co nazwać go kimś „dobrym”: określenie to wywołuje obraz słynnego pioniera amerykańskiego z okresu zdobywania Dzikiego Zachodu - Daniela Boone’a, stojącego na szczycie górskim ze strzelbą przewieszoną przez ramię, z rozwianymi na wietrze włosami, na tle zachodzącego słońca. Nazwać natomiast kogoś konformistą równa się niemal określeniu go jako człowieka „nieodpowiedniego”: słowo to wywołuje obraz szeregu urzędników z Madison Avenue; w szarych flanelowych garniturach, w płaskich kapeluszach, z czarnymi walizeczkami w ręku, wyglądających tak, jakby zostali stworzeni według jednego szablonu, i deklamujących jednocześnie ten sam patriotyczny wierszyk. Możemy jednak posłużyć się synonimami, które przekazują całkiem inne obrazy. Zamiast „indywidualista” czy „nonkonformista możemy powiedzieć „dewiant, zamiast zaś „konformista” - „dobry członek zespołu”. Słowo „dewiant” nie wywołuje jakoś obrazu Daniela Boone’a na szczycie górskim, a określenie „dobry członek zespołu” wcale nie przywodzi na myśl szablonowego urzędnika z Madison Avenue. Gdy rozpatrzymy to zagadnienie nieco dokładniej, dostrzeżemy pewną niekonsekwencję w poglądach społeczeństwa amerykańskiego na konformizm i nonkonformizm. Na przykład jednym z wielkich bestsellerów lat pięćdziesiątych była książka Johna F. Kennedy’ego pt. „Profiles in Courage” („Wizerunki odważnych”), w której autor chwalił różnych polityków za odwagę, jaką wykazali opierając się silnym naciskom i odmawiając podporządkowania się. Innymi słowy, Kennedy wysławiał ludzi, którzy nie chcieli być dobrymi członkami zespołu, którzy nie zgadzali się głosować lub działać zgodnie z oczekiwaniami ich partii lub wyborców. Chociaż ich postępowanie po wielu latach zasłużyło sobie na pochwałę Kennedy’ego, to jednak bezpośrednie reakcje ich kolegów nie były bynajmniej pozytywne. Nonkonformista, po upływie dłuższego czasu od swego nonkonformistycznego czynu, może zbierać pochwały historyków lub stać się bożyszczem literatury i filmu, lecz doraźnie nie cieszy się zazwyczaj poważaniem tych, do których wymagań nie chce się zastosować. Obserwacja ta znalazła potwierdzenie w wielu eksperymentach z zakresu psychologii społecznej, a zwłaszcza w eksperymencie przeprowadzonym przez Stanleya Schachtera (2Ď), w którym brało udział kilka grup studentów. Każda grupa zbierała się dla przedyskutowania historii przypadku nieletniego przestępcy - Johny’ego Rocco, którą każdy z członków grupy dostawał uprzednio do przeczytania. Po przeczytaniu materiałów polecano każdej grupie przedyskutować je i zalecić sposób postępowania wobec Johny’ego, przy zastosowaniu skali od traktowania „bardzo łagodnego” do „bardzo surowego”. W skład typowej grupy wchodziło ok. 9 uczestników, przy czym sześciu z nich było prawdziwymi studentami, a trzech - płatnymi pomocnikami eksperymentatora. Każdy z pomocników odgrywał jedną z trzech ról, starannie wyuczonych zawczasu: osoby „modalnej”, która zajmowała stanowisko zgodne z przeciętnym stanowiskiem prawdziwych studentów; „dewianta”, który zajmował stanowisko diametralnie przeciwne w stosunku do ogólnej orientacji grupy; oraz osoby „nawróconej”, która początkowo zajmowała podobne stanowisko jak „dewiant”, lecz w trakcie dyskusji stopniowo przechodziła na stanowisko przeciętne, zgodne z poglądami większości grupy. Wyniki wykazały wyraźnie, że osobą najbardziej lubianą była osoba „modalna”, która stosowała się do norm grupy; najmniej lubiany był „dewiant”. Tak więc dane te wskazują, że establishment, czyli grupa modalna, skłonny jest bardziej lubić konformistów niż nonkonformistów. Podając te wyniki, nie zamierzamy sugerować, że konformizm zawsze pełni funkcje adaptacyjne, nonkonformizm zaś zawsze prowadzi do niepomyślnych następstw. Oczywiście, istnieją sytuacje, w których konformizm jest wysoce pożądany, a nonkonformizm mógłby doprowadzić do prawdziwej katastrofy. Przypuśćmy na przykład, że nagle doszedłem do wniosku, iż znudziło mi się być konformistą. Wobec tego wskakuję do swego samochodu i zaczynam pędzić lewą stroną jezdni, aby zademonstrować swój bezkompromisowy indywidualizm - zachowanie takie byłoby niezbyt adaptacyjne ani niezbyt uczciwe względem ciebie, jeśli wypadło ci jechać naprzeciw mnie (w stylu konformistycznym) tą samą ulicą. Z drugiej strony, istnieją sytuacje nie mniej naglące, w których konformizm może mieć równie zgubne i równie tragiczne konsekwencje. Jeden taki przykład można znaleźć we wspomnieniach Alberta Speera. Speer był jednym z głównych doradców Adolfa Hitlera. W swych wspomnieniach opisuje ¦ on otoczenie Hitlera jako całkowicie konformistyczne: żadne odchylenia nie były dozwolone. W takiej atmosferze nawet najbardziej barbarzyńskie poczynani¦ wydawały się racjonalne, gdyż brak różnicy zdań stwarzał złudzenie jednomyślności, przez co każdemu o wiele trudniej było wziąć pod uwagę możliwość istnienia innych alternatyw. „W normalnych warunkach ludzie, którzy odwracają się plecami do rzeczywistości, szybko zostają przywołani do porządku przez kpiny i krytykę ze strony otoczenia. W Trzeciej Rzeszy nie było takich środków korekcyjnych. Przeciwnie, każde samookłamywanie się było zwielokrotniane jak w gabinecie krzywych zwierciadeł, stając się wielekroć potwierdzonym obrazem fantastycznego świata snów, który tracił jakikolwiek związek z ponurym światem zewnętrznym. W tych zwierciadłach nie mogłem dostrzec niczego poza swą własną twarzą odbitą wiele razy” (3Ď). Co to jestŃ konformizm? Konformizm można zdefiniować jako zmianę zachowania lub opinii danej osoby spowodowaną rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy ludzi. W większości przypadków sytuacja nie jest aż tak skrajna, jak w przykładach przytoczonych powyżej. Spróbujemy przeanalizować zjawisko konformizmu, zaczynając od mniej skrajnego (i zapewne prostszego) przykładu. Wróćmy do naszego znajomego Sama, hipotetycznego studenta, z którym spotkaliśmy się w rozdziale 1. Jak pamiętamy, Sam oglądał w telewizji wystąpienie kandydata na prezydenta, którego szczerość wywarła na nim dodatnie wrażenie. Jednakże, wobec jednomyślnej opinii swych przyjaciół, według których kandydat ten był nieszczery, Sam przychylił się - przynajmniej werbalnie - do ich zdania. Można wysunąć szereg pytań dotyczących sytuacji tego typu: 1) Co powoduje, że ulegamy naciskowi grupy? W konkretnym przypadku, jakie znaczenie miał ten nacisk dla Sama? 2) Jaka była natura nacisku grupy? Co robili koledzy Sama, aby nakłonić go do konformizmu? 3) Czy Sam zmienił swoją opinię o kandydacie w ciągu tego krótkiego, lecz przerażającego okresu, mianowicie gdy dowiedział się, że żaden z kolegów nie podziela jego zdania? Czy też Sam pozostał przy swej pierwotnej opinii, modyfikując jedynie to, co powiedział o kandydacie? Jeśli nastąpiła zmiana opinii, to czy była trwała, czy też jedynie przejściowa? Niestety, nie potrafimy powiedzieć ściśle i dokładnie, co działo się w tym czasie w umyśle Sama, ponieważ w sytuacji tej jest wiele czynników, których nie znamy. Na przykład nie wiemy, jak pewny był Sam swej pierwotnej opinii; nie wiemy, jak bardzo lubił ludzi, z którymi oglądał wystąpienie kandydata; nie wiemy, czy Sam uważa, że potrafi dobrze ocenić szczerość innych, ani też, czy sądzi, iż jego koledzy potrafią dokonać tego samego; nie wiemy, czy Sam ma w ogóle silną osobowość, czy też jest raczej miękki; itd. Możemy natomiast stworzyć sytuację eksperymentalną nieco podobną do tej, w której znalazł się Sam, oraz kontrolować i zmieniać czynniki, które naszym zdaniem mogą być ważne. Taką podstawową sytuację zastosował Solomon Asch (4Ď) w swej klasycznej serii eksperymentów. Wyobraź sobie, że bierzesz w nich udział. Zgłosiłeś się na ochotnika, by uczestniczyć w eksperymencie badającym spostrzeganie. Wchodzisz do pokoju razem z czterema innymi uczestnikami. Eksperymentator pokazuje wszystkim narysowany odcinek linii prostej (odcinek X). Jednocześnie pokazuje wam dla porównania trzy inne odcinki (A, B i C). Wasze zadanie polega na ocenieniu, który z tych trzech odcinków jest najbardziej zbliżony pod względem długości do odcinka X. Jesteś zaskoczony, gdyż zadanie to jest bardzo łatwe. Nie masz żadnych wątpliwości, że poprawną odpowiedzią jest B i gdy przyjdzie twoja kolej, powiesz oczywiście, że chodzi tu o odcinek B. Jednakże jako pierwszy odpowiadasz nie ty, lecz inny uczestnik, który przygląda się z namysłem odcinkom i mówi: „Odcinek A”. Otwierasz usta ze zdumienia i patrzysz na niego kpiąco. „Jak on może myśleć, że to A, skoro każdy głupiec zauważyłby, że to B?” - zadajesz sobie pytanie. „Musi być albo ślepy, albo pomylony”. Teraz przychodzi kolej na drugiego uczestnika; on także wybiera odcinek A. Zaczynasz się czuć jak Alicja w Krainie Czarów. „Jak to może być?” - pytasz sam siebie. „Czy obaj ci ludzie są albo ślepi, albo pomyleni?” Po nich jednak odpowiada następna osoba i także mówi: „Odcinek A”. Przypatrujesz się jeszcze raz tym odcinkom. „Może to właśnie ja tracę rozum” - mamroczesz bezgłośnie do siebie. Teraz czwarta osoba tak samo jak jej poprzednicy ocenia, że poprawnym odcinkiem jest odcinek A. Zimny pot występuje ci na czoło. Wreszcie przychodzi twoja kolej. „To jest oczywiście odcinek A” - stwierdzasz. Wiedziałem to od razu”. l l l l l l l l l l l l l l l l $a $x $b $c Jest to właśnie ten rodzaj konfliktu, jaki wzbudzano w studentach biorących udział w eksperymencie Ascha. Jak można się domyślać, osoby, które odpowiadały jako pierwsze i podawały niepoprawną odpowiedź, były pomocnikami eksperymentatora i czyniły to zgodnie z jego instrukcją. Sama ocena była niewiarygodnie łatwa. Była tak łatwa, że gdy badanych nie poddawano naciskowi grupy, lecz pozwalano im w pojedynkę dokonywać ocen szeregu odcinków różnej długości, błędnych odpowiedzi nie było prawie wcale. Istotnie, zadanie było tak łatwe, a rzeczywistość fizyczna tak wyraźna, że sam Asch był mocno przekonany, iż jeśli nawet część badanych ulegnie naciskowi grupy, to będzie ich bardzo niewielu. Okazało się jednak, że nie miał racji. Gdy większość współuczestników zgodnie podawała te same niepoprawne odpowiedzi w serii dwunastu ocen, to mniej więcej trzy czwarte badanych przynajmniej raz dostosowało się do większości, odpowiadając niepoprawnie. Biorąc pod uwagę wszystkie odpowiedzi, stwierdzono, że przeciętnie 35 procent ogółu odpowiedzi było zgodnych z niepoprawnymi ocenami podawanymi przez wspólników Ascha. Sytuacja w eksperymencie Ascha jest interesująca, ponieważ w przeciwieństwie do wielu sytuacji, w których możemy mieć skłonność do konformizmu, nie było tu żadnego wyraźnego ograniczenia indywidualności. Innymi słowy, sankcje przeciw nonkonformizmowi są w wielu sytuacjach wyraźne i jednoznaczne. Ja na przykład nie cierpię nosić krawata i w większości sytuacji to niewielkie dziwactwo uchodzi mi na sucho. Z jednym wyjątkiem: często zatrzymują mnie u wejścia do restauracji i grzecznie (lecz stanowczo) informują, że jeśli nie zgodzę się włożyć krawata oferowanego mi przez starszego kelnera, nie będę mógł zjeść obiadu w tej restauracji. Mogę albo włożyć krawat i zjeść obiad, albo wyjść, swobodny i z rozpiętym kołnierzem, ale głodny. Ujemne następstwa nonkonformizmu występują tu bardzo wyraźnie. Natomiast w eksperymencie Ascha (i w hipotetycznym przykładzie Sama oglądającego w telewizji wystąpienie kandydata na prezydenta) sytuacja była znacznie bardziej subtelna. W obu tych sytuacjach nie było żadnych wyraźnych nagród za konformizm ani żadnych wyraźnych kar za dewiację. Dlaczego więc i Sam, i badani przez Ascha dostosowywali się do zdania większości? Wydaje się, że wchodzą tu w grę dwie główne możliwości: albo doszli do przekonania, wobec jednomyślnego poglądu większości, że ich własne opinie były niezgodne z prawdą, albo też „poszli za tłumem” (mimo wewnętrznego przeświadczenia, że ich własne oceny są słuszne) dla pozyskania sympatii większości lub dla uniknięcia nieprzychylności grupy, co mogłoby być konsekwencją niezgadzania się z jej zdaniem. Krótko mówiąc, sugerujemy, że osoby te miały przed sobą dwa ważne cele: postąpić właściwie oraz zachować życzliwość innych ludzi przez dostosowanie się do ich oczekiwań. W wielu okolicznościach oba te cele można zrealizować w jednym prostym działaniu. Prowadzenie samochodu prawą stroną jezdni jest postępowaniem właściwym, a zarazem spełnia oczekiwania innych ludzi; tak samo jest wtedy, gdy ofiarowujemy kwiaty matce w dniu Święta Matki, gdy udzielamy właściwych wskazówek przechodniowi pytającemu o drogę lub gdy uczymy się pilnie, aby dobrze zdać egzamin. Podobnie, gdyby inni odpowiadali zgodnie z twoją oceną długości odcinków, mógłbyś zrealizować oba cele, podając szczerze własną ocenę. Jednakże w eksperymencie Ascha wytworzono konflikt między tymi dwoma celami. Gdybyś był w tym eksperymencie osobą badaną i gdybyś żywił początkowo przekonanie, że właściwą odpowiedzią jest wskazanie odcinka B, wówczas odpowiedź taka mogłaby zaspokoić twoje pragnienie, aby postąpić właściwie - lecz mogłaby także kolidować z oczekiwaniami twoich współtowarzyszy, którzy skłonni byliby pomyśleć, że jesteś nieco „dziwny”. Z drugiej strony, wybór odcinka A mógłby pozyskać ci akceptację innych, jeśli jednak nie zostałeś przekonany o słuszności ich ocen, to byłby on sprzeczny z twoim pragnieniem, aby podać właściwą odpowiedź. Czy koledzy przekonali Sama, że preferowany przez niego kandydat na prezydenta jest nieszczery, czy też Sam po prostu zgodził się z oceną kolegów w celu uzyskania ich akceptacji, nadal jednak wierząc w szczerość swego kandydata? Nie wiem; ponieważ Sam jest osobą hipotetyczną, nie możemy dać definitywnej odpowiedzi na to pytanie. Czy badani, którzy w eksperymencie Ascha dostosowali się do większości, byli przekonani, że ich pierwotna ocena była niepoprawna; a jednomyślna ocena innych - słuszna? Moglibyśmy ich zapytać; istotnie, po zakończonym eksperymencie Ascha pytano badanych, czy rzeczywiście widzieli te odcinki w sposób niezgodny z ich prawdziwymi wymiarami, czy też jedynie tak powiedzieli. Nieliczni badani upierali się, że naprawdę widzieli je w ten sposób. Skąd jednak możemy mieć pewność, że badani ci mówili prawdę? Postaw się na miejscu badanego. Przypuśćmy, że ugiąłeś się pod naciskiem grupy, chociaż nadal byłeś pewny, że twoja pierwotna ocena była słuszna. Przyznanie się do tego mogłoby być dla ciebie krępujące, ponieważ wyszedłbyś na człowieka słabego, „mięczaka”. Ponadto przyznałbyś się w ten sposób, że nie zastosowałeś się do polecenia eksperymentatora, aby podawać swą własną ocenę. Jest więc zupełnie możliwe, że badani, którzy rzekomo widzieli odcinki w taki sam sposób jak grupa, w rzeczywistości okłamywali eksperymentatora w celu uniknięcia kompromitacji. Jak więc możemy ustalić, czy nacisk grupy rzeczywiście wpływa na percepcję? Zastanówmy się przez chwilę nad tą sprawą. Przypuśćmy, że powtarzamy eksperyment Ascha, lecz chociaż tak jak poprzednio pozwoliliśmy prawdziwym badanym obejrzeć reakcję ich współtowarzyszy (tj. pomocników eksperymentatora), to jednak nie wymagamy, aby podawali swe oceny w obecności innych. Gdyby badani wybierali bez świadków te same odcinki co publicznie, wówczas przekonalibyśmy się, iż reakcje współtowarzyszy w eksperymencie Ascha rzeczywiście przekonały badanych o fałszywości ich własnych pierwotnych ocen. Jeśli natomiast badani dokonywali wyboru niezgodnego z własną oceną jedynie dla pozyskania przychylności grupy, to wówczas w decyzjach podejmowanych na osobności powinni w znacznie mniejszym stopniu dostosowywać się do ocen innych. Hipotezę tę sprawdzono eksperymentalnie w kilku badaniach. Rezultaty są zgodne: chociaż w żadnym z tych badań nie udało się zapewnić warunków pełnej intymności, to jednak im większe było poczucie braku kontroli, tym mniejszy konformizm. Wynik taki uzyskano niezależnie od tego, czy badani oceniali długość odcinków (5Ď), liczbę uderzeń metronomu (6Ď), czy estetyczną wartość dzieła sztuki nowoczesnej (7Ď). Tak więc wydaje się, że nacisk skłaniający do konformizmu wobec ocen innych ludzi ma co najwyżej niewielki wpływ na osobiste oceny osób badanych eksperymentalnie. Czynniki powodująceŃ nasilenie lub osłabienieŃ konformizmu W sytuacjach podobnych do tych; które badał Asch, jednomyślność opinii większości jest jednym z czynników mających decydujący wpływ na prawdopodobieństwo, że badany dostosuje swoją ocenę do tej opinii. Badany, jeśli spotka chociaż jednego sprzymierzeńca, podziela jego stanowisko i jest o wiele mniej skłonny dostosować się do błędnej oceny większości (8Ď). Co więcej, w przypadku jednomyślności liczebność tej jednomyślnej większości nie musi być nawet zbyt duża, aby móc nakłonić osobę badaną do maksymalnego konformizmu. Tendencja do podporządkowania się naciskowi grupy jest mniej więcej tak samo wielka wtedy, gdy jednomyślna większość składa się tylko z trzech osób, jak i wtedy, gdy składa się ona z szesnastu osób. Dalsze dwa ważne czynniki to: osobowość badanego oraz skład grupy. Osoby, które w ogóle mają o sobie niskie mniemanie, znacznie łatwiej ulegają naciskowi grupy niż osoby o wysokiej samoocenie. Ponadto, w danej sytuacji można wpływać na samoocenę dotyczącą określonego zadania. Tak więc osoby, którym uprzednio umożliwiano odniesienie sukcesów w takim zadaniu jak ocenianie długości odcinków, są daleko mniej skłonne do konformizmu niż osoby, które nie miały takiego przygotowania. Na tej samej zasadzie, jeśli ktoś jest przekonany, że ma niewielkie zdolności do wykonania otrzymanego zadania lub że nie ma ich wcale, to jego skłonność do konformizmu wzrasta (9Ď). Drugą stroną medalu jest, oczywiście, skład grupy wywierającej nacisk na jednostkę. Grupa skuteczniej skłania do konformizmu, jeśli: 1Ď) składa się ze specjalistów, 2Ď) jej członkowie (indywidualnie lub zbiorowo) są dla danej jednostki osobami znaczącymi, lub 3Ď) członkowie grupy (indywidualnie lub zbiorowo) są pod pewnym względem podobni do tej jednostki. A zatem, wracając do naszego hipotetycznego studenta - Sama, oczekiwalibyśmy że łatwiej ulegnie on naciskowi swych znajomych, jeśli uważa ich za specjalistów w zakresie polityki i w ocenianiu stosunków międzyludzkich. Ponadto, gdyby ludzie ci byli dla niego ważni jako potencjalni przyjaciele, jego podporządkowanie się byłoby bardziej prawdopodobne niż wtedy, gdyby to były dla niego osoby obojętne. I wreszcie fakt, iż znajomi Sama są podobnie jak on studentami, sprawia, że ich ocena ma większy wpływ na jego zachowanie niż, powiedzmy, opinia grupy dziesięciolatków, czy grupy urzędników w starszym wieku, czy też grupy portugalskich biochemików. Ważne jest także to, czy jednostka ma poczucie bezpieczeństwa w danej sytuacji. Gdyby Sam był pewny, że jego znajomi lubią go i akceptują, to byłby bardziej skłonny wyrazić odmienny pogląd niż w sytuacji niepewności. Twierdzenie to zostało poparte wynikami badań eksperymentalnych Jamesa Dittesa i Harolda Kelleya (10Ď), w których to badaniach zachęcano studentów college’u, aby przyłączyli się do atrakcyjnej i cieszącej się prestiżem grupy, a następnie podawano im informacje o tym, jak pewna jest ich pozycja w tej grupie. Mianowicie, wszystkich członków grupy informowano, że w każdej chwili grupa może usunąć każdego z nich dla zwiększenia efektywności swojego funkcjonowania. Następnie rozpoczynano w grupie dyskusję nad przestępczością nieletnich. Co pewien czas dyskusję przerywano i proszono uczestników, aby każdy z osobna ocenił wszystkich pozostałych członków ze względu na ich wartość dla grupy. Po dyskusji informowano każdego, jak oceniali go inni; w rzeczywistości podawano przygotowane zawczasu, nieprawdziwe informacje. U niektórych członków grupy wytwarzano przekonanie, że są dobrze widziani, u innych zaś - że nie są zbyt popularni. Konformizm każdego członka grupy mierzono na podstawie opinii, jakie wyrażał on następnie w trakcie dyskusji nad przestępczością nieletnich, a także na podstawie jego uległości wobec nacisku grupy podczas wykonywania prostego zadania percepcyjnego. Wyniki wykazały, co następuje: ci spośród badanych ceniących sobie przynależność do grupy, u których wytworzono przekonanie, że są jedynie umiarkowanie akceptowani, częściej dostosowywali się do norm i standardów ustanawianych przez grupę niż ci, których poinformowano, iż są w pełni akceptowani. Innymi słowy, jednostce mającej ustaloną pozycję w grupie łatwiej jest wyrażać poglądy odmienne w stosunku do grup. Nagrody i karyŃ a informacja Jak wskazywałem wcześniej, istnieją dwa możliwe powody konformizmu. Po pierwsze, zachowanie innych mogło przekonać jednostkę, że jej pierwotna ocena była błędna. Po drugie, może ona chcieć uniknąć kary, takiej jak odrzucenie czy wyśmianie przez grupę, lub uzyskać nagrodę w postaci przyjaźni czy akceptacji ze strony grupy. Zachowanie osób badanych w eksperymencie Ascha i w innych podobnych eksperymentach zdaje się wynikać głównie z dążenia do uzyskania nagrody lub uniknięcia kary. Świadczy o tym fakt, że konformizm badanych był bardzo nieznaczny, gdy pozwolono im odpowiadać na osobności. Z drugiej strony, istnieje wiele sytuacji, w których dostosowujemy się do zachowania innych, ponieważ ich zachowanie jest dla nas jedyną wskazówką co do właściwego sposobu działania. Krótko mówiąc, inni ludzie często służą nam do określenia rzeczywistości. Przytoczony na początku niniejszego rozdziału fragment opowiadania Thurbera stanowi właśnie ilustrację tego typu konformizmu. Według Leona Festingera (11Ď), gdy rzeczywistość fizyczna staje się coraz bardziej niepewna, ludzie polegają w coraz większym stopniu na „rzeczywistości społecznej” - tzn. są bardziej skłonni dostosować się do tego, co robią inni ludzie, nie dlatego, że boją się kary, lecz dlatego, że zachowanie grupy dostarcza im wartościowej informacji, pozwalającej ustalić, czego się od nich oczekuje. Rozróżnienie to łatwiej będzie wyjaśnić za pomocą przykładu. Przypuśćmy, że w nie znanym sobie budynku musisz skorzystać z toalety. Pod napisem „Toalety” jest dwoje drzwi, lecz niestety, jakiś wandal usunął z nich oznaczenia i nie wiesz która toaleta jest „Dla Pań”, a która „Dla Panów”. Oto prawdziwy dylemat! Obawiasz się otworzyć którekolwiek drzwi, żeby nie narazić się na zakłopotanie lub nie wprawić w zakłopotanie innych. Gdy tak się męczysz, przestępując z nogi na nogę, drzwi po lewej stronie otwierają się i wychodzi z nich dżentelmen o dystyngowanym wyglądzie. Z westchnieniem ulgi ruszasz naprzód, upewniony, że toaleta z lewej strony jest dla mężczyzn, z prawej zaś - dla kobiet. Skąd ta pewność? Jak wiemy, badania wykazały, że im większe zaufanie ma dana jednostka do wiedzy i solidności drugiej osoby, tym bardziej jest skłonna pójść za jej przykładem i dostosować się do jej zachowania. Tak więc jest niemal pewne, że pójdzie za przykładem dystyngowanie wyglądającego dżentelmena, o wiele pewniejsze, niż gdyby to był np. obdarty facet z dziko błyszczącymi oczyma. A oto następny przykład. W Turcji podobno uważa się, że dobre wychowanie wymaga, aby gość po posiłku czkał, okazując w ten sposób gospodarzowi, iż jedzenie mu smakowało. Przypuśćmy, że nie wiedząc o tym zwyczaju jesteś z wizytą w domu pewnego tureckiego dygnitarza, w towarzystwie paru dyplomatów z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Jeśli po posiłku dżentelmeni ci zaczną czkać, to prawdopodobnie ty również zaczniesz wydawać te same odgłosy. Twoi współbiesiadnicy dostarczyli ci wartościowej informacji. Z drugiej strony, gdybyś znalazł się w tym samym domu w towarzystwie grupy zapaśników i gdyby te osiłki zaczęły czkać po obiedzie, to przypuszczam, że unikałbyś naśladowania ich, tj. uznałbyś prawdopodobnie ich zachowanie za przejaw złych manier. Gdyby jednak twoi towarzysze, widząc, że nie bierzesz z nich przykładu, spiorunowali cię wzrokiem, mógłbyś również zacząć czkać - nie dlatego, że dostarczyli ci właściwej informacji, lecz z powodu obawy przed odrzuceniem czy odwetem za to, że nie okazałeś się dobrym kolegą i nie chciałeś naśladować ich prostackiego zachowania. Chciałbym podkreślić, że konformizm wynikający z obserwowania innych w celu uzyskania informacji o właściwym sposobie zachowania ma zwykle poważniejsze następstwa niż konformizm zmierzający do uzyskania akceptacji lub do uniknięcia kary. Skłonny byłbym twierdzić, że jeśli dana osoba znajduje się w niejasnej sytuacji, w której musi posłużyć się zachowaniem innych ludzi jako wzorem dla swego własnego zachowania, to później w podobnych okolicznościach, gdy zabraknie tego rodzaju wskazówek, prawdopodobnie powtórzy swe nowo wyuczone zachowanie. Oczywiście, postąpi w ten sposób, o ile do tego czasu nie uzyska wyraźnych dowodów, że jej działania były niewłaściwe czy niesłuszne. Tak więc, wracając do naszego przykładu, przypuśćmy, że ów turecki dygnitarz ponownie zaprosił cię do swego domu na obiad. Tym razem jednak jesteś jedynym jego gościem. Czy będziesz czkał po jedzeniu, czy też nie? Chwila zastanowienia i odpowiedź nie nastręcza już wątpliwości: gdybyś w czasie pierwszej wizyty w domu dygnitarza tureckiego czkał po posiłku dlatego, że uświadomiłeś sobie, iż jest to właściwy sposób postępowania (jak byłoby w przypadku spożywania obiadu w towarzystwie dyplomatów), to prawdopodobnie czkałbyś również, spożywając obiad tylko z gospodarzem domu. Gdybyś jednak za pierwszym razem czkał z obawy przed odrzuceniem lub karą (jak byłoby w przypadku wizyty w towarzystwie zapaśników), to będąc jedynym gościem nie czkałbyś prawie na pewno. Wracając do Sama i do kandydata na prezydenta, łatwo teraz zrozumiesz jeden z głównych powodów, dla których trudno byłoby nam przewidzieć, jak Sam rzeczywiście głosowałby w wyborach. Jeśli podporządkował się grupie jedynie dla uniknięcia kary lub pozyskania akceptacji, to w zapewniającej tajność kabinie wyborczej głosowałby zapewne w sposób niezgodny z poglądem wyrażonym przez jego kolegów. Jeśli natomiast Sam potraktował tę grupę jako źródło informacji, to prawie na pewno głosowałby przeciw kandydatowi, który początkowo mu się podobał. Powtórzmy jeszcze raz: gdy rzeczywistość jest niejasna, inni ludzie stają się głównym źródłem informacji. Ogólność tego zjawiska dobrze ilustrują badania przeprowadzone przez Stanleya Schachtera i jego studentów, które wykazały, że ludzie dostosowują się do innych nawet przy ocenie czegoś tak osobistego, jak treść swych własnych emocji (12Ď). Zanim opiszemy te badania, musimy najpierw wyjaśnić, co rozumiemy przez „emocje”. Według Williama Jamesa (13Ď), emocja ma zarówno treść „uczuciową”, jak i treść poznawczą. Jeśli na przykład, przechadzając się po lesie, napotkamy dzikiego, zgłodniałego niedźwiedzia, to zachodzą w nas zmiany fizjologiczne. Zmiany te wywołują podniecenie - z fizjologicznego punktu widzenia jest to reakcja współczulnego układu nerwowego, podobna do tej, jaką mogłoby wywołać spotkanie osoby, na którą się gniewamy. Reakcję tę interpretujemy jako strach (nie zaś jako gniew czy euforię) tylko wtedy, gdy uświadamiamy sobie obecność bodźca wywołującego strach (dzikiego niedźwiedzia). Co jednak działoby się, gdybyśmy odczuwali fizjologiczne pobudzenie w nieobecności odpowiedniego bodźca? Gdyby np. ktoś ukradkiem wpuścił nam do pokoju środek chemiczny powodujący tę samą reakcję fizjologiczną? Czy odczuwalibyśmy strach? William James powiedziałby prawdopodobnie, że nie - o ile w naszym otoczeniu nie występuje odpowiedni bodziec. Teraz możemy przystąpić do opisania badań Schachtera. W jednym z eksperymentów badanym wstrzykiwano albo epinefrynę - syntetyczną postać adrenaliny, która wywołuje fizjologiczne pobudzenie - albo nieszkodliwe placebo. Wszystkim badanym powiedziano, że otrzymali preparat witaminowy o nazwie „suproxin”. Spośród badanych, którym wstrzyknięto epinefrynę, część poinformowano o tym, że wystąpią u nich pewne objawy uboczne, m.in. kołatanie serca i drżenie rąk. Są to, istotnie, niektóre z efektów podania epinefryny. Toteż, gdy u badanych tych wystąpiły wspomniane objawy, mieli oni odpowiednie wyjaśnienie. Mogli powiedzieć sobie: „Serce mi bije i ręce mi się trzęsą z powodu otrzymanego zastrzyku, nie zaś z jakichś innych przyczyn”. Innych badanych jednak nie powiadomiono zawczasu o tych symptomach. Gdy więc serce zaczęło tłuc się im w piersi i ręce poczęły drżeć, w jaki sposób to odczuwali? Odpowiedź jest następująca: W taki sposób, w jaki odczuwali to ludzie w ich otoczeniu. Mianowicie, w sytuacji tej pojawiała się także osoba podstawiona, a badanych informowano, że ona również otrzymała zastrzyk „suproxiny”. W jednej sytuacji ten pomocnik eksperymentatora, zgodnie z otrzymaną instrukcją, zachowywał się w sposób euforyczny; w innej sytuacji polecono mu przejawiać silny gniew. Wyobraź sobie, że sam jesteś w takiej sytuacji: znajdujesz się w pokoju z drugą osobą, której rzekomo wstrzyknięto ten sam lek, co tobie. Człowiek ów podskakuje sobie z ożywieniem, z uszczęśliwioną miną ugniata kulki z papieru i zaczyna ćwiczyć nimi rzuty do kosza na śmieci. Wyraźnie jest on w stanie euforii. Stopniowo środek, który ci wstrzyknięto, zaczyna działać, czujesz, że serce bije ci mocniej, że ręce drżą itd. Jaką odczuwasz emocję? W tej sytuacji większość badanych podawała, że odczuwają euforię - i faktycznie zachowywali się tak, jak gdyby byli uszczęśliwieni. Teraz dla odmiany wyobraź sobie, że zamiast wyznaczyć ci towarzystwo euforycznego osobnika, umieszczono cię w pokoju z podstawioną osobą tak „zaprogramowaną”, by zachowywała się w sposób gniewny: narzeka ona na kwestionariusz, który obaj właśnie wypełniacie, aż w końcu, w napadzie skrajnego rozdrażnienia, drze kwestionariusz i z gniewem ciska go do kosza na śmieci. U ciebie tymczasem zaczynają występować objawy wywołane przez epinefrynę: czujesz, że serce bije ci gwałtownie, a ręce zaczynają drżeć. Co odczuwasz? W tej sytuacji większość badanych odczuwała gniew i zachowywała się w sposób gniewny. Należy podkreślić, że jeśli badanym podano placebo (tzn. wstrzyknięto im nieszkodliwy roztwór, nie wywołujący żadnych objawów) lub jeśli ostrzeżono ich, jakie objawy wywołuje podawany im środek, to wówczas błazeństwa osoby podstawionej miały na nich względnie niewielki wpływ. Zreasumujmy wyniki tego eksperymentu. Gdy rzeczywistość fizyczna była jasno określona i wytłumaczalna, wówczas zachowanie innych ludzi nie miało silnego wpływu na emocje badanych - gdy jednak odczuwali oni silną reakcję fizjologiczną, której przyczyny były niejasne, to wtedy interpretowali swe uczucia jako gniew albo jako euforię, zależnie od zachowania innych ludzi, którzy rzekomo byli pod działaniem tego samego środka chemicznego. Następstwa wpływuŃ społecznego Dotychczas opisywaliśmy, w kategoriach pojęć mniej lub bardziej potocznych; dwa rodzaje konformizmu. Rozróżnienie to było oparte 1Ď) na motywach jednostki - czy dana osoba jest motywowana przez nagrody lub kary, czy przez potrzebę uzyskania informacji, oraz 2Ď) na względnej trwałości konformistycznego zachowania. Wyjdźmy poza to proste rozróżnienie, wprowadzając bardziej złożoną i bardziej użyteczną klasyfikację, która ma zastosowanie nie tylko w odniesieniu do konformizmu, lecz także do różnych rodzajów wpływu społecznego. Zamiast więc posługiwać się pojedynczym terminem: konformizm, chciałbym wprowadzić rozróżnienie między trzema rodzajami następstw wpływu społecznego: uleganiem, identyfikacją i internalizacją (14Ď). Uleganie. Termin ten najlepiej opisuje sposób zachowania się osoby; która jest motywowana pragnieniem uzyskania nagrody lub uniknięcia kary. Zazwyczaj zachowanie to trwa tylko tak długo, jak długo stosuje się obietnicę nagrody lub groźbę kary. Tak więc, głodząc zwierzęta, a następnie umieszczając pokarm na końcu labiryntu, można sprawić, że szczur będzie sprawnie przebiegał ten labirynt. Można też skłonić wygłodzonego wieśniaka w którymś ze słabo rozwiniętych krajów Trzeciego Świata do recytowania przysięgi wierności fladze amerykańskiej, grożąc mu karą za nieposłuszeństwo lub obiecując póżywienie i pieniądze w nagrodę za uległość. Usuńmy pokarm ze skrzynki docelowej, a szczur po jakimś czasie przestanie biegać; wycofajmy obietnicę pożywienia lub groźbę kary, a wymieniony przykładowo wieśniak przestanie recytować przysięgę wierności. Identyfikacja. Jest to następstwo wpływu społecznego wywoływane pragnieniem danej jednostki, aby być podobną do osoby, od której pochodzi to oddziaływanie. W przypadku identyfikacji, podobnie jak przy uleganiu, jednostka zachowuje się w określony sposób nie dlatego, że takie zachowanie samo przez się daje jej zadowolenie, lecz raczej dlatego, że stawia ją w satysfakcjonującej - ze względu na samoocenę - relacji w stosunku do osoby lub osób, z którymi się identyfikuje. Identyfikacja różni się od ulegania tym, że dana jednostka rzeczywiście zaczyna wierzyć w opinie i wartości, które przyjmuje, chociaż nie wierzy w nie zbyt mocno. Tak więc, jeśli ktoś uważa jakąś osobę czy grupę za atrakcyjną pod pewnym względem, to będzie skłonny zaakceptować ich wpływ oraz przyjąć podobne wartości i postawy - nie dla uzyskania nagrody lub uniknięcia kary (jak w przypadku ulegania), lecz po prostu po to, aby upodobnić się do tej osoby. Zjawisko to nazywam „efektem wujka Karola”. Przypuśćmy, że masz wujka imieniem Karol, który jest serdecznym, dynamicznym, fascynującym człowiekiem; od małego dziecka kochałeś go bardzo i chciałeś, gdy dorośniesz, być do niego podobnym. Wujek Karol jest osobą na poważnym stanowisku i ma zdecydowane poglądy, m.in. żywi głęboką niechęć do potrzeby nowego ustawodawstwa społecznego - a więc jest przekonany, że każdy, kto naprawdę się stara, może uzyskać przyzwoity zarobek, a rozwój opieki społecznej tłumi tylko skutecznie chęć do pracy. Jako małe dziecko słyszałeś, jak wujek Karol wygłaszał ten swój pogląd przy różnych okazjach, i stał się on częścią twojego systemu przekonań - nie dlatego, że pogląd ten przemyślałeś i że wydał ci się słuszny, ani też nie dlatego, że wujek Karol nagrodził cię za przyjęcie takiego poglądu (lub zagroził karą za jego nieprzyjęcie), lecz ze względu na twoją sympatię do wujka Karola, która wzbudziła w tobie tendencję do włączenia w twoje życie tego wszystkiego, co należy do jego życia. Internalizacja. Internalizacja jakiejś wartości czy przekonania jest najbardziej trwałym, najgłębiej zakorzenionym następstwem wpływu społecznego. Motywem zinternalizowania określonego przekonania jest pragnienie, aby mieć słuszność. Tak więc nagroda za uznanie tego przekonania ma charakter wewnętrzny. Jeśli osobę wywierającą wpływ uważamy za godną zaufania i mającą właściwy sąd o rzeczywistości, to głoszone przez nią przekonanie akceptujemy i włączamy w nasz system wartości. Przekonanie to, skoro tylko stanie się częścią naszego własnego systemu, uniezależnia się od swego źródła i staje się niezwykle odporne na zmianę. Rozpatrzmy teraz niektóre ważne, charakterystyczne cechy tych trzech następstw wpływu społecznego. Uleganie jest reakcją najmniej trwałą, a jej efekty są najbardziej powierzchowne, ponieważ ludzie ulegają naciskowi jedynie po to, by uzyskać nagrodę lub uniknąć kary. Osoba podporządkowująca się zdaje sobie sprawę z presji okoliczności i łatwo może zmienić swe zachowanie, gdy zmienią się okoliczności. Ktoś, trzymając mnie na muszce pistoletu, może mnie skłonić do wygłoszenia omalże każdego stwierdzenia; jednakże, gdy tylko groźba śmierci zniknie, zapewne szybko odrzuciłbym te stwierdzenia i wynikające z nich konsekwencje. Jeśli dziecko jest grzeczne i wspaniałomyślne w stosunku do młodszego brata po to tylko, aby dostać od mamy ciastko, to wcale nie jest powiedziane, że wyrośnie ono na wspaniałomyślnego człowieka. Nie nauczyło się przecież, że wspaniałomyślność jest sama w sobie czymś dobrym - nauczyło się tylko tego, że wspaniałomyślność jest dobrym sposobem, by dostawać ciastka. Gdy zapas ciastek się wyczerpie, wspaniałomyślne zachowanie dziecka w końcu ustanie, jeśli nie podtrzyma się tego zachowania za pomocą jakiejś innej nagrody (lub kary). Nagrody i kary są więc bardzo ważnymi środkami, pozwalającymi nakłonić ludzi do uczenia się i wykonywania specyficznych czynności, lecz jako techniki oddziaływania społecznego mają one bardzo ograniczone znaczenie, ponieważ muszą być zawsze obecne, aby były skuteczne - o ile dana jednostka nie odkryje jakiegoś dadatkowego powodu, który by uzasadniał kontynuowanie nagradzanego zachowania. Zagadnienie to omówimy niebawem. Ciągłe nagradzanie lub karanie nie jest potrzebne w przypadku tego następstwa wpływu społecznego, które nazywamy identyfikacją. Osoba, z którą dana jednostka się identyfikuje, nie musi być w ogóle obecna; niezbędne jest tylko pragnienie; aby być podobnym do tej osoby. Na przykład, jeśli wujek Karol przeprowadził się do innego miasta i nie widujesz go miesiącami (czy nawet latami), to nadal będziesz wyznawał podobne jak on poglądy, dopóki 1Ď) pozostaje on dla ciebie osobą znaczącą, 2Ď) nadal wyznaje te same poglądy oraz 3Ď) poglądy te nie zostaną podważone przez sprzeczne z nimi; a bardziej przekonywujące opinie. Jednakże wynika stąd również, że twoje poglądy mogą ulec zmianie, jeśli wujek Karol zmieni przekonania lub jeśli twoja miłość do wujka zacznie zanikać. Mogą one także zmienić się, jeśli jakaś osoba lub grupa osób; mająca dla ciebie większe znaczenie niż wujek Karol, żywi odmienne przekonania. Przypuśćmy na przykład, że rozpocząłeś studia na uczelni, znalazłeś tam grupę nowych, fascynujących przyjaciół, którzy w przeciwieństwie do wujka Karola są nastawieni bardzo przychylnie do potrzeby nowego ustawodawstwa społecznego. Jeśli podziwiasz ich tak samo jak wujka (lub jeszcze więcej), to możesz zmienić swoje przekonania, aby bardziej upodobnić się do swoich nowych przyjaciół. Tak więc miejsce poprzedniej identyfikacji może zająć identyfikacja o większym znaczeniu. Efekty wpływu społecznego w postaci identyfikacji mogą być także zniwelowane przez pragnienie danej osoby, aby mieć słuszność. Jeśli ktoś przyjął jakiś pogląd drogą identyfikacji; a następnie zapozna się z kontrargumentami przedstawionymi przez osobę godną zaufania i znającą się na rzeczy, to prawdopodobnie zmieni ów pogląd. Internalizacja jest najbardziej trwałym następstwem wpływu społecznego właśnie dlatego, że motyw dążenia do słuszności jest potężną i samopodtrzymującą się siłą, niezależną od stałego nadzoru ze strony czynników dysponujących nagrodami lub karami (jak w wypadku ulegania) ani od nieustającego szacunku dla innej osoby lub grupy (jak w przypadku identyfikacji). Należy zdawać sobie sprawę z tego, że poszczególne działanie może być uwarunkowane zarówno przez uleganie; jak i przez identyfikację lub internalizację. Rozpatrzmy np. pewne proste zachowanie: przestrzeganie przepisów dotyczących szybkości jazdy. Społeczeństwo opłaca grupę ludzi zwanych policją drogową, aby pilnowali poszanowania tych przepisów, gdyż jak wszyscy wiemy, ludzie skłonni są utrzymywać prędkość jazdy w dozwolonych granicach, jeśli spodziewają się, że pewien odcinek szosy jest starannie nadzorowany przez patrole policji drogowej. Jest to przykład ulegania; gdyż ludzie stosują się do przepisów, aby uniknąć płacenia mandatu. Przypuśćmy, że usunięto te patrole. Gdyby tylko ludzie dowiedzieli się o tym, wielu z nich mogłoby zwiększyć szybkość jazdy. Niektórzy ludzie mogliby jednak nadal utrzymywać dozwoloną szybkość. Ktoś mógłby postępować tak dlatego, że jego ojciec (lub wujek Karol) zawsze przestrzegał ograniczeń szybkości lub zawsze kładł nacisk na konieczność podporządkowania się przepisom ruchu. Jest to, oczywiście, identyfikacja. Wreszcie inny jeszcze kierowca mógłby przestrzegać ograniczeń szybkości, ponieważ jest przekonany, że przepisy dotyczące dozwolonej szybkości są słuszne, że stosowanie się do nich pomaga zapobiegać wypadkom i że prowadzenie wozu z umiarkowaną szybkością jest postępowaniem racjonalnym i rozsądnym. Mamy wówczas do czynienia z internalizacją. W przypadku internalizacji można zaobserwować większą elastyczność zachowania. Na przykład w pewnych warunkach - powiedzmy o godz. 6 rano, w pogodny dzień, przy doskonałej widoczności, gdy całymi kilometrami nie napotyka się innych pojazdów - kierowca ten mógłby przekroczyć dozwoloną szybkość. Natomiast jednostka podporządkowująca się przepisom w wyniku ulegania mogłaby obawiać się wówczas pułapki radarowej, a osoba identyfikująca się z kimś mogłaby wybrać sobie bardzo „sztywny” model - a więc obie mniej brałyby pod uwagę ważne zmiany w otoczeniu. Zobaczymy teraz, jaki jest główny komponent każdego z omówionych następstw wpływu społecznego. W uleganiu ważnym komponentem jest władza - mianowicie władza, jaką dysponuje osoba oddziaływająca, jeśli chodzi o przydzielanie nagród za uległość i wymierzanie kary za brak uległości. Tak np. rodzice mają władzę chwalenia, okazywania miłości, dawania ciastek, ganienia, wymierzania klapsów, wstrzymywania kieszonkowego itd.; nauczyciele mają władzę stawiania nam stopni i usuwania z uczelni, pracodawcy zaś mają władzę chwalenia nas, awansowania, upokarzania i zwalniania z pracy. Rząd Stanów Zjednoczonych ma władzę zwiększenia pomocy gospodarczej i wojskowej dla zależnego państwa lub wstrzymania tej pomocy; może więc posłużyć się tą metodą, żeby skłonić np. zależne państwo w jakiejś części świata do przeprowadzenia mniej lub bardziej demokratycznych wyborów. Nagrody i kary są skutecznym środkiem dla wywołania tego rodzaju podporządkowania, lecz moglibyśmy zapytać, czy sama uległość jest tu czymś pożądanym: łatwiej jest skłonić jakieś państwo do przeprowadzenia demokratycznych wyborów, niż nakłonić władców tego państwa, by myśleli i rządzili w sposób demokratyczny. W identyfikacji decydującym komponentem jest atrakcyjność - atrakcyjność osoby, z którą identyfikuje się dana jednostka. Ponieważ jednostka identyfikuje się z modelem, przeto chce wyznawać te same co model poglądy. Przypuśćmy, że podziwiasz pewną osobę, a osoba ta zajmuje określone stanowisko w pewnej sprawie. Jeśli nie przeciwstawiają się temu ani jakieś twoje silne uczucia, ani solidna wiedza, to będziesz skłonny przyjąć takie samo stanowisko. Nawiasem mówiąc, jest interesujące, iż odwrotne twierdzenie okazuje się także prawdziwe: jeśli osoba lub grupa, której nie lubisz, głosi jakiś pogląd, to będziesz skłonny odrzucić ten pogląd lub przyjąć pogląd przeciwny. Przypuśćmy na przykład, że nie lubisz jakiejś określonej grupy (powiedzmy - członków towarzystwa miłośników Nowego Jorku lub meteorologów) i że grupa ta występuje przeciw poborowi do wojska. Jeśli nic nie wiesz o tym zagadnieniu, to będziesz skłonny opowiadać się za poborem (jeżeli wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany). W internalizacji ważnym komponentem jest wiarygodność - wiarygodność osoby, która dostarcza informacji. Na przykład jeśli czytasz wypowiedź osoby, o której wiarygodności jesteś przekonany - tzn. osoby, która twoim zdaniem zna się na rzeczy i jest prawdomówna - to będziesz skłonny poddać się jej wpływowi, ze względu na twoje pragnienie, by mieć słuszność. Przypomnijmy sobie nasz wcześniejszy przykład z dyplomatami na przyjęciu u dostojnika tureckiego. Fakt, iż uznałeś ich za znawców, sprawił, że ich zachowanie (czkanie po posiłku) wydało ci się właściwym sposobem postępowania. W związku z tym przypuszczam, że zachowanie to (twoja tendencja do czkania po posiłku w domu tureckiego dygnitarza) zostanie zinternalizowane - od tej pory będziesz zachowywać się w ten sposób, ponieważ uwierzyłeś, że jest to zachowanie właściwe. Przypomnijmy sobie też dotyczący konformizmu eksperyment Solomona Ascha, w którym wielu badanych dostosowało się pod wpływem presji społecznej do błędnych twierdzeń grupy. Jak pamiętamy, gdy badanym pozwolono odpowiadać na osobności, liczba reakcji konformistycznych spadła znacznie. Najwyraźniej nie występowała tu zatem internalizacja ani identyfikacja. Wydaje się pewne, że badani ulegali jednomyślnej opinii grupy w celu uniknięcia kary w postaci wyśmiania czy odrzucenia. Gdyby wchodziła w grę identyfikacja lub internalizacja, to konformistyczne zachowanie utrzymałoby się również w warunkach zapewniających więcej prywatności. Podział na uleganie, identyfikację i internalizację jest użyteczny. Jednocześnie trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że podobnie jak większość klasyfikacji nie jest on doskonały; pod pewnymi względami kategorie te zachodzą na siebie. Mianowicie, chociaż jest prawdą, że uleganie i identyfikacja są na ogół mniej trwałe niż internalizacja, to jednak istnieją okoliczności; które mogą zwiększyć ich trwałość. Na przykład trwałość może wzrosnąć, jeśli dana jednostka zobowiąże się kontynuować interakcje z osobą lub grupą ludzi, która wywołała pierwotny akt uległości. W eksperymencie przeprowadzonym przez Charlesa Kieslera i jego współpracowników (15Ď), gdy badani byli przekonani, że będą nadal brać udział w spotkaniach nieatrakcyjnej grupy dyskusyjnej, to nie tylko podporządkowali się publicznie, lecz także - jak się wydawało - zinternalizowali swoje podporządkowanie, tzn. zmienili nie tylko swoje publiczne zachowanie, lecz także swe prywatne opinie. Sytuację tego rodzaju omówimy dokładniej w rozdziale 4. Trwałość reakcji może być duża także wówczas, gdy ulegająca jednostka wykryje w swych działaniach lub w ich konsekwencjach coś takiego, że warto jej kontynuować dane zachowanie nawet wtedy, gdy powód jej pierwotnego podporządkowania (nagroda lub kara) przestanie być aktualny. Znalazło to potwierdzenie w niektórych badaniach poświęconych temu aspektowi uczenia się społecznego, który znany jest jako modyfikacja zachowania. W modyfikacji zachowania dąży się zazwyczaj do wyeliminowania niepożądanego lub nieprzystosowanego zachowania przez karanie tego zachowania, przez nagradzanie zachowań alternatywnych, lub przez jedno i drugie. Na przykład podejmowano różne próby zastosowania tej metody jako sposobu nakłonienia ludzi, by przestali palić papierosy (16Ď). Palaczowi aplikuje się szereg przykrych impulsów elektrycznych, gdy wykonuje zwykły rytuał palenia - gdy zapala papierosa, zbliża go do ust, zaciąga się itd. Po kilku próbach będzie on odmawiał palenia. Niestety, nietrudno mu zauważyć, że istnieje różnica między sytuacją eksperytnentalną a światem zewnętrznym: zdaje on sobie sprawę, iż nie zostanie mu zaaplikowany impuls, gdy będzie palił poza sytuacją eksperymentalną. Wprawdzie w konsekwencji może później odczuwać niewielki, „szczątkowy” lęk, gdy zaczyna palić papierosa, to jednak, ponieważ impulsy elektryczne najwyraźniej nie następują, lęk ten w końcu zanika. Tak więc wielu ludzi, którzy chwilowo przestali palić po tego rodzaju modyfikacji zachowania, powraca do papierosów, gdy nie grozi im już impuls elektryczny. A jak w tłumaczyć zachowanie tych osób, które po tej terapii nie powracają do palenia? Sprawa przedstawia się następująco: gdy palacza nakłoni się do uległości i nie pali on przez kilka dni, pozwala mu to dokonać pewnego odkrycia. Przez lata palenia mógł dojść do przekonania, że nieprzyjemne uczucie suchości i pieczenia w ustach, z jakim budził się każdego ranka, jest czymś nieuniknionym; jednakże po kilku dniach bez papierosów może on odkryć, jak to cudownie mieć nie zaschnięte gardło i uczucie świeżości w ustach. Odkrycie to może wystarczyć, by tę osobę nadal powstrzymać od palenia. Tak więc uległość, chociaż sama przez się zwykle nie daje trwałych zmian w zachowaniu, może jednak stworzyć warunki do wystąpienia procesów, które doprowadzą do bardziej trwałych skutków. Posłuszeństwo jakoŃ forma uległości Wskazywaliśmy, że akty uległości mają na ogół charakter efemeryczny. Nie oznacza to jednak, że są one pozbawione znaczenia. Nawet nietrwałe zachowanie może być niezwykle ważne. Fakt ten zademonstrował w dramatyczny sposób Stanley Milgram w swych badaniach nad posłuszeństwem (17Ď). Wyobraźmy sobie taką oto scenę. Badani zgłaszają się ochotniczo do eksperymentu. Mówimy im, że w eksperymencie tym badamy wpływ kary na zapamiętywanie, ale informacja ta nie jest zgodna z prawdą. W rzeczywistości chodzi tu o zbadanie, w jakiej mierze ludzie będą posłuszni autorytetowi. W każdej próbie eksperymentalnej bierze udział dwóch uczestników, przy czym jeden z nich ma wyznaczoną rolę nauczyciela, a drugi - ucznia. Nauczyciel otrzymuje instrukcję, zgodnie z którą ma eksponować uczniowi szereg bodźców. Uczeń, przywiązany do czegoś w rodzaju „elektrycznego krzesła”, umieszczonego w oddzielnym pokoju, powinien reagować w odpowiedni sposób na każdy bodziec, naciskając jeden z czterech znajdujących się przed nim przycisków; reakcja ta powoduje zapalenie jednej z lampek znajdujących się przed nauczycielem. Nauczyciela informuje się, że w celu przyspieszenia procesu uczenia się musi aplikować uczniowi impuls elektryczny o coraz większej sile, za każdym razem, gdy zareaguje on niepoprawnie lub w ogóle nie naciśnie żadnego przycisku. W rzeczywistości rolę ucznia, czyli „ofiary”, odgrywa osoba podstawiona, nie podłączona bynajmniej do prądu elektrycznego; jednakże nauczyciel (tzn. prawdziwa osoba badana) jest mocno przekonany, że ofiara w sąsiednim pokoju rzeczywiście jest podłączona do obwodu prądu elektrycznego. Za każdym razem, gdy ofiara nie zareaguje poprawnie, badany ma zwiększyć napięcie generatora i nacisnąć odpowiedni klawisz. Generator jest wyskalowany od 15 aż do 450 woltów. Przy 75 woltach ofiara zaczyna chrząkać i jęczeć; przy 150 woltach prosi, by ją zwolnić z tego eksperymentu; przy 180 woltach krzyczy, że nie może wytrzymać bólu. Wskazówka na generatorze przesuwa się poza kreskę z wyraźną informacją: „Niezwykle silny wstrząs” i zaczyna zbliżać się do punktu oznaczonego: „Niebezpieczeństwo! Ciężki wstrząs”. Gdy impulsy stają się jeszcze bardziej dotkliwe, ofiara zamiast reagować naciskaniem przycisków, zaczyna walić w ścianę i błagać, by ją wypuszczono. Nie jest to jednak, oczywiście, poprawną reakcją, więc badany otrzymuje instrukcję, by zwiększyć napięcie i znowu nacisnąć odpowiedni klawisz. Po paru jeszcze próbach, gdy badany włącza jeden z bodźców będących przedmiotem tej „nauki”, ofiara nie reaguje - w jej pokoju panuje złowieszcza cisza. Oczywiście, nie jest to poprawna reakcja, więc raz jeszcze eksperymentator poleca badanemu, by zwiększył napięcie i nacisnął odpowiedni klawisz. Uczestników tego eksperymentu dobrano losowo spośród przedsiębiorców, przedstawicieli wolnych zawodów, urzędników i robotników. Jaki procent tych ludzi aplikował ofierze wstrząsy aż do końca eksperymentu? Jak długo ty byś je aplikował? Każdego roku na wykładach psychologii społecznej zadaję to pytanie studentom i każdego roku ok. 99 procent spośród 400 zapytanych stwierdza, że przestaliby aplikować impulsy, gdyby „uczeń” zaczął walić w ścianę. Przypuszczenia moich studentów są zgodne z wynikami ankiety, jaką przeprowadził Milgram wśród 40 psychiatrów w pewnej przodującej uczelni medycznej. Psychiatrzy ci przewidywali, że większość badanych przestałaby stosować impulsy przy 150 woltach, gdy ofiara po raz pierwszy zaczyna prosić, by ją uwolnić. Psychiatrzy ci przewidywali także, że ok.4 procent badanych nadal stosowałoby impulsy, gdyby ofiara przestała reagować naciskaniem przycisków (przy 300 woltach) i że mniej niż 1 procent zaaplikowałoby impuls po nastawieniu generatora na najwyższe napięcie. Jak jednak reagują badani, gdy rzeczywiście znajdują się w takiej sytuacji? W sposób dość interesujący. Milgram stwierdził, że w typowym eksperymencie, takim jak opisany powyżej, znaczna większość badanych - ponad 62 procent - aplikowała impulsy aż do końca eksperymentu, chociaż niektórzy z nich musieli być przynaglani przez eksperymentatora. Wyniki uzyskane przez Milgrama skłaniają do zastanowieni, a wypływające z nich wnioski są dość przerażające: zadziwiająco duży procent ludzi będzie zadawać cierpienie innym, wypełniając polecenia autorytetu. Eksperyment ten może mieć doniosłe odpowiedniki w świecie realnym, poza ścianami laboratorium psychologicznego. Na przykład trudno jest, czytając o tych badaniach, nie zauważyć pewnego podobieństwa między zachowaniem się badanych przez Milgrama a ślepym posłuszeństwem Adolfa Eichmanna, odpowiedzialnego za wymordowanie setek tysięcy niewinnych cywilów, który tłumaczył się tym, że był dobrym urzędnikiem, wypełniającym tylko posłusznie rozkazy swych zwierzchników, którzy zajmowali jeszcze wyższe stanowiska w reżimie faszystowskim. Podobnie przed kilku zaledwie laty porucznik William Calley, który został skazany za rozmyślne i nie sprowokowane morderstwo kobiet i dzieci w wietnamskiej wiosce My Lai, bez skrępowania przyznał się do tych czynów, lecz stwierdził, że jego zdaniem były one usprawiedliwione posłuszeństwem wobec zwierzchności - starszych rangą oficerów. Chociaż porównania takie są ekscytujące, to jednak powinniśmy zachować ostrożność, aby nie nadawać przesadnego znaczenia wynikom uzyskanym przez Milgrama. Biorąc pod uwagę fakt, że 62 procent badanych w eksperymencie Milgrama podporządkowało się rozkazom eksperymentatora, niektórzy komentatorzy byli skłonni sugerować, iż być może większość ludzi zachowywałaby się podobnie jak Eichmann czy Calley, gdyby znaleźli się w podobnej sytuacji. To może być prawdą; należy jednak podkreślić, że w gruncie rzeczy między sytuacjami, w jakich działali Eichmann czy Calley, a sytuacją, z jaką zetknęli się badani Milgrama, występują rzeczywiste i poważne różnice. W większości eksperymentów Milgrama autorytetem wydającym rozkazy był naukowiec, przeprowadzający badania w szacownym laboratorium Uniwersytetu Yale. W naszym społeczeństwie nauczyliśmy się wierzyć, że naukowcy są na ogół życzliwymi, odpowiedzialnymi i uczciwymi ludźmi, zwłaszcza jeśli reprezentują dobrze znaną i wysoce szanowaną instytucję, taką jak Yale. Badani mieli zatem podstawy, by przyjąć, że żaden naukowiec nie wydałby rozkazów, w wyniku których jego eksperyment spowodowałby na śmierć lub krzywdę biorącego w nim udział człowieka. Nie wątpliwie, zarówno w przypadku Eichmanna, jak i Calleya sprawa przedstawiała się zupełnie inaczej. Dalsze badania Milgrama przyniosły wyniki potwierdzające to przypuszczenie. Przeprowadził on oddzielny eksperyment (18Ď), w którym porównywał posłuszeństwo badanych wobec rozkazów naukowca na Uniwersytecie w Yale z posłuszeństwem wobec rozkazów naukowca pracującego w pomieszczeniach dość obskurnego budynku czynszowego w centrum handlowym Bridgeport - przemysłowego miasta w stanie Connecticut. W tych badaniach naukowiec z Yale osiągnął wskaźnik posłuszeństwa równy 65 procent, podczas gdy w Bridgeport posłusznych było tylko 48 procent badanych. Tak więc wydaje się, że wyeliminowanie prestiżu Uniwersytetu Yale zredukowało w pewnym stopniu posłuszeństwo badanych. Oczywiście, 48 procent to również wysoki wskaźnik. Przypuszczam, że gdyby osoba przeprowadzająca eksperyment nie była naukowcem, to jeszcze mniej ludzi posłuchałoby jej rozkazów. Innym czynnikiem zmniejszającym stopień posłuszeństwa jest fizyczna nieobecność osoby reprezentującej autorytet. Milgram stwierdził, że gdy eksperymentatora nie było w pokoju i wydawał on swoje rozkazy przez telefon, to wówczas liczba w pełni posłusznych badanych spadła poniżej 25 procent. Ponadto, kilku badanych kontynuujących eksperyment „oszukiwało”: mianowicie aplikowali oni impulsy o niższym napięciu, niż im polecono, i nie zadbali nawet o to, by powiadomić eksperymentatora, że odstąpili od właściwej procedury. To ostatnie stwierdzenie stanowi moim zdaniem wzruszającą próbę ze strony niektórych osób, by reagować na wymagania uprawnionej do ich stawiania władzy, jednocześnie minimalizując cierpienia zadawane innym. Przypomina to nieco zachowanie Yossarina, bohatera powieści Josepha Hellera pt. Catch 22, który „przypadkiem” wyrzucił bomby na puste pole w pobliżu włoskiej wsi wyznaczonej jako cel bombardowania. „Nie zainteresowany”Ń świadek jako konformista Przed kilkunastu laty młoda kobieta, Kitty Genovese, została na śmierć zakłuta nożem w śródmieściu Nowego Jorku. Było to wydarzenie tragiczne - lecz samo w sobie nie było ono czymś szczególnie niezwykłym. Ostatecznie, w dużych skupiskach ludności brutalne morderstwa nie są rzadkością. Co było interesujące w tym wydarzeniu - to fakt, że aż 38 jej sąsiadów podeszło do okien, usłyszawszy o godz. 3 nad ranem krzyki przerażenia, i pozostało przy tych oknach, patrząc w bezradnym urzeczeniu przez 30 minut, gdyż tyle czasu potrzebował napastnik, by zadać w końcu kobiecie tę okrutną śmierć. Nikt jednak nie przyszedł jej z pomocą; nikt nie podniósł nawet słuchawki telefonu, by wezwać policję. Dlaczego? No cóż, może widzowie byli senni lub oszołomieni. Ostatecznie, człowiek nie jest w pełni władz umysłowych o godz. 3 rano. Być może. Był jednak jasny dzień, gdy Eleonora Bradley, robiąc zakupy na Piątej Alei w Nowym Jorku, potknęła się, upadła i złamała nogę. Leżała tam przez 40 minut w stanie wstrząsu, podczas gdy kolejni przechodnie, a były ich dosłownie setki, przystawali na chwilę, aby się na nią pogapić, a potem szli dalej w swoją stronę. Dlaczego ci świadkowie nie udzielili pomocy? Czy ludzie w wielkim mieście są nieczuli na niedolę innych? Czy tak przyzwyczaili się do katastrof i wypadków, że potrafią zachować obojętność w obliczu cierpienia i gwałtu? Czy świadkowie w opisanych tu sytuacjach różnili się pod jakimś względem od ciebie czy ode mnie? Wydaje się, że odpowiedź na wszystkie te pytania brzmi: „Nie”. Wywiady przeprowadzone ze świadkami morderstwa Kitty Genovese wykazały, że nie byli oni bynajmniej obojętni - byli przerażeni. Dlaczego więc nie interweniowali? Trudno odpowiedzieć na to pytanie; jednakże w jakiś czas potem John Darley, Bibb Latane i ich współpracownicy przeprowadzili szereg pomysłowych eksperymentów, których rezultaty dostarczyły nieco wskazówek co do powodów bezczynności tych świadków (19Ď). Badacze ci wysunęli hipotezę, że sama liczba ludzi będących świadkami tych tragedii powstrzymywała każdego z nich od przyjścia z pomocą ofierze - oznacza to, że mniej prawdopodobne jest, by poszkodowany otrzymał pomoc, jeśli duża liczba osób obserwuje jego trudne położenie. Tak więc nieinterweniowanie można uważać za akt konformizmu. W danym przypadku wydaje się, że zachowanie innych ludzi decyduje o tym, czy poszczególne jednostki będą uznawać przyjście z pomocą za właściwe i rozsądne. Jak już mówiliśmy, często kierowanie się zachowaniem innych jest uzasadnione. Niekiedy jednak może ono wprowadzić w błąd, zwłaszcza w sytuacjach krytycznych. W naszym społeczeństwie uważa się zazwyczaj, że publiczne ujawnienie silnych uczuć jest czymś prostackim i świadczy o braku panowania nad sobą. Gdy nie jesteśmy sami, staramy się na ogół wyglądać mniej przestraszeni, mniej zmartwieni, mniej niespokojni i mniej podnieceni seksualnie, niż jesteśmy naprawdę. Na przykład ze zblazowanych min na twarzach klientów restauracji „topless” czyli lokali striptisowych nigdy by się nie odgadło, że są oni podnieceni seksualnie. Podobnie przysłowiowy przybysz z Marsa nigdy nie odgadłby losu, jaki czeka pacjentów siedzących w poczekalni dentysty; gdyby ograniczył się do obserwacji ich niewzruszonych twarzy. Pamiętając o tym, rozpatrzmy przypadek kobiety, która upadła i złamała nogę na Piątej Alei. Przypuśćmy, że przechodzisz tamtędy 10 minut po wypadku: widzisz leżącą na ziemi kobietę, która wydaje się chora. Co jeszcze widzisz? Widzisz dziesiątki ludzi przechodzących obok tej kobiety, spoglądających na nią i idących dalej. Jaki wyciągniesz stąd wniosek? Nie jest wykluczone, że dojdziesz do wniosku, iż interweniowanie byłoby dla ciebie czymś niestosownym. Może to nic poważnego; może jest pijana; może udaje; może cała ta scena jest zaaranżowana przez telewizję, a ty, jeśli zainterweniujesz, zrobisz z siebie publicznie głupca przed ukrytą kamerą. „Ostatecznie - mówisz sam do siebie - jeśli cała ta sprawa jest tak cholernie ważna, to dlaczego nikt z tych wszystkich ludzi nie podejmuje żadnego działania?” Tak więc fakt, że wokół znajduje się mnóstwo ludzi, zamiast zwiększyć prawdopodobieństwo, iż ktoś z nich pomoże, w rzeczywistości zmniejsza prawdopodobieństwo udzielenia pomocy przez kogokolwiek z obecnych. Jest to interesujące przypuszczenie, lecz czy jest ono prawdziwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, Latane i Rodin (20Ď) przeprowadzili eksperyment, w którym główną rolę odgrywała „kobieta znajdująca się w tragicznej sytuacji”. W badaniach tych eksperymentatorka prosiła studentów o wypełnienie kwestionariuszy. Następnie wychodziła do sąsiedniego pokoju, oddzielonego kotarą, mówiąc, że wróci, gdy skończą kwestionariusz. Po kilku minutach zaczęła odgrywać „wypadek”. Do uszu studentów dobiegły (z ukrytego magnetofonu) takie odgłosy, jakby eksperymentatorka wchodziła na krzesło, po czym rozlegał się głośny krzyk, trzask i łomot, jak gdyby krzesło się załamało, a ona upadła na podłogę. Potem słyszeli jęki, szloch oraz pełne cierpienia słowa: „O mój Boże, moja noga... ja... ja... nie mogę nią poruszyć. Och... moja kostka... nie mogę sobie z tym poradzić!”. Jęki te trwały około minuty i stopniowo cichły. Eksperymentatorzy chcieli ustalić, czy badani będą spieszyć z pomocą młodej kobiecie. Ważną zmienną w tym eksperymencie stanowiło to, czy badany był sam w pokoju, czy też nie. Spośród tych, którzy byli sami, 70 procent zaoferowało swą pomoc; spośród osób pracujących parami pospieszyło z pomocą tylko 20 procent. Jest więc oczywiste, że obecność drugiego świadka powstrzymuje od podjęcia działania. Jak ujawniły przeprowadzone później wywiady, każdy ze studentów, który znajdował się w jednym pomieszczeniu z drugim badanym i nie pospieszył z pomocą eksperymentatorce, doszedł do wniosku, że prawdopodobnie nie jest to nic poważnego, przy czym konkluzja ta była po części oparta na bezczynności partnera. W przypadku morderstwa Kitty Genovese wystąpił przypuszczalnie pewien dodatkowy powód, dla którego świadkowie nie udzielili żadnej pomocy ofierze. W takiej sytuacji, jeśli ludzie zdają sobie sprawę, że są także inni świadkowie zdarzenia (w przypadku Genovese widzowie byli tego świadomi), może występować zjawisko zwane dyfuzją odpowiedzialności. Mianowicie, każdy świadek mógł mieć poczucie, że odpowiedzialność nie spoczywa jedynie na nim - inni również widzą to samo. W związku z tym każdy świadek mógł sądzić, że ktoś inny wzywa policję lub że ktoś inny ma obowiązek to uczynić. Aby sprawdzić to przypuszczenie, Darley i Latane (21Ď) zaaranżowali sytuację eksperymentalną, w której badani znajdowali się wprawdzie w oddzielnych pomieszczeniach, lecz mogli porozumiewać się między sobą za pomocą mikrofonów i słuchawek. Badani mogli więc słyszeć się nawzajem, lecz nie mogli się widzieć. Następnie badacze odtwarzali nagrany uprzednio na taśmie symulowany atak padaczki, co stwarzało wrażenie, że to jeden z uczestników dostał - takiego ataku. W jednej z grup eksperymentalnych u każdego z badanych wytworzono przekonanie, że jest on jedyną - osobą, której słuchawka podczas ataku tej choroby jest włączona w innych grupach - że jeszcze jedna osoba lub więcej osób ma włączone słuchawki. Uzyskano następujące wyniki: jeśli badany myślał, że jest jedynym słuchaczem, to prawdopodobieństwo, iż wyjdzie on ze swego pomieszczenia i spróbuje udzielić pomocy, było znacznie większe niż wtedy, gdy sądził, że inni również słyszą to samo. Im większa była liczba owych rzekomych słuchaczy, tym mniej było prawdopodobne, iż badany zaoferuje swą pomoc. Zachowanie świadków morderstwa Genovese, a także zachowanie badanych w eksperymentach Darleya i Latane, ukazuje naturę ludzką w dość ponurym świetle. Czy rzeczywiście ludzie unikają pomagania sobie wzajemnie, jeśli tylko jest to możliwe - tzn. jeśli ktoś daje zły przykład nie interweniując lub jeśli odpowiedzialność za przyjście z pomocą wydaje się niedokładnie określona? Zapewne nie. Istnieją zapewne sytuacje, w których ludzie są skłonni spieszyć z pomocą swym bliźnim. Pewne zdarzenie z mych własnych doświadczeń może rzucić nieco światła na to zagadnienie. Niedawno obozowałem w Parku Narodowym Yosemite. Był późny wieczór i właśnie zasypiałem, gdy posłyszałem, że w oddali krzyczy głośno jakiś mężczyzna. Nie można było rozpoznać, czy jest to krzyk bólu, zdziwienia czy radości. Nie miałem pojęcia, czy to jacyś ludzie zabawiają się w niewybredny sposób, czy też jeden z takich jak ja obozowiczów został napadnięty przez niedźwiedzia. Wypełzłem ze śpiwora i zacząłem rozglądać się dookoła, starając się otrząsnąć z resztek snu i próbując ustalić, skąd pochodził krzyk, gdy wtem zauważyłem dziwne zjawisko. Niezliczone mnóstwo migocących światełek wędrowało ze wszystkich stron, zbiegając się w jednym punkcie. Były to lampy i latarki niesione przez dziesiątki obozujących wokół turystów, którzy biegli na pomoc krzyczącemu człowiekowi. Okazało się, że był to krzyk zdziwienia, spowodowany stosunkowo nieszkodliwym wybuchem w piecyku benzynowym. Inni obozowicze wydawali się prawie rozczarowani, gdy dowiedzieli się, że nie potrzeba żadnej pomocy. Niestety, gdy wróciłem do namiotu, miałem trudności z zaśnięciem, gdyż jako psycholog społeczny wierzący mocno w dane naukowe spędziłem noc na usiłowaniu wyjaśnienia faktu, że moi towarzysze z campingu zachowali się w zupełnie inny sposób niż badani w eksperymentach Darleya i Latane. Dlaczego ci obozowicze zachowali się tak odmiennie? Pod jakim względem jedna sytuacja różniła się od drugiej? Na campingu działały co najmniej dwa czynniki, które w sytuacjach omawianych uprzednio albo wcale nie występowały, albo występowały w bardzo małym stopniu. Jeden z tych czynników znajduje swe odbicie w określeniu, którego użyłem w poprzednim akapicie: „moi towarzysze z campingu”. Mianowicie, wśród ludzi dzielących te sanie zainteresowania, przyjemności, trudy i warunki jakiegoś określonego środowiska, takiego jak camping, może zrodzić się poczucie „wspólnego losu” czy wspólnoty, silniejsze niż wśród ludzi, którzy są jedynie mieszkańcami tej samej planety, regionu czy miasta. Drugim, nieco podobnym czynnikiem było to, że w sytuacji obozowania nie można było uciec od kontaktów bezpośrednich, „twarzą w twarz”: świadkowie morderstwa Genovese mogli odejść od okien, chroniąc się we względnym zaciszu i odosobnieniu swych domostw; ludzie przechodzący Piątą Aleją mogli minąć kobietę leżącą na chodniku i pójść dalej, znikając z jej otoczenia; badani w eksperymentach Darleya i Latane nie kontaktowali się bezpośrednio z ofiarą i wiedzieli, że w bardzo krótkim czasie znajdą się w innym miejscu. Na campingu zdarzenia rozgrywały się w środowisku stosunkowo ograniczonym; znajdujący się tam ludzie musieliby następnego ranka stanąć wobec faktów, do których dopuściliby tego wieczora. Wydaje się, że w takich okolicznościach ludzie są bardziej skłonni przyjmować odpowiedzialność za innych ludzi. Oczywiście, są to jedynie przypuszczenia. Zachowanie się turystów na campingu w Yosemite, choć prowokuje do wysuwania hipotez, nie pozwala na wyciągnięcie konkluzji, ponieważ nie było częścią kontrolowanego eksperymentu. Jedna z głównych trudności, jakie nastręczają dane obserwacyjne tego rodzaju, polega na tym, że obserwator nie wie, kim są ludzie obserwowani w danej sytuacji. Tak więc zauważone między ludźmi różnice zawsze nasuwają się jako możliwe wyjaśnienie różnic między zachowaniem tych ludzi. Na przykład można by argumentować, że ludzie, którzy wyjeżdżają na camping, są - z natury czy w wyniku swych doświadczeń - lepsi, życzliwsi, bardziej troszczący się o innych i bardziej ludzcy niż mieszkańcy Nowego Jorku. Być może, byli oni w dzieciństwie harcerzami i harcerkami - stąd ich zamiłowanie do życia obozowego - i właśnie w harcerstwie nauczono ich pomagać innym ludziom. Jednym z powodów przeprowadzania eksperymentów jest możność uniknięcia tego rodzaju niepewności. Istotnie, pewien eksperyment przyniósł niedawno wyniki, które potwierdzają moje przypuszczenia dotyczące zdarzenia na campingu. Był to eksperyment przeprowadzony przez Irvinga Piliavina i jego współpracowników (22Ď) w jednym z wagonów nowojorskiego metra. W eksperymencie tym pomocnik eksperymentatorów, zachwiawszy się, przewracał się na podłogę w obecności osób znajdujących się w wagonie. „Ofiara” leżała rozciągnięta na podłodze wagonu, z oczyma utkwionymi w sufit. Scenę tę powtórzono 103 razy w różnych warunkach. Najbardziej uderzającym wynikiem było to, że w dużej części przypadków ludzie spontanicznie spieszyli z pomocą osobie, która „zasłabła”. Działo się tak zwłaszcza wtedy, gdy ofiarę ucharakteryzowano w ten sposób, że wydawała się niewątpliwie chora: w ponad 95 procent prób ktoś natychmiast oferował jej pomoc. Nawet wówczas, gdy „ofiara” trzymała butelkę i cuchnęła alkoholem, otrzymywała od kogoś natychmiastową pomoc w 50 procent prób. W odróżnieniu od eksperymentów Darleya i Latane, w pociągu metra liczba świadków nie miała wpływu na skłonność pasażerów do udzielania pomocy. Ludzie pomagali równie często i równie szybko w zatłoczonych pociągach (gdzie przecież mogła występować dyfuzja odpowiedzialności), jak i w pociągach niemal pustych. Aczkolwiek ludzie udzielający pomocy byli mieszkańcami Nowego Jorku (jak w przypadku Genovese, w przypadku kobiety leżącej na Piątej Alei i w eksperymentach Darleya i Latane), to jednak znajdowali się także w środowisku, które, choć bardzo niepodobne do Parku Narodowego Yosemite miało dwie rzecz wspólne ze wspomnianym campingiem: 1Ď) ludzie jadący w tym samym wagonie metra mają poczucie dzielenia wspólnego losu i 2Ď) znajdowali się oni w sytuacji, w której byli twarzą w twarz z ofiarą i w której nie było możliwości natychmiastowej ucieczki (W przedstawionej analizie uwarunkowań niesienia pomocy autor koncentrował się na czynnikach zawartych w sytuacji, w której należało podejmować działanie. W dygresji o różnicach indywidualnych i ich związku z doświadczeniami z dzieciństwa („być może byli oni w dzieciństwie harcerzami... i nauczono ich pomagać innym”) zwraca uwagę na 36 czynniki osobowościowe regulujące zachowanie ludzi. Tego rodzaju własności powstają przede wszystkim w rezultacie procesu uczenia się społecznego. Mogą być traktowane jako przyjęcie określonych zasad i norm kulturowych. Liczne koncepcje psychologiczne zwracają uwagę na to, że dopiero poznanie zarówno czynników sytuacyjnych, jak i osobowościowych oraz ich wzajemnego współdziałania umożliwia wyjaśnienie zachowania się jednostki (przyp. red. nauk.)). Uwagi w kwestiachŃ etycznych W swym dążeniu do wiedzy badacze uprawiający eksperymentalną psychologię społeczną dostarczają niekiedy ludziom dość silnych przeżyć. W tym tylko rozdziale omówiliśmy eksperymenty, w których wzbudzano w badanych konflikt między świadectwem własnych oczu a jednomyślną opinią innych ludzi; takie, w których polecano im aplikować silny impuls elektryczny pozornie cierpiącej ofierze; inne, w których setkom niewinnych ludzi jadących koleją podziemną kazano być świadkami agonii cierpiącego człowieka. Procedury te mogą wzbudzać poważne zastrzeżenia etyczne. W rozdziale 9 problemy etyczne omówimy bardziej wyczerpująco; tu niech wystarczą dwie ogólne uwagi. Po pierwsze, wszyscy eksperymentatorzy w tej dziedzinie mają obowiązek dbać o to, by badani nie ponieśli szkody. Eksperymentator musi poczynić kroki mające sprawić, by jego badani po zakończeniu eksperymentu byli w stanie psychicznym nie gorszym od tego, w jakim do niego przystąpili. Wymaga to często stosowania po eksperymencie specjalnej procedury wyjaśniającej, na co trzeba nieraz poświęcić więcej czasu i wysiłku niż na zasadniczą część eksperymentu. Skoro eksperymentatorzy muszą poruszać się po terenie tak śliskim pod względem etycznym, to po co w ogóle zawracać sobie głowę eksperymentami tego rodzaju? Tu chciałbym poruszyć drugą kwestię natury etycznej: dla psychologa społecznego problem etyki nie ogranicza się do jednego, powyżej zasygnalizowanego aspektu. W istocie, psycholog ma obowiązek wykorzystania swych umiejętności badawczych dla rozwoju wiedzy i zrozumienia zachowania ludzkiego, przy czym podstawowym celem jest polepszenie losu człowieka. Krótko mówiąc, psycholog społeczny ma etyczne obowiązki wobec społeczeństwa jako całości; zaniedbywałby wypełniania tych obowiązków, gdyby nie przeprowadzał swych badań najlepiej, jak tylko potrafi. Staje on jednak przed dylematem, gdy jego ogólne obowiązki etyczne wobec społeczeństwa są w konflikcie z bardziej szczegółowymi obowiązkami etycznymi w stosunku do każdej osoby badanej, biorącej udział w jego eksperymencie. Sytuację komplikuje jeszcze bardziej to, że konflikt jest największy wtedy, gdy bada się takie ważne zagadnienia, jak konformizm, posłuszeństwo, niesienie pomocy itp., ponieważ na ogół im ważniejsze zagadnienie, 1Ď) tym większa potencjalna korzyść dla społeczeństwa oraz 2Ď) tym większe prawdopodobieństwo, że pojedyncza osoba badana będzie przeżywać uczucia przykrości, lęku czy wzburzenia. Czytelnika zainteresowanego bardziej wyczerpującym omówieniem tego tematu odsyłam raz jeszcze do rozdziału 9. Rozdział 3.Ń Środki masowegoŃ przekazu, propagandaŃ i przekonywanie (Takie słowa i zwroty, jak: przekazywanie wiadomości (informacji), kształcenie, propaganda, perswazja, reklama, mają inne znaczenie i budzą odmienne skojarzenia w języku polskim niż te, z jakimi spotyka się czytelnik w prezentowanym tekście. Ogólnie mówiąc, autor książki bardziej akcentuje formalne aspekty wymienionych pojęć, mianowicie opisuje za ich pomocą fakt przekazu różnych informacji, zwłaszcza poprzez T$v i prasę, nie zajmując się dokładniej treścią zawartych w przekazie informacji. Tak np. w języku polskim słowo „propaganda” oznacza szerzenie i wyjaśnianie ważnych idei i poglądów społecznych i politycznych, reklama zaś - to podawanie informacji o towarach konsumpcyjnych znajdujących się na rynku bądź o dostępnych imprezach, które to informacje zachęcają do zakupu owych przedmiotów czy udziału w pewnej formie aktywności (przyp. red. nauk.). Truizmem jest stwierdzenie, że żyjemy w wieku środków masowego przekazu; w istocie można nawet powiedzieć, że żyjemy w wieku, który charakteryzują próby masowej perswazji. Za każdym razem, gdy włączamy radio lub telewizor, albo gdy otwieramy książkę, magazyn ilustrowany czy gazetę, ktoś stara się pouczyć nas, a nawet nakłonić, abyśmy kupowali właśnie jego produkt, głosowali właśnie na jego kandydata lub podpisali się pod jego poglądami na to, co słuszne, prawdziwe czy piękne. Najwyraźniej występuje to w reklamie: producenci wytwarzający niemal identyczne produkty (np. różne odmiany aspiryny, pasty do zębów lub proszków do prania) wydają mnóstwo pieniędzy w celu przekonania nas, abyśmy kupowali dany produkt w ich opakowaniu. Oddziaływanie za pomocą środków masowego przekazu nie musi być krzykliwe czy nachalne - przeciwnie, może być bardzo subtelne. Nawet wtedy, gdy nasi informatorzy nie starają się wmówić nam czegoś wprost, może im się udać wpłynąć na nasz sposób patrzenia na świat. Spójrzmy na coś, co rzekomo ma być obiektywne, np. wiadomości. Czy reporterzy starają się nam coś wmówić? Prawdopodobnie nie. Jednakże środki masowego przekazu mogą wywierać subtelny wpływ na nasze opinie, decydując po prostu, jakie wydarzenia należy ujawniać. Weźmy jako przykład dziennik telewizyjny: taki ekspert, jak dyrektor B$b$c, powiedział, że wiadomości telewizyjne są pewną formą widowiska. Zgodnie z tym poglądem, gdy osoby odpowiedzialne za ułożenie programu dziennika telewizyjnego decydują, które wydarzenie uwzględnić i który fragment z kilometrów taśmy filmowej zaprezentować telewidzom, to decyzję swą, przynajmniej w części, podejmują na podstawie widowiskowej wartości materiału. Odcinek filmu przedstawiający wielką metropolię zalaną falami powodzi ma znacznie większą wartość widowiskową niż odcinek poświęcony tamie, którą zbudowano, aby zapobiec takim powodziom: po prostu widok spokojnie płynącej rzeki nie jest nazbyt podniecający. A przecież zapobieżenie powodziom może być ważniejszą wiadomością. Wydarzenia charakteryzujące się żywą akcją, np. mecze piłki nożnej, są w telewizji znacznie bardziej widowiskowe niż wydarzenia o spokojniejszym charakterze, takie jak mecze szachowe; podobnie rozruchy, zamachy bombowe, trzęsienia ziemi, rzezie i inne akty przemocy zwykle zajmują więcej czasu na antenie niż historie o ludziach pomagających sobie wzajemnie, o ludziach starających się zapobiec przemocy. Tak więc głównym tematem dziennika telewizyjnego są zwykle gwałtowne zachowania jednostek - studentów, bojówkarzy, policjantów - ponieważ „akcja” sprawia, że oglądanie tych wydarzeń jest bardziej ekscytujące niż oglądanie ludzi zachowujących się spokojnie i w sposób zdyscyplinowany. Taki układ wiadomości nie daje zrównoważonego obrazu tego, co wydarzyło się w kraju - nie dlatego, że kierujący środkami masowego przekazu są ludźmi złymi, którzy starają się nami manipulować, lecz po prostu dlatego, że starają się nas rozerwać. Dążąc do tego celu, mogą nieświadomie wytwarzać w nas przekonanie, że większość ludzi stosuje przemoc i że zachowanie ludzkie jest obecnie inne niż było 25 lat temu. Wskutek tego moglibyśmy popaść w przygnębienie, czy nawet w depresję, martwiąc się o ducha naszych czasów lub o stan narodu. W końcu mogłoby to wpłynąć na nasz sposób głosowania w wyborach, naszą skłonność do ofiarowywania pieniędzy na rzecz swojej rodzimej uczelni, naszą chęć odwiedzania wielkich ośrodków miejskich itd. Jak się przekonamy, może to rzeczywiście spowodować, że ludzie będą się uczyć stosowania przemocy. Doskonałym przykładem takiego tendencyjnego doboru materiałów prezentowanych publiczności jest sposób, w jaki środki masowego przekazu potraktowały wydarzenia, które miały miejsce w Austin w stanie Teksas w pierwszym tygodniu maja 1910 r. Tło tych wydarzeń jest powszechnie znane. Między studentami uniwersytetu stanowego a miejscową policją powstało silne napięcie po konfrontacji, jaka nastąpiła w trakcie spontanicznej demonstracji studenckiej przeciw wkroczeniu wojsk U$s$a do Kambodży. Podczas tej demonstracji ok. 6 tysięcy studentów urządziło marsz na siedzibę władz stanu, wybiło trochę szyb i starło się z policją, która użyła gazu łzawiącego; kilku policjantów i studentów zostało poturbowanych. Lecz był to dopiero wstęp - mało znaczący epizod w porównaniu z tym, co zdawało się nadchodzić. Parę dni później studenci postanowili zorganizować gigantyczny pochód do śródmieścia Austin, na znak protestu przeciw zastrzeleniu studentów Uniwersytetu w Kent; oczekiwano, że 20 tys. studentów wylegnie na ulice. Jednakże Rada Miejska Austin odmówiła zezwolenia na pochód. Sfrustrowani i zagniewani tym studenci zadecydowali, że mimo to pochód się odbędzie; ich przywódcy postanowili, że będą maszerować tylko chodnikami, co nie byłoby niezgodne z prawem. Szerzyły się pogłoski, że setki uzbrojonych chuliganów ściągają z całego stanu do Austin z zamiarem zaatakowania studentów. Według innych, powszechnie powtarzanych pogłosek, sprowadzono konną policję i oddziały komandosów (Texas Rangers - nie słynących bynajmniej z przyjacielskich uczuć wobec studentów), którzy byli zdecydowani zastosować energiczne i brutalne środki przeciw każdemu, kto zejdzie lub zostanie zepchnięty z chodnika. Patrząc wstecz, wydaje się, że pogłoski te były niemal na pewno nieprawdziwe, lecz ważne jest to, że bardzo wielu studentów było przekonanych o ich prawdziwości. Ponieważ było mało prawdopodobne, że w dwudziestotysięcznym tłumie ludzie nie będą spychać się wzajemnie z chodników, wydawało się pewne, że sytuacja ta doprowadzi do gwałtownych zamieszek. Wietrząc sensację, najważniejsze agencje zmobilizowały zespoły swoich reporterów. Okazało się jednak, że tę zapalną sytuację rozładowano tuż przed wybuchem: zespołowi złożonemu z psychologów uniwersyteckich oraz z profesorów i studentów prawa udało się w ostatniej chwili przekonać sędziego federalnego, aby wydał orzeczenie ograniczające na pewien czas władzę Rady Miejskiej, uniemożliwiając jej przeforsowanie zarządzeń wymierzonych przeciw demonstracji. Co więcej, wkrótce stało się wiadome, że do wydania tej decyzji przez sędziego przyczyniła się opinia kilku funkcjonariuszy policji, którzy opowiedzieli się za tym, aby pozwolić studentom na pochód. To zdarzenie - szczególnie ze względu na rolę, jaką odegrała w nim policja - nie tylko sprawiło, że nie doszło do żadnych aktów przemocy, lecz ponadto wywołało prawdziwą eksplozję dobrej woli i solidarności różnych środowisk społecznych. Dwadzieścia tysięcy studentów szło w pochodzie, lecz wszyscy kroczyli w atmosferze zgody i spokoju. Studentki częstowały napojami chłodzącymi funkcjonariuszy policji, którzy nie dopuszczali samochodów na trasę pochodu, kierując ruch w inne ulice; studenci i policjanci wymieniali przyjazne pozdrowienia, serdeczne uściski ręki, itd. Jest dość interesujące, że krajowa sieć telewizyjna całkowicie zignorowała ten pomyślny obrót wypadków. Ponieważ większość z nas zdawała sobie sprawę, że w ciągu ostatniego tygodnia przybyło do miasta wielu wybitnych reporterów z różnych agencji informacyjnych, ten brak zainteresowania wydawał się naprawdę zagadkowy. Szokujące wyjaśnienie podali Philip Mann i Ira Iscoe, stwierdzając: „Ponieważ nie było żadnych aktów gwałtu, zespoły reporterów z agencji informacyjnych opuściły miasto, w związku z czym wydarzeniom tym nie nadano w kraju żadnego rozgłosu. Oto wyjaśnienie, którego implikacje są obecnie zasmucająco oczywiste” (1Ď). Jak już powiedzieliśmy, ta forma oddziaływania jest prawdopodobnie niezamierzona, telewizja bowiem nie stara się wytworzyć złudzenia, że większość ludzi dopuszcza się aktów przemocy. Przypatrzmy się teraz bardziej świadomej i bezpośredniej próbie przekonania ludzi za pomocą odpowiedniego doboru materiału, prezentowanego w środkach masowego przekazu. Wyobraźmy sobie następującą sytuację: dwie osoby ubiegają się o stanowisko prezydenta Stanów Zjednoczonych. Jeden z kandydatów może wydać na swą kampanię wyborczą znacznie mniej pieniędzy niż drugi. Aby więc wykorzystać do maksimum możliwość bezpłatnego zaprezentowania się wyborcom, występuje w wielu programach telewizyjnych typu panelowego, takich jak „Spotkanie z prasą” czy „W obliczu narodu”. Rozmówcami w tych programach są zaprawieni w utarczkach słownych reporterzy, nie zawsze życzliwi w stosunku do kandydata. Często zadają mu trudne pytania - niekiedy nawet wręcz wrogie. Kandydat stwierdza, że przez cały czas jest zepchnięty do defensywy. Czasami kamera ujmuje go pod niekorzystnym kątem: ukazuje go np. drapiącego się po nosie, z półotwartymi ustami, ziewającego lub zdenerwowanego. Jego żona, oglądająca go w domu na ekranie telewizora, jest zdziwiona, widząc, jakie ma „worki” pod oczami, jaki wydaje się stary i zmęczony. Niekiedy w tych dyskusjach zdarza się, że kandydat ma trudności ze znalezieniem właściwego słowa, a wtedy chrząka i wydaje nieartykułowane dźwięki. Jego przeciwnik, dysponujący dużymi funduszami na kampanię wyborczą, nie potrzebuje występować w programach tego rodzaju. Zamiast tego wydaje mnóstwo pieniędzy na płatne programy, odtwarzane z taśmy magnetowidu. Ponieważ płaci operatorom i reżyserowi, kamery ujmują jego fizjonomię jedynie w sposób najbardziej pochlebny. Jego własny, osobisty charakteryzator dokłada wszelkich starań, by usunąć „worki” pod jego oczyma i sprawić, aby przyszły prezydent wydawał się młody i dynamiczny. Żona, oglądając go na ekranie telewizyjnym, stwierdza, że nigdy nie wyglądał tak dobrze. Rozmówca zadaje mu pytania, które zostały zawczasu przygotowane i przećwiczone, dzięki czemu odpowiedzi są rozsądne, zwięzłe i wyraźne. Jeśli jednak kandydatowi temu zdarzy się zająknąć w jakimś momencie lub popełnić błąd, zatrzymuje się kamery i nakręca tę scenę tyle razy, aż wreszcie zostanie odegrana w sposób idealny. Powyższy opis nie jest koszmarną wizją przyszłości, lecz przedstawia w przybliżeniu to, co rzeczywiście miało miejsce w wyborach prezydenckich w 1968 r. W swej szokującej książce, odsłaniającej kulisy kampanii wyborczej Richarda Nixona, dziennikarz Joe McGinniss opisuje, jak zręcznie doradcy Nixona kształtowali jego obraz, ukazywany na ekranach narodowi amerykańskiemu. Przedstawiając te wydarzenia, McGinniss wskazuje, że telewizja może być potężnym środkiem zwodzenia wyborców, tak by głosowali na obraz kandydata, nie zaś na samego kandydata. Jeden z członków sztabu Nixona ujął to w następujący sposób: „To jest początek całej nowej koncepcji (...) Odtąd już zawsze będą oni wybierani w ten sposób. Następni będą musieli być artystami” (2Ď). Ów doradca, wypowiadając te słowa, miał na myśli zwłaszcza pewien program telewizyjny, w którym sytuację zaaranżowano w taki sposób, że wydawało się, jak gdyby kandydujący na stanowisko prezydenta Nixon odpowiadał spontanicznie na pytania zadawane mu telefonicznie przez wyborców, podczas gdy w rzeczywistości odpowiadał na pytania przygotowane przez jego sztab i starannie przećwiczone. Mianowicie, gdy wyborca zadawał jakieś pytanie przez telefon, sztab Nixona po prostu formułował to w postaci pytania przygotowanego zawczasu, przypisując je wyborcy i umożliwiając kandydatowi na prezydenta wyrecytowanie gotowej odpowiedzi. Wielu czytelników książki McGinnissa wyraziło przekonanie, że takie praktyki są nieuczciwe i nieetyczne. Inni utrzymywali, że była to po prostu właściwa polityka. Nas jednak interesuje tutaj nie kwestia uczciwości takiego postępowania, lecz pytanie, czy było ono skuteczne. Miałoby się ochotę przyjąć, że takie sztuczki mogły odegrać decydującą rolę, zwłaszcza w przypadku równych szans kandydatów. Z drugiej strony, przynajmniej jeden bystry obserwator, John Kenneth Galbraith, wyraził pogląd, że być może Nixon zwyciężył pomimo stosowania tych środków. Niestety, nie ma sposobu, który by pozwolił ocenić, jaka była rzeczywista skuteczność tej strategii w owej konkretnej kampanii wyborczej. Nikt nie badał jej we właściwym czasie. Możemy natomiast rozpatrzyć tę kwestię i inne zagadnienia na poziomie bardziej ogólnym. Najpierw zajmiemy się obszernym zagadnieniem przekonywania za pośrednictwem środków masowego przekazu. Następnie zapoznamy się z poszczególnymi technikami perswazji. Rozważane przed chwilą obszerne zagadnienie można sformułować następująco: W jakim stopniu oczywiste próby reklamowania i zachwalania różnych produktów (pasty do zębów, aspiryny, kandydatów na stanowisko prezydenta) przy użyciu środków masowego przekazu wzbudzają zaufanie i są skuteczne? Powierzchowne dane zdawałyby się wskazywać, że skuteczność ta jest bardzo duża: z jakich innych powodów spółki i towarzystwa wydawałyby setki milionów dolarów rocznie na wychwalanie swych produktów? Wszyscy widzieliśmy reklamy telewizyjne, w których najbardziej tandetne zabawki prezentuje się tak zręcznie, że dzieci nie mogą oprzeć się pokusie. Chodzi o to, żeby dzieci domagały się od rodziców, aby ci kupowali im efektownie wyglądające zabawki, widziane w telewizji; wydaje się, że reklamy te na razie spełniają swoje zadanie. Jednakże po pewnym czasie dzieci zaczynają się orientować, w czym rzecz; stwierdziłem na przykład, że u moich własnych dzieci po kilku rozczarowaniach rozwinął się zdrowy sceptycyzm (niestety, nawet nieco cynizmu) co do prawdziwości programów reklamowych. Sceptycyzm tego rodzaju jest powszechny u dorosłych. W przeprowadzonych niedawno badaniach opinii publicznej 35 procent respondentów wyraziło przekonanie, że w telewizyjnych programach reklamowych przytacza się argumenty niezgodne z prawdą. Wyniki wspomnianych badań świadczą również o tym; że im bardziej wykształcona jest dana osoba, tym bardziej jest ona sceptyczna; ponadto, ludzie nastawieni sceptycznie sądzą, że ich sceptycyzm czyni ich odpornymi na przekonywanie. Mogłoby to nas skłonić do wyciągnięcia wniosku, że wystarczy wiedzieć, iż nadawca jest stronniczy, aby uchroniło to nas od poddania się wpływowi komunikatu. Jednakże wniosek taki zapewne nie jest prawdziwy. To, że ktoś uważa siebie za odpornego na perswazję, nie oznacza, iż jest on rzeczywiście na nią odporny. W przypadku wielu artykułów konsumpcyjnych ludzie są skłonni kupować produkt określonej marki tylko dlatego, że jest on mocno reklamowany. Weźmy jako przykład środki przeciw bólowi głowy. Psycholog społeczny Daryl Bem (3Ď) podaje interesującą analizę, która wykazuje, że ulegamy wpływowi telewizyjnych programów reklamowych, chociaż zdajemy sobie sprawę z ich tendencyjności. Według Bema, pewną dobrze znaną markę aspiryny (będziemy ją nazywać „marką A”) reklamuje się jako stuprocentową, czystą aspirynę; w ogłoszeniach podkreśla się, że państwowe badania kontrolne wykazały, iż żaden inny środek przeciwbólowy nie jest ani silniejszy, ani bardziej skuteczny od aspiryny marki A. Producent zapomniał jednak dodać, że w rzeczywistości badania te wykazały jedynie, iż żadna marka aspiryny nie działa ani słabiej, ani mniej skutecznie niż inne. Innymi słowy, wszystkie poddane badaniom marki były sobie równe - różniły się tylko ceną. Za przywilej łykania marki A kupujący płaci prawie 1 dolara za 100 tabletek. Według informacji Związku Konsumentów równie skuteczną aspirynę można w niektórych miejscach nabyć za jedną piątą tej ceny (100 tabletek za 19 centów). A może wolisz „aspirynę buforowaną”, „działającą dwa razy szybciej niż normalna aspiryna”, a produkowaną w ten sposób, że nie wywołuje zaburzeń żołądkowych, które, jak słyszałeś, może spowodować zwyczajna aspiryna. Te same badania kontrolne wykazały, że aspiryna tej marki nie działa szybciej niż normalna aspiryna, ani też nie ma między nimi żadnej różnicy, jeśli chodzi o częstość występowania zaburzeń żołądkowych. Tę dobrze znaną markę aspiryny sprzedaje się po 1,50 dolara za 100 tabletek. Ta sama ilość „aspiryny buforowanej” mniej znanej marki kosztuje ok. 25 centów. Której aspiryny sprzedaje się więcej? Zgadnij. Dwie inne znane marki środków przeciwbólowych, zwanych ogólnie tabletkami A$p$c, to połączenie głównego składnika (aspiryny) z fenacetyną i kofeiną. Jaka jest wartość tych kosztownych dodatków? Prawdopodobnie nie dają one żadnych korzyści, a istnieje podejrzenie, że fenacetyna w dużych dawkach może spowodować poważne uszkodzenie nerek. W reklamie jednak brzmi to wspaniale: „Nie jeden, nie dwa, lecz cały zestaw wypróbowanych w medycynie składników”. Chociaż sprawdzona skuteczność tych środków okazała się wcale nie większa niż zwykłej aspiryny, cena była wyraźnie wyższa, gdyż wahała się od 1,40 do 1,60 dolara za 100 tabletek. Jedyny dodatkowy efekt, jakiego mógł się spodziewać nabywca któregokolwiek z tych specyfików, to większa częstotliwość zaburzeń żołądkowych (zgodnie z wynikami tych samych państwowych badań kontrolnych). Takie krzykliwe próby masowej perswazji wydają się żałośnie przejrzyste. Jednakże licznik przy kasie obraca się, a olbrzymia liczba klientów zdaje się odkładać na bok swój sceptycyzm, chociaż wie, że rozpowszechniane informacje mają wyraźnie na celu zwiększenie zbytu danego produktu. Oczywiście, może istnieć zasadnicza różnica między podatnością danej osoby na wpływ programów reklamujących aspirynę i programów reklamujących kandydatów na stanowisko prezydenta. Możliwe, że gdy mamy do czynienia z produktami, które są identyczne lub bardzo podobne, sama znajomość marki produktu ma duże znaczenie. Robert Zajonc (4Ď) wykazał, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to im bardziej coś jest znajome, tym bardziej atrakcyjne. Przypuśćmy, że wchodzę do drogerii, aby kupić jakiś proszek do prania. Idę do działu detergentów i tam oszałamia mnie ogromna rozmaitość różnych nazw. Ponieważ nie ma dla mnie większego znaczenia, który z tych proszków kupię, mogę po prostu sięgnąć po najbardziej mi znajomy - a prawdopodobnie jest on znajomy dlatego, że nazwę tę słyszałem i widziałem wielokrotnie w telewizyjnych programach reklamowych. Sądzę jednak, że wpływ samej tylko znajomości staje się mniej istotny, w miarę jak wzrasta waga problemu. Tak więc błędne mogłoby być przypuszczenie, iż ludzie głosowali na Nixona dlatego, że jego nazwisko stało się słowem tak znajomym, jak „Radion” czy „Bayer”. Zagadnienie to rozpatrujemy obszerniej pod koniec niniejszego rozdziału. Kształcenie czy propaganda Cel programów reklamujących aspirynę jest wyraźny: sprzedać coś po wysokiej cenie dzięki rozmyślnemu wprowadzeniu w błąd publiczności. Można to uznać za propagandę. „Sprzedawanie” kandydata na prezydenta jest jednak sprawą znacznie bardziej skomplikowaną. Można by uznać, że programy te mają na celu poinformowanie społeczeństwa o planach i zaletach kandydata, pozwalając mu przedstawić swoje poglądy w sposób maksymalnie jasny, sprawny i wyraźnie sformułowany. Jaka jest różnica między propagandą a kształceniem? Mój słownik (The American Heritage Dictionary of the English Language, 1969Ď) definiuje „propagandę” jako „systematyczne rozpowszechnianie danej doktryny (...)”, a „kształcenie” jako „akt lub proces przekazywania wiedzy lub umiejętności”. I znowu wszyscy moglibyśmy się zgodzić, że reklamy aspiryny są propagandą, co jednak powiedzieć o amerykańskich filmach i telewizji, które do niedawna przedstawiały Murzynów niemal wyłącznie w rolach stereotypowych? Lub o amerykańskich podręcznikach historii, które w sposób bardziej subtelny ignorują wkład Murzynów i Żydów w rozwój Stanów Zjednoczonych? Czy jest to jedynie przekazywanie wiedzy? Problem odróżnienia kształcenia od propagandy może być jeszcze bardziej subtelny. Przypatrzmy się arytmetyce, takiej, jakiej się uczy w szkołach publicznych. Cóż mogłoby być lepszym przykładem kształcenia? Innymi słowy, co mógłoby być od niej czystsze, bardziej obiektywne, ograniczone do faktów, nie skażone doktryną? Bądźmy ostrożni. Wracam myślą do czasów, gdy uczęszczałem do szkoły podstawowej. Jakie przykłady znajdowałem w podręczniku matematyki? Większość zadań dotyczyła kupowania, sprzedawania, pracy za wynagrodzenie, obliczania dochodów i procentów. Jak wskazują Zimbardo i Ebbeson (5Ď), przykłady te nie są tylko odzwierciedleniem ustroju kapitalistycznego, w którym odbywa się kształcenie: w systematyczny sposób afirmują one i sankcjonują ten ustrój i przez implikację sugerują, że jest on czymś naturalnym i normalnym. W zadaniu mającym ilustrować mnożenie i obliczanie procentów występuje Mr Jones, który pożyczył w banku 1000 dolarów na 8 procent w celu zakupienia nowego samochodu. Czy przykładem takim posłużono by się w społeczeństwie wyznającym - jak pierwsi chrześcijanie - pogląd, że pobieranie odsetek jest grzechem? Czy posłużono by się tym przykładem w społeczeństwie, w którym panowałoby przekonanie, że ludzie nie powinni dążyć do posiadania dóbr, na które nie mogą sobie pozwolić? Nie twierdzę, że podawanie przykładów tego rodzaju w podręcznikach arytmetyki jest czymś niewłaściwym czy złym; wskazuję tylko, że są one pewną formą propagandy i że powinniśmy zdawać sobie z tego sprawę. W rzeczywistości o tym, czy dana osoba będzie uważać pewien wykład za formę kształcenia czy propagandy, decydują w dużej mierze uznawane przez tę osobę wartości. Zastanówmy się przez chwilę nad filmem o narkomanii, który moje dzieci oglądały obowiązkowo w swojej szkole średniej. W pewnym miejscu tego filmu nadmieniono, iż wielu nałogowych narkomanów zaczynało od próbowania marihuany. Jestem pewien, że większość pracowników oświaty uznałaby podanie tej informacji o faktach za przypadek „przekazywania wiedzy” i że większość entuzjastów marihuany prawdopodobnie uznałaby to za „systematyczne rozpowszechnianie doktryny”, tj. twierdzenia, iż marihuana prowadzi do nałogowego zażywania narkotyków. Podobnie na wychowanie seksualne w szkole czytelnik mógłby spojrzeć oczyma członka stowarzyszenia purytańskiego lub wydawcy znanego magazynu „Playboy”; albo też mógłby sobie przypomnieć, że proces, który Chińczycy nazywają reedukacją, większość Amerykanów określiłaby jako „pranie mózgów”. Nie znaczy to że wszystkie przekazy są drastycznie tendencyjne i stronnicze. Chodzi raczej o to, że gdy mamy do czynienia z jakimś zagadnieniem budzącym silne emocje, co do którego opinie ludzi różnią się znacznie, to prawdopodobnie nie jest możliwe opracowanie takiego jego przekazu, który obie strony zgodziłyby się uznać za sprawiedliwy i bezstronny. Postrzeganie przekazu przez odbiorcę omówimy dokładniej w następnym rozdziale. Na razie ważne jest, by zdawać sobie sprawę, że perswazja - czy nazwiemy ją kształceniem, czy propagandą - jest zjawiskiem realnym. Ignorowanie go nie zaprowadziłoby nas daleko. Powinniśmy zatem postarać się zrozumieć to zjawisko, analizując literaturę dotyczącą eksperymentów nad przekonywaniem. Jakie czynniki zwiększają efektywność przekazu? W zasadzie trzy są ważne kategorie zmiennych: 1Ď) źródło przekazu (kto to mówi), 2Ď) charakter przekazu (jak to mówi) i 3Ď) cechy audytorium (do kogo to mówi). Źródło przekazu Wiarygodność. Wyobraź sobie następującą scenę: dzwoni ktoś do twoich drzwi, a gdy je otwierasz, widzisz mężczyznę w średnim wieku ubranego w sportową marynarkę w dość „krzykliwą” kratę. Krawat ma rozluźniony, kołnierzyk wytarty, spodnie domagają się żelazka; człowiek ten jest źle ogolony, a gdy rozmawia z tobą, oczy mu uciekają gdzieś w bok lub patrzą ponad twoją głową. Trzyma on w ręku puszkę na datki i próbuje cię przekonać, abyś ofiarował kilka dolarów na organizację charytatywną, o której nigdy nie słyszałeś. Chociaż jego przemówienie brzmi dość rozsądnie, jakie są szanse, że uda mu się wydobyć od ciebie pieniądze? Cofnijmy wskazówki zegara o kilka minut: dźwięczy dzwonek u drzwi, otwierasz je, widzisz mężczyznę w średnim wieku, ubranego w tradycyjny garnitur, dobrze skrojony i odprasowany. Patrząc ci prosto w oczy, przedstawia się jako wiceprezes miejscowego oddziału Banku Narodowego i pyta, czy nie zechciałbyś ofiarować kilka dolarów na organizację charytatywną (o której nigdy nie słyszałeś), używając dokładnie tych samych słów, co facet w „krzykliwej” marynarce w kratę. Czy teraz byłbyś bardziej skłonny ofiarować nieco pieniędzy? Zjawisko to wywarło na mnie duże wrażenie parę lat temu, gdy w jednym z programów dyskusyjnych nadawanych przez telewizję późnym wieczorem oglądałem poetę Allena Ginsberga. Ginsberg należał do najpopularniejszych poetów tzw. generacji beatowej; jego poemat Howl („Wycie”) w latach pięćdziesiątych szokował i drażnił literacki establishment. Ginsberg czynił to ponownie we wspomnianym programie: skończywszy przechwalać się swym homoseksualizmem, mówił o konflikcie pokoleń. Kamera pokazywała Ginsberga w zbliżeniu: był gruby, brodaty, wzrok miał trochę błędny (pod wpływem alkoholu lub narkotyku?); długie włosy wyrastały nierównymi kępkami po obu bokach łysej poza tym czaszki. Miał na sobie farbowaną koszulkę z krótkimi rękawami i dziurą oraz parę sznurów paciorków. Chociaż mówił z przejęciem - a także, moim zdaniem, bardzo sensownie - o problemach młodzieży, publiczność w studio śmiała się; wydawało się, że ludzie ci traktują go jak klowna. Przyszło mi na myśl, że według wszelkiego prawdopodobieństwa ogromna większość telewidzów, leżących już o tej porze w łóżku i oglądających poetę gdzieś nad swoimi stopami, nie może traktować go poważnie - bez względu na to, jak rozsądne są przekazywane przez niego idee i z jakim przejęciem je wygłasza. Jest niemal pewne, że wygląd poety i jego reputacja przesądziły o reakcji audytorium. Naukowiec we mnie zapragnął, by na miejsce poety o błędnych oczach postawiono bankiera o konserwatywnym wyglądzie, w dobrze odprasowanym garniturze i by kazano mu (tj. bankierowi) poruszać ustami, podczas gdy Ginsberg mówiłby to samo poza zasięgiem obiektywu kamery. Przypuszczam, że w takich okolicznościach idee przekazywane przez Ginsberga zostałyby dobrze przyjęte. Nie trzeba jednak aranżować takiej sytuacji. Podobne eksperymenty zostały już przeprowadzone. Ciekawe, że już w starożytności formułowano przypuszczenia dotyczące wpływu prestiżu na skuteczność perswazji. Ponad 300 lat przed naszą erą Arystoteles, autor pierwszych prac z zakresu psychologii społecznej, pisał: „Dobrym ludziom wierzymy pełniej i chętniej niż innym: jest to na ogół prawdą, niezależnie od rodzaju pytania, i jest to bezwzględnie prawdziwe tam, gdzie całkowita pewność jest niemożliwa, a zdania są podzielone. Nie jest prawdą to, co przyjmują niektórzy autorzy w swych traktatach o retoryce, że osobista dobroć przejawiana przez mówcę nie przyczynia się wcale do zwiększenia jego siły przekonywania; przeciwnie, jego charakter można niemal uznać za najbardziej skuteczny z posiadanych środków perswazji” (6Ď). Musiało upłynąć ok. 2300 lat, zanim to spostrzeżenie Arystotelesa poddano ścisłej weryfikacji naukowej. Przeprowadzili ją Carl Hovland i Walter Weiss (7Ď). Zastosowana przez nich procedura była bardzo prosta (Dokładniejszy opis tego eksperymentu i bardziej szczegółowe dane podaje S. Mika w swym „Wprowadzeniu do psychologii społecznej” (Wyd. 2. Warszawa 1975Ď; P$w$n)). Przedstawiali wielu ludziom komunikat zawierający argumentację na rzecz pewnego poglądu, np. że wybudowanie łodzi podwodnej o napędzie atomowym jest przedsięwzięciem możliwym do urzeczywistnienia (eksperyment ten przeprowadzono w r. 1951, gdy dopiero można było marzyć o zaprzęgnięciu energii atomowej do takich celów). Część ludzi poinformowano, że argumentacja ta pochodzi od osoby wysoce wiarygodnej; w przypadku innych badanych tę samą argumentację przypisano źródłu uważanemu w owym czasie przez Amerykanów za mało wiarygodne. Mianowicie twierdzenie, że łodzie podwodne o napędzie atomowym można będzie zbudować w bliskiej przyszłości, przypisano bądź Robertowi Oppenheimerowi, powszechnie znanemu i cieszącemu się dużym szacunkiem fizykowi atomowemu, bądź też radzieckiemu dziennikowi „Prawda”. Badanym członkom audytorium polecono, aby przed przeczytaniem tych argumentów wypełnili skale ocen, ujawniając swe opinie na ten temat. Następnie czytali oni wspomniany komunikat. Okazało się, że duży procent osób, które sądziły, że komunikat pochodzi od Roberta Oppenheimera, zmienił opinię - nabrały one silniejszego niż uprzednio przekonania o możliwości skonstruowania atomowych łodzi podwodnych. Bardzo niewiele osób, które przeczytały identyczny komunikat przypisany „Prawdzie”, zmieniło swe opinie w kierunku zgodnym z treścią komunikatu. To samo zjawisko zostało wielokrotnie potwierdzone przez kilku badaczy, którzy stosowali szeroki zakres tematów i przypisywali komunikaty najrozmaitszym nadawcom. Starannie kontrolowane eksperymenty wykazały, że sędzia sądu dla nieletnich ma większy wpływ niż inni ludzie na opinię dotyczącą przestępczości nieletnich, że lekarz naczelny Publicznej Służby Zdrowia Stanów Zjednoczonych lepiej może wpływać na opinię co do ubezpieczenia chorobowego, że czasopismo lekarskie skuteczniej może oddziaływać na opinię w sprawie, czy antyhistaminy powinny być sprzedawane bez recepty. Jaką wspólną cechę, której według Amerykanów nie posiada „Prawda”, wykazują Robert Oppenheimer, sędzia, naczelny lekarz i czasopisma lekarskie? Inaczej mówiąc, na czym polega różnica, która powoduje, że nadawcy ci różnią się pod względem skuteczności oddziaływania na opinie? Arystoteles stwierdził, że wierzymy „dobrym” ludziom, rozumiejąc przez to ludzi o wysokim poziomie moralnym. Hovland i Weiss używają w odniesieniu do wymienionych osób terminu „wiarygodni”, który eliminuje moralne konotacje zawarte w definicji Arystotelesa. Oppenheimer, sędzia sądu dla nieletnich, lekarz naczelny - wszyscy oni są wiarygodni, co nie oznacza, że muszą być „dobrzy”, lecz że znają się na rzeczy i są godni zaufania. Wydaje się rozsądne, że pozwalamy wywrzeć na siebie wpływ komuś, kto jest godny zaufania i wie co mówi. Ludzie uważają za rozsądne poddawanie się wpływowi Roberta Oppenheimera, gdy wygłasza on opinię dotyczącą energii atomowej, czy też wpływowi naczelnego lekarza, gdy mówi o ubezpieczeniu chorobowym. Są to eksperci i ludzie godni zaufania. Jednakże ten sam nadawca informacji nie ma jednakowego wpływu na wszystkich ludzi. Tego samego nadawcę niektóre osoby mogą uważać za odznaczającego się wysoką wiarygodnością, inni zaś - za mało wiarygodnego. Ponadto pewne „drugorzędne” cechy nadawcy mogą mieć duże znaczenie dla niektórych osób odbierających informacje; takie cechy mogą sprawić, że oddziaływanie określonego nadawcy będzie bardzo skuteczne lub bardzo nieskuteczne. Zjawisko to wystąpiło bardzo wyraźnie w eksperymencie, który przeprowadziłem we współpracy z Burtonem Goldenem (8Ď). W eksperymencie tym wygłaszano uczniom klasy Vi przemówienie wychwalające użyteczność i doniosłe znaczenie arytmetyki. Nadawcę (tj. prelegenta) przedstawiano uczniom bądź jako inżyniera, laureata nagród w dziedzinie techniki, reprezentującego pewien cieszący się prestiżem uniwersytet, bądź jako człowieka zarabiającego na życie zmywaniem naczyń. Jak można było oczekiwać, inżynier znacznie skuteczniej niż pomywacz wpływał na opinie dzieci dotyczące arytmetyki. Wprowadziliśmy jednak dodatkową zmienną, a mianowicie rasę nadawcy: w niektórych próbach był nim człowiek biały, w innych - Murzyn. Kilka tygodni przed eksperymentem dzieci wypełniały kwestionariusz, który miał na celu określenie stopnia ich uprzedzenia wobec Murzynów. Wyniki były zastanawiające: na te dzieci, które były najbardziej uprzedzone do Murzynów, inżynier-Murzyn miał słabszy wpływ niż inżynier-biały, mimo że obaj wygłaszali to samo przemówienie. Natomiast w przypadku dzieci najmniej uprzedzonych do Murzynów wpływ inżyniera-Murzyna był silniejszy niż wpływ inżyniera-białego. Wydaje się niedorzeczne, żeby taka powierzchowna cecha jak kolor skóry wpływała na wiarygodność danego człowieka w oczach jego odbiorców. Można by dowodzić, że w całkowicie racjonalnym świecie wybitny inżynier powinien móc wpływać na opinie szóstoklasistów co do znaczenia arytmetyki bez względu na kolor swej skóry, lecz najwidoczniej świat ten nie jest całkowicie racjonalny: zależnie od postawy słuchacza wobec Murzynów, czarny nadawca wywierał na niego większy bądź mniejszy wpływ niż identyczny, ale biały nadawca. Zachowanie tego rodzaju nie jest zbyt przystosowawcze. Gdyby twoja przyszłość zależała od tego, w jakim stopniu pozwolisz informacji o arytmetyce wpłynąć na twoją własną opinię, to wydaje się, iż najrozsądniej byłoby brać pod uwagę znajomość rzeczy i rzetelność nadawcy. O ile inne czynniki (takie jak barwa skóry) zmniejszają lub zwiększają twoją podatność na perswazję w sprawie nie związanej z tymi czynnikami, o tyle zachowujesz się w sposób nieprzystosowawczy. Chociaż jednak takie zachowanie jest nieprzystosowawcze, nie powinno ono być zaskakujące dla kogoś, kto kiedykolwiek oglądał programy reklamowe w telewizji. Nie tylko kładzie się w nich nacisk na różne powierzchowne cechy nadawcy, lecz często jedyne jego cechy, jakie widz może dostrzec, są całkowicie drugorzędne i nie mają żadnego związku z przekazem. Kto jest ekspertem, jeśli chodzi o żyletki lub krem do golenia? No cóż, zapewne fryzjer; może dermatolog lub chemik. A kto mówi nam, jakich żyletek czy jakiego mydła powinniśmy używać? Najczęściej jest to jakiś zawodowy piłkarz, olbrzymi mężczyzna, który musi zerkać ukradkiem na kartkę, aby przypomnieć sobie nazwę reklamowanego produktu. Przez kilka lat do osób najczęściej pojawiających się na ekranie w reklamach produktów żywnościowych należał były mistrz olimpijski w dziesięcioboju, który prawdopodobnie znacznie skuteczniej reklamował płatki owsiane, niżby to czynił jakiś uczony profesor, nawet gdyby profesor ten był uznawany za dużo lepszego specjalistę w dziedzinie żywienia. Dlaczego sportowcy tak skutecznie zachwalają różne produkty? Być może po prostu dlatego, że podobają się oni wielu ludziom, do których skierowana jest informacja i którzy w związku z tym pragną się z nimi identyfikować. W pewnym dobrze kontrolowanym eksperymencie laboratoryjnym wykazano, że piękna kobieta - po prostu dlatego, że jest piękna - może mieć poważny wpływ na opinie w kwestii zupełnie nie związanej z jej urodą; ponadto wpływ tej kobiety był największy wtedy, gdy otwarcie wyraziła pragnienie wpłynięcia na słuchaczy (9Ď). Tak więc wydaje się, że ludzie, którzy nam się podobają, mają na nas wpływ - a gdy ktoś nam się podoba, to wpływ ten jest większy, jeśli on (lub ona) chce, abyśmy zmienili swe opinie. Dzieje się niemal tak, jak gdybyśmy zmieniali nasze opinie po to tylko, by „sprawić przyjemność” tej osobie (po prostu dlatego, że uważamy ją za atrakcyjną) - nawet jeśli nie ma żadnych szans, aby się o tym dowiedziała. Podobnie zdajemy się stawiać opór przekonywaniu ze strony kogoś, kto nam się nie podoba, nawet jeśli jest on znawcą przedmiotu. Dlaczego tak się dzieje? Zwiększanie wiarygodności. Przypatrzmy się temu zagadnieniu dokładniej. Jakie znaczenie ma atrakcyjność lub nieatrakcyjność nadawcy? Po pierwsze, może ona zwiększyć lub zmniejszyć w naszych oczach jego wiarygodność. Trzymając się tej linii argumentacji, można by wysunąć sugestię, iż zawodowi piłkarze dlatego mają wpływ na niektórych spośród nas, że się nam podobają i z tego powodu mamy do nich zaufanie. Podobnie jest możliwe, że zależność stwierdzona w eksperymencie Aronsona i Goldena, zgodnie z którą inżynier-Murzyn miał mniejszy wpływ na stosunkowo bardziej uprzedzonych rasowo szóstoklasistów niż inżynier-biały, wynikała stąd, iż dzieci te po prostu nie miały zaufania do Murzynów. Jeśli przypuszczenie to jest słuszne, to nawet osoba nie lubiana przez słuchaczy powinna bardzo skutecznie oddziaływać, gdy audytorium otrzyma jakiś wyraźny i niezależny dowód, iż jest to osoba godna zaufania. W jaki sposób ktoś może sprawić, aby wydawał się nam osobą godną zaufania, mimo że się nam wcale nie podoba? Jednym ze sposobów, jakie ma do dyspozycji, jest wysuwanie twierdzeń niezgodnych z własnym interesem. Jeśli dana osoba, przekonując nas, nie może nic zyskać (a może coś stracić), to wierzymy jej wówczas i będzie mogła skuteczniej na nas oddziaływać. Wyjaśnijmy to na przykładzie. Przypuśćmy, że Joe Napolitano, znany pod pseudonimem „The Shoulder” („Ramię”), notoryczny przestępca skazany ostatnio za przemyt i sprzedaż heroiny, podaje informacje o nadużyciach w amerykańskim sądownictwie. Czy mógłby on wpłynąć na twoje poglądy? Prawdopodobnie nie. Większość ludzi uważałaby go przypuszczalnie za nieatrakcyjnego i nie zasługującego na zaufanie; wydaje się, że Arystotelesowska definicja „dobrego człowieka” wyraźnie go nie obejmuje. Przypuśćmy jednak, że Joe stwierdza, iż wymiar sprawiedliwości jest zbyt łagodny dla przestępców - że przestępca prawie zawsze może się wykręcić, jeśli ma sprytnego adwokata, a jeśli nawet zostanie skazany, to wyroki zazwyczaj są zbyt łagodne. Czy wypowiedź taka miałaby na ciebie wpływ? Jestem zupełnie pewien, że tak. Istotnie, Elaine Walster, Darcy Abrahams i ja (10Ď) przeprowadziliśmy przed kilku laty tego typu eksperyment, który potwierdził podaną wyżej hipotezę. W eksperymencie tym przedstawiliśmy badanym wycinek z gazety zawierający wywiad z Joe Napolitano (pseudonim „The Shoulder”), którego scharakteryzowano tam dokładnie w ten sam sposób, jak to podaliśmy powyżej. W jednej z sytuacji eksperymentalnych Joe „The Shoulder” opowiadał się za surowszymi sądami i cięższymi wyrokami; w innej sytuacji argumentował, że sądy powinny być bardziej wyrozumiałe, a wyroki łagodniejsze. Zastosowaliśmy także zbiór analogicznych sytuacji, w których te same twierdzenia przypisano szanownej osobie urzędowej. Gdy Joe „The Shoulder” argumentował na rzecz bardziej wyrozumiałych sądów, jego perswazja była zupełnie nieskuteczna; w rzeczywistości spowodował nawet, że opinie badanych uległy nieznacznej zmianie w przeciwnym kierunku. Gdy jednak wypowiadał się za surowszymi, bardziej energicznymi sądami, jego oddziaływanie było bardzo skuteczne - równie skuteczne jak wówczas, gdy te same argumenty przytaczał szanowny urzędnik państwowy. Badanie to wykazało, że Arystoteles niezupełnie miał rację - nadawca może być nieatrakcyjny i niemoralny, a jednak jego perswazja może być skuteczna, o ile jest oczywiste, że przekonując nas nie ma nic do zyskania (a może mieć coś do stracenia). Wiarygodność osoby, która nie jest szczególnie atrakcyjna, może również zwiększyć się, jeśli słuchacze są absolutnie pewni, że nie stara się na nich wpłynąć. Przypuśćmy, że dzwoni do ciebie makler giełdowy i gorąco doradza ci kupno pewnych akcji. Czy kupisz je? Nie jest to bynajmniej pewne. Z jednej strony makler jest prawdopodobnie znawcą, a to mogłoby cię skłaniać do kupna. Z drugiej strony, dając ci tę radę, może on coś zyskać (prowizję), a to zapewne obniża skuteczność jego oddziaływania. Przypuśćmy jednak, że udało ci się posłyszeć, jak makler mówił swej żonie, że określone akcje pójdą w górę. Ponieważ najwyraźniej nie stara się on wpłynąć na ciebie, jest bardzo prawdopodobne, że poddasz się jego wpływowi. Wykazał to eksperyment przeprowadzony przez Elaine Walster i Leona Festingera (11Ď). W eksperymencie tym inscenizowano rozmowę między dwoma doktorantami, w której jeden z rozmówców wyrażał swoją opinię co do pewnego zagadnienia. Sytuacja była zaaranżowana w taki sposób, że każdemu z badanych, którymi byli studenci niższych lat, umożliwiano podsłuchanie tej rozmowy. W jednej z sytuacji eksperymentalnych badany nie miał wątpliwości, że doktoranci wiedzą dobrze o jego obecności w sąsiednim pokoju; zdawał więc sobie sprawę, że wszystko, co mówili, mogło mieć na celu wpłynięcie na jego opinię. Drugą sytuację zaaranżowano tak, że badany był przeświadczony, iż doktoranci nie domyślają się jego obecności w sąsiednim pomieszczeniu. W tych okolicznościach w opiniach poszczególnych badanych wystąpiły istotnie większe zmiany w kierunku zgodnym z opinią wyrażaną przez doktorantów. Co wynika z tych stwierdzeń w odniesieniu do naszego przyjaciela-piłkarza prezentującego tubkę kremu do golenia? Najwyraźniej stara się on wpłynąć na nas - producent płaci mu przecież po to, by sprzedawać jak największą ilość tego kremu. Ponadto wydaje się, że piłkarz działa we własnym interesie; gdybyśmy dobrze zastanowili się nad tą sytuacją, doszlibyśmy wręcz do wniosku, że jedynym powodem, dla którego pojawia się on na ekranie z tubą kremu do golenia, jest chęć zarobienia pieniędzy. Czy te czynniki nie powinny zmniejszyć jego wiarygodności, a więc i skuteczności oddziaływania? Nie. Gdy główną rolę odgrywa nasza sympatia dla nadawcy, to zachowujemy się tak, jak gdybyśmy chcieli zrobić mu przyjemność. Tak więc, jak się już przekonaliśmy, im bardziej nadawca nakłania nas do zmiany naszych opinii, tym bardziej je zmieniamy - ale tylko w sprawach nie mających większego znaczenia. Inaczej mówiąc, wydaje się, że piłkarze mogą skłonić nas do używania takiego czy innego kremu do golenia, a piękne kobiety sprawić, że zgodzimy się z nimi co do jakiejś abstrakcyjnej kwestii, lecz wydaje się nieprawdopodobne, aby mogli oni wpłynąć na nas do tego stopnia, że zechcemy głosować na ich kandydata w wyborach prezydenckich lub przyjąć ich stanowisko w sprawie legalizacji marihuany. Reasumując, można by sporządzić zestawienie zjawisk omówionych w tym podrozdziale: 1. Na nasze opinie mają wpływ osoby, które znają się na rzeczy i są godne zaufania. 2. Wiarygodność (i efektywność oddziaływania) nadawcy może wzrosnąć, jeśli wyraża on stanowisko wyraźnie sprzeczne z jego własnym interesem. 3. Wiarygodność (i efektywność oddziaływania) nadawcy może wzrosnąć, jeśli wydaje się, że nie stara się on wpłynąć na naszą opinię. 4. Przynajmniej tam, gdzie wchodzą w grę mało ważne opinie i zachowania - jeśli ktoś nam się podoba i możemy się z nim identyfikować, to jego opinie i zachowania będą miały większy wpływ na nasze własne, niżby to było uzasadnione ze względu na ich treść. 5. Tam, gdzie wchodzą w grę mało ważne opinie i zachowania - jeśli ktoś nam się podoba, to będziemy na ogół ulegać jego wpływowi nawet wtedy, gdy jest oczywiste, że stara się on wpłynąć na nas i że czyniąc to może coś zyskać. Charakter przekazu Sposób sformułowania przekazu jest ważnym czynnikiem wpływającym na jego skuteczność. Przekazy mogą się różnić pod względem rozmaitych cech. Wybrałem cztery cechy, które moim zdaniem należą do najważniejszych: 1Ď) Czy przekaz jest bardziej przekonywający, gdy został tak pomyślany, by mógł przemawiać do intelektu słuchaczy, czy też wtedy, gdy jest ukierunkowany na wzbudzenie ich emocji? 2Ď) Czy przekaz powinien przedstawiać tylko jedną stronę spornego zagadnienia, czy zawierać także argumenty zmierzające do obalenia poglądu przeciwnego? 3Ď) Jeśli prezentowane są dwa odmienne stanowiska, jak np. w trakcie dyskusji - to czy kolejność prezentacji wpływa na względną siłę oddziaływania każdego z nich? 4Ď) W jakim stopniu skuteczność przekazu zależy od rozbieżności między pierwotną opinią odbiorców a opinią prezentowaną w przekazie? Apele logiczne czy emocjonalne. Przed kilkoma laty mieszkałem w miejscowości, w której miano rozstrzygnąć przez głosowanie, czy fluoryzować wodę w wodociągach miejskich w celu zwalczania próchnicy zębów. Kampanię informacyjną, która wydawała się zupełnie logiczna i rozsądna, zapoczątkowali zwolennicy fluoryzacji. Publikowano głównie wypowiedzi wybitnych stomatologów, którzy opisywali dobroczynne działanie fluoru i przedstawiali dane dotyczące zmniejszenia liczby przypadków próchnicy zębów w tych okręgach, gdzie wodę fluoryzowano; rozpowszechniano ponadto wypowiedzi lekarzy i innych autorytetów w dziedzinie ochrony zdrowia, wskazując, że fluoryzacja nie powoduje żadnych szkodliwych skutków. Apele przeciwników fluoryzacji miały znacznie silniejsze zabarwienie emocjonalne. Tak np. jedna z ulotek zawierała duży rysunek dość szpetnego szczura oraz napis: „Nie pozwólcie im dodawać trucizny na szczury do wody, którą pijecie”. W referendum zwolennicy fluoryzacji ponieśli dotkliwą porażkę. Oczywiście, wydarzenie to nie jest rozstrzygającym dowodem wyższości apeli emocjonalnych, ponieważ nie były to badania kontrolowane w sposób naukowy; nie mamy pojęcia o tym, jak ludzie głosowaliby, gdyby nie rozprowadzono żadnych ulotek; nie wiemy też; czy ulotka przeciwników fluoryzacji trafiła do większej liczby ludzi, czy była łatwiejsza do przeczytania niż literatura zwolenników tej metody, itd. Aczkolwiek badania prowadzone nad tym zagadnieniem nie pozwalają jeszcze na wyciągnięcie ostatecznych wniosków, to jednak istnieje nieco danych, które świadczą o przewadze apeli mających głównie emocjonalny charakter. Na przykład w jednym z wcześniejszych badań George W. Hartmann (12Ď) próbował ustalić, w jakiej mierze można skłonić ludzi do głosowania na określonego kandydata politycznego w zależności od rodzaju zastosowanego apelu. Wykazał on, że osoby, które otrzymały informacje o charakterze głównie emocjonalnym, częściej głosowały na kandydatów popieranych w tym apelu niż osoby, które otrzymały informację o charakterze głównie logicznym. Słowo głównie jest tu podkreślone nie bez powodu - wydaje się, że wskazuje ono na ważny problem w tej dziedzinie badań: Mianowicie, brak nam nieomylnych, wzajemnie wykluczających się definicji tego, co „emocjonalne” i „racjonalne”. Na przykład większość ludzi zgodziłaby się zapewne, że pamflet przeciw fluoryzacji miał na celu wzbudzenie strachu; pamflet ten nie był jednak zupełnie nielogiczny, ponieważ jest istotnie prawdą, że fluor w małym stężeniu stanowi środek zapobiegający próchnicy zębów, w dużym zaś stężeniu służy jako trucizna na szczury. Z drugiej strony, prezentowanie poglądów przedstawicieli służby zdrowia nie jest całkowicie pozbawione aspektów emocjonalnych: możemy na przykład czuć się usatysfakcjonowani (na poziomie emocjonalnym), gdy wiemy, że lekarze i stomatolodzy opowiadają się za zastosowaniem fluoru. Ponieważ w rzeczywistości trudno dokonać operacyjnych rozróżnień między tym, co „logiczne”, a tym, co „emocjonalne” w niektórzy badacze przeszli do równie interesującego i o wiele bardziej nadającego się do badania problemu: wpływu różnych poziomów określonej emocji na zmianę opinii. Przypuśćmy, że chcesz wzbudzić lęk w sercach osób odbierających informacje w celu spowodowania zmian opinii. Czy bardziej skuteczne będzie wzbudzenie niewielkiego jedynie strachu, czy też powinieneś starać się o wywołanie śmiertelnego przerażenia? Na przykład, jeśli masz zamiar wpłynąć na kierowców, aby jeździli ostrożniej, to czy skuteczniejsze będzie pokazywanie im krwawych filmów w technikolorze, przedstawiających zmiażdżone i zakrwawione ciała ofiar wypadków drogowych, czy też lepsze efekty osiągniesz złagodziwszy nieco swój przekaz - np. pokazując pogięte błotniki, mówiąc o podwyższaniu składek ubezpieczeniowych jako następstwie nieostrożnej jazdy i przypominając, że nieostrożni kierowcy mogą utracić prawo jazdy. Zdrowy rozsądek przemawia za obydwoma tymi sposobami postępowania. Z jednej strony sugeruje on, że porządny strach będzie motywować ludzi do działania; z drugiej strony wskazuje, że zbyt wielki strach może wpływać otępiająco - tj. może zmniejszać zdolność danej osoby do uważnego odbioru przekazywanej informacji, zrozumienia jej i postępowania zgodnie z nią. My wszyscy skłonni jesteśmy czasem wierzyć, że „to może przytrafić się tylko innym ludziom - mnie to się nie może zdarzyć”. Tak więc ludzie ciągle jeżdżą z nadmierną szybkością, a po wypiciu kilku kieliszków upierają się, że będą prowadzić wóz, chociaż powinni być rozsądniejsi. Być może wynika to stąd, że możliwe ujemne konsekwencje takiego postępowania są tak poważne, iż staramy się o nich nie myśleć. Tak więc dowodzi się, że jeśli pewien przekaz wzbudza bardzo silny strach, to jesteśmy skłonni odbierać go mało uważnie. Co wynika z materiału dowodowego? Przytłaczająca większość danych eksperymentalnych sugeruje, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to im większy strach wzbudzi przekazana¦ informacja w danej osobie, tym bardziej prawdopodobne jest podjęcie przez nią pozytywnego, profilaktycznego działania. Najbardziej owocne badania w tej dziedzinie przeprowadził Howard Leventhal wraz ze swymi współpracownikami (13Ď). W jednym z eksperymentów starał się on nakłonić ludzi, aby rzucili palenie i zgłosili się na prześwietlenie klatki piersiowej. Wobec niektórych badanych zastosowano procedurę mającą wzbudzić słaby strach: po prostu podawano im zalecenie, aby przestali palić i zgłosili się na prześwietlenie klatki piersiowej. W innych wzbudzano strach umiarkowany: wyświetlano im film o młodym człowieku, u którego prześwietlenie klatki piersiowej wykazało raka płuc. Ten sam film obejrzeli badani, u których wywołano silny strach, wyświetlając im jeszcze dość krwawy film przedstawiający operację raka płuc. Wyniki wykazały, że ci ludzie, w których wzbudzono najsilniejszy strach, byli także najbardziej skłonni rzucić palenie i poddać się prześwietleniu klatki piersiowej. Czy powyższa zależność dotyczy wszystkich ludzi? Nie. Przekonanie, że silny strach prowadzi do bezczynności też nie jest pozbawione podstaw: istotnie, prowadzi - u pewnych osób w określonych warunkach. Leventhal wykrył, że wzbudzenie silnego strachu skłoni z największym prawdopodobieństwem do działania tych ludzi, którzy mają raczej pozytywną opinię o sobie (wysoką samoocenę). Podjęcie natychmiastowego działania pod wpływem przekazu wzbudzającego silny strach było najmniej prawdopodobne w przypadku ludzi o niskiej samoocenie, lecz (co jest interesujące) po upływie pewnego czasu także oni zachowywali się bardzo podobnie do badanych wysoko oceniających samych siebie. Innymi słowy, jeśli nie wymagano natychmiastowego działania, lecz można je było podjąć później, to podjęcie tego działania przez ludzi o niskiej samoocenie było bardziej prawdopodobne wtedy, gdy podano im informacje wzbudzające silny strach. Przyczyną tego może być fakt, że ludzie odznaczający się negatywną opinią w odniesieniu do własnej osoby mają duże trudności, gdy muszą borykać się ze światem. Przekaz wzbudzający silny strach przytłacza ich i sprawia, że mieliby ochotę wślizgnąć się do łóżka i naciągnąć kołdrę na głowę. Ze słabym lub umiarkowanym strachem łatwiej potrafią oni dawać sobie radę w momencie, gdy go odczuwają. Jeśli jednak da się im trochę czasu - tzn. jeśli nie jest konieczne natychmiastowe z ich strony działanie - to będzie bardziej prawdopodobne, że zaczną działać, jeśli przekazana informacja naprawdę ich przerazi. Dalsze badania Leventhala i jego współpracowników przyniosły potwierdzenie słuszności powyższej analizy. W jednym z eksperymentów badanym wyświetlano filmy przedstawiające poważne wypadki drogowe. Niektórzy oglądali te filmy z bliska i na dużym ekranie; inni - z daleka, na ekranie znacznie mniejszym. Wśród badanych o wysokiej lub średniej samoocenie ci, którzy oglądali filmy na dużym ekranie, znacznie częściej podejmowali potem działania profilaktyczne niż ci, którzy oglądali je na małym ekranie. Badani o niskiej samoocenie częściej podejmowali takie działanie, gdy oglądali filmy na małym ekranie; ci badani o niskiej samoocenie, którzy obejrzeli owe filmy na dużym ekranie, skarżyli się na wielkie zmęczenie i stwierdzali, że bardzo trudno było im nawet pomyśleć o sobie jako o ofiarach wypadków samochodowych. Tak więc wydaje się, że ludzie o niskiej samoocenie istotnie są przytłoczeni przez strach, jeśli konieczna jest natychmiastowa reakcja. Osiągnięcie tego, aby osoba o wysokiej samoocenie zachowywała się podobnie jak osoba o niskiej samoocenie, powinno być stosunkowo łatwe. Możemy ją „przytłoczyć”, wytwarzając w niej poczucie, że nic nie może zrobić, aby wykryć zagrożenie lub zapobiec mu. Skłoni to większość do chowania głowy w piasek - nawet tych, którzy odznaczają się wysoką samooceną. I na odwrót, przypuśćmy, że chcesz zmniejszyć wskaźnik wypadków samochodowych lub dopomóc ludziom w odzwyczajeniu się od palenia, a masz do czynienia z osobami o niskiej samoocenie. Jak powinieneś postąpić? Jeśli opracujesz informację zawierającą jasne, szczegółowe i optymistyczne wskazówki, mogłoby to wzmóc wśród członków twego audytorium poczucie, że potrafią poradzić sobie z niebezpieczeństwem. Eksperymenty Leventhala i jego współpracowników wykazują, że komunikaty wzbudzające strach, ale zawierające szczegółowe wskazówki - jak, kiedy i gdzie podjąć działanie, są znacznie skuteczniejsze niż zalecenia, które takich wskazówek nie zawierają. Na przykład w akcji przeprowadzonej na terenie „miasteczka akademickiego”, mającej nakłonić studentów do poddania się szczepieniom przeciwtężcowym, podawano szczegółowe wskazówki co do czasu i miejsca przeprowadzania szczepień. Wśród rozpowszechnianych materiałów była mapa, na której zaznaczono położenie studenckiego ośrodka zdrowia; podano także sugestię, aby każdy student wybrał dogodny dla siebie termin, w którym mógłby tam wstąpić. Wyniki wykazały, że apele wzbudzające silny strach skuteczniej wywoływały wśród studentów przychylne postawy wobec szczepień przeciwtężcowych i skuteczniej skłaniały ich do wyrażenia zamiaru zgłoszenia się na zastrzyk niż apele wzbudzające słaby strach. Bardzo szczegółowe instrukcje pouczające, co robić, aby się zaszczepić, nie miały żadnego wpływu na te postawy i zamiary, wywarły natomiast duży wpływ na rzeczywiste zachowania: spośród badanych, którzy otrzymali instrukcje co do sposobu postępowania, 28 procent rzeczywiście poddało się szczepieniom przeciwtężcowym, natomiast spośród tych, którzy nie otrzymali szczegółowych instrukcji, tylko 3 procent zgłosiło się na szczepienie. W grupie kontrolnej, której dostarczono tylko instrukcje, a nie podano komunikatu wzbudzającego strach, nie zaszczepił się nikt. Tak więc same szczegółowe wskazówki nie wystarczą, aby spowodować działanie - w takich sytuacjach strach jest niezbędnym czynnikiem aktywizującym. Bardzo podobne wyniki otrzymał Leventhal w eksperymencie, w którym starał się ustalić, w jaki sposób pomóc ludziom w odzwyczajeniu się od palenia. Okazało się, że informacja wzbudzająca silny strach znacznie częściej wywoływała zamiar zaprzestania palenia, jeśli jednak nie podano szczegółowych wskazówek dotyczących sposobu postępowania, to rezultaty były niewielkie. Podobnie, dokładne wskazówki („Kup magazyn ilustrowany zamiast paczki papierosów”, „Pij dużo wody, kiedy masz ochotę palić”, itd.), ale bez informacji wzbudzającej strach, były stosunkowo nieskuteczne. Połączenie przekazu wzbudzającego strach z dokładną instrukcją dawało najlepsze rezultaty; studenci należący do tej grupy palili mniej jeszcze po upływie 4 miesięcy od czasu, gdy poddano ich procedurze eksperymentalnej. Argumenty jednostronne i dwustronne. Przypuśćmy, iż starasz się przekonać jakąś grupę ludzi, że kara śmierci jest niezbędna. Czy przekonałbyś więcej osób, gdybyś po prostu przedstawił swój pogląd, pomijając argumenty przeciw karze śmierci, czy też osiągnąłbyś lepsze wyniki omawiając argumenty przeciwników i starając się je odeprzeć? Zanim spróbujemy odpowiedzieć na to pytanie, postarajmy się zrozumieć, jakie czynniki wchodzą tu w grę. Jeśli nadawca przytacza argumenty oponentów, może to oznaczać, że jest on osobą zdolną do obiektywizmu i sprawiedliwą, co mogłoby zwiększyć efektywność jego oddziaływania. Z drugiej strony, jeśli osoba wypowiadająca się aż tyle mówi o argumentach drugiej strony, może to nasunąć słuchaczom myśl, że sprawa ma charakter kontrowersyjny; to z kolei może wprowadzić słuchaczy w zakłopotanie, wzbudzić w nich wątpliwości i w rezultacie zmniejszyć siłę przekonywującą danego komunikatu. Pamiętając o tych możliwościach, czytelnik nie powinien się zdziwić, że nie ma prostej zależności między efektywności oddziaływania a jednostronnością czy dwustronnością argumentacji. Zależy to w pewnej mierze od inteligencji odbiorców informacji: im bardziej inteligentni są słuchacze, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zostaną przekonani przez jednostronną argumentację, i tym większe prawdopodobieństwo, że przekona ich komunikat, w którym przytacza się istotne argumenty przeciwników, a następnie przystępuje się do ich odparcia. Zgadza się to ze zdrowym rozsądkiem: jest bardziej prawdopodobne, że osoba inteligentna zna niektóre kontrargumenty; gdy nadawca unika wzmianki o nich, to inteligentni słuchacze dochodzą zapewne do wniosku, że jest on albo nierzetelny, albo że nie potrafi odeprzeć tych argumentów. Z drugiej strony, osoba mało inteligentna rzadziej wie o istnieniu przeciwstawnych argumentów. Jeśli komunikat pomija milczeniem kontrargumenty, to przekona ją; jeśli w komunikacie przytacza się kontrargumenty, to u takiej osoby może to spowodować dezorientację. Innym czynnikiem, odgrywającym istotną rolę, jest stanowisko zajmowane początkowo przez ludzi, których chce się przekonać. Jak można by oczekiwać, jeśli członek owego audytorium jest już skłonny wierzyć w argumenty nadawcy, to prezentacja jednostronna ma większy wpływ na jego opinię niż prezentacja argumentów obu stron; jeżeli jednak słuchacz skłania się ku stanowisku przeciwnemu, wówczas łatwiej można go przekonać prezentując stanowiska obu stron i podważając argumenty przeciwników (14Ď). Większość polityków zdaje się dobrze znać to zjawisko; zazwyczaj ich przemówienia różnią się znacznie, w zależności od rodzaju słuchaczy, do których są kierowane. Gdy przemawiają do lojalnych członków swej partii, prawie zawsze podają szereg argumentów popierających platformę polityczną i kandydatów własnej partii, a jeśli wspominają o opozycji - to w ironicznym, drwiącym tonie. Z drugiej strony, gdy występują w telewizji lub gdy przemawiają do audytorium złożonego zarówno ze zwolenników, jak i z przeciwników, wówczas zajmują na ogół stanowisko bardziej dyplomatyczne, omawiając dość dokładnie punkt widzenia przeciwników, zanim przystąpią do obalania go. Kolejność prezentacji. Wyobraź sobie, że kandydujesz do rady miejskiej. Zarówno ciebie, jak i twojego przeciwnika poproszono, abyście wygłosili przemówienie do dużego zgromadzenia w miejscowej szkole średniej. W wyborach tych obaj macie równe szanse - wielu potencjalnych wyborców jest jeszcze niezdecydowanych - i od twego przemówienia może zależeć wynik głosowania. Napracowałeś się ciężko przy pisaniu tej mowy i uczeniu się jej na pamięć. Gdy zająłeś swe miejsce na scenie, mistrz ceremonii zapytał cię, czy wolałbyś przemawiać jako pierwszy, czy jako ostatni. Przez chwilę zastanawiasz się nad tym. Myślisz sobie tak: „Przemawiając najpierw, mógłbym mieć przewagę, ponieważ pierwsze wrażenia są trwałe; jeśli uda mi się od początku pozyskać sobie słuchaczy, to mój oponent będzie musiał nie tylko przedstawić siebie w korzystnym świetle, ale także zrazić słuchaczy do mnie - będzie więc musiał przezwyciężyć wytworzone już nastawienie. Z drugiej strony, jeśli będę mówił jako ostatni, mogę mieć przewagę nad oponentem, bo ludzie, wychodząc z sali mogą pamiętać przede wszystkim to, co usłyszeli na samym ostatku. Stwierdzenia, wysunięte wcześniej przez mego przeciwnika, bez względu na to, jak bardzo były przekonujące, zostaną zatarte w ich pamięci przez moje przemówienie, po prostu dlatego, że jako ostatnie zapisze się ono bardziej wyraziście w ich umysłach”. W rozterce, nie wiedząc, co wybrać, zbiegasz ze sceny, znajdujesz automat telefoniczny i dzwonisz do swego przyjaciela, psychologa społecznego. Z pewnością będzie on wiedział, która kolejność jest dla ciebie lepsza. Obawiam się, że jeśli oczekujesz odpowiedzi zawartej w jednym słowie, to spotka cię rozczarowanie. Jeśli natomiast chciałbyś zapoznać się ze wszystkimi opracowaniami, jakie psychologowie społeczni poświęcili temu tematowi, wraz ze wszystkimi zastrzeżeniami, to mógłbyś w ogóle stracić sposobność wygłoszenia swego przemówienia. Co więcej, mógłbyś nawet spóźnić się na same wybory. Trzeba stwierdzić, że sprawa jest złożona, gdyż wchodzi w grę zarówno uczenie się, jak i przechowanie w pamięci. Postaram się przedstawić te zagadnienia możliwie prosto. Są one podobne do problemów, które stosując zasadę zdrowego rozsądku rozpatrywałeś jako hipotetyczny polityk. Prawdą jest, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to audytorium powinno lepiej pamiętać mowę wygłoszoną na ostatku, po prostu mniej oddaloną w czasie od wyborów. Z drugiej strony, uczenie się następnego w kolejności materiału nie będzie tak efektywne jak uczenie się podanego wcześniej materiału, po prostu dlatego, że sama obecność pierwszego przekazu hamuje proces uczenia się. Na podstawie naszej znajomości zjawisk uczenia się mogłoby się wydawać, że gdy wszystkie inne czynniki są jednakowe, to skuteczniejszy będzie pierwszy argument; nazwiemy to efektem pierwszeństwa. Z drugiej jednak strony, na podstawie naszej znajomości procesów pamięciowych wydawałoby się, że gdy wszystkie inne czynniki pozostają bez zmiany, to skuteczniejszy będzie drugi argument; nazwiemy to efektem świeżości. Fakt, że powyższe dwa podejścia zdają się prowadzić do przeciwstawnych przewidywań, nie oznacza, iż nie jest ważne, który argument zostanie podany jako pierwszy; nie oznacza też, że próba sformułowania definitywnego przewidywania jest skazana na niepowodzenie. Oznacza natomiast, że wiedząc coś niecoś o zjawiskach hamowania i przechowywania w pamięci, możemy przewidywać, w jakich warunkach przeważy efekt pierwszeństwa, a w jakich efekt świeżości. Decydującym czynnikiem jest czas - tzn. ilość czasu oddzielającego zdarzenia zachodzące w tej sytuacji: 1Ď) ilość czasu między pierwszym a drugim komunikatem oraz 2Ď) ilość czasu między końcem drugiego komunikatu a momentem, w którym słuchacze (odbiorcy) muszą podjąć ostateczną decyzję. Oto najważniejsze zależności: 1. Hamowanie (interferencja) jest największe, jeśli odstęp czasowy między dwoma komunikatami jest bardzo mały; w takim przypadku pierwszy materiał najbardziej przeszkadza w uczeniu się drugiego i wystąpi wówczas efekt pierwszeństwa - pierwszy mówca będzie miał przewagę: 2. Przechowywanie w pamięci jest największe i przeważy efekt świeżości, gdy odbiorcy informacji muszą podjąć decyzję natychmiast po wysłuchaniu drugiego przekazu. Dobrze. Czy kandydat do rady miejskiej jest jeszcze przy telefonie? Oto plan działania: jeśli obaj mówcy przedstawiają swoje argumenty jeden po drugim, a do wyborów jest jeszcze kilka dni, to powinieneś przemawiać pierwszy Twoje przemówienie, wygłoszone jako pierwsze, utrudni słuchaczom zapamiętanie argumentów oponenta; ponieważ wybory odbędą się dopiero za kilka dni, różnice w przechowaniu w pamięci można pominąć. Jeśli jednak wybory będą przeprowadzone bezpośrednio po drugim przemówieniu, a między obydwoma wystąpieniami jest przewidziana dłuższa przerwa na kawę, to byłoby dobrze, gdybyś przemawiał jako ostatni. Dzięki przerwie między wystąpieniami, pierwsze przemówienie w minimalnym stopniu przeszkodzi w zapamiętaniu drugiego; ponieważ słuchacze muszą się zdecydować zaraz po drugim przemówieniu, przeto będzie ono znacznie lepiej przechowane w pamięci. Tak więc przeważy efekt świeżości: jeśli wszystkie inne czynniki będą jednakowe, to ostatnie przemówienie w większym stopniu wpłynie na przekonania. Przypuszczenia te znalazły potwierdzenie w pomysłowym eksperymencie Normana Millera i Donalda Campbella (15Ď). W eksperymencie tym zaaranżowano symulowany proces sądowy, przedstawiając osobom badanym skróconą wersję protokołu z rzeczywistej rozprawy sądowej w sprawie o odszkodowanie, wniesionej przeciw producentom wadliwego rzekomo odparowywacza. Materiał dowodowy „za” składał się z zeznań świadków powoda, z pytań krzyżowych adwokata powoda pod adresem świadków obrony oraz z wstępnego i końcowego przemówienia adwokata powoda. Materiał dowodowy „przeciw” składał się z zeznań świadków obrony, z pytań krzyżowych adwokata osoby pozwanej oraz jego wstępnego i końcowego przemówienia. Skróconą wersję protokołu rozprawy uporządkowano w ten sposób, że wszystkie argumenty „za” zostały umieszczone w jednym bloku, a wszystkie argumenty „przeciw” - w drugim bloku. Badacze zmieniali odstęp czasowy między odczytywaniem obu zestawów argumentów oraz między odczytaniem ostatniego w kolejności zestawu argumentów a ogłoszeniem wyroku. Efekt świeżości uzyskano wtedy, gdy odstęp między pierwszym a drugim blokiem argumentów był duży, a odstęp między drugim blokiem argumentów a wyrokiem - mały. Efekt pierwszeństwa otrzymano wtedy, gdy odstęp między pierwszym a drugim blokiem był mały, między zaś drugim blokiem i wyrokiem - duży. Forma tego eksperymentu (rozprawa sądowa) miała na celu podkreślenie ogromnego znaczenia praktycznego, jakie mogą mieć badane w nim zjawiska. Jeśli jest prawdą, że kolejność przedstawiania materiału dowodowego może wpływać na to; czy sąd uzna oskarżonego winnym bądź niewinnym, to należy przeanalizować sposoby postępowania stosowane w procesach sądowych i poczynić kroki, które by zapobiegły wszelkim możliwym pomyłkom sądowym, powodowanym czy to przez efekt pierwszeństwa, czy to przez efekt świeżości. Stopień rozbieżności. Jeśli nadawca przemawia do ludzi, których poglądy różnią się znacznie od jego własnych, to w jakim przypadku osiągnie lepsze wyniki: czy przedstawiając swoje stanowisko w najskrajniejszej formie, czy też łagodząc je i prezentując w taki sposób, aby nie wydawało się bardzo różne od stanowiska słuchaczy? Na przykład przypuśćmy, że jesteś przekonany, iż człowiek, chcąc zachować zdrowie, powinien co dzień ćwiczyć intensywnie; każde intensywne ćwiczenie będzie pożyteczne, lecz najlepiej byłoby poświęcać na ten cel godzinę dziennie. Twoje audytorium składa się z grupy profesorów wyższych uczelni, którzy zdają się mniemać, że przewracanie kartek książki jest wystarczającym ćwiczeniem dla przeciętnego człowieka. Czy w większym stopniu zmieniłbyś opinię swych słuchaczy, gdybyś stwierdził, że ludzie powinni ćwiczyć codziennie przez całą godzinę, czy też sugerując ćwiczenia krótsze i wymagające mniej wysiłku? Krótko mówiąc, jaki jest najbardziej efektywny poziom rozbieżności między opinią odbiorców informacji a podawanym zaleceniem? Jest to istotny problem dla każdego propagandzisty czy wychowawcy. Spójrzmy na tę sytuację z punktu widzenia potencjalnych odbiorców informacji. Jak wspomnieliśmy w rozdziale 2, większość z nas żywi silne pragnienie, aby być w porządku mieć „słuszne” poglądy i postępować rozsądnie. Gdy pojawia się ktoś, kto się z nami nie zgadza, jest to dla nas przykre, ponieważ nasuwa myśl, że nasze opinie czy działania mogą być błędne lub oparte na fałszywych informacjach. Im większa niezgodność, tym silniejszą odczuwamy przykrość. W jaki sposób możemy pozbyć się tego uczucia? Po prostu zmieniając nasze opinie lub działania. Im większa niezgodność, tym większa powinna być zmiana naszej opinii. Z rozumowania tego wynikałoby więc, że nadawca powinien by argumentować za godziną intensywnych ćwiczeń dziennie, im większa bowiem rozbieżność, tym większa nastąpi zmiana opinii; istotnie, kilku badaczy stwierdziło występowanie tej „liniowej” zależności. Dobrego przykładu takiej zależności dostarcza eksperyment Philipa Zimbardo (16Ď). Każdą ze studentek zwerbowanych do udziału w tym eksperymencie poproszono o przyprowadzenie ze sobą do laboratorium bliskiej przyjaciółki. Każdej parze przyjaciółek przedstawiono następnie studium przypadku młodocianego przestępcy, po czym każdą z osób badanych proszono - oddzielnie i na osobności - aby przedstawiła swoje zalecenia dotyczące tej sprawy. W każdej osobie badanej wytworzono przekonanie, że jej bliska przyjaciółka nie zgadza się z nią - przy czym ta różnica poglądów była rzekomo albo niewielka, albo bardzo duża. Zimbardo stwierdził, że im większa była rzekoma różnica między poglądami przyjaciółek, tym bardziej zmieniały one swe opinie w kierunku zgodnym z opiniami przypisywanymi przyjaciółce. Jednakże dokładny przegląd opublikowanych badań ujawnia także kilka eksperymentów, których wyniki są niezgodne z przedstawioną powyżej linią rozumowania. Na przykład Carl Hovland, O. J. Harvey i Muzafer Sherif (17Ď) stwierdzają, że jeśli treść informacji odbiega znacznie od własnego stanowiska danej osoby, to w rezultacie informacja ta znajdzie się poza „strefą akceptacji” ze strony tej osoby i nie wywrze na nią dużego wpływu. Badacze ci przeprowadzili eksperyment, w którym stwierdzili krzywoliniową zależność między rozbieżnością stanowisk a zmianą opinii. Mówiąc o zależności krzywoliniowej, mam na myśli to, że niewielki wzrost rozbieżności powodował nieznaczne zwiększenie się zmiany opinii, lecz gdy rozbieżność rosła nadal, zmiany opinii zaczynały się zmniejszać i wreszcie, gdy rozbieżność była duża, zmiany opinii stawały się bardzo małe. Gdy rozbieżność była duża, nie stwierdzano prawie w ogóle żadnych zmian opinii. Przypatrzmy się bliżej temu eksperymentowi. Informacja dotyczyła sprawy wzbudzającej namiętne spory, w odniesieniu do której badani mieli zdecydowane poglądy: czy zamieszkiwany przez nich stan powinien pozostać „stanem suchym” tzn. czy należy utrzymać w nim zakaz sprzedaży alkoholu czy też powinien zmienić prawo zakazujące sprzedaży alkoholu i stać się „stanem mokrym”. Pogląd na tę sprawę dzielił wyborców z tego stanu niemal równo na dwie połowy, a badani stanowili próbkę reprezentatywną: niektórzy byli głęboko przekonani, że ich stan powinien utrzymać prohibicję, inni natomiast - że powinno się ją znieść, a jeszcze inni zajmowali umiarkowane stanowisko. Badanych podzielono na grupy, w których reprezentowane były wszystkie trzy opinie. Każdej grupie podawano inny typ komunikatu, tak że w każdej byli tacy badani, dla których komunikat był zbliżony do ich własnego stanowiska, tacy, dla których był umiarkowanie różny od ich stanowiska, oraz tacy, dla których był on skrajnie odmienny. Mianowicie, jednej grupie przedstawiono komunikat „mokry”, tj. argumentujący nieograniczoną sprzedaż alkoholu; innej grupie przedstawiono komunikat „suchy”, uzasadniający całkowitą prohibicję, a trzeciej grupie - komunikat umiarkowanie „mokry”, w którym argumentowano, że należy zezwolić na picie alkoholu, ale z pewnymi ograniczeniami i z wprowadzeniem określonych środków kontroli. Największe zmiany opinii wystąpiły przy umiarkowanej rozbieżności między treścią informacji a opiniami poszczególnych osób. Cóż to za interesująca sytuacja! Gdy wyniki znacznej liczby badań świadczą o istnieniu pewnej zależności, a wyniki innych badań, również dość licznych, świadczą o zależności odmiennej, nie musi to wcale oznaczać, że ktoś jest w błędzie; raczej wskazuje to, że istnieje pewien istotny czynnik, który nie został uwzględniony - i jest to naprawdę ekscytujące, ponieważ daje uczonemu sposobność do zabawienia się w detektywa. Prosiłbym tu czytelnika o wyrozumiałość, gdyż chciałbym nieco dokładniej omówić to zagadnienie - nie tylko ze względu na jego znaczenie merytoryczne, lecz także dlatego, że daje to możność przeanalizowania jednego z bardziej romantycznych aspektów psychologii społecznej jako nauki. Zasadniczo są dwa sposoby uprawiania tej gry w detektywa. Możemy zacząć od zgromadzenia wszystkich tych eksperymentów, które przyniosły jakiś określony rezultat, oraz wszystkich tych, które dały inny rezultat, a następnie (niejako ze szkłem powiększającym w ręku) skrupulatnie je przeanalizować, szukając takiego czynnika, który występuje we wszystkich eksperymentach grupy A, nie występuje zaś w eksperymentach grupy B; następnie możemy spróbować określić teoretycznie, dlaczego czynnik ten powinien powodować stwierdzoną różnicę. Albo na odwrót - zaczynamy od teoretycznych dociekań, jaki czynnik lub jakie czynniki mogłyby być przyczyną tej różnicy, a potem przeglądamy istniejącą literaturę na ten temat, aby przekonać się, czy eksperymenty w grupie A różnią się pod względem tego czynnika lub czynników od eksperymentów w grupie B. Osobiście wolę drugi sposób postępowania. A zatem, wraz z dwoma moimi studentami: J. Merrillem Carlsmithem i Judith Turner, zacząłem się zastanawiać, jaki czynnik lub jakie czynniki mogłyby powodować taką różnicę. Rozpoczęliśmy od przyjęcia omówionej powyżej koncepcji: im większa rozbieżność, tym większe poczucie przykrości u danej osoby. Jednakże doszliśmy do wniosku, że wcale z tego nie wynika, iż osoba ta zmieni swą opinię. Istnieją co najmniej cztery sposoby, za pomocą których może ona zmniejszyć to poczucie przykrości: 1Ď) może zmienić swą opinię; 2Ď) może skłonić osobę argumentującą, by ta zmieniła swoją opinię; 3Ď) może poszukiwać poparcia dla swej pierwotnej opinii i znaleźć ludzi, którzy podzielają jej własne poglądy, wbrew temu, co mówi informator; 4) może wreszcie deprecjonować źródło informacji - przekonując siebie, że nadawca jest człowiekiem głupim, niemoralnym lub lewakiem - i w ten sposób podważać wygłaszaną przezeń opinię. W bardzo wielu sytuacjach przekazywania informacji, włącznie z tymi, które występują w tych eksperymentach, komunikat jest podawany albo na piśmie (np. w postaci artykułu w dzienniku lub czasopiśmie), albo przez nadawcę, który jest dla odbiorców nieosiągalny (znajduje się bowiem np. w T$v, na katedrze wykładowcy, na trybunie mówcy). Ponadto, osoba badana może występować sama lub stanowi część grupy, której członkowie nie mają możności kontaktowania się ze sobą. W tych warunkach odbiorca nie może w zasadzie ani wpłynąć bezpośrednio na opinię nadawcy, ani szukać natychmiastowego poparcia społecznego. Odbiorcy pozostają więc dwa główne sposoby zredukowania poczucia przykrości - może zmienić swą opinię lub deprecjonować nadawcę. W jakich okolicznościach jednostce byłoby łatwo, a w jakich trudno deprecjonować nadawcę? Byłoby bardzo trudno deprecjonować lubianego i szanowanego przyjaciela lub kogoś, kto jest ze wszech miar godnym zaufania znawcą danego zagadnienia. Gdyby jednak wiarygodność tej osoby była wątpliwa, to nie byłoby trudno ją zdeprecjonować. Rozumując w ten sposób, wysunęliśmy sugestię, że jeśli wiarygodność osoby przekazującej informację jest wysoka, to im większa rozbieżność między jej poglądami a poglądami odbiorców, tym większy wpływ będzie miał nadawca na opinie słuchaczy. Gdyby jednak wiarygodność nadawcy nie była zbyt wysoka, to zgodnie z definicją łatwo byłoby go zdeprecjonować. Nie znaczy to, że nie mógłby on wpływać na opinie innych ludzi. Prawdopodobnie potrafiłby skłonić ludzi do zmiany opinii, gdyby jego poglądy nie różniły się zbytnio od ich poglądów. Im jednak większa istnieje rozbieżność między stanowiskiem takiego informatora a stanowiskiem jego słuchaczy, tym bardziej audytorium to będzie skłonne podawać w wątpliwość jego mądrość, inteligencję i zdrowie psychiczne. Im bardziej słuchacze kwestionują jego mądrość, inteligencję i zdrowie psychiczne, tym mniej prawdopodobne, że poddadzą się jego wpływowi. Wróćmy do naszego przykładu dotyczącego ćwiczeń fizycznych. Wyobraźmy sobie 73Ď-letniego mężczyznę, który zwyciężył w ostatnim maratonie bostońskim i ma ciało mężczyzny dwukrotnie młodszego. Gdyby człowiek ten powiedział mi, że dobrym sposobem utrzymania kondycji i osiągnięcia w zdrowiu późnego wieku jest intensywne ćwiczenie godzinę dziennie, to uwierzyłbym mu. Z całą pewnością bym mu uwierzył! I nakłoniłby mnie on do poświęcenia znacznie więcej czasu na ćwiczenia, niż gdyby stwierdził, że powinienem ćwiczyć tylko 10 minut dziennie. Przypuśćmy jednak, że pogląd taki przekazała osoba nieco mniej wiarygodna, np. nauczyciel wychowania fizycznego w szkole średniej. Gdyby nauczyciel ten zaproponował, abym ćwiczył 10 minut dziennie, to sugestia ta mieściłaby się w mojej sferze akceptacji i mogłaby wpłynąć na moją opinię i zachowanie. Gdyby jednak radził mi ćwiczyć intensywnie godzinę dziennie, byłbym skłonny określić go jako szarlatana, dziwaka, maniaka zbzikowanego na jednym punkcie - i mógłbym spokojnie oddawać się nadal błogiemu lenistwu. Tak więc zgodziłbym się tu z Hovlandem, Harveyem i Sherifem: przekaz, który znacznie odbiega od stanowiska danego człowieka, zostanie uznany przezeń za wykraczający poza jego sferę akceptacji - jeśli nadawca tej informacji nie jest wysoce wiarygodny. Uzbrojeni w tę koncepcję, moi współpracownicy i ja przeanalizowaliśmy dotychczas przeprowadzone eksperymenty, dotyczące tego zagadnienia, zwracając szczególną uwagę na to, w jaki sposób określano nadawcę. No i wykryliśmy, że w każdym z eksperymentów, w których wystąpiła liniowa zależność między zakresem rozbieżności i zmianą opinii, opisywano źródło przekazu jako bardziej wiarygodne niż w tych eksperymentach, gdzie otrzymano zależność krzywoliniową. Potwierdziło to nasze przypuszczenia co do roli wiarygodności. Jednakże nie poprzestaliśmy na tym: opracowaliśmy jeszcze eksperyment, w którym systematycznie badaliśmy wpływ zakresu rozbieżności stanowisk i wiarygodności nadawcy w jednym i tym samym schemacie badawczym (18Ď). W eksperymencie tym polecono studentkom przeczytać kilka wierszy reprezentujących nowoczesną, trudno zrozumiałą poezję, i uszeregować je według wartości literackiej. Następnie każdej studentce dano do przeczytania esej, będący rzekomo krytyką poezji nowoczesnej, w którym znajdowała się właśnie wzmianka o wierszu nisko ocenionym przez studentkę. Niektóre osoby badane otrzymały esej, który w gorących słowach wychwalał ów wiersz - stwarzało to dużą rozbieżność między opinią nadawcy a opinią wyrażoną uprzednio przez te osoby. Inne osoby otrzymały esej, którego autor określił ten wiersz w sposób umiarkowanie przychylny, co stwarzało umiarkowaną rozbieżność między nim a studentkami. W trzeciej podgrupie autor eseju potraktował ten wiersz nieco lekceważąco, co stawiało odbiorców tego przekazu w sytuacji „niewielkiej rozbieżności”. Wreszcie połowie studentek biorących udział w eksperymencie powiedziano, że autorem eseju jest poeta T. S. Eliot, a zatem źródło informacji wysoce wiarygodne; drugiej połowie powiedziano, że autorem jest student. Następnie osobom badanym pozwolono raz jeszcze porangować wiersze. W przypadku, gdy rzekomym wyrazicielem opinii był T. S. Eliot, omawiany esej miał największy wpływ na studentki wtedy, kiedy zawarta w nim ocena wiersza najbardziej różniła się od ich oceny; jeśli autorstwo eseju przypisano studentowi, a więc nadawcy o średniej wiarygodności, esej ten powodował nieznaczną zmianę opinii, gdy rozbieżność między autorem a opinią studentek była niewielka, dużą zmianę - gdy rozbieżność ta była umiarkowana, i tylko małą zmianę opinii - gdy rozbieżność stanowisk była duża. Reasumując niniejszy podrozdział, można stwierdzić, że sprzeczne rezultaty badań zostały, jak się zdaje, wyjaśnione: gdy wiarygodność nadawcy jest duża, wówczas im większa rozbieżność między głoszonym przezeń poglądem a poglądami innych ludzi, w tym większym stopniu audytorium zmieni swe stanowisko; z drugiej strony, gdy wiarygodność nadawcy jest wątpliwa lub niewielka, największą zmianę opinii wywołuje umiarkowana rozbieżność poglądów. Cechy charakteryzująceŃ odbiorców przekazu Płeć i samoocena. Nie wszyscy słuchacze, czytelnicy czy widzowie są jednakowi. Niektórych ludzi trudniej jest przekonać. Ponadto, jak widzieliśmy, typ przekazu, który przemawia do jednej osoby, może wcale nie przemawiać do innej. Na przykład inteligencja odbiorcy i jego już ustalone poglądy będą w dużej mierze decydować o tym, czy komunikat zawierający argumentację dwustronną będzie skuteczniejszy od komunikatu z argumentacją jednostronną (Szereg interesujących badań nad zależnością między rodzajem i źródłem przekazu oraz cechami odbiorców a zmianą ich postaw prowadził S. Mika (por. S. Mika „Wstęp do psychologii społecznej”. Wyd. 2. Warszawa 1975, PWN; przyp. red. nauk.)). Kilka innych jeszcze czynników może odgrywać poważną rolę. Na przykład wydaje się, że kobiety łatwiej poddają się perswazji niż mężczyźni (19Ď). Jest to prawdopodobne, ponieważ w naszym społeczeństwie procesy socjalizacji przebiegają w ten sposób, aby kobiety były bardziej uległe i mniej sceptyczne od mężczyzn; są one nagradzane raczej za uległość niż za aktywność i pewność siebie. Jeśli tak jest istotnie, to wkrótce możemy być świadkami zmian, ponieważ kobiety obecnie wyzwalają się ze swej tradycyjnej biernej roli” (Stwierdzenie, że kobiety łatwiej poddają się perswazji niż mężczyźni, może być błędne. Wniosek taki jest być może przykładem nieświadomego szowinizmu męskiego). W jakim stopniu podatność na przekonywanie zależy od osobowości danej jednostki? Cechą najściślej związaną z podatnością na perswazję jest samoocena. Jednostka, która uważa się za osobę mało wartościową, łatwiej ulega argumentom mającym ją przekonać niż jednostka, która ma wysokie o sobie wyobrażenie. Wydaje się to dość racjonalne; ostatecznie, jeśli ktoś nie podoba się sobie samemu, to wynika stąd, że nie przywiązuje zbyt dużej wagi do własnych poglądów. Jeśli więc jego poglądy zostaną zaatakowane, to może bez wielkiego oporu je odrzucić. Pamiętamy, że ludzie chcą mieć słuszność. Jeśli osoba o wysokiej samoocenie słucha informacji, która jest niezgodna z jej własną opinią, to musi się zdecydować, czy większą szansę osiągnięcia tego celu daje zmiana własnej opinii, czy też pozostanie przy niej. Osoba o wysokiej samoocenie może przeżywać pewien konflikt, jeśli stwierdzi, że jej opinia jest niezgodna z opinią wysoce wiarygodnego nadawcy. U osoby o niskiej samoocenie występuje wówczas niewielki konflikt lub nie ma go wcale - ponieważ nie ma ona zbyt wysokiego mniemania o sobie, to prawdopodobnie jest przekonana, że chcąc postąpić słusznie, lepiej zrobi, gdy dostosuje się do zaleceń nadawcy. Uprzednie doświadczenia. Innym ważnym czynnikiem jest nastrój czy stan umysłu ludzi tuż przed otrzymaniem przekazu. Audytorium można uczynić podatnym na wpływ komunikatu, jeśli słuchacze będą dobrze nakarmieni, odprężeni i szczęśliwi. Można ich jednak uczynić mniej podatnymi na perswazję, jeśli zostaną uprzedzeni, że będzie podjęta próba przekonania ich. Dotyczy to zwłaszcza tych przypadków, gdy treść komunikatu odbiega od ich własnych przekonań. Skłonny jestem twierdzić, że zapowiedź: „A teraz podamy informację firmy finansującej nasz program” czyni ten komunikat mniej przekonującym, niż gdyby został on wygłoszony bez takiego wstępu. Zapowiedź ta zdaje się ostrzegać: „Uważajcie, będę się starał przekonać was...” i ludzie skłonni są reagować na nią zmobilizowaniem środków obronnych przeciw takiemu przekazowi. Zjawisko to zostało zademonstrowane w eksperymencie Jonathana Freedmana i Davida Searsa (20Ď). Zapowiedziano w nim nastolatkom, że wysłuchają odczytu pt. „Dlaczego nastolatkom nie powinno się pozwalać na prowadzenie samochodu”. Dziesięć minut po tej zapowiedzi mówca przedstawił im swoją opinię. W grupie kontrolnej wygłoszono ten sam odczyt bez wcześniejszego uprzedzenia. Badani z grupy kontrolnej w większym stopniu zostali przekonani przez odczyt niż grupa, którą uprzedzono o nim zawczasu. Bardziej złożone zjawisko z zakresu przygotowywania odbiorcy, nazwane trafnie „efektem uodpornienia”, zademonstrowali William McGuire i jego współpracownicy. Przekonaliśmy się już, że przedstawienie argumentacji dwustronnej (połączonej z próbą odparcia argumentów przeciwnika) pozwala w większości przypadków skuteczniej przekonać słuchaczy niż argumentacja jednostronna. Kontynuując badania nad tym zjawiskiem, McGuire wysunął sugestię, że jeśli danej osobie przedstawi się najpierw krótko pewien argument, który potrafi ona odeprzeć, to zazwyczaj osoba ta będzie „uodporniona” przeciw tej samej argumentacji, gdy przedstawi się ją później w pełnej, rozwiniętej postaci; podobnie, mała ilość osłabionych wirusów uodparnia organizm przeciw silnemu atakowi tego wirusa. W eksperymencie przeprowadzonym przez Williama McGuire’a i D. Papageorgisa (21Ď) grupa ludzi wyrażała swe opinie, które były dość łagodnie atakowane, przy czym atak ten zostawał odparty. Następnie ludziom tym przedstawiano silne argumenty skierowane przeciw ich pierwotnym opiniom. Członkowie tej grupy okazali się znacznie mniej skłonni do zmiany swych opinii niż członkowie grupy kontrolnej, których opinie nie zostały uprzednio poddane łagodnemu atakowi. Tak więc członkowie grupy eksperymentalnej zostali niejako uodpornieni przeciw zmianie opinii i stali się względnie odporni na przeciwstawną argumentację. A zatem przedstawienie argumentacji obu stron, połączone z próbą odparcia argumentów przeciwnika, jest nie tylko często skuteczniejsze jako technika propagandy, lecz ponadto - przy umiejętnym stosowaniu - zwiększa na ogół odporność odbiorców na późniejszą kontrpropagandę. Co jest przyczyną „efektu uodpornienia”? Uprzedni „złagodzony” atak na przekonania danej osoby wytwarza odporność na późniejszą perswazję, ponieważ 1Ď) osoba ta staje się motywowana do obrony swoich przekonań oraz 2Ď) uzyskuje pewną wprawę w tym działaniu. Zdarza się często, że nasze poglądy nie były dotychczas nigdy podważane; w takim przypadku stosunkowo łatwo zapomnieć, dlaczego je wyznajemy. Gdy więc poglądy takie zostaną silnie zaatakowane, mogą się w ogóle rozpaść. Aby zachęcić kogoś do utwierdzenia się w swych poglądach, trzeba mu uświadomić ich słabe strony, a najlepszym na to sposobem jest łagodne ich zaatakowanie. Osoba taka jest później lepiej przygotowana do odparcia poważniejszego ataku. Jest to ważna sprawa, która jednak często bywa ignorowana lub błędnie rozumiana przez ludzi podejmujących doniosłe decyzje. Na przykład po wojnie koreańskiej, kiedy to niektórzy spośród wziętych do niewoli żołnierzy amerykańskich zostali rzekomo poddani „praniu mózgu” przez komunistów chińskich, komisja Senatu zaleciła, aby w celu uodpornienia ludzi na „pranie mózgu” i inne formy antyamerykańskiej propagandy wprowadzić w szkołach przedmiot „patriotyzm i amerykanizm”. Natomiast rezultaty uzyskane przez McGuire’a sugerują, że najlepszymi sposobem, aby dopomóc żołnierzom amerykańskim w odparciu propagandy antyamerykańskiej, byłoby zaatakowanie ich wiary w amerykański styl życia, a najlepszym sposobem wytworzenia odporności na propagandę prokomunistyczną - wprowadzenie przedmiotu nauczania „komunizm”, w ramach którego przedstawiano by argumentację obu stron. Przed dziesięciu laty propozycja taka zostałaby wyśmiana. Przed dwudziestu laty senator J. McCarthy uznałby ją za pomysł inspirowany przez komunistów. Obecnie wiele wskazuje na to, że czasy strusiej polityki już minęły; nie można przeciwstawić się propagandzie chowając głowę w piasek. Najłatwiej „wyprać mózg” tej osoby, której poglądy na temat „amerykanizmu” są oparte na sloganach nigdy w poważny sposób nie zakwestionowanych. Opisane zasadyŃ a sytuacje rzeczywiste Przypuśćmy, że dostałeś w spadku stację telewizyjną. Jest to wspaniała okazja do zmieniania opinii ludzi w odniesieniu do różnych ważnych spraw. Skończyłeś właśnie czytać ten rozdział (więc wiesz, jak to robić) i dysponujesz bardzo potężnym środkiem przekazu. Wybierasz swój ulubiony problem; powiedzmy, że jesteś zwolennikiem wprowadzenia bezpłatnej opieki lekarskiej i chciałbyś przekonać innych, aby zaakceptowali twój pogląd na tę sprawę. Jak się do tego zabierzesz? Nic prostszego. Wybierasz odcinek czasu następujący po jakimś programie o charakterze wybitnie intelektualnym (aby być pewnym, że inteligentni ludzie oglądają właśnie telewizję) i stosownie do tego przedstawiasz argumentację dwustronną (ponieważ na ludzi inteligentnych skuteczniej oddziałuje argumentacja dwustronna). Dobierasz silniejsze argumenty za bezpłatną opieką lekarską i podajesz je najpierw (żeby wykorzystać efekt pierwszeństwa). Opisujesz los biedaków, jak chorują i umierają z braku odpowiedniej opieki lekarskiej, i czynisz to w taki sposób, aby wzbudzić w słuchaczach silny strach; jednocześnie przedstawiasz szczegółowy plan działania, ponieważ u większości ludzi takie połączenie powoduje największą zmianę opinii i najbardziej skłania ich do działania. Prezentujesz trochę argumentów przeciw twojemu stanowisku i odpierasz je zdecydowanie. Angażujesz spikera, który jest znawcą przedmiotu, a do tego osobą godną zaufania i niezwykle sympatyczną. Dobierasz możliwie najbardziej zdecydowane argumenty, w celu maksymalizowania rozbieżności między przedstawianą argumentacją a początkowym stanowiskiem słuchaczy. Na koniec siadasz w fotelu, odpoczywasz i czekasz, kiedy te opinie zaczną się zmieniać. Nie jest to jednak takie proste. Wyobraźmy sobie typowego telewidza: powiedzmy, że jest to 45Ď-letnia pani domu z klasy średniej, nastawiona bardzo nieprzychylnie do wtrącania się państwa w sprawy obywateli. Pani ta sądzi, że wszelka forma ustawodawstwa społecznego jest spiskiem mającym na celu podkopanie demokracji. Oczekując w telewizji jakiegoś widowiska rozrywkowego, natknęła się na twój program. Zaczyna słuchać twoich argumentów za bezpłatną opieką lekarską. W miarę jak słucha, słabnie nieco jej przeświadczenie o słuszności jej pierwotnych przekonań. Nie jest już tak pewna, jak przedtem, że rząd nie powinien się wtrącać w sprawy zdrowia obywateli. Cóż więc czyni? Jeśli jest podobna do badanych, którzy brali udział w eksperymencie Lance Canona (22Ď), to przekręca przełącznik swego telewizora i zaczyna oglądać program „Pośmiejmy się”. Canon stwierdził, że gdy zachwiejemy pewność danej osoby, to staje się ona mniej skłonna do słuchania argumentów skierowanych przeciw jej przekonaniom. A zatem ci właśnie ludzie, których najłatwiej byłoby skłonić do zmiany opinii, są zarazem najmniej chętni do poddawania się działaniu komunikatu nadawanego właśnie w tym celu. Przypuśćmy, że możesz ograniczyć swobodę swoich odbiorców i zmusić ich jednak do słuchania.Nie jest to takie trudne, jak się wydaje; możesz na przykład uzyskać zezwolenie na pokazanie twego programu telewizyjnego w sali wypełnionej uczniami szkoły średniej lub rekrutami. W takiej sytuacji widzowie nie mogą wyjść z sali ani też przełączyć odbiornika na inny kanał. Czy twój program wpłynie na opinie takiego audytorium? Niekoniecznie. Możemy w zasadzie zmusić ludzi do wysłuchania określonych informacji; możemy nawet zmusić ich, by skupili uwagę na pożądanych przez nas treściach (np. zapowiadając, że po programie zostanie przeprowadzony egzamin, przy czym za dobre wyniki wyznacza się atrakcyjne nagrody, a za złe - surowe kary); nie możemy jednak być pewni, że opinie tych osób ulegną zmianie. Gdy ludzie otrzymują informacje sprzeczne z ich własnymi przekonaniami, to skłonni są albo wypaczać znaczenie tych informacji, albo wynajdywać od razu kontrargumenty, i w ten sposób mogą uniknąć zmiany swych opinii. Opór ten można w pewnym stopniu przezwyciężyć. Leon Festinger i Nathan Maccoby (23Ď) przeprowadzili eksperyment, w którym starali się przeszkodzić badanym odbiorcom informacji w wynajdywaniu argumentów przeciw podawanemu im komunikatowi. Osiągnięto to w prosty sposób, rozpraszając nieco uwagę słuchaczy w trakcie podawania komunikatu. Dwom grupom studentów, którzy należeli do jakiejś korporacji studenckiej, polecono wysłuchać nagranych na taśmie argumentów, które ukazywały złe strony korporacji studenckich. Argumenty te były mocne, pełne erudycji i, jak łatwo sobie wyobrazić, różniły się znacznie od przekonań słuchaczy. Podczas prezentowania materiału w jednej z grup rozpraszano uwagę osób badanych, mianowicie wyświetlano bardzo zabawny, niemy film. Festinger i Maccoby rozumowali w sposób następujący: ponieważ badani w tej grupie są zajęci dwoma zadaniami równocześnie - słuchaniem nagranych na taśmie argumentów przeciw korporacjom i oglądaniem zabawnego filmu - przeto będą nimi tak zaabsorbowani, że prawie (lub wcale) nie będą mieli możliwości wymyślania argumentów na odparcie twierdzeń zawartych w nagranym na taśmie komunikacie. Natomiast u członków grupy kontrolnej, którzy nie oglądają równocześnie filmu, uwaga nie będzie rozproszona, a zatem będą oni mieli większe możliwości wymyślania kontrargumentów w celu obalenia twierdzeń podawanych w komunikacie. Wyniki eksperymentu potwierdziły to rozumowanie. U studentów, których uwaga była rozproszona wskutek oglądania filmu, wystąpiły istotnie większe zmiany opinii (na niekorzyść korporacji) niż u studentów, których uwaga nie była rozproszona. Aczkolwiek eksperyment ten wskazuje pewien sposób przezwyciężania oporu odbiorców informacji, to jednak efekty stosowania takich technik są krótkotrwałe, a zatem mają ograniczoną wartość. Ogólnie biorąc, przekonania, które dla ludzi są ważne, trudno jest zmienić za pomocą bezpośredniego przekazywania określonych informacji. Wydaje się, że istnieje zasadnicza różnica między takim problemem, jak bezpłatna opieka lekarska - z jednej strony, a takimi problemami, jak możliwość zbudowania atomowej łodzi podwodnej, dopuszczalność sprzedaży antyhistamin bez recepty i praktyczne znaczenie arytmetyki - z drugiej strony. Czym różnią się te problemy? Jedna z różnic polega na tym, że problem opieki lekarskiej jest po prostu ważniejszy. Któż w końcu przejmuje się łodziami podwodnymi o napędzie atomowym? Dla większości Amerykanów jest to problem błahy, nieistotny. Jakie jednak czynniki decydują o „ważności” czy „błahości” problemu? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy najpierw zastanowić się, co rozumiemy przez „opinię”, którym to terminem posługiwaliśmy się w całym niniejszym rozdziale. Mówiąc najprościej, opinia jest tym, co dana osoba uważa za prawdę. W tym sensie mam opinię, że na uniwersytecie stanu Teksas kształci się ponad 40 tys. studentów; że stosowanie pasów bezpieczeństwa zmniejsza liczbę wypadków śmiertelnych; że w lecie jest w Nowym Jorku gorąco. Takie opinie mają charakter głównie poznawczy - tzn. nie są zabarwione emocjonalnie, lecz płyną raczej z głowy niż z serca. Są one również nietrwałe - tzn. mogą ulec zmianie pod wpływem dobrych, jasnych powodów, sprzecznych z tymi opiniami. Gdyby więc Ralf Nader (którego uważam za wysoce wiarygodne źródło w kwestiach ruchu drogowego) przedstawił mi dane świadczące o tym, że obecnie stosowane pasy bezpieczeństwa nie zmniejszają w sposób istotny liczby śmiertelnych odpadków, to zmieniłbym woją opinię w tej sprawie. Z drugiej strony przypuśćmy, iż ktoś wyznaje pinię, że Żydzi prowadzą „nieczyste” interesy handlowe lub że Azjaci kradną, albo że ludzie poniżej 25 roku życia posiadają pewną szczególną mądrość, albo też że Stany Zjednoczone są najwspanialszym (lub najokropiejszym) krajem, jaki kiedykolwiek istniał, lub wreszcie że Nowy Jork jest dżunglą. Czym opinie te różnią się od opinii wymienionych w poprzednim akapicie? Przede wszystkim są one wartościujące - tzn. świadczą o sympatiach lub antypatiach danej osoby. Jeśli ktoś jest przekonany, że Azjaci kradną, to przekonanie to implikuje silnie, iż nie lubi on Azjatów. Opinia, że Nowy Jork jest dżunglą, różni się od opinii, że w Nowym Jorku jest zatem gorąco. Opinia, że Nowy Jork jest dżunglą, ma nie tylko charakter poznawczy - jest także w wysokim stopniu wartościująca i ma silne zabarwienie emocjonalne. Opinię, która zawiera komponent wartościujący i komponent emocjonalny, nazywamy postawą. W porównaniu z opiniami, postawy są niezwykle trudne do zmiany (W podanej analizie kryteria „ważności” (bądź „błahości”) wyrażanych opinii zostały sprowadzone do sfery psychologicznej jednostki, mianowicie „ważne” jest to, co jest związane z nastawieniem wartościującymi ma zabarwienie emocjonalne. Jest to punkt widzenia budzący obiekcje także psychologów, ponieważ nastawienia wartościujące i związane z tym emocje kształtują się w wyniku przejmowania przez jednostkę wzorców kulturowych zdeterminowanych podstawowymi procesami społecznymi (przyp. red. nauk.)). Przypuśćmy, że Sam jest człowiekiem o bardzo liberalnych poglądach, mającym całkowite zaufanie do Ralfa Nadera. Sam jest więc pod wpływem tego wszystkiego, co głosi Nader o samochodach, bezpieczeństwie, nadużyciach administracji państwowej, przemyśle zbrojeniowym itd. Przypuśćmy jednak, że Nader przeprowadził gruntowne badania, które wykazały, że pod względem inteligencji Murzyni stoją niżej od białych i że jest to uwarunkowane genetycznie. Czy jest prawdopodobne, że wpłynęłoby to na opinię Sama? Ponieważ zagadnienie to wiąże się ściśle z kompleksem natury emocjonalnej, przeto taka wypowiedź Nadera prawdopodobnie nie wpłynęłaby na Sama równie łatwo czy równie silnie jak wypowiedzi Nadera dotyczące samochodów, laku do pieczęci, kapusty czy królów. Ludzie stawiają opór, gdy ktoś próbuje zmienić ich postawy; tak więc komunikaty bezpośrednio nastawione na zmianę postaw mają zwykle mniejszy wpływ. Aby zmienić postawy, musimy najpierw zrozumieć motyw tego oporu. Dlaczego ludzie zniekształcają komunikaty, które są niezgodne z ich postawami? Dlaczego wynajdują kontrargumenty? Dlaczego unikanie zmiany postaw ma dla nich tak doniosłe znaczenie? Są to zagadnienia ważne i złożone; spróbujemy odpowiedzieć na nie następnym rozdziale. Rozdział 4.Ń Uzasadnianie własnegoŃ postępowania Wyobraźmy sobie następującą scenę: pewien młody człowiek został zahipnotyzowany. Hipnotyzer poddaje go sugestii posthipnotycznej, mówiąc mu, aby gdy zegar wybije czwartą 1Ď) poszedł do przedpokoju, znalazł swój płaszcz deszczowy oraz kalosze i nałożył je, 2Ď) wziął parasol, 3Ď) poszedł do supermarketu A and P, znajdującego się w odległości ośmiu przecznic, i kupił tam sześć kartonów papierosów, oraz 4Ď) wrócił do domu. Na koniec mówi mu, że gdy tylko wróci do swego mieszkania, „otrząśnie się z tego” i będzie znów sobą. Gdy zegar bije godzinę czwartą, młody człowiek natychmiast kieruje się do przedpokoju, wkłada swój płaszcz deszczowy i kalosze, chwyta parasol i wyrusza na poszukiwanie papierosów. W wyprawie tej jest kilka dziwnych rzeczy: 1Ď) jest pogodny, słoneczny dzień i na niebie nie ma ani jednej chmurki; 2Ď) w połowie drogi do najbliższej przecznicy znajduje się sklep, który sprzedaje papierosy po tej samej cenie co supermarket A and P, oddalony o osiem przecznic; 3Ď) młody człowiek w ogóle nie pali. Wraca on do domu, otwiera drzwi, wchodzi do swego mieszkania, otrząsa się z „transu” i stwierdza, że stoi w pokoju w płaszczu deszczowym i w kaloszach, z parasolem w jednej ręce i ogromną paką pełną papierosów - w drugiej. Przez chwilę wydaje się zmieszany. Jego przyjaciel, hipnotyzer, mówi: „Hej, Sam, gdzie byłeś?” „Ech, wyszedłem tylko do sklepu”. „Co kupiłeś?” „Hm... hm... wydaje się, że kupiłem te papierosy”. „Ale ty przecież nie palisz, czyż nie tak?” „No nie, ale... hm... hm... zamierzam urządzić wiele zabaw w ciągu najbliższych kilku tygodni, a niektórzy z moich kolegów palą”. „Co ci przyszło do głowy, żeby brać cały ten strój przeciwdeszczowy w taki słoneczny dzień?” „No... rzeczywiście, pogoda jest dość zmienna o tej porze roku i nie chciałem ryzykować”. „Ale przecież niebo jest bezchmurne”. „Tak, ale nigdy nie wiadomo”. „Nawiasem mówiąc, gdzie kupiłeś te papierosy?” Ech, no, hm... hm... w supermarkecie A and P”. „A dlaczego poszedłeś po nie tak daleko?” „No, hm... hm... jest taki piękny dzień, pomyślałem, że byłoby fajnie zrobić dłuższy spacer”. Większość ludzi jest motywowana do szukania uzasadnienia swoich działań, przekonań i uczuć. Gdy człowiek coś robi, to stara się, jeśli to w ogóle jest możliwe, przekonać siebie (i innych), że jego postępowanie jest logiczne i rozsądne. Istniała ważna przyczyna, dla której Sam wykonał wszystkie te niemądre działania - był on zahipnotyzowany. Ponieważ jednak Sam nie wiedział o tym i ponieważ najwyraźniej trudno mu było zaakceptować fakt, że mógł zachowywać się w sposób całkowicie bezsensowny, to następnie starał się usilnie przekonać siebie (i swego przyjaciela), że w tym szaleństwie była metoda i że jego działania były w rzeczywistości rozsądne. W tych samych kategoriach można także wyjaśnić wyniki eksperymentu przeprowadzonego przez Stanleya Schachtera i Jerry’ego Singera, o którym była mowa w rozdziale 2. Jak pamiętamy, badacze ci wstrzykiwali osobom badanym epinefrynę. Badani, których uprzedzono o symptomach wywoływanych przez ten środek (kołatanie serca, pocenie się dłoni i drżenie rąk), mieli rozsądne wyjaśnienie, gdy symptomy te wystąpiły: „No cóż, to po prostu lekarstwo tak na mnie działa”. Natomiast ci, których nie poinformowano o następstwach wstrzyknięcia adrenaliny, nie dysponowali takim dogodnym, logicznym wyjaśnieniem owych symptomów. Nie mogli jednak pozostawić tych objawów bez jakiegoś uzasadnienia próbowali więc tłumaczyć je, przekonując siebie samych, że są albo szalenie szczęśliwi, albo rozgniewani, zależnie od bodźców społecznych występujących w otoczeniu. Pojęcie „uzasadnianie własnego postępowania” może mieć jeszcze szersze zastosowanie. Przypuśćmy, że znajdziesz się w centrum wielkiej katastrofy żywiołowej, takiej jak trzęsienie ziemi. Wszystko wokół ciebie zamienia się w gruzy, jest wielu zabitych i rannych. Nie da się ukryć, że jesteś przestraszony. Czy trzeba szukać usprawiedliwienia dla tego strachu? Z pewnością nie, gdyż uzasadnia go to, co się dzieje wokół ciebie: poranieni ludzie, zniszczone budynki. Przypuśćmy jednak, że trzęsienie ziemi nawiedziło pobliskie miasta. Czujesz drgania i słyszysz wieści o zniszczeniach, jakie to trzęsienie spowodowało w tamtym mieście. Jesteś okropnie przestraszony - lecz nie znajdujesz się w centrum zniszczonego obszaru i ani tobie, ani ludziom wokół ciebie nie stało się nic złego, żaden z budynków w twoim mieście nie został zniszczony. Czy odczuwałbyś potrzebę usprawiedliwienia tego strachu? Tak. Podobnie jak badani w eksperymencie Schachtera i Singera, którzy odczuwali silne fizjologiczne reakcje na epinefrynę, lecz nie wiedzieli, czemu je przypisać, i podobnie nasz zahipnotyzowany przyjaciel w płaszczu deszczowym, kaloszach, byłbyś skłonny szukać uzasadnienia swojego działania czy uczuć. W tej sytuacji byłbyś skłonny usprawiedliwiać fakt, że niemal odchodzisz od zmysłów ze strachu, chociaż nic ci bezpośrednio nie zagraża. Te sytuacje katastrof żywiołowych nie są hipotetycznymi przykładami - rzeczywiście wydarzyły się przed laty w Indiach. Po trzęsieniu ziemi badacze zbierali i analizowali szerzące się pogłoski. Rezultaty, które uzyskali, były raczej zaskakujące. Psycholog hinduski, Jamuna Prasad (1Ď), stwierdził, że gdy katastrofa nastąpiła w pobliskim mieście, w związku z czym mieszkańcy danej wsi mogli czuć drgania, lecz nie byli bezpośrednio zagrożeni, to we wsi tej krążyło mnóstwo pogłosek przepowiadających nadciągającą katastrofę. W szczególności mieszkańcy tej wsi darzyli wiarą i pomagali rozpowszechniać pogłoski, głoszące, że: 1Ď) zbliża się ku nim powódź; 2Ď) dzień 26 lutego będzie dniem potopu i zniszczenia; 3Ď) w dniu zaćmienia księżyca nastąpi drugie silne trzęsienie ziemi; 4Ď) w ciągu paru dni nadejdzie cyklon; 5Ď) nadciągają nie dające się przewidzieć nieszczęścia i klęski. Dlaczego właściwie ludzie ci wymyślali takie historie, wierzyli w nie i je rozpowszechniali? Czyżby byli masochistami? Z pewnością pogłoski te nie pomagały ludziom w zachowaniu spokoju i pogody ducha. Oto raczej przekonywające wyjaśnienie tego zjawiska: ludzie ci byli okropnie przestraszeni, a ponieważ nie mieli wystarczającego uzasadnienia dla tego strachu, wynajdywali swoje własne uzasadnienia. Dzięki temu nie musieli się czuć głupio. Ostatecznie, jeśli nadciąga cyklon, oto czy nie jest zupełnie zrozumiałe, że mam oczy obłąkane ze strachu? Wyjaśnienie to znalazło potwierdzenie w badaniach nad pogłoskami, przeprowadzonych przez Durgananda Sinha (2Ď), który badał pogłoski szerzące się w pewnej wsi hinduskiej po katastrofie żywiołowej podobnych rozmiarów. Główna różnica między sytuacjami w obu tych badaniach polegała na tym, że ludzie, których badał Sinha, rzeczywiście ucierpieli od zniszczeń i byli świadkami szkód. Byli oni przerażeni, lecz mieli po temu wystarczające powody - nie potrzebowali szukać dodatkowego usprawiedliwienia dla swego strachu. Tak więc pogłoski nie przewidywały tu nadciągających klęsk ani też nie wyolbrzymiały poważnie rozmiarów zniszczeń. Co więcej, pogłoski były raczej pocieszające. Na przykład jedna z nich przewidywała (błędnie), że zaopatrzenie w wodę zostanie przywrócone w bardzo krótkim czasie. Omawiane tu procesy są przedmiotem stworzonej przez Leona Festingera (3Ď) teorii ludzkiego poznania, zwanej teorią dysonansu poznawczego. Jak na teorię, jest ona bardzo prosta, lecz - jak się przekonamy - zakres jej zastosowań jest ogromny. Najpierw omówimy formalne aspekty tej teorii, a następnie rozpatrzymy jej zastosowanie. W zasadzie dysonans poznawczy jest stanem napięcia, który występuje wtedy, gdy dana osoba posiada jednocześnie dwa elementy poznawcze (idee, pastawy, przekonania, opinie), które są psychologicznie niezgodne ze sobą. Innymi słowy, dwa elementy poznawcze są w dysonansie, jeżeli wtedy, gdy rozpatruje się tylko te dwa elementy, z jednego z nich wynika przeciwieństwo drugiego. Ponieważ występowanie dysonansu poznawczego jest przykre, ludzie są motywowani do redukowania go; jest to z grubsza zjawisko analogiczne do procesów zachodzących przy wzbudzaniu i redukowaniu takich popędów, jak głód czy pragnienie - z tym wyjątkiem, że siłą napędową jest przykrość o charakterze nie fizjologicznym, lecz poznawczym. Uznawać dwie sprzeczne ze sobą idee, to igrać z bezsensem, a człowiek - jak zauważył filozof egzystencjalistyczny, Albert Camus - jest istotą, która całe swe życie trawi na próbach przekonania siebie, że jej istnienie nie jest bezsensowne. Jak przekonujemy siebie samych, że nasze życie nie jest bezsensowne - tzn. jak redukujemy dysonans poznawczy? Możemy to uczynić zmieniając jeden bądź obydwa elementy poznawcze w taki sposób, aby uczynić je bardziej zgodnymi ze sobą, lub też dodając nowe elementy poznawcze, które pomagają zapełnić lukę między elementami pierwotnymi. Podamy przykład, który, niestety, jest aż nazbyt dobrze znany wielu ludziom. Przypuśćmy, że ktoś, kto pali papierosy, przeczytał raport Naczelnej Komisji Lekarskiej, stwierdzający istnienie związku między paleniem papierosów a rakiem płuc i innymi chorobami dróg oddechowych. Palacz ten odczuwa dysonans. Element poznawczy: „palę papierosy” pozostaje w dysonansie z elementem: „palenie papierosów powoduje raka”. Oczywiście, najskuteczniejszym sposobem zredukowania dysonansu jest w takiej sytuacji rzucenie palenia. Element poznawczy: „palenie papierosów powoduje raka” jest zgodny z elementem: „nie palę papierosów”. Jednakże dla większości ludzi rzucenie palenia nie jest rzeczą łatwą. Przypuśćmy, że ktoś próbował przestać palić, ale mu się to nie powiodło. Co robi, aby zredukować dysonans? Według wszelkiego prawdopodobieństwa będzie starał się zrobić coś z drugim elementem poznawczym: „palenie papierosów powoduje raka”. Może starać się zlekceważyć dane świadczące o istnieniu związku między paleniem papierosów a rakiem płuc. Na przykład mógłby próbować przekonać siebie samego, że dane te nie są rozstrzygające. Ponadto, mógłby wyszukiwać inteligentnych ludzi, którzy palą, i w ten sposób przekonywać siebie, że skoro Sam, Jack i Harry palą, to przecież nie może to być niebezpieczne. Mógłby też przerzucić się na papierosy z filtrem i łudzić się, że filtr zatrzymuje substancje rakotwórcze. Wreszcie, mógłby dołączać takie elementy poznawcze, które pozostają w zgodzie z paleniem, usiłując przez to uczynić palenie mniej bezsensownym, mimo związanego z nim niebezpieczeństwa. Tak więc mógłby zwiększać wartość przypisywaną przez siebie paleniu, tzn. mógłby dojść do przekonania, że palenie jest ważną i bardzo przyjemną czynnością, niezbędną dla dobrego samopoczucia: „Może będę żył krócej, ale za to przyjemniej”. Podobnie mógłby próbować uczynić z palenia czynność godną podziwu, kształtując romantyczny, beztroski obraz siebie samego - człowieka, który paląc papierosy igra sobie z niebezpieczeństwem. Wszelkie takie zachowania redukują dysonans przez zmniejszanie absurdalności faktu, że zadajemy sobie tyle trudu, by nabawić się raka. Człowiek usprawiedliwia swoje zachowanie, minimalizując postrzegane niebezpieczeństwo lub wyolbrzymiając wagę danej czynności. W rezultacie udaje mu się albo wytworzyć sobie pewną postawę, albo zmienić postawę już istniejącą. Wyobraźmy sobie 16Ď-letnią dziewczynę, która nie zaczęła jeszcze palić. Czy po przeczytaniu raportu Naczelnej Komisji Lekarskiej jest ona skłonna uwierzyć w jego treść? Oczywiście. Materiał dowodowy jest obiektywnie bezsporny, źródłem komunikatu są wiarygodni eksperci, i nie ma powodu, by nie wierzyć temu raportowi. I tu tkwi sedno sprawy: na poprzednich stronach książki stwierdziłem, że ludzie dążą do tego, by mieć słuszność, i że wartości i przekonania zostają zinternalizowane wtedy, gdy zdają się być poprawne. Właśnie to dążenie do słuszności motywuje ludzi do bacznego obserwowania sposobu postępowania innych ludzi oraz do liczenia się z radą osób znających się na rzeczy i wiarygodnych nadawców. Jest to zachowanie bardzo racjonalne. Istnieją jednak siły, które mogą powstrzymywać od takiego racjonalnego zachowania. Teoria dysonansu poznawczego nie przedstawia człowieka jako istotę racjonalną, lecz raczej jako istotę skłonną do racjonalizacji (Racjonalizacja to jeden z tzw. mechanizmów obronnych (przyp. red. nauk.)). Zgodnie z podstawowymi założeniami tej teorii, człowiek jest motywowany nie tyle do tego, by mieć słuszność, ile do tego, by wierzyć, że ma słuszność (i że jest mądry, uczciwy, dobry). Czasami motywacja, aby mieć słuszność, i motywacja, aby wierzyć, że się ma słuszność, działają w tym samym kierunku. To właśnie zdarzyło się w przypadku młodej damy, która nie pali i dlatego łatwo jej było zaakceptować pogląd, że palenie powoduje raka płuc. To samo dotyczyłoby palacza, któremu udało się rzucić palenie po zapoznaniu się z danymi świadczącymi o związku między paleniem papierosów a rakiem. Czasami jednak potrzeba zredukowania dysonansu (przekonania siebie, że się ma słuszność) prowadzi do zachowania, które jest nieprzystosowawcze, a więc irracjonalne. Na przykład psychologowie, którzy starali się dopomagać ludziom w odzwyczajeniu się od palenia, podają, że u ludzi, którzy próbowali rzucić ten nałóg, lecz którym się to nie udało, kształtuje się z czasem bardziej lekceważący stosunek do niebezpieczeństw wynikających z palenia niż u tych, którzy jeszcze nie podjęli poważnej próby zerwania z paleniem. Kluczem do zrozumienia tego pozornego paradoksu jest stopień zaangażowania danej osoby w określone działanie: im bardziej jest ona zaangażowana w jakieś działanie czy przekonanie, tym większy będzie jej opór wobec informacji, która zagraża temu poglądowi, i tym bardziej będzie się starała uzasadnić swoje działanie czy przekonanie. Jeśli osoba ta próbowała rzucić palenie i próba ta nie powiodła się, to jest ona niejako „przywiązana” do palenia (czyli zaangażowana w nie). Z tego też powodu słabnie jej przekonanie, że palenie jest niebezpieczne. Na tej samej zasadzie skłonny byłbym twierdzić, że ktoś, kto niedawno wybudował kosztem 100 tysięcy dolarów wspaniałą willę na stromym stoku góry w pobliżu San Francisco, będzie mniej podatny na argumenty zapowiadające bliskie trzęsienie ziemi niż osoba, która tylko wynajęła taką willę na kilka miesięcy. Właściciel nowego domu jest zaangażowany - nie chce więc uwierzyć, że zrobił rzecz bezsensowną. Pozostańmy jeszcze przez chwilę przy paleniu papierosów i rozpatrzmy następujący skrajny przykład. Przypuśćmy, że jesteś wiceprezesem wielkiej firmy tytoniowej - a więc znajdujesz się w sytuacji sugerującej maksymalne zaangażowanie w ideę palenia papierosów. Twoja praca polega na produkowaniu, reklamowaniu i sprzedawaniu papierosów milionom ludzi. Jeśli jest prawdą, że palenie papierosów powoduje raka, to w pewnym sensie jesteś częściowo odpowiedzialny za chorobę i śmierć bardzo wielu ludzi. Wywołałoby to w tobie bardzo silny dysonans. Element poznawczy: „jestem porządnym, dobrym człowiekiem” znalazłby się w dysonansie z elementem poznawczym: „przyczyniam się do przedwczesnej śmierci bardzo wielu ludzi”. W celu zredukowania tego dysonansu musiałbyś odrzucić materiał dowodowy wskazujący na istnienie związku przyczynowego między papierosami a rakiem. Ponadto, aby jeszcze bardziej przekonać samego siebie, iż jesteś dobrym, moralnym człowiekiem, mógłbyś posunąć się aż do demonstrowania swej całkowitej niewiary w owe dowody w taki sposób; że sam paliłbyś bardzo dużo. Jeśli twoja potrzeba zredukowania dysonansu jest dostatecznie silna, to może nawet udałoby ci się przekonać samego siebie, że papierosy są dla ludzi czymś dobrym. Tak więc, aby przekonać siebie, że jesteś mądrym, dobrym i uczciwym człowiekiem, podejmujesz działanie, które jest głupie i szkodliwe dla twego zdrowia. Analiza ta jest z pozoru tak odległa od rzeczywistości, że wydaje się prawie nie do wiary - prawie. Poniżej przytaczam dosłownie pierwszą część artykułu, przekazanego do opublikowania w listopadzie 1931 roku przez służbę informacyjną pisma „Washington Post”. „Jack Landry wyciąga swego trzydziestego w tym dniu papierosa z jednej z dwóch paczek „Marlboro” leżących na biurku, zapala go i mówi, że nie wierzy we wszystkie te raporty o paleniu, raku i rozedmie płuc. Zaczyna właśnie organizować sprzedaż jeszcze jednej marki papierosów, wyprodukowanej przez jego firmę, tj. Philip Morris U$s$a, i jest pełen satysfakcji z perspektyw, jakie ma przed sobą ta nowa marka. Jak jednak godzi on ze swym sumieniem fakt, że w samych Stanach Zjednoczonych w ciągu przyszłego roku wyda 10 milionów dolarów po to, by skusić ludzi do palenia papierosów tej jego nowej marki? „To nie ma nic do rzeczy - mówi Landry, wiceprezes do spraw organizacji sprzedaży w firmie Philip Morris - prawie połowa dorosłych ludzi w tym kraju pali. Papierosy to dla nich artykuł pierwszej potrzeby. Moim zadaniem jest zaspokojenie tej potrzeby”. Można przytoczyć badania dość wybitnych autorytetów medycznych i naukowych z zakresu teorii stressu, według których mnóstwo ludzi czułoby się o wiele gorzej, gdyby nie palili papierosów dla złagodzenia stressu. Znamy też sporo rzetelnych badań, które wskazują, że nie ma związku między paleniem papierosów a tymi wszystkimi chorobami. Landry stwierdza, że satysfakcję sprawia mu fakt, iż w pracy swej osiąga bardzo dobre rezultaty, mimo wielkiej konkurencji istniejącej w tej dziedzinie przemysłu; wskazuje, że Philip Morris ze swym „bestsellerem” Marlboro wyprzedził właśnie American Tabacco i zajmuje obecnie pod względem sprzedaży papierosów drugie miejsce w Ameryce (pierwsze zajmuje nadal R. J. Reynolds). Po co więc teraz nowe papierosy? Ponieważ będzie na nie zbyt - mówi Landry. I to jest inspiracja do wprowadzania na rynek nowego amerykańskiego papierosa, który, jak przewiduje z dużą pewnością Landry, w ciągu 12 miesięcy będzie miał jednoprocentowy udział w obrotach amerykańskiego rynku tytoniowego. Ten jeden procent będzie oznaczał ok. 5 miliardów papierosów i niezły zysk dla firmy Philip Morris USA” (4Ď). Czy sądzisz, że jakiekolwiek racjonalne dowody czy argumenty mogłyby przekonać pana Landry, że palenie papierosów powoduje raka? Pod koniec poprzedniego rozdziału mówiliśmy o tym, że kampanie informacyjne są względnie nieskuteczne, gdy chodzi o zmianę głęboko zakorzenionych postaw. Obecnie potrafimy wyjaśnić, dlaczego kampanie takie mają ograniczoną efektywność. Jeśli człowiek jest zaangażowany w jakąś postawę, to informacje przekazywane przez nadawcę wzbudzają dysonans; często najlepszym sposobem zredukowania dysonansu jest odrzucenie lub zniekształcenie materiału dowodowego. Im głębsze zaangażowanie w stosunku do danej postawy, tym silniejsza skłonność do odrzucania informacji powodujących dysonans. Przypadek pana Landry przekonał, być może, czytelnika, a może nie. Jest możliwe, że Landry uważał papierosy za pożyteczne dla ludzi, zanim jeszcze zaczął zajmować się ich sprzedażą. Oczywiście, gdyby tak było, to jego zapał w wychwalaniu korzyści płynących z palenia papierosów trudno byłoby przypisać dysonansowi. Dużo bardziej przekonywujące byłoby zademonstrowanie wyraźnego przypadku zniekształcania, pod wpływem postawy, informacji dotyczących jakiegoś konkretnego, pojedynczego zdarzenia. Takiej okazji dostarczył przed laty mecz piłki nożnej rozegrany przez zawodników amerykańskich należących do tzw. Ligi Bluszczowej (Ivy League), która grupowała graczy z ośmiu uniwersytetów na terenie północno-wschodnich Stanów. Było to ważne spotkanie, rozgrywane między drużynami z Princeton i Dartmouth. Zapowiadano w nim bezpardonową walkę, a wydarzenia na boisku przyniosły wkrótce potwierdzenie tych zapowiedzi: mecz ten zyskał sobie opinię jednego z najbardziej brutalnych i nieczystych w historii obu uczelni. W drużynie z Princeton grał reprezentant Stanów Zjednoczonych, Dick Kazmaier; w miarę upływu spotkania było coraz bardziej widoczne, że gracze z Dartmouth postanowili go „załatwić”. Gdy tylko trzymał piłkę, grupa przeciwników chwytała go, rzucała na ziemię, przytłaczała swym ciężarem, biła i tłukła, ile się dało. W końcu zawodnik ten był zmuszony zejść z boiska ze złamanym nosem. W tym czasie zespół z Princeton też nie pozostawał całkowicie bezczynny: wkrótce po kontuzji Kazmaiera jeden z zawodników z Dartmouth został zniesiony z boiska ze złamaną nogą. Kilkakrotnie w czasie meczu dochodziło do bójek na pięści, a gracze obu stron odnieśli wiele kontuzji. Po pewnym czasie od tego spotkania para psychologów - Albert Hastorf z Dartmouth i Hadley Cantril z Princeton (5Ď) - odwiedziła z 16Ď-milimetrowym projektorem osiedla studenckie obu uniwersytetów, wyświetlając studentom film z tego meczu. Studentom polecano, żeby byli zupełnie obiektywni i żeby oglądając film notowali każde naruszenie reguł gry, jak do niego doszło i kto był za co odpowiedzialny. Jak możecie sobie wyobrazić, różnica między studentami obu uniwersytetów pod względem ich sposobu spostrzegania tego samego meczu. była ogromna. Studenci wykazali silną tendencję do spostrzegania swoich kolegów jako ofiary bezprawnej agresji, nie zaś jako osoby dopuszczające się takiej agresji. W dodatku, nie było to jakieś niewielkie zniekształcenie: stwierdzono, że u zawodników z Dartmouth studenci z Princeton dostrzegli przeszło dwa razy więcej wykroczeń niż studenci z Dartmouth. Raz jeszcze okazało się, że ludzie nie są biernymi pojemnikami do gromadzenia informacji i że sposób, w jaki odbierają i interpretują informacje, zależy od tego, jak głęboko są zaangażowani w stosunku do określonego przekonania czy linii działania. Ludzie będą zawsze zniekształcać obiektywny świat w celu zredukowania dysonansu poznawczego. Sposób tego zniekształcania i jego rozmiary dają się przewidzieć w wysokim stopniu. Redukcja dysonansuŃ a zachowanie racjonalne Zachowanie mające na celu redukcję dysonansu określiłem jako „irracjonalne”. Rozumiem przez to, że często jest ono nieprzystosowawcze, w tym sensie, że może przeszkodzić człowiekowi w poznaniu ważnych faktów lub w znalezieniu rzeczywistych rozwiązań własnych problemów. Z drugiej strony, zachowanie takie służy pewnemu celowi, a mianowicie obronie ego (Pojęcie „ego”, wprowadzone przez psychoanalizę, oznacza zespół właściwości, dzięki którym człowiek jest w stanie trafnie rozpoznawać wymagania otoczenia i poprawnie się do nich ustosunkować (przyp. red. nauk.)): redukując dysonans, utrzymujemy dodatnie wyobrażenie o sobie samych - wyobrażenie, zgodnie z którym jesteśmy dobrymi, inteligentnymi czy wartościowymi ludźmi. I znowu, chociaż zachowanie służące obronie ego można uznać za użyteczne, to jednak może mieć ono katastrofalne konsekwencje. W laboratorium irracjonalność zachowania redukującego dysonans poznawczy zademonstrowano w szeregu eksperymentów. Szczególnie interesującego przykładu dostarczyły badania Edwarda Jonesa i Riki Kohler (6Ď). Badacze ci wybrali osoby, które z głębokim zaangażowaniem zajmowały takie czy inne stanowisko w sprawie segregacji rasowej - niektóre opowiadały się za segregacją, inne zaś przeciw niej. Osobom tym polecono następnie przeczytać szereg argumentów dotyczących obu stron tego zagadnienia. Niektóre argumenty były bardzo sensowne i rozsądne, podczas gdy inne były tak nierozsądne, że aż graniczyły z absurdem. Jones i Kohler chcieli ustalić, które argumenty ludzie zapamiętają najlepiej. Gdyby ludzie byli zupełnie racjonalni, to moglibyśmy oczekiwać, że najlepiej będą pamiętać, argumenty rozsądne, a najgorzej - argumenty nierozsądne: po cóż, u licha, miałby ktoś zatrzymywać w pamięci argumenty nierozsądne? Tak więc człowiek racjonalny powtarzałby sobie i zapamiętałby wszystkie sensowne argumenty, a wyrzuciłby z pamięci wszystkie argumenty absurdalne. Co przewiduje teoria dysonansu poznawczego? Przyjemnie jest mieć wszystkich mądrych ludzi po swojej stronie, a wszystkich głupców po stronie przeciwnej: gdy więc ktoś czyta lub słyszy głupi argument za swym własnym stanowiskiem, wzbudza to w nim pewien dysonans, ponieważ nasuwa nieco wątpliwości co do słuszności tego stanowiska lub co do inteligencji ludzi z nim się zgadzających. Podobnie, za każdym razem, gdy słyszy on rozsądny argument na rzecz stanowiska przeciwnego, także wzbudza to w nim pewien dysonans, ponieważ nasuwa myśl, że druga strona może mieć rację. Ponieważ argumenty te wzbudzają dysonans, będzie starał się nie myśleć o nich - w rezultacie może nie zapamiętać ich dobrze lub po prostu może je zapomnieć. Taki właśnie rezultat uzyskali Jones i Kohler. Ich badani nie zapamiętywali w sposób racjonalno-funkcjonalny, lecz wykazywali tendencję do zapamiętywania rozsądnych argumentów zgodnych z ich własnym stanowiskiem oraz nierozsądnych argumentów zgodnych ze stanowiskiem przeciwnym. Ci z nas, którzy zajmują się teorią dysonansu poznawczego, nie twierdzą wcale, że człowiek nie jest zdolny do racjonalnego zachowania. Teoria ta sugeruje jedynie, że w wielu przypadkach nasze zachowanie nie jest racjonalne - chociaż od wewnątrz, z naszego punktu widzenia, może wydawać się całkiem sensowne. Jeśli zapytasz młodego człowieka poddanego uprzednio hipnozie, dlaczego nałożył płaszcz deszczowy w słoneczny dzień, to da on odpowiedź, którą uważa za sensowną; jeśli zapytasz wiceprezesa firmy Philip Morris, dlaczego pali papierosy, również da ci odpowiedź, która dla niego jest sensowna - powie ci, jakie to jest korzystne dla zdrowia każdego człowieka; jeśli zapytasz badanych przez Jonesa i Kohler, dlaczego zapamiętali te a nie inne argumenty, będą twierdzić z przekonaniem, że zapamiętane przez nich argumenty stanowią słuszną i reprezentatywną próbkę wszystkich tych argumentów, które przeczytali. Ważne jest, abyśmy zdawali sobie sprawę, że ludzie nie dzielą się na racjonalnych i redukujących dysonans. Chociaż jest niewątpliwie prawdą, że nie wszyscy ludzie są jednakowi - a zatem niektórzy potrafią lepiej znosić dysonans niż inni - w zasadzie my wszyscy, zależnie od okoliczności, jesteśmy zdolni do zachowania racjonalnego i wszyscy jesteśmy zdolni do zachowania redukującego dysonans. Niekiedy zdarza się, że oba rodzaje zachowania występują w krótkich odstępach czasu tej samej osoby. Przykłady racjonalności i irracjonalności ludzkiego zachowania będziemy napotykać raz po raz na kilku następnych stronach, poświęconych wyliczaniu i omawianiu niektórych przejawów ludzkiej potrzeby uzasadniania własnego postępowania. Przejawy tej potrzeby spotyka się w całym niemal zakresie ludzkich zachowań, jednak ze względu na oszczędność czasu i miejsca wybierzemy tylko kilka z nich. Zacznijmy od procesu podejmowania decyzji - procesu, w którym najbardziej racjonalne i najbardziej irracjonalne aspekty postępowania człowieka ujawniają się w krótkich odstępach czasu. Dysonans jako następstwoŃ podjęcia decyzji Przypuśćmy, że masz podjąć decyzję, dotyczącą np. kupna nowego samochodu. Wchodzi tu w grę znaczna suma pieniędzy, a więc jest to decyzja poważna. Twoja rodzina powiększa się, więc zdecydowałeś się na samochód osobowo-bagażowy. Lecz jaki? Czy powinien to być Microbus V$w, jakiś mniejszy zagraniczny model, czy też duży, kosztowny wóz amerykański produkcji General Motors? Każdy z nich ma różne zalety i wady: Microbus osiąga duży przebieg, jest obszerny i modny, lecz słyszałeś, że nie jest zbyt bezpieczny. Duży amerykański wóz jest bezpieczny, jest w nim pod dostatkiem miejsca, a jego silnik ma dużą moc, lecz jest to pojazd drogi i kosztowny w eksploatacji. Mniejszy wóz nie jest tak przestronny, lecz słyszałeś, że nie wymaga niemal reperacji. Przypuszczam, że przed podjęciem decyzji będziesz zbierał jak najwięcej informacji. Prawdopodobnie będziesz czytał „Consumer Reports” (Opinie konsumentów), aby dowiedzieć się, co podaje to bezstronne i znające się na rzeczy źródło. Zapewne odbędziesz rozmowy z przyjaciółmi posiadającymi te samochody, których kupno bierzesz pod uwagę. Przypuszczalnie odwiedzisz sprzedawców w celu wypróbowania jazdy tymi samochodami. Całe to przeddecyzyjne zachowanie jest całkowicie racjonalne. Przypuśćmy jednak, że podejmujesz decyzję: kupujesz Microbus V$w. Co będzie działo się potem? Twoje zachowanie zacznie ulegać zmianie. Nie będziesz już szukał obiektywnych informacji o wszystkich markach samochodów. Prawdopodobnie zaczniesz spędzać więcej czasu na rozmowach z właścicielami Microbusów V$w. O ilości benzyny wypalanej na każde 100 km zaczniesz mówić tak, jak by to była najważniejsza rzecz na świecie. Przypuszczalnie nie będziesz skłonny myśleć za wiele o tym, że duża wrażliwość Microbusa na boczny wiatr może sprawić, iż przejazd tym wozem przez wietrzne górskie przełęcze będzie przedsięwzięciem szczególnie ryzykownym, chociaż nieuwzględnienie tej wady może kosztować cię życie. Jak dochodzi do takiej sytuacji? Po decyzji - zwłaszcza trudnej, czyli takiej, która wiąże się z zaangażowaniem duże ilości czasu, wysiłku lub pieniędzy - ludzie prawie zawsze odczuwają dysonans. Dzieje się tak dlatego, że wybrane rozwiązanie rzadko ma same dodatnie cechy, a odrzucane rozwiązania rzadko mają same cechy ujemne. W rozważanym przykładzie element poznawczy: „kupiłem Microbus” jest w dysonansie z elementami poznawczymi dotyczącymi wszelkich wad, jakie może mieć ten samochód. Podobnie, wszelkie dodatnie cechy każdego samochodu, który brałeś pod uwagę, lecz którego nie kupiłeś, są w dysonansie z elementem poznawczym: „nie kupiłem tego samochodu”. Dobrym sposobem zredukowania tego dysonansu jest wyszukiwanie wyłącznie pozytywnych informacji o wybranym przez ciebie wozie oraz unikanie negatywnych o nim informacji. Takim bezpiecznym źródłem informacji są ogłoszenia, można bowiem spokojnie zakładać, że reklamujący nie będzie przedstawiał w złym świetle własnego produktu. Można też przewidywać, że osoba, która niedawno kupiła nowy wóz; zacznie czytać ogłoszenia w sposób selektywny - po kupnie będzie czytać więcej ogłoszeń dotyczących własnego samochodu niż ci, którzy nie kupili niedawno tego samego modelu; ponadto właściciele nowych aut będą skłonni omijać ogłoszenia dotyczące innych marek samochodów. Takie właśnie wyniki uzyskała Danuta Ehrlich wraz ze swymi współpracownikami (7Ď) w swych dobrze znanych badaniach nad czytelnictwem ogłoszeń. Krótko mówiąc, dane uzyskane przez Ehrlich sugerują, że po podjęciu decyzji człowiek stara się rozproszyć wątpliwości, czy jego decyzja była słuszna, wyszukując uspokajające informacje. Ludzie nie zawsze potrzebują pomocy agencji reklamowych, aby rozproszyć swoje wątpliwości; potrafią dość skutecznie uspokajać się sami. Eksperyment Jacka Brehma (8Ď) pokazuje, w jaki sposób może to się odbywać. Mianowicie, występując w roli ankietera przeprowadzającego badania rynku, Brehm pokazywał każdej z kilku kobiet osiem różnych przyrządów (opiekacz do chleba, elektryczny ekspres do kawy, ruszt do zapiekania kanapek, itp.) i prosił o ocenę subiektywnej atrakcyjności każdego z tych przyrządów. Każdej z kobiet mówiono, że w nagrodę otrzyma jeden z przyrządów - mogła sobie wybrać jeden z dwóch produktów, które poprzednio uznała za atrakcyjne. Gdy już wybrała któryś przyrząd, pakowano go i wręczano jej. Po kilku minutach proszono osobę badaną, aby jeszcze raz oceniła te produkty. Stwierdzono, że po otrzymaniu wybranego przyrządu każda z kobiet oceniła jego atrakcyjność nieco wyżej, obniżając natomiast ocenę przyrządu, który mógłby do niej należeć, lecz którego nie wybrała. I tu także podjęcie decyzji wytwarza dysonans: elementy poznawcze dotyczące ujemnych cech wybranego przedmiotu są w dysonansie z faktem wybrania go, natomiast elementy poznawcze dotyczące dodatnich cech nie wybranego przedmiotu są w dysonansie z niewybraniem go. W celu zredukowania dysonansu ludzie w myśli zwiększają niejako odległość między przedmiotem wybranym i nie wybranym. Tak więc po podjęciu decyzji kładą nacisk na dodatnie cechy przedmiotu, który zdecydowali się posiąść, a przywiązują mniejszą wagę do jego cech ujemnych; co się tyczy przedmiotu, którego postanowili nie posiadać, to kładą nacisk na jego cechy ujemne i przywiązują mniejszą wagę do jego cech dodatnich. To podstawowe zjawisko zostało szerzej opisane i dokładniej wyjaśnione przez szereg różnych badaczy (9Ď). Parę historycznych przykładów psychologicznych następstw podjęcia decyzji. Trudno jest przecenić potencjalną doniosłość tego zjawiska. Gdy nadmieniałem, że ignorowanie niebezpieczeństwa w celu zredukowania dysonansu mogłoby doprowadzić do śmierci danej osoby, rozumiałem to dosłownie. Wyobraź sobie, że jakiś szaleniec zawładnął twym krajem i postanowił wytępić wszystkich członków twojej grupy wyznaniowej. Ty jednak nie wiesz tego na pewno. Wiesz tylko tyle, że twój kraj jest okupowany, że dowódca sił okupacyjych bardzo nie lubi tej grupy wyznaniowej i że niekiedy jej członkowie są zmuszani do opuszczania swych domów i zamykani w obozach koncentracyjnych. Cóż więc czynisz? Mógłbyś próbować uciec z kraju, mógłbyś próbować ukrywać się, udając członka innej grupy wyznaniowej, lub też mógłbyś pozostać na miejscu i być dobrej myśli. Każde z tych rozwiązań jest niezwykle niebezpieczne: bardzo trudno jest uciec lub ukrywać się i nie zostać ujawnionym, a gdyby schwytano cię w trakcie ucieczki lub ukrywania się, to natychmiast zostałbyś ukarany śmiercią. Z drugiej strony, pozostanie na miejscu mogłoby być zgubną decyzją, gdyby okazało się, że twoja grupa wyznaniowa jest systematycznie likwidowana. Przypuśćmy, że zdecydowałeś się pozostać na miejscu. Jest to ważna decyzja - i oczywiście powoduje ona u ciebie silny dysonans. W celu zredukowania tego dysonansu przekonujesz samego siebie, że podjąłeś mądrą decyzję - tzn. perswadujesz sobie, że chociaż ludzi należących do twojej grupy wyznaniowej usuwa się z domów i traktuje niesprawiedliwie, to jednak nie są oni zabijani, o ile nie złamią przepisów prawa. Przypuśćmy, że parę miesięcy później pewien ogólnie szanowany mieszkaniec twojego miasta opowiada ci, że był świadkiem, jak wszyscy wywiezieni ostatnio z miasta - mężczyźni, kobiety i dzieci - zostali bez litości wymordowani. Byłbym skłonny przewidywać, że informację taką starałbyś się odsunąć od siebie jako nieprawdziwą, że próbowałbyś przekonać samego siebie, iż twój informator kłamie lub że miał halucynacje. W rezultacie, chociaż udałoby ci się może uciec, gdybyś posłuchał człowieka, który próbował cię ostrzec skończyłoby się na tym, że i ty zostałbyś zamordowany. Nierealne? Niemożliwe? Jak mógłby ktoś nie potraktować poważnie ostrzeżeń „ogólnie szanowanego człowieka?” Przytoczone powyżej zdarzenia są dokładnym opisem tego, co w r. 1944 działo się z Żydami w małym miasteczku Sighet na Węgrzech (10Ď). Procesy zniekształcania i selektywnego pobierania informacji mogły być ważnym czynnikiem w eskalacji wojny w Wietnamie. W dającej wiele do myślenia analizie dokumentów Pentagonu Ralph White wysunął sugestię, że wskutek dysonansu poznawczego przywódcy Stanów Zjednoczonych nie dostrzegali informacji, które były niezgodne z już podjętymi decyzjami. Jak pisze White: „Gdy działania były niezgodne z ideami, ludzie podejmujący decyzję skłonni byli dostosowywać idee do swoich działań”. Przytoczmy choć jeden z wielu przykładów - decyzja, aby kontynuować eskalację bombardowań Wietnamu Północnego, została podjęta kosztem zignorowania decydujących dowodów pochodzących z C$i$a i innych źródeł, które wykazywały wyraźnie, że bombardowanie nie złamie ducha narodu północnowietnamskiego, lecz całkiem przeciwnie, tylko spotęguje jego opór. Pouczające jest na przykład porównanie opracowanego w 1966 r. przez Mc$namarę podsumowania argumentów przemawiających przeciw bombardowaniu, opartych w dużej mierze na materiale dowodowym w postaci faktów (s. 555 - 563 Dokumentów Pentagonu) - z memorandum połączonych Sztabów Armii, w którym wypowiedziały się one przeciw wnioskowi Mc$namary i nazwały bombardowanie jednym z dwóch naszych atutów, ignorując wyraźnie wszystkie fakty świadczące o czymś wręcz przeciwnym. Przeważyło jednak stanowisko połączonych Sztabów” (11Ď) White podejrzewa, iż Sztaby wzięły górę, ponieważ ich rada była zgodna z już podjętymi decyzjami i z pewnymi podstawowymi założeniami, które okazały się błędne. Eskalacja jest to proces, który nieustannie sam siebie podsyca. Gdy ktoś raz zaangażuje się w pewnym stopniu, stwarza to warunki do coraz większego zaangażowania. W analizie „Dokumentów Pentagonu”, przeprowadzonej w magazynie informacyjnym „Time”, dobrze ujęto charakter eskalacji poznawczej tego typu: „Jednakże biurokracja, jak wynika z „Dokumentów Pentagonu”, zawsze żądała nowych decyzji; każda decyzja, to zaangażowanie większych sił. Każde dociśnięcie śruby stwarzało sytuację, której trzeba było bronić; raz zastosowawszy nacisk militarny, trzeba go było utrzymywać” (12Ď). Proces ten badano w kontrolowanych warunkach eksperymentalnych. Przypuśćmy, że chciałbyś zapewnić sobie czyjąś pomoc w jakimś poważnym przedsięwzięciu, lecz wiesz, że praca, którą w myśli wyznaczyłeś dla tej osoby, jest tak trudna i będzie wymagała tyle czasu lub wysiłku, iż człowiek ten z pewnością odmówi. Co powinieneś uczynić? Można go skłonić, aby zaangażował się w tę pracę w znacznie mniejszym stopniu - aby wykonał coś tak łatwego, że nie przyszłoby mu do głowy odmówić. Czynność ta ma na celu zaangażowanie tej osoby w daną „sprawę”. Gdy już się w ten sposób zaangażuje, wzrośnie prawdopodobieństwo, że zgodzi się także spełnić poważniejszą prośbę. Wykazali to Jonathan Freedman i Scott Fraser (13Ď). Eksperymentatorzy ci starali się nakłonić poszczególnych właścicieli willi, aby w swych ogródkach od strony ulicy umieścili ogromne, brzydkie tablice z napisem: „Jedź ostrożnie”. Zazwyczaj właściciel willi odmawiał, ponieważ tablica taka zeszpeciłaby jego posiadłość; jedynie 13 procent wyraziło zgodę. W innej grupie właścicieli willi każdy z badanych został najpierw „rozmiękczony” przez eksperymentatora, który uzyskał „punkt zaczepienia” w ten sposób, że skłonił poszczególnych właścicieli do podpisania petycji w sprawie zwiększenia bezpieczeństwa jazdy. Ponieważ podpisanie petycji jest rzeczą łatwą, uczynili to prawie wszyscy badani. Po paru tygodniach do każdego z tych właścicieli zgłosił się inny eksperymentator z ogromną, brzydką tablicą, na której widniał napis: „Jedź ostrożnie”. Ponad 55 procent właścicieli willi w tej grupie pozwoliło umieścić tablicę na froncie swej posiadłości. Tak więc, gdy ktoś zaangażuje się w niewielkim stopniu w jakąś sprawę, to fakt ten zwiększa prawdopodobieństwo, iż zaangażuje się on bardziej w tym kierunku. Zjawisko to znane jest jako eskalacja. Wpływ nieodwołalności decyzji. Jednym z podstawowych czynników rozstrzygających o tym, czy u danej osoby po podjęciu decyzji wystąpią zniekształcenia poznawcze i przewartościowania, jest nieodwołalność tej decyzji. Sprawa ta wymaga nieco bliższego wyjaśnienia. Niekiedy podejmujemy decyzje prowizoryczne. Jeśli np. wspomniałeś, że być może kupisz za 100 tys. dolarów dom w pobliżu San Francisco, lecz decyzja ta nie została sfinalizowana, to są szanse, iż nie starałbyś się wszelkimi siłami przekonać siebie o jej słuszności; gdybyś jednak włożył już w to kupno swoje pieniądze i gdybyś wiedział, że nie możesz ich już odzyskać, to prawdopodobnie zacząłbyś pomniejszać znaczenie wilgoci w piwnicy, szczelin w fundamentach oraz faktu, że ów dom został wybudowany na stromym stoku góry. Danych świadczących o doniosłym znaczeniu nieodwołalności decyzji dostarczyło także pomysłowe badanie nad zmianami poznawczymi zachodzącymi u graczy na wyścigach. Robert Konx i James Inkster (14Ď) po prostu zatrzymywali ludzi podchodzących do okienka, przy którym zawierano 2Ď-dolarowe zakłady. Gracze ci zadecydowali już, na którego konia postawić, i mieli właśnie zawrzeć zakład; w tym momencie badacze pytali ich, jak pewni są tego, że zwyciężą typowane przez nich konie. Ponieważ gracze podchodzili właśnie do „2Ď-dolarowego okienka”, to ich decyzje nie były nieodwołalne. Badacze zaczepiali także innych graczy, którzy właśnie odchodzili od „2Ď-dolarowego okienka” po zawarciu zakładów, i pytali ich, jak pewni są zwycięstwa „obstawionych” przez siebie koni. Na ogół gracz, który już postawił na jakiegoś konia, dawał mu większe szanse zwycięstwa niż gracz, który za chwilę miał wpłacić stawkę. Krótko mówiąc, kiedy decyzja jest nieodwołalna, dysonans zostaje zredukowany w większym stopniu; ludzie są bardziej pewni, że postąpili słusznie, gdy już nie mogą niczego zmienić. Decyzje dotyczące nieetycznego postępowania. W jaki sposób możemy zdemoralizować uczciwego człowieka? I na odwrót, jak możemy sprawić, aby ktoś stał się bardziej uczciwy? Jeden ze sposobów polega na wykorzystaniu dysonansu wynikającego z podjęcia trudnej decyzji. Przypuśćmy, że jesteś studentem wyższej uczelni i musisz zaliczyć biologię. Twój stopień będzie zależał od wyniku egzaminu końcowego, który właśnie zdajesz. Podstawowe pytanie dotyczy materiału, który znasz dość dobrze, lecz ze strachu nie potrafisz napisać ani słowa. Siedzisz więc, pocąc się ze zdenerwowania. Rozglądasz się dokoła i spostrzegasz nagle, że przypadkiem siedzisz za najbystrzejszym studentem z twojego roku (który w dodatku ma, na szczęście, najbardziej czytelny charakter pisma ze wszystkich twoich kolegów). Spoglądasz ukradkiem i stwierdzasz, że właśnie kończy pisać odpowiedź na to zasadnicze pytanie. Wiesz, że mógłbyś łatwo przeczytać jego odpowiedź, gdybyś się na to zdecydował. Co zrobisz? Sumienie mówi ci, że ściąganie jest oszustwem, a więc rzeczą złą - jeśli jednak nie oszukasz, z pewnością dostaniesz zły stopień. Borykasz się ze swym sumieniem. Bez względu na to, czy zdecydujesz się „ściągnąć” od kolegi, czy też nie, jesteś skazany na dysonans. Jeśli ściągniesz, element poznawczy: „jestem porządnym, moralnym człowiekiem” będzie w dysonansie z elementem poznawczym: „przed chwilą popełniłem czyn nieetyczny”. Jeśli postanowisz oprzeć się pokusie, to element poznawczy: „chcę dostać dobry stopień” będzie w dysonansie z elementem: „mogłem postąpić w taki sposób, który zapewniłby mi otrzymanie dobrego stopnia, lecz zdecydowałem się nie czynić tego”. Przypuśćmy, że po ciężkiej walce z samym sobą zdecydowałeś się ściągnąć. W jaki sposób zredukujesz dysonans? Zanim zaczniesz czytać dalej, zastanów się nad tym przez chwilę. Jeden ze sposobów zredukowania dysonansu polega na pomniejszaniu ujemnych aspektów działania, które wybrałeś (i na wyolbrzymianiu aspektów dodatnich) - podobnie jak to czyniły kobiety po wybraniu jakiegoś przyrządu w eksperymencie Brehma. W tym przypadku skutecznym sposobem zredukowania dysonansu będzie zmiana twojej postawy wobec oszukiwania. Krótko mówiąc, przyjmiesz postawę bardziej tolerancyjną. Być może rozumowałbyś mniej więcej tak: „Oszukiwanie nie jest w pewnych okolicznościach takie złe. Dopóki nikomu nie dzieje się krzywda, nie jest ono naprawdę niczym szczególnie nieetycznym - każdy na moim miejscu zrobiłby to samo - a zatem jest ono niejako częścią natury ludzkiej (...) jak więc mogłoby być czymś złym? Jeśli ktoś zostanie przyłapany na oszukiwaniu, nie powinno się go surowo karać, lecz traktować wyrozumiale”. Przypuśćmy, że po ciężkiej walce wewnętrznej zdecydowałeś się nie ściągać. W jaki sposób zredukowałbyś wówczas dysonans? Również w tym przypadku mógłbyś zmienić swoją postawę wobec tego czynu - lecz w przeciwnym kierunku. Aby usprawiedliwić fakt, że zrezygnowałeś z dobrego stopnia, musisz przekonać siebie samego, że ściąganie jest ohydnym występkiem, jedną z najpodlejszych rzeczy, jakie człowiek może uczynić, i że oszukujących w ten sposób powinno się wyłapywać i surowo karać. Jest rzeczą interesującą i wartą zapamiętania, że początkowe postawy ludzi opisanych powyżej hipotetycznie mogły być niemal identyczne. Być może, ich decyzje ważyły się do ostatniej chwili - pierwszy był o włos od oparcia się pokusie, lecz zdecydował się ściągnąć, podczas gdy drugi był o włos od oszustwa, lecz zdecydował się nie czynić tego. Gdy jednak decyzje zostały już podjęte, różnica między przyjętymi przez nich postawami wobec oszukiwania znacznie wzrośnie. Powyższe teoretyczne rozważania zostały poddane weryfikacji w eksperymencie przeprowadzonym przez Judsona Millsa (15Ď), w którym osobami badanymi byli uczniowie klasy Vi. Mills najpierw zmierzył ich postawy wobec oszukiwania. Następnie uczniowie wzięli udział w pisemnym sprawdzianie wiadomości, mającym charakter konkursu, przy czym dla zwycięzców przewidziane były nagrody. Sytuację zaaranżowano w ten sposób, że zwycięstwo bez oszukiwania było prawie niemożliwe, a jednocześnie oszukiwać można było bez trudu, przy czym wydawało się, iż nikt tego nie zauważy. Jak można było oczekiwać, niektórzy uczniowie oszukiwali, inni zaś - nie. Następnego dnia znów poproszono ich o wyrażenie swej postawy wobec oszukiwania. Na ogół te dzieci, które oszukiwały, stały się bardziej tolerancyjne wobec oszukiwania, te zaś, które oparły się pokusie, przyjęły bardziej nieżyczliwą postawę wobec tego rodzaju postępowania. Wyniki eksperymentu Millsa rzeczywiście dają wiele do myślenia. Między innymi sugerują one, że najgorliwszymi przeciwnikami danego stanowiska nie są ci, którzy zawsze znajdowali się daleko od tego stanowiska. Na przykład można by zaryzykować hipotezę, że najbardziej oburzeni na swobodę seksualną, związaną z podkulturą hippisów, mogą być wcale nie ci ludzie, którzy nigdy nie odczuwali pokusy, by pozwolić sobie na swobodne uprawianie pozamałżeńskich stosunków seksualnych. Istotnie, dane Millsa sugerują, że być może najsilniejszą potrzebę potępiania tego rodzaju zachowania mają ci ludzie, którzy odczuwali silną pokusę, którzy o mało tej pokusie nie ulegli, lecz w końcu jej się oparli. Ludzie, którzy omało nie popełnili grzechu, często są najbardziej skłonni do kamienowania grzeszników. Na początku tego rozdziału omawiałem fakt, że pragnienie uzasadnienia własnego postępowania jest ważnym czynnikiem, który powoduje, iż ludzie silnie zaangażowani w stosunku do pewnej postawy wobec jakiegoś zagadnienia są skłonni opierać się wszelkim bezpośrednim próbom zmiany tej postawy. W rezultacie, ludzie tacy są w tym zakresie niepodatni ani na propagandę, ani na wpływy wychowawcze. Obecnie możemy przekonać się, że ten sam mechanizm, który umożliwia człowiekowi sztywne przyznanie się jakiejś postawy, może go także skłonić do zmiany postawy. Zależy to od tego, jaki rodzaj działania będzie w danych okolicznościach służył najlepiej redukcji dysonansu. Osoba znająca teorię dysonansu może stworzyć odpowiednie warunki dla wywołania zmiany postaw u innych ludzi przez uczynienie ich podatnymi na przyjęcie pewnych rodzajów przekonań. Na przykład, gdyby nowoczesny Machiavelli udzielał rad któremuś z obecnych władców, to mógłby mu zaproponować następujące strategie postępowania, oparte na teorii i danych dotyczących następstw decyzji: 1. Jeśli chcesz ukształtować w kimś bardziej pozytywne postawy wobec jakiegoś obiektu, postaraj się, aby człowiek ten zaangażował się w posiadanie tego obiektu. 2. Jeśli chcesz, aby ktoś złagodził swą postawę moralną wobec jakiegoś karygodnego czynu, kuś go tak, aby popełnił ten czyn; i na odwrót, jeśli chcesz, aby ktoś wzmocnił swą postawę moralną wobec jakiegoś karygodnego czynu, kuś go - lecz nie tak, by go skłonić do popełnienia tego czynu. Psychologiczne następstwaŃ niedostatecznegoŃ uzasadnienia własnegoŃ postępowania Zmiana postaw, jako środek redukowania dysonansu, zachodzi, oczywiście, nie tylko w sytuacjach podecyzyjnych. Może ona następować w niezliczonych sytuacjach innego rodzaju, włączając tu przypadki, gdy dana osoba mówi coś, w co nie wierzy, lub gdy robi coś głupiego bądź niemoralnego. Skutki mogą być bardzo poważne. Rozpatrzymy teraz niektóre z nich. W naszym skomplikowanym społeczeństwie zdarza się nam niekiedy, że mówimy lub robimy coś, w co zupełnie nie wierzymy. Na przykład Sam Businessman wchodzi do biura i widzi swoją sekretarkę w okropnym stroju w różowe paski pomarańczowe kropki. „Jak ci się podoba moja nowa suknia?” - pyta nieśmiało sekretarka. „Bardzo ładna” - odpowiada Sam. Z teoretycznego punktu widzenia jego element poznawczy: „jestem człowiekiem prawdomównym” pozostaje w dysonansie z elementem: „powiedziałem, że suknia jest bardzo ładna, chociaż sądzę, że jest okropna”. Jakkolwiek niezgodność ta może wzbudzić dysonans, to przypuszczalnie zostanie on u Sama łatwo i szybko zredukowany przez inny element poznawczy, głoszący mianowicie, że nie powinno się sprawiać ludziom przykrości: „skłamałem, żeby nie zrobić jej przykrości; dlaczego miałbym jej mówić, że ta sukienka jest paskudna? Nie przyniosłoby to nikomu żadnego pożytku”. Jest to skuteczny sposób zredukowania dysonansu, ponieważ całkowicie uzasadnia postępek Sama. Uzasadnienie to jest zdeterminowane przez sytuację. Będziemy je nazywać uzasadnieniem sytuacyjnym (zewnętrznym). Co się jednak dzieje, gdy sama sytuacja nie daje wystarczającego uzasadnienia? Na przykład wyobraź sobie, że Sam Businessman, który jest osobą o poglądach dość konserwatywnych, znajduje się właśnie na spotkaniu towarzyskim wraz z wieloma ludźmi, których nie zna zbyt dobrze. Rozmowa zeszła na politykę. Obecni mówią ze zgrozą o tym, że Stany Zjednoczone zdają się czynić przyjazne gesty wobec Chińskiej Republiki Ludowej. Przekonania Sama mają skomplikowany charakter; ma on mieszane uczucia na ten temat, lecz ogólnie biorąc, jest przeciwny utrzymywaniu stosunków komunistami chińskimi, ponieważ sądzi, iż są oni źli, a nie powinno się wchodzić w układy ze złem. Częściowo dlatego, że nowi znajomi wygłaszają tak prawomyślne opinie, a częściowo dla żartu, Sam stopniowo zaczyna reprezentować stanowisko znacznie bardziej radykalne bądź bardziej liberalne niż to, które rzeczywiście zajmuje. Posuwa się nawet do stwierdzenia, że Mao Tse-tung jest lepszym przywódcą aniżeli Czang Kaj-szek i że Chińczykom pod rządami komunistów powodzi się lepiej, niż im się powodziło przez setki lat. Ktoś podważa argumenty Sama, mówiąc o milionach ludzi, których podobno wymordował Mao w celu wprowadzenia jednolitej władzy. W gorączce dyskusji Sam replikuje, że cyfry te są znacznie przesadzone. Poważne osiągnięcie jak na kogoś, kto jest w istocie przekonany, że w trakcie walki o władzę Mao pozbawił życia miliony niewinnych ludzi. Gdy następnego ranka Sam budzi się i powraca myślą do wydarzeń wczorajszego wieczoru, zaczyna sapać ze zgrozy: „O mój Boże, co ja zrobiłem?” Jest mu bardzo przykro. Ujmując to innymi słowami, powiemy, że odczuwa silny dysonans. Jego element poznawczy: „wprowadziłem w błąd gromadę ludzi; powiedziałem im o czerwonych Chinach mnóstwo rzeczy, w które ja sam nie wierzę” pozostaje w dysonansie z elementem poznawczym: „jestem rozsądnym, porządnym i prawdomównym człowiekiem”. Co czyni teraz Sam, aby zredukować dysonans? Poszukuje uzasadnień sytuacyjnych. Po pierwsze, przychodzi mu na myśl, że mógł być pijany, a więc nie odpowiadał za to, co mówił. Przypomina sobie jednak, że wypił tylko jeden czy dwa kieliszki martini, a więc nie jest to żadne wytłumaczenie. Ponieważ Sam nie może znaleźć wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego dla swego zachowania, musi spróbować usprawiedliwić je wewnętrznie - zmieniając swoją postawę w kierunku zgodnym ze swymi wypowiedziami. Jeśli Samowi uda się przekonać siebie samego, że jego stwierdzenia nie były zbyt odległe od prawdy, wówczas zredukuje dysonans - tzn. jego zachowanie z poprzedniego wieczoru przestanie mu się wydawać absurdalne. Nie chcę przez to powiedzieć, że Sam nagle stanie się zdeklarowanym maoistą. Mam na myśli to, że może on zacząć odnosić się do komunistów chińskich nieco mniej nieżyczliwie, niż odnosił się przed wygłoszeniem tych stwierdzeń. To, co się dzieje na tym świecie, przeważnie nie jest ani całkowicie czarne, ani całkowicie białe; jest mnóstwo rzeczy szarych. Tak więc Sam mógłby zacząć patrzeć inaczej na niektóre wydarzenia, które zaszły w Chinach w ciągu ostatnich 50 lat. Mógłby zacząć od przeglądania niektórych pism Mao i byłby skłonny dostrzegać mądrość tam, gdzie jej przedtem nie dostrzegał. Mógłby także stać się bardziej podatny na informacje ukazujące rozmiary korupcji za czasów Czang Kaj-szeka i brutalność jego rządów. Powtórzmy raz jeszcze: jeśli dana osoba wyraża jakiś pogląd i trudno jej znaleźć sytuacyjne uzasadnienie dla tego zachowania, to będzie próbować uzasadniać je wewnętrznie, zmieniając swoje postawy tak, by były bardziej zgodne z wyrażonym poglądem. Wspomnieliśmy już o paru rodzajach uzasadnień sytuacyjnych. Jedno z nich to pogląd, że można skłamać nieszkodliwie po to, żeby nie zranić uczuć innej osoby - jak w przypadku Sama i nieatrakcyjnej sukni jego sekretarki. Innym wytłumaczeniem jest fakt, że dana osoba była nietrzeźwa, a zatem nie była odpowiedzialna za swe czyny. Jeszcze innym rodzajem uzasadnienia tego typu jest nagroda. Wyobraź sobie, że jesteś na miejscu Sama; przypuśćmy, że ty i ja bierzemy udział w tym spotkaniu towarzyskim. Gdy rozmowa zeszła na Chiny Ludowe, odciągam cię na bok i mówię: „Słuchaj, chciałbym, żebyś wypowiadał się zdecydowanie przychylnie o Mao Tse-tungu i komunizmie chińskim”. Co więcej, przypuśćmy, że wręczyłem ci 5 tys. dolarów, abyś to zrobił. Przeliczywszy pieniądze, wzdychasz, chowasz 5 tys. dolarów do kieszeni, wracasz do rozmowy i bronisz Mao Tse-tunga bardzo gorliwie. Gdy obudzisz się następnego dnia, czy będziesz odczuwał jakiś dysonans? Myślę, że nie. Twój element poznawczy: „powiedziałem o Mao Tse-tungu i komunizmie chińskim różne rzeczy, w które sam nie wierzę” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „jestem człowiekiem prawdomównym i porządnym”. Jednocześnie jednak masz wystarczające usprawiedliwienie zewnętrzne dla swych wypowiedzi: „mówiłem przychylnie o komunizmie chińskim po to, żeby zarobić 5 tys. dolarów - a to się opłaca”. W rezultacie masz 5 tysięcy elementów poznawczych zgodnych z faktem wypowiedzenia tych twierdzeń. Nie musisz łagodzić swej postawy wobec Mao, aby usprawiedliwić swoje stwierdzenia - wiesz bowiem, dlaczego je wypowiadałeś: nie dlatego, że uważasz je za prawdziwe, lecz po to, aby otrzymać 5 tys. dolarów. Masz świadomość, że sprzedałeś się za 5 tys. dolarów - i że warto było to zrobić. Powiedzieć, to uwierzyć. Rzeczywiście, teoria dysonansu przewiduje, że zaczynamy wierzyć we własne kłamstwa - ale następuje to tylko wtedy, gdy nie mamy dostatecznego sytuacyjnego uzasadnienia dla faktu, iż powiedzieliśmy coś sprzecznego z naszą pierwotną postawą. Obecnie możemy wrócić do naszej wcześniejszej dyskusji nad konformizmem. Jak pamiętamy, w rozdziale 2 stwierdziliśmy, że gdy chcemy nakłonić kogoś do zewnętrznej uległości, to im większa nagroda, tym większe prawdopodobieństwo, że osoba ta podporządkuje się. Obecnie możemy posunąć się krok dalej: gdy chodzi o uzyskanie rzeczywistej zmiany w postawach, wówczas im większa nagroda, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że nastąpi jakakolwiek zmiana postawy. Jeśli chcę tylko nakłonić cię, abyś wygłosił mowę sławiącą Mao Tse-tunga, Richarda Nixona czy kogokolwiek, to najskuteczniejszym posunięciem byłoby zaoferowanie ci jak największej nagrody. Zwiększyłoby to bowiem prawdopodobieństwo, że podporządkujesz się i wygłosisz tę mowę. Przypuśćmy jednak, że mam cel bardziej ambitny: chcę wywołać trwałą zmianę w twoich postawach i przekonaniach. W takim przypadku jest wręcz odwrotnie: im mniejsza nagroda zewnętrzna, którą ci wręczę, aby cię skłonić do wygłoszenia takiej mowy, tym większe prawdopodobieństwo, że będziesz zmuszony szukać dodatkowego uzasadnienia dla przekonania siebie samego, iż to, co powiedziałeś, jest rzeczywiście zgodne z prawdą. Spowodowałoby to rzeczywistą zmianę postawy, a nie tylko podporządkowanie się. Trudno przecenić znaczenie tej techniki oddziaływania. Jeśli ktoś zmienia swą postawę, ponieważ publicznie powiedział coś, mając jedynie minimalne uzasadnienie sytuacyjne, to ta zmiana postawy będzie względnie trwała; osoba ta nie zmienia bowiem swych postaw ze względu na nagrodę (uleganie), ani pod wpływem atrakcyjnej osoby (identyfikacja). Zmienia swą postawę, ponieważ udało jej się przekonać samą siebie, że jej poprzednia postawa była niesłuszna. Jest to bardzo skuteczna forma zmiany postaw. Jak dotąd, rozważania nasze dotyczyły materiału o charakterze wysoce spekulatywnym. Dociekania te znalazły jednak potwierdzenie w kilku eksperymentach, m. in. w klasycznym badaniu, które przeprowadzili Leon Festinger i J. Merrill w Carlsmith (16Ď). Badacze ci polecili studentkom wykonać szereg bardzo nudnych i monotonnych zadań - pakowanie szpulek, wkręcanie śrub itd. Następnie eksperymentator nakłaniał je, aby okłamywały swe koleżanki co do charakteru tych zadań, mianowicie oferował każdej z osób badanych zapłatę, jeśli powie innej studentce (która czekała, by wziąć udział w eksperymencie), że będzie wykonywać zadania interesujące i przyjemne. Niektórym studentkom zaoferowano 20 dolarów za to kłamstwo, innym - tylko jednego dolara. Gdy eksperyment był już skończony, ktoś inny zapytywał każdą z „kłamczyń”, jak jej się podobały zadania, które wykonywała w trakcie eksperymentu. Rezultaty były jednoznaczne: studentki, którym zapłacono 20 dolarów za kłamstwo - tj. za nazwanie pakowania szpulek zadaniem przyjemnym - oceniały to zadanie jako nudne. Nic w tym dziwnego - było rzeczywiście nudne. Cóż jednak się działo ze studentkami, którym płacono tylko dolara za poinformowanie koleżanki, że zadanie jest przyjemne? Oceniały one to zadanie jako przyjemne. Innymi słowy, osoby, które miały dostateczne zewnętrzne wytłumaczenie dla swego kłamstwa, kłamały, lecz nie wierzyły w to, podczas gdy osoby, które skłamały mimo braku poważnego uzasadnienia sytuacyjnego, bardziej były skłonne uwierzyć, że to, co powiedziały, jest prawdą. Dane eksperymentalne potwierdzające istnienie zjawiska: „powiedzieć, to uwierzyć” nie ograniczają się tylko do stosunkowo mało ważnych postaw wobec jakiegoś nudnego zadania. Zademonstrowano zmianę postaw dotyczących takich ważnych spraw, jak brutalność policji czy legalizacja marihuany, Tak np. w jednym z eksperymentów Arthur R. Cohen (17Ď) nakłonił studentów Uniwersytetu Yale do wykonywania zadania będącego szczególnie trudną formą zachowania sprzecznego z postawami. Cohen przeprowadził swój eksperyment bezpośrednio po rozruchach studenckich, w których policja z New Haven zachowała się wobec studentów w sposób dość brutalny. Studentom (którzy byli głęboko przekonani, że policja zachowała się niewłaściwie) polecono napisać wypracowanie pochwalające działania podjęte przez policję. Nalegano na nich, aby napisali najgorętszą, najbardziej przekonywającą obronę działań policji, jaką tylko potrafią wymyśleć. Przed napisaniem wypracowania studenci otrzymali zapłatę za swój wysiłek. Wyodrębniono cztery grupy: niektórym studentom płacono po 10 dolarów, innym - po 5 dolarów, jeszcze innym - po dolarze; wreszcie w czwartej grupie wypłacono każdemu marną sumę 50 centów. Gdy studenci skończyli pisać swe wypracowania, proszono każdego, aby określił swą osobistą postawę wobec działań policji. Uzyskano wyniki o charakterze dokładnie liniowym: im mniejsza nagroda, tym większa zmiana postawy. Tak więc u tych studentów, którzy pisali pochwałę policji z New Haven za skromną sumę 50 centów, ukształtowała się bardziej przychylna postawa wobec działań tej policji niż u tych, którzy pisali to wypracowanie za 1 dolara; u studentów, którzy pisali wypracowanie za 1 dolara, wytworzyła się bardziej przychylna postawa wobec działań policji niż u tych, którzy pisali wypracowanie za 10 dolarów, itd. Im mniejsze uzasadnienie zewnętrzne w postaci pewnej ilości pieniędzy, tym większa nastąpiła zmiana postawy (18Ď). Co to jest uzasadnienie niewystarczające? W całym tym podziale mówimy o „niewystarczającym” lub „wystarczają” uzasadnieniu sytuacyjnym. Terminy te wymagają dodatkowego wyjaśnienia. W eksperymencie Festingera i Carlsmitha wszystkie osoby badane w istocie zgodziły się skłamać - łącznie z tymi, którym zapłacono tylko jednego dolara. A zatem w pewnym sensie jeden dolar był wystarczającym uzasadnieniem - wystarczył, aby skłonić osoby badane kłamstwa. Jak się jednak okazuje, nie wystarczył, żeby nie czuły się one głupio. Aby pozbyć się tego uczucia, musiały zredukować dysonans, spowodowany tym, że skłamały za tak nędzną sumę. Wymagało to przekonania samych siebie, że było to zupełne kłamstwo, że zadanie nie było tak nudne, jak wydawało się z początku - że w istocie, jeśli spojrzeć na nie w odpowiedni sposób, było nawet całkiem interesujące. Warto by porównać te rezultaty z danymi Millsa dotyczącymi wpływu oszukiwania na postawy szóstoklasistów (19Ď). Jak pamiętamy, w eksperymencie Millsa decyzja, czy oszukiwać, czy nie, była z pewnością trudna dla większości dzieci. Z tego powodu odczuwały one dysonans, bez względu na to, czy oszukiwały, czy też oparły się pokusie. Można by spróbować domyślić się, co by się stało, gdyby nagrody, jakie można było zyskać dzięki oszukiwaniu, miały znaczną wartość. Po pierwsze, pokusa oszukiwania byłaby silniejsza, a zatem więcej dzieci by oszukiwało. Ważniejsze jednak jest to, że gdyby zyski z oszukiwania były ogromne, to zmiana postaw u oszukujących byłaby bardzo mała. Podobnie jak studenci, którzy w eksperymencie Festingera i Carlsmitha kłamali za 20 dolarów, tak samo uczniowie oszukujący dla uzyskania dużej nagrody mieliby mniejszą potrzebę redukowania dysonansu. W rzeczywistości, Mills uwzględnił ten czynnik w swoim eksperymencie, a uzyskane przez niego rezultaty są zgodne z powyższym rozumowaniem: ci, którzy oszukiwali w celu uzyskania małej nagrody, na ogół bardziej złagodzili swe postawy wobec ściągania niż ci, którzy oszukiwali w celu uzyskania dużej nagrody. Ponadto, jak można było oczekiwać, ci, którzy oparli się pokusie w obliczu dużej nagrody, zwykle bardziej zwiększali surowość swych postaw wobec oszukiwania niż ci, którzy oparli się w obliczu małej nagrody. Dysonans a obraz samego siebie. Analiza zjawiska dysonansu, zaprezentowana w tym podrozdziale, wymaga pewnego odejścia od pierwotnej teorii Festingera. Na przykład w eksperymencie Festingera i Carlsmitha pierwotne określenie dysonansu brzmiało mniej więcej tak: element poznawczy „jestem przekonany, że zadanie jest nudne” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „powiedziałem, że zadanie jest interesujące”. Przed kilkoma laty przeformułowałem tę teorię w taki sposób, aby w większym stopniu uwzględniała pojęcie danej jednostki o sobie (20Ď). W zasadzie to przeformułowanie sugeruje, że dysonans jest najsilniejszy w tych sytuacjach, w których obraz samego siebie jest zagrożony. Tak więc, z mojego punktu widzenia, ważnym aspektem dysonansu w sytuacji opisanej powyżej nie jest to, że element poznawczy: „powiedziałem „X”” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „jestem przekonany, że „nie X””. Zasadnicze znaczenie ma raczej fakt, że wprowadzam ludzi w błąd. Tak więc element poznawczy: „powiedziałem coś, w co nie wierzę, a to może mieć złe konsekwencje dla innych ludzi” jest w dysonansie z elementem poznawczym dotyczącym mojej własnej osoby: „jestem porządnym, rozsądnym, prawdomównym człowiekiem”. Sformułowanie to opiera się na założeniu, że większość ludzi lubi myśleć o sobie w następujący sposób: „Jestem porządnym człowiekiem, który normalnie nie wprowadziłby w błąd nikogo, jeśliby nie było ważnych po temu powodów - zwłaszcza gdyby wprowadzenie danej osoby w błąd mogło mieć dla niej fatalne następstwa”. Weźmy np. Sama, który jest przekonany, że marihuana jest niebezpieczna i w żadnym przypadku jej sprzedaż nie powinna być zalegalizowana. Przypuśćmy, że skłoniono go, aby wygłosił mowę zalecającą używanie marihuany. Przypuśćmy ponadto, że wygłasza on to przemówienie wobec audytorium składającego się z osób, o których wie, że są zagorzałymi przeciwnikami stosowania marihuany (np. członkowie brygad policyjnych do walki z narkotykami, Córy Rewolucji Amerykańskiej lub zwolennicy wprowadzenia prohibicji). W takim przypadku przemówienie to nie miałoby dla tego audytorium żadnych niebezpiecznych konsekwencji, ponieważ jest nieprawdopodobne, aby słuchacze zmienili swe poglądy pod wpływem przemówienia Sama. A zatem niebezpieczeństwo wyrządzenia komuś jakiejś rzeczywistej krzywdy jest małe. Zgodnie z naszym ujęciem teorii dysonansu, Sam nie zmieniłby swojej postawy, ponieważ nie wyrządza nikomu żadnej krzywdy. Podobnie, gdyby poproszono Sama o wygłoszenie tego samego przemówienia wobec grupy osobników, o których wie, że są zagorzałymi zwolennikami używania marihuany, to nie byłoby możliwości spowodowania negatywnych zmian w zachowaniu słuchaczy. I tu także prawdopodobieństwo, że Sam wyrządziłby komuś krzywdę, byłoby małe, ponieważ członkowie jego audytorium już wierzą w to, co im mówi. Z drugiej strony, gdyby Sama nakłoniono do wygłoszenia identycznej mowy wobec grupy osób, które nic uprzednio nie wiedziały o marihuanie, to oczekiwalibyśmy, że odczuwałby znacznie silniejszy dysonans niż w obu opisanych poprzednio sytuacjach. Jego element poznawczy, wskazujący, że jest dobrym i porządnym człowiekiem, pozostaje w dysonansie z elementem poznawczym, że powiedział coś, w co nie wierzy; co więcej, jego przemówienie może mieć poważne konsekwencje w odniesieniu do przekonań i zachowań słuchaczy. Aby zredukować dysonans, Sam powinien przekonać samego siebie, że stanowisko, które propagował, jest słuszne. Pozwoliłoby mu to wierzyć, że w ten sposób nie wyrządził nikomu krzywdy. Ponadto, w tej sytuacji, im mniejsza nagroda otrzymana za propagowanie tego stanowiska, tym większa zmiana własnej opinii. Stosunkowo niedawno przeprowadziłem przy współpracy Elizabeth Nel i Roberta Helmreicha (21Ď) eksperyment, w którym hipoteza ta została sprawdzona i potwierdzona. Stwierdziliśmy ogromną zmianę w postawach wobec marihuany, gdy badanym oferowano małą nagrodę za wygłoszenie przemówienia aprobującego używanie marihuany; rejestrowanego na taśmie magnetowidu - lecz tylko wtedy, gdy poinformowano ich, że taśma ta zostanie odtworzona wobec audytorium nie zaangażowanego w tę sprawę. Z drugiej strony, gdy badanym powiedziano, że taśma ta zostanie odtworzona wobec ludzi bez reszty (w ten czy inny sposób) zaangażowanych w problem marihuany, zmiana postaw u mówcy była stosunkowo mała. Tak więc kłamstwo powoduje większą zmianę postaw u kłamcy, gdy otrzymuje on niewystarczającą za nie rekompensatę, zwłaszcza wtedy, gdy kłamstwo to może wyrządzić krzywdę innemu człowiekowi: im większa potencjalna krzywda, tym większy dysonans; im większy dysonans, tym większa zmiana postaw (Należy podkreślić, że zarówno w tym eksperymencie, jak i w innych tu omawianych, każdemu badanemu dokładnie wszystko wyjaśniano, gdy tylko jego rola w eksperymencie została zakończona. Dokładano wszelkich starań, aby nie spowodować trwałej zmiany postaw u badanych. Po eksperymencie zawsze trzeba wyjaśnić badanym zastosowane manipulacje; jest to szczególnie istotne wtedy, gdy eksperyment prowadzi do spowodowania zmiany w zakresie ważnej postawy.) Zastosowanie niewystarczających nagród w nauczaniu. Liczne badania wykazały, że wpływ niewystarczającej nagrody występuje w odniesieniu do wszystkich form zachowanianie tylko w przypadku wygłaszania przemówień sprzecznych z postawami. Na przykład wykazano, że jeśli ktoś rzeczywiście wykonuje dość nudne zadanie, a uzasadnienie zewnętrzne jest bardzo małe, to wówczas ocenia to zadanie jako przyjemniejsze niż wtedy, gdy uzasadnienie zewnętrzne jest duże (22Ď). Nie oznacza to, że ludzie woleliby otrzymywać za swą pracę zapłatę niską zamiast wysokiej. Ludzie wolą otrzymywać wysoką zapłatę i często za taką właśnie zapłatę pracują intensywniej. Jeśli jednak zaproponuje się im niską zapłatę za wykonanie jakiejś pracy, a oni zgodzą się na to, powstanie dysonans między uciążliwością nudnego zadania a niską za nie zapłatą. Aby zredukować dysonans, przypisują oni tej pracy cehy pozytywne, a zatem zaczynają znajdować więcej przyjemności w samej pracy wówczas, gdy jest ona nisko płatna, niż wówczas, gdy jest wysoko płatna. Zjawisko to może mieć daleko idące konsekwencje. Weźmy jako przykład nauczanie w szkole podstawowej. Jeśli chcesz, aby Johnny uczył się słówek obcego języka, to powinieneś go nagradzać: pochwała dobre stopnie, odznaki, podarunki itp. stanowią dobre uzasadnienia sytuacyjne. Czy Johnny będzie się uczył słówek poprostu dla przyjemności, gdy przestanie otrzymywać te nagrody? Innymi słowy, czy wysokie nagrody sprawią, że polubi tę czynność? Wątpię. Jeśli jednak nagrody zewnętrzne nie są zbyt wysokie, to Johnny znajdzie własne, dodatkowe wytłumaczenie tych ćwiczeń językowych, a może nawet zrobi z nich zabawę. Krótko mówiąc, jest bardziej prawdopodobne, że zechce się uczyć tego obcego języka długo po skończeniu szkoły, gdy nie będzie już otrzymywać tego typu nagród. My, wychowawcy, przypuszczalnie nie troszczymy się zanadto, czy wykonanie różnych pamięciowych zadań sprawia Johnny’emu przyjemność, czy też nie - przynajmniej dopóty, dopóki je wykonuje. Z drugiej strony, jeśli Johnny nauczy się znajdować w nich przyjemność, to będzie je wykonywać także w sytuacjach pozaszkolnych. W rezultacie, dzięki zwiększonej ilości ćwiczeń, będzie mógł lepiej opanować różne umiejętności i przyswoić je sobie na zawsze. Tak więc, przynajmniej w pewnych warunkach, posługiwanie się hojnymi nagrodami jako środkiem wychowawczym może być błędem. Jeśli natomiast uczniowi zaoferujemy taką tylko nagrodę, która ledwo wystarczy, by skłonić go do wykonania zadania to może nam się udać zmaksymalizować przyjemność, jaką mu sprawia to zadanie. Może to pozwolić osiągnąć lepsze wyniki w zapamiętywaniu długoterminowym i w wykonywaniu tego zadania po upływie dłuższego czasu. Nie twierdzę, że niewystarczające nagrody są jedynym sposobem nauczenia ludzi, by znajdowali przyjemność w materiale, któremu brak immanentnej atrakcyjności. Chcę powiedzieć, że przesada w dostarczaniu nadmiaru zewnętrznych uzasadnień może zahamować jeden z tych procesów, które pomagają zapewnić warunki dla zwiększenia przyjemności czerpanej z tego zadania. Niewystarczająca kara. Dotychczas mówiliśmy o tym, co się dzieje, gdy nagrody otrzymywane przez daną osobę za powiedzenie czy zrobienie czegoś są niewielkie. Ten sam proces zachodzi także w przypadku kary. W naszym codziennym życiu ciągle mamy do czynienia z sytuacjami, w których osoby odpowiedzialne za przestrzeganie prawa i porządku grożą nam karą, jeśli nie podporządkujemy się wymaganiom społeczeństwa. Jako osoby dorosłe wiemy, że jeśli przekroczymy dozwoloną szybkość (i zostaniemy na tym przyłapani), to zapłacimy sporą grzywnę. Jeśli zdarza się to zbyt często, to tracimy prawo jazdy. Uczymy się więc przestrzegać ograniczeń szybkości, gdy patrolowe wozy policyjne są w pobliżu. Uczniowie w szkole wiedzą, że jeśli ściągają na klasówce i zostaną złapani; to nauczyciel może ich zwymyślać i poważnie ukarać. Uczą się więc nie ściągać, gdy nauczyciel ich obserwuje. Czy jednak surowe kary uczą ich, że ściąganie jest rzeczą złą? Nie sądzę. Myślę, że uczą ich, aby starali się uniknąć przyłapania. Krótko mówiąc, posługiwanie się groźbą surowej kary jako środkiem powstrzymywania kogoś od zrobienia tego, co ¦lubi robić, wymaga ciągłego nękania i czujności. Gdyby ludzie potrafili jakoś polubić robienie tego, co przyczynia się do ich własnego zdrowia i pomyślności oraz do zdrowia i pomyślności innych, byłoby to znacznie skuteczniejsze i wymagałoby znacznie mniejszej ilości przykrych ograniczeń. Gdyby dzieci lubiły nie bić młodszych, nie ściągać i nie kraść, wówczas społeczeństwo mogłoby złagodzić swą czujność i zredukować kary. Niezmiernie trudno jest przekonać ludzi (a zwłaszcza małe dzieci), że bicie młodszych i słabszych nie jest przyjemne. Istnieje jednak możliwość, iż w pewnych warunkach dzieci same przekonują siebie, że takie zachowanie jest nieprzyjemne. Zajmijmy się bliżej tym zagadnieniem. Wyobraź sobie taką sytuację: jesteś ojcem (lub matką) 5-letniego chłopca, który lubi bić swego 3-letniego brata. Próbowałeś(aś) tłumaczyć swemu pięciolatkowi, lecz bez skutku. Aby więc ochronić młodsze dziecko, a także w nadziei, że starszy stanie się „grzeczniejszy”, zaczynasz karać pięciolatka za jego agresywność. Rodzice mają do dyspozycji różne kary, od bardzo łagodnych (karcące spojrzenie) do bardzo surowych (mocny klaps, zmuszenie dziecka do stania w kącie przez 2 godziny pozbawienie go prawa oglądania telewizji przez miesiąc). Im surowsza grozi kara, tym większe prawdopodobieństwo, że malec będzie zachowywał się lepiej wówczas, gdy patrzysz na niego. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że znów uderzy brata, gdy tylko się odwrócisz. Przypuśćmy jednak, że zagroziłeś mu bardzo łagodną karą. W obu przypadkach (czy grozi surowa, czy łagodna kara) dziecko odczuwa dysonans. Jest ono świadome, że nie bije swego małego braciszka, a jednocześnie czuje, że bardzo chciałoby go zbić. Gdy dziecko ma chęć uderzyć brata, a nie czyni tego, w rezultacie zapytuje siebie: „Dlaczego nie biję mojego braciszka?” Gdy grozi mu surowa kara, ma gotową odpowiedź w postaci wystarczającego wytłumaczenia sytuacyjnego: „Nie biję go, bo gdybym to zrobił, ojciec dałby mi klapsa, postawił do kąta i zabronił oglądać telewizję przez cały miesiąc”. Zagrożenie surową karą dostarczyło dziecku dostatecznych zewnętrznych powodów dla uzasadnienia, dlaczego nie bije swego brata w obecności starszych. W sytuacji zagrożenia łagodną karą dziecko również odczuwa dysonans. Gdy jednak pyta siebie: „Dlaczego nie biję braciszka?”, nie ma na to dobrej odpowiedzi, ponieważ zapowiedziana kara jest tak łagodna, że nie zapewnia aż nadto wystarczającego usprawiedliwienia. Dziecko nie robi czegoś, co chce robić - i chociaż ma jakieś uzasadnienie dla tego faktu, to jednak brak mu pełnego wytłumaczenia powodów takiego zachowania. W tej sytuacji nadal odczuwa ono dysonans. Nie może zredukować tego dysonansu tłumacząc swą bezczynność po prostu tym, że za bicie grozi mu surowa kara. Dziecko musi znaleźć jakiś sposób uzasadnienia faktu, że nie napastuje swego młodszego brata. Najlepszy sposób - to spróbować przekonać siebie samego, że tak naprawdę bicie braciszka to żadna przyjemność, że przede wszystkim wcale nie ma na to ochoty, że bicie małych pętaków nie jest zabawne. Im mniej surowa jest zapowiedziana kara, tym mniejsze jest uzasadnienie sytuacyjne; im mniejsze uzasadnienie sytuacyjne, tym bardziej potrzebne uzasadnienie wewnętrzne. Dostarczenie ludziom sposobności do stworzenia własnego, wewnętrznego uzasadnienia może im znacznie dopomóc w ukształtowaniu trwałego zbioru wartości. W celu sprawdzenia tej idei przeprowadziłem wraz z J. M. Carlsmithem (23Ď) eksperyment w przedszkolu Uniwersytetu Harvardzkiego. Ze względów etycznych nie próbowaliśmy zmieniać takich podstawowych zachowań jak agresja - rodzice mogliby nie aprobować zmian dotyczących ważnych dla nich wartości. Wybraliśmy więc błahy aspekt zachowania - preferencje w odniesieniu do zabawek. Najpierw prosiliśmy grupę dzieci 5-letnich, aby oceniły atrakcyjność kilku zabawek; następnie wybieraliśmy jedną zabawkę, którą dane dziecko określiło jako bardzo atrakcyjną, i mówiliśmy mu, że nie wolno mu się nią bawić. Połowie dzieci zagroziliśmy łagodną karą za przekroczenie tego zakazu („Trochę bym się gniewał”); drugiej połowie zagroziliśmy surowszą karą („Bardzo bym się gniewał; musiałbym zabrać wszystkie zabawki, poszedłbym do domu i nigdy bym więcej tu nie przyszedł; pomyślałbym, że jesteś jeszcze małym dzidziusiem”). Następnie pozwalaliśmy dzieciom bawić się innymi zabawkami i wychodziliśmy z pokoju, aby miały sposobność oprzeć się pokusie ruszania zakazanych zabawek. Wszystkie dzieci oparły się pokusie - żadne nie bawiło się zakazaną zabawką. Powróciwszy do pokoju, ponownie zmierzyliśmy atrakcyjność dla dzieci wszystkich zabawek. Rezultaty były jednoznaczne i fascynujące. Te dzieci, którym zagrożono łagodną karą, uznały teraz zakazaną zabawkę za mniej atrakcyjną niż poprzednio. Po prostu, nie mając wystarczającego uzasadnienia z zewnątrz dla powstrzymywania się od używania tej zabawki, potrafiły przekonać same siebie, że nie bawią się nią, ponieważ naprawdę wcale im się nie podoba. Natomiast dla dzieci zagrożonych poważną karą zakazana zabawka wcale nie stała się mniej atrakcyjna - nadal oceniały ją jako wysoce pożądaną, a niektóre uznały ją nawet za bardziej pożądaną niż wtedy, gdy nie była objęta zakazem. W warunkach zagrożenia surową karą dzieci miały dostateczne zewnętrzne powody, aby nie bawić się tą zabawką - nie potrzebowały więc szukać dodatkowych powodów i w rezultacie nadal lubiły zakazaną zabawkę. Analogiczne wyniki uzyskał Jonathan Freedman (24Ď), który w niezwykle przekonujący sposób zademonstrował trwałość omawianego tu zjawiska. Jako „probierczą zabawką” posłużył się on niezmiernie atrakcyjnym robotem o napędzie bateryjnym; robot ten biegał dookoła, ciskając różnymi przedmiotami w „nieprzyjaciół” danego dziecka. Inne zabawki, w porównaniu z tą właśnie, były nieciekawe. Oczywiście, wszystkie dzieci wolały robota. Następnie eksperymentator powiedział dzieciom, aby nie bawiły się tą zabawką, przy czym niektórym zagroził łagodną karą, a innym - surową. Potem opuścił szkołę i nigdy już do niej nie wrócił. Kilka tygodni później przyszła do tej szkoły jakaś młoda pani i badała dzieci za pomocą testów papierowych. Dzieci nie wiedziały, że pracuje ona dla Freedmana, ani też że jej obecność jest w jakiś sposób związana z zabawkami i zakazami z poprzedniego badania. Tak się jednak złożyło, że owa pani przeprowadzała badania testowe w tej samej sali, z której korzystał Freedman w trakcie swego eksperymentu - i że w sali tej leżały rozrzucone bezładnie te same co uprzednio zabawki. Po zbadaniu każdego dziecka swym testem owa pani prosiła je, by poczekało chwilę, dopóki nie obliczy wyników - i sugerowała mimochodem, że mogłoby tymczasem pobawić się zabawkami, które ktoś zostawił w pokoju. Rezultaty uzyskane przez Freedmana są w wysokim stopniu zgodne z wynikami naszych badań: przytłaczająca większość dzieci, którym przed kilku tygodniami zagrożono łagodną karą, nie chciała bawić się robotem; bawiły się one innymi zabawkami. Natomiast znaczna liczba dzieci, którym wówczas zagrożono surową karą, bawiła się właśnie robotem. Reasumując, surowa groźba nie była skuteczna - po pewnym czasie nie powstrzymywała od zakazanego zachowania; natomiast efekty łagodnej groźby powstrzymywały od tego zachowania jeszcze po 9 tygodniach. Zjawisko to wystąpiło z taką siłą, ponieważ i w tym przypadku dziecko zaczęło niżej cenić dane zachowanie (zabawę z robotem) nie dlatego, że jakiś dorosły określił je jako niepożądane - dziecko przekonało samo siebie, że zachowanie to jest niepożądane. Przypuszczam, że proces ten można z powodzeniem wykorzystać nie tylko w¦przypadku preferencji wobec zabawek, lecz także w odniesieniu do ważniejszych i bardziej podstawowych zagadnień, takich jak kontrola agresywności. Częściowego poparcia dla takiego przypuszczenia dostarczają pewne korelacyjne badania z zakresu psychologii rozwojowej (25Ď), które wskazują, że na ogół dzieci rodziców stosujących surowe kary w celu powstrzymania dziecka od agresji, chociaż nie są zbyt agresywne w domu, to jednak przejawiają dużą agresywność w szkole i w zabawach poza domem. Takiej właśnie zależności oczekiwalibyśmy zgodnie z modelem ulegania omówionym w rozdziale 2. Uzasadnianie wysiłku Teoria dysonansu prowadzi do przewidywania, że jeśli ktoś ciężko pracuje dla osiągnięcia jakiegoś celu, to cel ten będzie dla niego bardziej atrakcyjny niż dla kogoś, kto osiąga ten sam cel niewielkim wysiłkiem lub zupełnie bez trudu. Warto może podać tu przykład. Przypuśćmy, że jesteś studentem wyższej uczelni i że zdecydowałeś się wstąpić do korporacji studenckiej. Aby zostać przyjętym, musisz poddać się obrzędowi inicjacji; przypuśćmy, że jest on dość surowy: wymaga dużego wysiłku, sprawia wiele bólu i zakłopotania. Po pomyślnym odbyciu tego obrządku zostałeś przyjęty do korporacji. Gdy zamieszkałeś w domu należącym do tej korporacji, stwierdzasz, że twój nowy współlokator ma jakieś dziwne nawyki: np. po północy nastawia radio na cały regulator, pożycza pieniądze i nie zwraca ich, a swoją brudną bieliznę zostawia czasem na twoim łóżku. Krótko mówiąc, obiektywnie można by go uznać za źle wychowanego flejtucha. Ty jednak nie jesteś już osobą obiektywną. Twój element poznawczy: „przeszedłem przez ogień i wodę, aby wstąpić do korporacji” jest w dysonansie z wszelkimi elementami poznawczymi dotyczącymi negatywnych, nieprzyjemnych czy niepożądanych aspektów życia w korporacji. W celu zredukowania tego dysonansu będziesz starał się przedstawiać sobie swego współlokatora w jak najkorzystniejszym świetle. I tu także rzeczywistość nakłada pewne ograniczenia - niezależnie od tego, ile wycierpiałeś i namęczyłeś się podczas obrzędów inicjacyjnych, nie ma sposobu, aby źle wychowanego flejtucha upodobnić do czarującego księcia z bajki - jednakże wystarczy trochę pomysłowości, abyś przekonał siebie, że nie jest on taki zły. Na przykład to, co niektórzy ludzie nazwaliby niedelikatnością i niechlujstwem, ty mógłbyś uznać za niefrasobliwość. Tak więc nastawianie radia w nocy na głośną muzykę i rozrzucanie naokoło brudnej bielizny może tylko służyć za dowód, jaki z niego jest „fajny” i niefrasobliwy facet - a ponieważ do tego stopnia nie dba on o sprawy materialne, więc nietrudno zrozumieć, że mógł zapomnieć o pieniądzach, które jest ci winien. Książę z bajki to on nie jest, ale z pewnością można z nim wytrzymać. Porównaj tę postawę z postawą, jaką miałbyś wobec tego współlokatora, gdybyś nie zainwestował w tę sprawę żadnego wysiłku. Wyobraź sobie, że wprowadziłeś się do „akademika”, gdzie dostałeś tego samego współlokatora. Ponieważ nie włożyłeś uprzednio żadnego wysiłku, nie odczuwasz dysonansu; ponieważ nie ma dysonansu, nie potrzebujesz widzieć swego współlokatora w różowych barwach. Przypuszczam, że szybko uznałbyś go za źle wychowanego flejtucha i starałbyś się przenieść do innego pokoju. Te spekulatywne dociekania zostały poddane weryfikacji w eksperymencie, który przeprowadziłem wspólnie z Judsonem Millsem (26Ď). W badaniu tym studentki wyższej uczelni zgłaszały się na ochotnika do grupy, która miała spotykać się regularnie w celu dyskutowania różnych aspektów psychologii seksu. Dziewczętom powiedziano, że jeśli chcą uczestniczyć w spotkaniach tej grupy, muszą najpierw przejść pomyślnie sprawdzian selekcyjny, wprowadzony w celu upewnienia się, że wszystkie osoby przyjęte do owej grupy będą potrafiły swobodnie i szczerze dyskutować o sprawach seksualnych. Instrukcja ta miała przygotować grunt dla procedury inicjacyjnej. Jedną trzecią dziewcząt poddano surowej procedurze inicjacji, w której wymagano, aby odczytywały na głos (w obecności mężczyzny - eksperymentatora) listę sprośnych słów oraz parę dość drastycznych fragmentów współczesnych powieści. (Trzeba pamiętać, że eksperyment ten przeprowadzono pod koniec lat pięćdziesiątych, kiedy procedura tego rodzaju była dla większości kobiet znacznie bardziej żenująca, niż byłaby obecnie). Trzecią część badanych studentek poddano łagodnej procedurze; miały one czytać na głos słowa związane z seksem, ale nie sprośne. Wreszcie ostatnią część badanych przyjęto do grupy bez żadnej inicjacji. Każdej z osób badanych pozwolono przysłuchiwać się dyskusji prowadzonej przez członków grupy, do której właśnie została przyjęta. Chociaż u badanych studentek wytworzono przekonanie, że słuchają „na żywo” toczącej się właśnie dyskusji, to jednak w rzeczywistości odtwarzano im z taśmy uprzednio nagraną dyskusję, a to w tym celu, aby każda z badanych, niezależnie od rodzaju inicjacji, jaką przeszła, wysłuchała dokładnie tego samego. Dyskusję nagraną na taśmie przeprowadzono w taki sposób, aby była jak najbardziej nudna i napuszona. Po jej zakończeniu każdą osobę badaną proszono, aby oceniła tę dyskusję - jak jej się podobała, jak dalece była interesująca, jak inteligentni byli jej uczestnicy itd. Rezultaty były zgodne z przewidywaniami: tym osobom badanym które bez trudu lub z niewielkim wysiłkiem dostały się do grupy, dyskusja niezbyt się podobała. Potrafiły one ocenić ją tak, jak na to zasługiwała - jako nudną i stratę czasu. Natomiast dziewczęta, które przeszły przez surową inicjację, potrafiły przekonać same siebie, że dyskusja była raczej interesująca i warta zachodu. Podobne wyniki uzyskiwali inni badacze, którzy stosowali jeszcze inne rodzaje przykrej inicjacji. Na przykład Harold Gerard i Grover Mathewson (27Ď) przeprowadzili eksperyment podobny w koncepcji do eksperymentu Aronsona i Millsa, z tą różnicą, że w warunkach surowej inicjacji badanym nie dano listy sprośnych słów do odczytania na głos, lecz aplikowano im przykre impulsy elektryczne. Rezultaty były analogiczne do rezultatów uzyskanych przez Aronsona i Millsa - badanym, którzy znieśli serię silnych impulsów elektrycznych, aby móc zostać członkami grupy, grupa ta podobała się bardziej niż tym, którzy musieli poddać się jedynie serii słabych impulsów. Oczywiście, nie twierdzimy, że ludzie lubią przykre doznania - niewątpliwie, wcale ich nie lubią - ani też nie twierdzimy, że ludzie lubią rzeczy, które są jedynie związane z przykrymi doznaniami. Stwierdzamy natomiast, że jeśli ktoś znosi przykrości w celu osiągnięcia jakiegoś celu czy obiektu, to ten cel czy obiekt staje się dla niego atrakcyjny. Gdybyś więc w trakcie starań o przyjęcie do grupy dyskusyjnej dostał cegłą w głowę, to grupa ta wcale nie podobałaby się tobie bardziej; lecz gdybyś z własnej woli zgodził się dostać cegłą w głowę, po to, by zostać przyjętym do tejże grupy dyskusyjnej, to podobałaby ci się ona zdecydowanie bardziej. Należy podkreślić, że w większości sytuacji powodujących dysonans jest więcej niż jeden sposób jego zredukowania. Na przykład w eksperymencie poświęconym inicjacji stwierdziliśmy, że ludzie, którzy włożyli wiele wysiłku, aby ich przyjęto do nieciekawej skądinąd grupy, przekonują sami siebie, iż grupa ta jest interesująca. Czy to jedyny sposób, za pomocą którego mogli oni zredukować dysonans? Nie. Mogli oni przekonać siebie, że włożony wysiłek nie był wcale tak wielki. W rzeczywistości mogli stosować obie te strategie równocześnie. Wynika stąd interesujący problem o znaczeniu praktycznym: jeśli cała energia danej osoby nie jest zwrócona w jednym z tych kierunków, to każde z obu tych zjawisk występuje z mniejszą siłą. Przypuśćmy, że jesteś trenerem drużyny koszykówki i chcesz, aby twoja drużyna odznaczała się w szczególnym stopniu duchem zespołowym, spoistością i koleżeńskością. Mógłbyś poddawać każdego kandydata surowemu obrzędowi inicjacji i uznać to za warunek przyjęcia do drużyny, Oczywiście, chciałbyś, aby każdy gracz redukował dysonans wytworzony przez inicjację, dochodząc samodzielnie do wniosku, że bardzo lubi swych kolegów z drużyny. Gdyby jednak któryś z graczy zaczął przekonywać siebie: „Ech, ta inicjacja nie była wcale zbyt surowa” redukowałby on dysonans, nie zwiększając swego uznania dla kolegów z drużyny. Chcąc ukierunkować energię wynikającą z redukcji dysonansu w ten sposób, by zwiększała spójność grupy, mógłbyś jako trener wprowadzić tak surową inicjację, aby nikt nie mógł jej uznać za zbyt łagodną. To „ukierunkowanie” mógłbyś jeszcze wzmocnić, podkreślając w swych wypowiedziach surowość inicjacji, aby graczowi było jeszcze trudniej pomyśleć o niej jako o czymś łatwym. Uzasadnianie okrucieństwa Jak wielokrotnie podkreślaliśmy, mamy potrzebę przekonywania siebie, że jesteśmy porządnymi, rozsądnymi ludźmi. Widzieliśmy, w jaki sposób potrzeba ta skłania nas do zmiany naszych postaw w odniesieniu do zagadnień, które są dla nas szczególnie ważne. Zapoznaliśmy się np. z danymi świadczącymi o tym, że jeśli ktoś wygłasza (przy niewielkim uzasadnieniu sytuacyjnym) sprzeczne ze swymi postawami przemówienie propagujące używanie i legalizację marihuany i dowiaduje się, że przemówienie to, nagrane na taśmie magnetowidu, zostanie odtworzone wobec grupy młodzieży podatnej na perswazję, to skłonny jest wówczas przekonywać siebie, iż marihuana nie jest zbyt szkodliwa - po to, aby nie czuć się złym człowiekiem. W niniejszym podrozdziale będziemy omawiać pewien wariant tego tematu. Przypuśćmy, że popełniłeś czyn, który wyrządził wielką krzywdę jakiemuś niewinnemu człowiekowi. Przypuśćmy ponadto, że krzywda ta była realna i bezsporna. Twój element poznawczy: „jestem porządnym, sprawiedliwym i rozsądnym człowiekiem” byłby w dysonansie z elementem poznawczym: „skrzywdziłem drugiego człowieka”. Jeśli wyrządzona krzywda jest oczywista i realna, to nie będziesz mógł zredukować dysonansu przez zmianę swej opinii w tej sprawie, jak to czynili badani w eksperymencie z marihuaną. W tej sytuacji skutecznym sposobem zredukowania dysonansu byłoby przypisanie jak największej winy ofierze twego czynu - przekonywanie samego siebie, iż ofiara zasłużyła na to, co ją spotkało, ponieważ sama zrobiła coś takiego, co sprowadziło na nią to nieszczęście, bądź też dlatego, że jest osobą złą, nikczemną, zasługującą na potępienie. Mechnizm ten mógłby funkcjonować nawet wtedy, gdybyś bezpośrednio nie wyrządził krzywdy swej ofierze, lecz gdybyś tylko nie lubił jej (przed nieszczęściem, które ją spotkało) i miał nadzieję, że spotka ją coś złego. Na przykład po zastrzeleniu czworga studentów uniwersytetu w Kent przez członków Gwardii Narodowej stanu Ohio rozchodziły się różne pogłoski, według których: 1Ď) obie zabite studentki były w ciąży, a zatem szczęśliwie się stało, że je zabito, ponieważ uchroniło to je same oraz ich rodziców od wstydu i upokorzenia; 2Ď) ciała wszystkich czworga studentów roiły się od wszy; 3Ď) ofiary były do tego stopnia wyniszczone kiłą, że tak czy owak zmarłyby w ciągu dwóch tygodni (28Ď). Pogłoski te były zupełnie nieprawdziwe. Prawdą natomiast było to, że zabici studenci i studentki byli zupełnie porządnymi, czystymi, inteligentnymi dzieciakami. W rzeczywistości dwoje z nich nie miało nawet nic wspólnego z demonstracją, która doprowadziła do tej tragedii, lecz spokojnie przechodzili przez tereny uniwersytetu, gdy ich zastrzelono. Dlaczego mieszkańcy Kent tak chętnie wierzyli w te pogłoski i je rozpowszechniali? Trudno to wiedzieć na pewno, lecz przypuszczam, że powody były podobne jak w przypadku szerzenia się pogłosek wśród Hindusów badanych przez Prasada i Sinha (zob. s. 133 - 134Ď) - a mianowicie dlatego, że pogłoski takie polepszały samopoczucie osób nimi zainteresowanych. Wyobraźmy sobie ową sytuację. Kent jest miastem konserwatywnym. Radykalna działalność niektórych studentów doprowadzała do wściekłości wielu jego mieszkańców. Niektórzy z nich mieli prawdopodobnie nadzieję, że studenci dostaną za swoje, ale śmierć była zapewne karą cięższą niż ta, na jaką - ich zdaniem - zasłużyli. W takich okolicznościach każda informacja, która przedstawiała ofiary w złym świetle, pomagała zredukować dysonans, implikując, iż w gruncie rzeczy lepiej się stało, że nie żyją. Ta gotowość do przyjęcia poglądu, że ofiary były osobami grzesznymi i zasłużyły na swój los, przejawiła się także w sposób bardziej bezpośredni: kilku członków Gwardii Narodowej stanu Ohio stwierdziło z przekonaniem, że ofiary zasłużyły na śmierć, pewna zaś nauczycielka szkoły średniej w Kent, z którą James Michener przeprowadzał wywiad, wyraziła jeszcze bardziej skrajny pogląd: „Każdy, kto na ulicach miasta takiego jak Kent pojawia się z długimi włosami, w brudnej odzieży lub boso, zasługuje na to, żeby go zastrzelono”, a nawet posunęła się do stwierdzenia, że te słowa odnoszą się także do jej własnych dzieci (29Ď). Odczuwa się pokusę, żeby takich ludzi uznać po prostu za pomylonych - nie powinniśmy jednak wydawać pochopnie tego typu sądów. Chociaż z pewnością jest prawdą, że nie wszyscy ludzie są tak skrajni jak owa nauczycielka, to jest również prawdą, że niemal na każdego można wpłynąć w tym samym kierunku. Dla zilustrowania tego stwierdzenia zapoznamy się z zachowaniem pewnego męża stanu - nazwijmy go A. W swych pamiętnikach A określa siebie jako człowieka krytycznego i sceptycznego, który z pewnością nie wierzy we wszystko, co mu mówią. Przytacza on kilka przykładów swego sceptycyzmu i braku skłonności do dawania wiary skandalicznym historiom o ludziach, stwierdzając, że pod tym względem różni się korzystnie od X, jednego z poprzednich szefów rządu. Jak się jednak przekonamy, A był dość łatwowierny, gdy odpowiadało to jego potrzebom. Wkrótce po śmierci X władzę w państwie usiłował przejąć F, i lecz A przekonał inne czołowe osobistości w państwie, że F jest człowiekiem niebezpiecznym. F został aresztowany, osadzony w więzieniu, a wreszcie stracony. Teoria dysonansu przewidywałaby, że ze względu na główną rolę, jaką w upadku F odegrał A, może on być skłonny wierzyć w negatywne informacje o F, niezależnie od tego, jak bardzo byłyby one absurdalne. Pozwólmy jednak, aby A opowiedział o tym własnymi słowami: „Gdy już było po wszystkim (F został aresztowany), N wziął mnie na bok i rzekł: „Posłuchaj, co ma do powiedzenia szef mojej ochrony osobistej. Człowiek ten podszedł do mnie i powiedział: Dowiedziałem się przed chwilą, że F jest aresztowany. Chcę poinformować pana, że zgwałcił on moją przybraną córkę, uczennicę Vii klasy. Mniej więcej rok temu zmarła jej babka i moja żona musiała pojechać do szpitala, zostawiając dziewczynkę samą w domu. Pewnego wieczoru dziewczynka wyszła kupić trochę chleba w pobliżu domu, w którym mieszkał F. Spotkała jakiegoś starszego mężczyznę, który przyglądał się jej natarczywie. Dziewczynka przestraszyła się. Ktoś wtedy nadszedł i zabrał ją do domu F, który zaprosił ją na kolację. Wypiła trochę, usnęła, a F zgwałcił ją” (...) Później dostarczono nam listę ponad stu dziewcząt i kobiet, które F zgwałcił. We wszystkich przypadkach stosował on tę samą metodę: zapraszał na kolację i częstował winem ze środkiem nasennym”. Wydaje się niemożliwe, aby ktokolwiek uwierzył, że F rzeczywiście zgwałcił ponad sto kobiet. A jednak A najwyraźniej uwierzył - być może dlatego, że miał silną potrzebę, by w to wierzyć. Te przykłady zdają się pasować do analizy opartej na teorii dysonansu, lecz nie stanowią rozstrzygającego dowodu. Na przykład istnieje możliwość, że członkowie Gwardii Narodowej w Kent, zanim jeszcze zaczęli strzelać do studentów, byli przekonani, iż studenci ci zasłużyli na śmierć; pan A być może uwierzyłby w te fantastyczne historie o F nawet przed spowodowaniem jego upadku. Być może A wcale nie wierzył w te historie, lecz tylko udawał, że w nie wierzy, a to w celu zdyskredytowania F. Aby upewnić się, że rozpatrywany tu proces naprawdę może mieć miejsce, psycholog społeczny musi odsunąć się (na pewien czas) od chaosu realnego świata i sprawdzić swoje przewidywania w lepiej kontrolowanym świecie laboratorium eksperymentalnego. W idealnym przypadku, jeśli chcemy mierzyć zmianę postaw pod wpływem dysonansu poznawczego, musimy wiedzieć, jakie były te postawy przed zdarzeniem wzbudzającym dysonans. Taką sytuację stworzyli w swym eksperymencie Keith Davis i Edward Jones (30Ď). Namawiali oni studentów, by zgłaszali się ochotniczo do pomocy w eksperymencie: udział każdego z badanych polegał na tym, że obserwował rozmowę przeprowadzaną z innym studentem, a następnie, na podstawie tej obserwacji, mówił temu studentowi, że uważa go za faceta płytkiego, nudnego i nie zasługującego na zaufanie. Głównym rezultatem, jaki uzyskano w tym eksperymencie, było stwierdzenie, że badanym, którzy zgłosili się ochotniczo do tego zadania, udało się przekonać siebie samych, iż nie lubią ofiary swego okrucieństwa. Krótko mówiąc, po wypowiedzeniu słów, które z pewnością uraziły ich rozmówcę, badani przekonywali samych siebie, że zasługiwał on na to - tj. uznawali go za mniej atrakcyjnego niż przed obrażeniem go. Podobny wynik przyniósł eksperyment Davida Glassa (31Ď). Mianowicie, gdy badanych, którzy uważali się za dobrych i porządnych ludzi, nakłoniono do zaaplikowania serii przykrych impulsów elektrycznych innym ludziom, to zaczęli oni negatywnie oceniać swe ofiary. Ciekawe, że wystąpiło to najwyraźniej u osób odznaczających się wysoką samooceną. Jeśli uważam się za łajdaka, to zadanie cierpienia innej osobie nie powoduje u mnie zbyt dużego dysonansu; zatem odczuwam mniejszą potrzebę przekonywania siebie, że osoba ta zasłużyła na swój los. Wynika stąd wniosek o zabarwieniu dość ironicznym: właśnie dlatego, że uważam się za porządnego człowieka, muszę, gdy zadam ci ból, przekonać siebie, że jesteś kanalią. Innymi słowy - ponieważ sympatyczni faceci, tacy jak ja, nie krzywdzą niewinnych ludzi, przeto musiałeś widocznie zasłużyć na wszelkie świństwa, jakie ci wyrządziłem. Istnieją pewne okoliczności, które ograniczają ogólność tego zjawiska. O jednej z nich wspomnieliśmy powyżej: mianowicie, ludzie o niskiej samoocenie w mniejszym stopniu odczuwają potrzebę przypisywania negatywnych cech swym ofiarom. Innym czynnikiem ograniczającym zakres występowania tego zjawiska jest zdolność ofiary do odwzajemnienia się. Jeśli ofiara może i będzie chciała odwzajemnić się tym samym w przyszłości, to wówczas krzywdziciel czuje, że rachunki zostaną wyrównane i nie potrzebuje wobec tego uzasadniać swego czynu nikczemnością ofiary. W pomysłowym eksperymencie Ellen Berscheid i jej współpracowników (32Ď) studenci pewnej wyższej uczelni zgłaszali się ochotniczo do udziału w badaniach, w których każdy z nich miał aplikować bolesne impulsy elektryczne innemu studentowi; zgodnie z oczekiwaniami, każdy z badanych skłonny był potem oczerniać swą ofiarę. Jednakże połowie studentów powiedziano, że nastąpi zmiana - że rażeni przez nich prądem koledzy będą mieli sposobność im z kolei aplikować bolesne impulsy. Ci badani, u których wytworzono przekonanie, że ich ofiary będą mogły odwzajemnić się tym samym, nie oczerniali tych osób. Krótko mówiąc, ponieważ ofiary mogły wziąć odwet, dysonans został zredukowany. Krzywdziciele nie musieli oczerniać swych ofiar, aby przekonać siebie samych, że zasłużyły one na to, co je spotkało. Wyniki te sugerują, że w czasie wojny żołnierze mogą mieć większą potrzebę deprecjonowania ofiar spośród ludności cywilnej (ponieważ nie mogą one wziąć odwetu) niż spośród wojskowych. Podczas rozprawy przed sądem wojskowym, przed którym porucznik Calley odpowiadał za swój udział w masakrze niewinnej ludności cywilnej w My Lai, jego psychiatra podał, że Calley uważał Wietnamczyków za coś gorszego od ludzi. Być może badania omówione w tym podrozdziale okażą się pomocne w zrozumieniu tego zjawiska. Psychologowie społeczni stwierdzili, że ludzie, którzy dokonują aktów okrucieństwa, nie wychodzą z tego nieskażeni. Nie wiem na pewno, w jaki sposób porucznik Calley (i tysiące innych) doszedł do tego, że zaczął uważać Wietnamczyków za podludzi, lecz wydaje się rozsądne przypuszczenie, że gdy angażujemy się w wojnę, w której w wyniku naszych działań ponosi śmierć bardzo wielu niewinnych ludzi, wtedy możemy starać się zdeprecjonować ofiary, aby usprawiedliwić nasz współudział w tej wojnie. Możemy sobie z nich pokpiwać, nazywać ich „gnojkami”, odczłowieczać ich; lecz gdy udało się nam tego dokonać, strzeżmy się - ponieważ łatwiej nam teraz ranić i zabijać „podludzi” niż ranić i zabijać takich samych ludzi jak my. Tak więc redukowanie dysonansu w taki sposób ma straszne następstwa - zwiększa mianowicie prawdopodobieństwo, że będziemy gotowi popełniać coraz większe okrucieństwa. Temat ten omówimy dokładniej w następnym rozdziale. Obecnie chciałbym nieco rozwinąć pewne zagadnienie, które poruszyłem w rozdziale 1Ď: to, że w ostatecznym rozrachunku każdy jest odpowiedzialny za swe własne czyny. Nie każdy zachowywał się tak jak porucznik Calley, lecz wielu postępowało podobnie. Zanim więc określimy ich zachowanie jako po prostu dziwne, szalone czy nikczemne, mądrze byłoby przeanalizować sytuację, która uruchamia mechanizm prowadzący do tego typu zachowań. Wówczas zrozumiemy może, jak straszną cenę płacimy za to, że zezwalamy na istnienie pewnych warunków. Być może w końcu potrafimy zrobić coś dla wyeliminowania tych warunków. Teoria dysonansu rzuca nieco światła na wspomniany mechanizm. Oczywiście, sytuacje tego rodzaju występują nie tylko w czasie wojny. Ludzie popełniają wiele aktów przemocy wobec niewinnych ofiar, co skłania ich do szukania uzasadnienia tego postępowania, a to z kolei może prowadzić do nowych gwałtów. Wyobraź sobie, że żyjesz w społeczeństwie, które traktuje niesprawiedliwie grupy mniejszościowe, np. Murzynów i Meksykanów. Aby przykład nasz był jeszcze bardziej fantastyczny i nierealny, przypuśćmy, że biali nie pozwalają dzieciom murzyńskim i meksykańskim uczęszczać do pierwszorzędnych szkół publicznych, ustępując im jedynie drugorzędne szkoły o niskim prestiżu. W rezultacie, po kilku latach nauki szkolnej przeciętne dziecko murzyńskie czy meksykańskie ma mniej wiadomości i mniejszą motywację do nauki niż przeciętne białe dziecko, o czym świadczą gorsze na ogół wyniki w testach wiadomości i umiejętności. Taka sytuacja daje miejscowym przywódcom doskonałą sposobność do usprawiedliwienia stosowanej przez nich dyskryminacji, a więc do zredukowania dysonansu. „Sami widzicie - mogliby oni powiedzieć - kolorowi są głupi (ponieważ uzyskują słabe wyniki w testach osiągnięć); zobaczcie, jak mądrzy byliśmy wtedy, gdy postanowiliśmy nie marnować naszych środków finansowych na próby zmierzające do zapewnienia im oświaty na wyższym poziomie. Oni są niewyuczalni”. To właśnie zjawisko socjologowie nazywają „samospełniającym się proroctwem”. Dostarcza ono doskonałego usprawiedliwienia dla okrucieństwa i pogardy. Takim usprawiedliwieniem jest też przypisywanie Murzynom i Meksykanom niższości moralnej. Zamykamy tych ludzi w zatłoczonych gettach; stwarzamy taką sytuację, że kolor skóry człowieka prawie nieuchronnie rozpętuje siły nie dopuszczające go do korzystania z możliwości rozwoju i sukcesu, jakie istnieją dla białych Amerykanów. Na magicznym ekranie telewizora widzi on odnoszących sukcesy i żyjących w luksusie szanownych przedstawicieli klasy średniej. Uświadamia sobie boleśnie te niedostępne dla niego możliwości, wygody i luksusy. Jeśli frustracja popchnie go na drogę przemocy lub jeśli rozpacz skłoni go do zażywania narkotyków, to wówczas jego białemu bratu łatwo jest pozostawać w błogim samozadowoleniu, potrząsać sceptycznie głową i przypisywać to zachowanie jakiemuś upośledzeniu moralnemu. Jak wskazują Edward Jones i Richard Nisbett (33Ď), jeśli spotyka nas jakieś niepowodzenie, skłonni jesteśmy winę za nie przypisywać czemuś w otoczeniu; gdy jednak widzimy, że takie samo niepowodzenie spotyka inną osobę, to wówczas skłonni jesteśmy przypisywać winę czemuś, co tkwi w jej osobowości. Psychologiczne następstwaŃ nieuchronności zdarzeń George Bernard Shaw cierpiał z powodu alkoholizmu swego ojca, lecz starał się tym nie przejmować. Kiedyś napisał: „Jeśli nie możesz się pozbyć rodzinnego upiora, możesz jeszcze kazać mu tańczyć” (34Ď). W pewnym sensie teoria dysonansu opisuje, w jaki sposób ludzie zmuszają do tańca swoje upiory - jak próbują pogodzić się z nieprzyjemnymi faktami. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, które są zarówno przykre, jak i nieuchronne. Ludziom pozostaje wtedy jedynie poznawcze minimalizowanie przykrości związanych z daną sytuacją. W pewnym eksperymencie Jack Brehm (35Ď) nakłaniał dzieci, aby podejmowały się ochotniczo zjedzenia jarzyny, którą poprzednio określiły jako bardzo nie lubianą. Gdy badani zjedli już tę jarzynę, eksperymentator mówił połowie dzieci, że mogą spodziewać się, iż w przyszłości będą jadły znacznie więcej tej jarzyny; pozostałe dzieci nie otrzymały tej informacji. Dzieciom, które uwierzyły, że jedzenie tej jarzyny jest w przyszłości nieuniknione, udało się przekonać siebie, iż owa jarzyna nie jest tak bardzo niesmaczna. Krótko mówiąc, element poznawczy: „nie lubię tej jarzyny” pozostaje w dysonansie z elementem poznawczym: „w przyszłości będę jadł tę jarzynę”. W celu zredukowania dysonansu dzieci dochodziły do przekonania, że w rzeczywistości jarzyna nie jest tak zła, jak myślały poprzednio. John Darley i Ellen Berscheid (36Ď) wykazali, że zjawisko to zachodzi nie tylko w odniesieniu do jarzyn, lecz także w stosunku do ludzi. W prowadzonym przez tych autorów eksperymencie studentki wyższej uczelni zgłaszały się ochotniczo do udziału w serii spotkań, na których każda miała omawiać swoje zachowanie seksualne i uznawane przez siebie w tym zakresie normy z inną, nie znaną sobie studentką. Przed rozpoczęciem tych spotkań dyskusyjnych każdej z dziewcząt dawano dwa foldery. Każdy z folderów zawierał opis osobowości młodej kobiety, która rzekomo zgłosiła się do udziału w tym samym eksperymencie, przy czym opisy te stanowiły mieszaninę cech przyjemnych i nieprzyjemnych. Połowie dziewcząt powiedziano, że będą spotykać się ze studentką opisaną w folderze A, pozostałe zaś dziewczęta poinformowano że będą spotykać się ze studentką opisaną w folderze B. Osoby badane poproszono, aby przed spotkaniem z owymi studentkami oceniły każdą z nich na podstawie przeczytanych opisów osobowości. Te badane, które uważały za rzecz nieuchronną, że będą dzielić swe intymne sekrety z młodą kobietą opisaną w folderze A, uznały ją za osobę znacznie bardziej atrakcyjną od opisanej w folderze B; natomiast te studentki które sądziły, iż będą musiały dyskutować z młodą kobietą opisaną w folderze B, również uznały ją za znacznie bardziej atrakcyjną od A. Podobnie jak w przypadku jarzyn, nieuchronność skłania do większej przychylności. Świadomość, że nieuchronnie trzeba będzie spędzać czas z inną osobą, wzmaga pozytywne cechy tej osoby - lub przynajmniej osłabia jej cechy negatywne. Krótko mówiąc, ludzie skłonni są przedstawiać sobie w jak najlepszym świetle to, co ich zdaniem musi się wydarzyć. Doniosłe znaczenieŃ samooceny W całym tym rozdziale mogliśmy się przekonać, że zaangażowanie się danej osoby w określony kierunek działania może utrwalić lub zmienić jej postawy, zniekształcić spostrzeganie i zadecydować o tym, jakiego rodzaju informacji będzie ona poszukiwać. Ponadto przekonaliśmy się, że człowiek może zaangażować się w daną sytuację na wiele różnych sposobów - podejmując decyzję, pracując ciężko dla osiągnięcia pewnego celu, żywiąc przekonanie, że coś jest nieuniknione, podejmując działanie mające poważne konsekwencje (takie jak skrzywdzenie kogoś) itd. Jak wspomnieliśmy poprzednio, najgłębsze zaangażowanie występuje w tych sytuacjach, w których wchodzi w grę samoocena danej osoby. Tak więc, jeśli wykonuję jakieś okrutne lub głupie działanie, zagraża to mojej samoocenie, ponieważ przywodzi mi na myśl, że może jestem osobą okrutną lub głupią. W setkach eksperymentów inspirowanych przez teorię dysonansu poznawczego najwyraźniejsze rezultaty uzyskiwano w tych sytuacjach, w których wchodziła w grę samoocena osoby badanej. Ponadto, jak można było oczekiwać, osoby o najwyższej samoocenie silniej odczuwały dysonans, gdy zachowywały się w sposób głupi lub okrutny. Co się dzieje, gdy ktoś ma niską samoocenę? Teoretycznie, jeśli człowiek ten popełnił jakiś czyn głupi lub niemoralny, to nie powinien odczuwać silnego dysonansu. Jego element poznawczy: „popełniłem czyn niemoralny” jest w zgodzie z elementem poznawczym; „jestem podły”. Krótko mówiąc, osoba uważająca siebie za podłą spodziewa się, że będzie postępować w sposób podły. Można ująć to jeszcze inaczej: dla osoby o niskiej samoocenie popełnienie jakiegoś niemoralnego czynu nie będzie czymś strasznie trudnym, ponieważ nie pozostaje w dysonansie z jej pojęciem o sobie. Jeżeli natomiast ktoś ma wysoką samoocenę, to jest bardziej prawdopodobne, że oprze się pokusie popełnienia niemoralnego czynu, ponieważ niemoralne zachowanie się wytworzyłoby u niej silny dysonans. Twierdzenie to sprawdziłem we współpracy z Davidem Mettee (37Ď). Przewidywaliśmy, że jednostki mające niskie o sobie wyobrażenie częściej będą oszukiwać (jeśli będą miały sposobność) niż osoby odznaczające się wysoką samooceną. Należy podkreślić, że nie przewidywaliśmy tak prostej zależności, iż ludzie uważający siebie za nieuczciwych będą bardziej oszukiwać niż ludzie uważający siebie za uczciwych. Nasze przewidywanie było nieco śmielsze; opierało się ono na założeniu, że jeśli normalnemu człowiekowi zdarzyło się coś, co w danej chwili stanowi cios dla jego samooceny (np. porzuciła go dziewczyna lub oblał egzamin) i wskutek tego czuje się kimś marnym i bezwartościowym, to będzie on wówczas bardziej skłonny oszukiwać przy kartach, kopać swego psa, nosić skarpetki nie od pary i w ogóle robić różne rzeczy zgodne z posiadaniem niskiej samooceny. Poczucie, że jest się człowiekiem nikczemnym, będzie skłaniać ludzi do popełniania nikczemnych czynów. W naszym eksperymencie modyfikowaliśmy (chwilowo) samoocenę studentów, podając im fałszywe informacje o ich osobowości. Po wypełnieniu testu osobowości jedna trzecia studentów otrzymywała pozytywne informacje o sobie; mianowicie mówiono im, że wyniki testu wskazują, iż są oni ludźmi dojrzałymi, interesującymi, głębokimi itd. Jednej trzeciej studentów dostarczano negatywnych informacji, mówiąc im, że test wykazał, iż są oni stosunkowo niedojrzali, nieinteresujący, raczej powierzchowni itp. Pozostałej jednej trzeciej studentów nie podawano żadnej informacji o wynikach testu. Bezpośrednio potem ci sami studenci mieli zaplanowane uczestnictwo w eksperymencie przeprowadzanym przez innego psychologa i nie mającym pozornie żadnego związku ze wspomnianym inwentarzem osobowości. W ramach tego eksperymentu każdy z badanych brał udział w grze w karty przeciw któremuś ze swych kolegów. Była to gra hazardowa, w której studentom pozwolono stawiać pieniądze i powiedziano im, że będą mogli zatrzymać dla siebie wygraną. W trakcie gry badanym dawana parę okazji do popełnienia oszustwa, i to w sytuacji, w której wykrycie go wydawało się niemożliwe. Sytuacja została zaaranżowana w ten sposób, że jeśli student zdecydował się nie oszukiwać, to z pewnością poniósłby stratę, jeśli natomiast zdecydował się popełnić oszustwo, to mógł być pewien wygrania znacznej sumy pieniędzy. Rezultaty badania pokazały wyraźnie, że ci studenci, którzy poprzednio otrzymali informacje mające na celu obniżenie ich samooceny, oszukiwali o wiele częściej niż ci, którzy otrzymali informację podnoszącą ich samoocenę. Grupa kontrolna - a więc ci, którzy nie otrzymali żadnych informacji - zajęła miejsce dokładnie pośrodku. Wyniki te sugerują, że warto, aby rodzice i nauczyciele zwrócili baczną uwagę na doniosłe konsekwencje swego postępowania, mającego wpływ na samoocenę ich dzieci i uczniów. Szczególnie, jeśli jest prawdą, że niska samoocena może być ważnym źródłem zachowań o charakterze przestępczym czy okrutnym, to powinniśmy zrobić wszystko, co tylko możliwe, aby każdy nauczył się szanować i lubić samego siebie. FizjologiczneŃ i motywacyjneŃ skutki dysonansu Jak daleko sięgają skutki dysonansu? W ostatnich latach badacze wykazali, że nie ograniczają się one do postaw; dysonans może modyfikować nasz sposób odczuwania podstawowych popędów fizjologicznych. W pewnych ściśle określonych warunkach redukcja dysonansu może spowodować, że ludzie głodni będą w mniejszym stopniu odczuwali głód, a spragnieni - pragnienie, ludzie zaś otrzymujący silne impulsy elektryczne będą odczuwać mniejszy ból. Odbywa się to w sposób następujący: jeśli skłoni się kogoś, aby zaangażował się w sytuację, w której przez długi czas będzie pozbawiony pożywienia lub wody lub będzie otrzymywał impulsy elektryczne, a jednocześnie będzie on miał niewielkie uzasadnienie sytuacyjne dla takiego postępowania, to człowiek ten będzie odczuwać dysonans. Elementy poznawcze dotyczące odczuwanych paroksyzmów głodu, spieczonego gardła lub w bólu spowodowanego impulsem elektrycznym pozostają w dysonansie z innym elementem poznawczym, a mianowicie ze świadomością, że ów człowiek zgadzał się na ochotnika znosić te doznania, niewiele otrzymując w zamian. W celu zredukowania tego dysonansu człowiek ten przekonuJe sam siebie, że jego głód nie jest aż tak silny ani pragnienie do tego stopnia dokuczliwe lub że ból nie jest aż tak wielki. Nie powinno to nas dziwić. Chociaż głód, pragnienie i ból mają podłoże fizjologiczne, to jednak jest dobrze udokumentowanym faktem, iż każdy z tych popędów zawiera silny komponent psychologiczny. Na przykład sugestia, medytacja, hipnoza, pigułki placebo, umiejętne postępowanie doświadczonego lekarza z chorym lub jakaś kombinacja tych środków pozwalają złagodzić odczuwany ból. Eksperymentalna psychologia społeczna wykazała, że w warunkach wzbudzenia silnego dysonansu zwykli ludzie, nie posiadający żadnych specjalnych umiejętności z zakresu hipnozy czy medytacji, mogą osiągnąć te same rezultaty w odniesieniu do samych siebie. Tak np. Philip Zimbardo i jego współpracownicy (38Ď) aplikowali wielu badanym osobom silne impulsy elektryczne. Połowa tych ludzi znajdowała się w sytuacji powodującej silny dysonans - nakłoniono ich, aby zgłosili się na ochotnika do tych doświadczeń, a jednocześnie zapewniono im bardzo małe uzasadnienie zewnętrzne. Druga połowa badanych znajdowała się w sytuacji słabego dysonansu - tzn. nie mieli innego wyboru, a ponadto zapewniono im mocne uzasadnienie zewnętrzne. Wyniki wykazały, że w sytuacji wywołującej silny dysonans ludzie skłonni byli podawać, iż odczuwają słabszy ból, niż podawały osoby znajdujące się w sytuacji, która powodowała słaby dysonans. Co więc¦j, zjawisko to nie ograniczało się do subiektywnych sprawozdań osób badanych: istnieją dane wskazujące, że fizjologiczna reakcja na ból (mierzona za pośrednictwem reakcji skórno-galwanicznej) była nieco słabsza w sytuacji związanej z silnym dysonansem. Ponadto w tych warunkach ból mniej przeszkadzał badanym w wykonywaniu zadań. Tak więc nie tylko określali oni swój ból jaka słabszy, lecz również słabiej wpływał on na ich zachowanie. Podobne wyniki uzyskano w przypadku głodu i pragnienia. Jack Brehm (39Ď) opisał szereg eksperymentów, w których przez długi czas pozbawiano ludzi pokarmu lub wody. Osoby te, oprócz głodu lub pragnienia, odczuwały ponadto silny lub słaby dysonans z podobnych przyczyn, jak badani w eksperymentach Zimbarda. Mianowicie, niektórzy badani mieli małe uzasadnienie sytuacyjne dla znoszenia głodu lub pragnienia, podczas gdy u innych uzasadnienie to było znacznie większe. W sytuacji silnego dysonansu najlepszym dostępnym dla badanych sposobem zredukowania go było minimalizowanie odczuwanego głodu czy pragnienia. Opisując oddzielne eksperymenty nad głodem i pragnieniem, Brehm podaje, że z wypowiedzi badanych wynikało, iż w sytuacji powodującej silny dysonans byli oni mniej głodni (lub spragnieni) niż w sytuacji słabego dysonansu, chociaż w obu grupach czas przebywania bez pokarmu (lub wody) był taki sam. Również i tutaj nie były to jedynie wypowiedzi werbalne - gdy po eksperymencie pozwolono wszystkim badanym jeść (lub pić) do woli, badani z grupy silnego dysonansu rzeczywiście zjedli mniej pokarmu (lub wypili mniej wody) niż badani z grupy słabego dysonansu. Ocena teoriiŃ dysonansu poznawczego Jest oczywiste, że teoria dysonansu poznawczego okazała się teorią bardzo użyteczną. Istotnie, w ciągu kilkunastu lat swego istnienia inspirowała ona znacznie więcej badań i przyczyniła się bardziej do poznania zachowania społecznego ludzi niż jakakolwiek inna teoria psychologiczna. Jednocześnie trzeba stwierdzić, że z formalnego punktu widzenia brak jej tej elegancji, jaka zwykle cechuje ścisłe sformułowania naukowe. Główna słabość tej teorii wynika z faktu, że jej zastosowania nie ograniczają się do sytuacji, gdzie niezgodność ma charakter wyłącznie logiczny. Niezgodności, które wytwarzają dysonans, są raczej niezgodnościami psychologicznymi. Ale ten właśnie fakt czyni tę teorię tak inspirującą. Niestety, sprawia on także, że nie jest ona ścisła w sposób doskonały. Byłoby stosunkowo łatwo określić ściśle dziedzinę tej teorii, gdyby jej przewidywania były ograniczone do przypadków niezgodności logicznej, istnieją bowiem ścisłe reguły pozwalające ustalić, czy określony wniosek wynika z danych przesłanek zgodnie z założeniami logiki formalnej. Weźmy jako przykład słynny sylogizm: Wszyscy ludzie są śmiertelni. Sokrates jest człowiekiem. A zatem Sokrates jest śmiertelny. Gdyby ktoś był przekonany, że Sokrates nie jest śmiertelny, akceptując jednocześnie pierwsze dwie przesłanki, to wystąpiłby niewątpliwy przypadek dysonansu. Dla kontrastu weźmy typową sytuację dysonansu: Jestem przekonany, że palenie papierosów powoduje raka. Palę papierosy. Element poznawczy: „palę papierosy” z punktu widzenia logiki formalnej nie pozostaje w niezgodzie z elementem poznawczym: „palenie papierosów powoduje raka”. Elementy te są niezgodne na gruncie psychologicznym; znaczy to, że implikacje tych dwóch twierdzeń są ze sobą w dysonansie, ponieważ wiemy, że większość ludzi wcale nie chce umierać. Niekiedy jednak trudno być pewnym, co będzie psychologicznie niezgodne dla danej osoby. Na przykład przypuśćmy, że żywisz wielki podziw dla Franklina Delano Roosevelta. Tymczasem dowiadujesz się, że przez cały czas trwania swego małżeństwa F. D. Roosevelt utrzymywał potajemny romans. Czy to spowoduje u ciebie dysonans? Trudno powiedzieć. Jeśli przypisujemy duże znaczenie wierności małżeńskiej, a ponadto jesteś przekonany, że wielcy ludzie nie powinni naruszać tej normy, to istotnie będziesz odczuwać pewien dysonans. Dla zredukawania go albo zmienisz swoją postawę wobec Roosevelta, albo złagodzisz swoją postawę wobec niewierności małżeńskiej. Ponieważ jednak wielu ludzi prawdopodobnie nie uznaje jednocześnie obu tych wartości, nie będą oni odczuwać dysonansu. Ponadto, co najważniejsze, natężenie dysonansu z pewnością będzie małe w porównaniu z tym, jakie wystąpiłoby, gdybyś ty sam naruszył owe wartości - jak w przypadku. dzieci, które w eksperymencie Judsona Millsa oszukały w teście. W tym tkwi właśnie istota rzeczy: Jak wspomniałem uprzednio, przewidywania teorii dysonansu są najwyraźniejsze i najbardziej zdecydowane w tych sytuacjach, w których dysonans jest wynikiem zachowania danej osoby niezgodnego z jej pojęciem o sobie. Gdy uważasz się za człowieka inteligentnego, a zrobisz coś głupiego lub gdy uważasz się za osobę moralną, a postąpisz niemoralnie, albo też gdy uważasz się za uprzejmego, a zachowasz się nieuprzejmie - są to sytuacje, w odniesieniu do których teoria dysonansu formułuje swe najbardziej zdecydowane i jednoznaczne twierdzenia, a zarazem są to sytuacje, na które kładliśmy główny nacisk w tym rozdziale. Sam brak dysonansuŃ nie wystarcza człowiekowi W początkowej części tego rozdziału stwierdziłem, że ludzie są zdolni zarówno do zachowań redukujących dysonans, jak i do zachowań racjonalnych i przystosowawczych. Wróćmy teraz do tego zagadnienia. Jeśli ktoś przez cały czas chroni swoje ego, to nigdy się nie rozwinie. Aby się rozwijać, musimy uczyć się na własnych błędach. Jeśli jednak człowiek jest pochłonięty redukowaniem dysonansu, to nie przyzna się do swych błędów. Zamiast tego skłonny jest je lekceważyć lub co gorsza - zaczyna je uważać za zalety. Autobiograficzne wspomnienia poprzednich prezydentów Stanów Zjednoczonych pełne są tego rodzaju stwierdzeń, służących usprawiedliwianiu samego siebie - stwierdzeń, które najlepiej można zreasumować następująco: „Gdybym musiał zrobić to wszystko jeszcze raz, nie zmieniłbym niczego”. Z drugiej strony, ludzie rozwijają się, a więc często uczą się na swoich błędach. Jak? W jakich warunkach? Byłoby z korzyścią dla każdego z nas umieć powiedzieć sobie: „W porządku, tu zawiodłem. Czego mógłbym nauczyć się z tego doświadczenia, abym nie znalazł się znowu w podobnej sytuacji?” Można to osiągnąć kilkoma sposobami: 1Ď) przez poznanie własnych mechanizmów obronnych i tendencji do redukowania dysonansu; 2Ď) przez uświadomienie sobie, że popełnienie głupiego czy niemoralnego czynu nie musi wcale oznaczać, iż bezpowrotnie jesteśmy ludźmi głupimi czy niemoralnymi; 3Ď) przez osiągnięcie dostatecznej siły ego, aby móc tolerować własne błędy; 4Ď) przez zwiększenie swojej zdolności do zrozumienia korzyści, jakie daje przyznanie się do błędu. Oczywiście, znacznie jest łatwiej wyliczyć te sposoby, niż je realizować. W jaki sposób człowiek zapoznaje się z własnymi mechanizmami obronnymi i tendencjami do redukowania dysonansu? W jaki sposób możemy uświadomić sobie, że inteligentni, moralni ludzie, tacy jak my, mogą niekiedy popełnić czyn głupi lub niemoralny? Nie wystarczy wiedzieć to powierzchownie; aby umieć spożytkować tę wiedzę, człowiek zwykle potrzebuje doświadczenia i praktyki w posługiwaniu się nią. W rozdziale 8 omówimy pewną sytuację, która zachęca do tego rodzaju praktyki (Autor posługuje się koncepcją dysonansu poznawczego dla wyjaśnienia mechanizmu różnych form zachowania społecznego i antyspołecznego (oszukiwanie, kradzież, brutalność i agresja). Istnieje szereg alternatywnych koncepcji psychologicznych mówiących o warunkach sytuacyjnych i przesłankach osobowościowych determinujących występowanie zachowania społecznego i antyspołecznego (przyp. red. nauk.)). Agresja u człowieka (Na mój sposób myślenia o psychologii agresji wpłynęły i wzbogaciły go liczne przypadkowe rozmowy, jakie toczyłem z dr. Leonardem Berkowitzem z Uniwersytetu Wistonsin w okresie, gdy byliśmy kolegami w Ośrodku Badawczym Nauk Behawioralnych (Center for Advanced Study in the Behaviaral Sciences). Miło mi wyrazić tu swoją wdzięczność wobec dr. Berkowitza.) Przed kilku laty oglądałem w telewizji serwis informacyjny, w którym Walter Cronkite mówił o obrzuceniu napalmem przez samoloty amerykańskie pewnej wsi w Wietnamie Południowym, domniemanej twierdzy Vietcongu. Mój najstarszy syn, który miał wówczas ok. 10 lat, zapytał żywo: „Tato, a co to jest napalm?” „Ach - odpowiedziałem niedbale - o ile wiem, to jest środek chemiczny, który pali się, przywierając do podłoża; jeśli więc dostanie się na skórę człowieka, to nie można go usunąć i płonący napalm powoduje bardzo niebezpieczne oparzenia”. Po czym nadal oglądałem dziennik telewizyjny. Po kilku minutach spojrzałem przypadkowo na syna i zobaczyłem, że łzy spływają mu po twarzy. Patrząc na chłopca odczułem przestrach i wzburzenie, gdyż uprzytomniłem sobie, co się ze mną stało. Czy do tego stopnia uległem znieczuleniu, że na takie pytanie mogłem odpowiedzieć w sposób tak beznamiętny i rzeczowy - jak gdyby syn zapytał mnie, z czego zrobiona jest piłka do baseballu lub jakie są funkcje liścia? Czy aż tak przywykłem do ludzkiej brutalności? Żyjemy w epoce okropności nie do opisania - wystarczy wymienić Biafrę, Pakistan Wschodni, My Lai. Oczywiście, wydarzenia tego rodzaju nie są charakterystyczne wyłącznie dla lat sześćdziesiątych bieżącego stulecia. Pewnego razu przyjaciel pokazał mi bardzo cienką książeczkę, liczącą tylko 10 czy 15 stron - była to skondensowana historia świata. Książeczka ta zawierała chronologiczne zestawienie ważnych wydarzeń zapisanych w historii. Jak myślicie, co w niej było? Oczywiście, jedna wojna po drugiej, przerywane co jakiś czas kilkoma innymi wydarzeniami, takimi jak narodziny Jezusa czy wynalezienie prasy drukarskiej. Jakiego rodzaju istotą jest człowiek, jeśli najważniejszymi wydarzeniami w jego krótkiej historii są sytuacje, w których ludzie zabijają się masowo nawzajem? Człowiek jest istotą agresywną. Z wyjątkiem niektórych gryzoni, żaden inny kręgowiec nie zabija z taką konsekwencją i upodobaniem osobników własnego gatunku. Psychologię społeczną zdefiniowaliśmy jako naukę o wpływie społecznym - tj. o oddziaływaniu jednej osoby (lub grupy) na inne. Najskrajniejszą formę agresji (fizyczne zniszczenie) można uznać za ostatni stopień oddziaływania społecznego. Czy agresja jest częścią natury człowieka? Czy można ją przekształcać? Jakie czynniki społeczne i sytuacyjne wzmagają, a jakie zmniejszają agresję? Definicja agresji Trudno byłoby podać prostą definicję „agresji”, ponieważ w potocznym słownictwie termin ten jest używany w wielu różnych znaczeniach. Niewątpliwie, Dusiciel z Bostonu, którego hobby polegało na duszeniu kobiet w ich własnych mieszkaniach, dokonywał aktów agresji. Ale przecież piłkarza ostro nacierającego na swego przeciwnika również uważa się za agresywnego. Agresywnym nazywa się też tenisistę, który często atakuje przy siatce. Podobnie określa się też energicznego agenta ubezpieczeniowego, który skutecznie nakłania klientów do kupna polisy. Za agresywne uważa się zarówno to dziecko, które zapalczywie broni swej własności przed zakusami rówieśników, jak i dziecko, które usilnie stara się sprać swego braciszka. Weźmy teraz pod uwagę przypadki bardziej subtelne. Jeśli zaniedbywana żona dąsa się w kącie podczas przyjęcia, można to uznać za akt „biernej agresji”. Również dziecko, które moczy się we śnie, porzucony przez dziewczynę chłopak, który grozi samobójstwem, czy też uczeń, który z uporem stara się rozwiązać trudne zadanie matematyczne - wszyscy oni mogą być wymieniani jako przykłady skłonności agresywnych. A jak nazwać akty przymusu dokonywane przez państwo w dążeniu do zachowania prawa i porządku? Albo bardziej pośrednie formy agresji, za pomocą których ludzie należący do pewnej rasy czy też wyznający pewną religię upokarzają i poniżają ludzi innej rasy czy też wyznawców innych religii? Jeśli wszystkie te zachowania mamy określać pojemnym terminem „agresja”, to sytuacja jest istotnie zagmatwana. Aby lepiej zrozumieć zjawisko agresji, musimy wydobyć się z tego grzęzawiska i oddzielić „asertywne” (To znaczy związane z energią i uporem (przyp. tłum.)) aspekty popularnej definicji agresji od aspektów destruktywnych. Można więc dokonać rozróżnienia między zachowaniem, które przynosi szkodę innym, a zachowaniem, które innym ludziom nie szkodzi. Rozróżnienie to ma doniosłe skutki. Zgodnie z nim, energicznego sprzedawcę czy ucznia zajadle atakującego problem matematyczny nie powinniśmy uważać za agresywnych; uznalibyśmy natomiast za agresywne zachowanie Dusiciela z Bostonu, dziecka tłukącego brata, chłopca grożącego samabójstwem, a nawet dąsającej się żony. Rozróżnienie to nie jest jednak zupełnie zadowalające, ponieważ uwzględniając jedynie wyniki, ignoruje intencje osoby popełniającej dany czyn, a jest to przecież zasadniczy aspekt definicji agresji. Akt agresji zdefiniowałbym jako zachowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości. Tak więc, zgodnie z tą definicją, piłkarz nie dokonuje aktu agresji, jeśli ma na celu po prostu jak najskuteczniejsze powstrzymanie przeciwnika - natomiast zachowuje się agresywnie, jeśli jego celem jest wyrządzenie krzywdy lub sprawienie bólu przeciwnikowi, niezależnie od tego, czy mu się to uda, czy też nie. Dla ilustracji przypuśćmy, że 3-letnie dziecko daje w gniewie klapsa swemu ojcu. Klaps ten może być całkowicie nieefektywny i może nawet pobudzić ojca do śmiechu. Niemniej jednak jest to akt agresywny. To samo dziecko może, zupełnie bez złych zamiarów, uderzyć ojca łokciem w oko, sprawiając mu dotkliwy ból i powodując poważną kontuzję. Czynu tego nie uznalibyśmy za akt agresji, ponieważ jego przykre następstwa były niezamierzone. Mogłoby być użyteczne dokonanie pewnego dodatkowego rozróżnienia w obrębie kategorii agresji zamierzonej, a mianowicie rozróżnienia między agresją stanowiącą cel sam w sobie a agresją instrumentalną, służącą do osiągnięcia jakiegoś innego celu. Tak więc futbolista może umyślnie spowodować kontuzję obrońcy przeciwnej drużyny, aby wyeliminować go z gry i w ten sposób zwiększyć szanse zwycięstwa własnego zespołu. Byłaby to agresja instrumentalna. Z drugiej strony, mógłby on popełnić ten czyn w ostatnich minutach ostatniego meczu w danym sezonie, po to, aby „odpłacić” owemu obrońcy za jakąś rzeczywistą czy urojoną zniewagę lub upokorzenie; w tym przypadku akt agresji byłby celem samym w sobie. Podobnie, rzucenie bomby na fabrykę łożysk kulkowych w Monachium w czasie Ii Wojny Światowej można uznać za akt agresji instrumentalnej, podczas gdy strzelanie do bezbronnych kobiet i dzieci można uważać za akt agresji jako celu samego w sobie. Rewolwerowiec zwany „cynglem”, który pracując dla mafii zabija wskazaną mu ofiarę, prawdopodobnie zachowuje się instrumentalnie; dla tzw. wampirów mordowanie nie jest zapewne zachowaniem instrumentalnym, lecz celem samym w sobie (Wprowadzenie do psychologicznej definicji pojęcia „agresja” intencji (chęć wyrządzenia szkody lub przykrości) także nie wystarcza do jednoznacznego odróżnienia, co jest, a co nie jest agresywnością u ludzi. Przede wszystkim wynika to stąd, że bardzo trudno jest ustalić, czy i w jakim stopniu konkretna czynność miała „intencjonalny” charakter. Agresję w psychologii, oprócz wskazania efektów (następstw) i źródeł (typ motywacji), określa się stosując kryteria wynikające z norm społecznych. Ze względu na wieloznaczność terminu i różnorodność związanych z nim skojarzeń, niektórzy psychologowie społeczni posługują się wyrażeniami: „stosowanie przemocy w ustosunkowaniach interpersonalnych”, jako inną nazwą dla agresji (przyp. red. nauk.)). Czy agresywność ma charakter instynktowny? Wśród psychologów, fizjologów, etologów i filozofów brak zgody co do tego, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, czy też zachowanie takie musi być wyuczone. Nie jest to spór nowy - toczy się on od stuleci. Na przykład, wprowadzone przez Jana Jakuba Rousseau (w pracy opublikowanej po raz pierwszy w r. 1362Ď) pojęcie „szlachetnego dzikusa” (1Ď) sugeruje, że człowiek w swym naturalnym stanie jest istotą łagodną, szczęśliwą i dobrą i że to właśnie społeczeństwo przez swe restrykcje wyzwala w nim agresywność i deprawuje go. Inni autorzy przyjmowali pogląd, że człowiek w swym naturalnym stanie jest bestią i że jedynie zmuszając go do przestrzegania prawa i porządku społecznego możemy powściągnąć lub wysublimować jego naturalne instynkty, popychające go do agresji. Do zwolenników tego stanowiska należy np. Zygmunt Freud (2Ď). Freud sugerował, że człowiek rodzi się z instynktem śmierci, thanatos: zwrócony do wewnątrz, thanatos przejawia się w karaniu samego siebie, co w skrajnym przypadku przybiera formę samobójstwa; zwrócony na zewnątrz, instynkt ten przejawia się we wrogości, skłonności do niszczenia i mordowania. Freud był przekonany, że ta agresywna energia musi jakoś się wyładować, gdyż w przeciwnym wypadku kumuluje się i powoduje chorobę. Koncepcję tę można nazwać teorią „hydrauliczną”, gdyż w analogiczny sposób wzrasta ciśnienie wody gromadzącej się w zbiorniku: jeśli agresji nie da się jakiegoś ujścia, nastąpi coś w rodzaju eksplozji. Według Freuda, społeczeństwo odgrywa istotną rolę w kontrolowaniu tego instynktu, pomagając ponadto człowiekowi w sublimowaniu go - tj. w przekształceniu tej destrukcyjnej energii w możliwie do zaakceptowania lub nawet użyteczne zachowanie. Są też tacy zwolennicy koncepcji wrodzonej agresywności człowieka, którzy posuwają się jeszcze krok dalej, uważając, że człowiek w swym naturalnym stanie jest nie tylko mordercą, lecz że ponadto jego bezcelowa destruktywność jest wśród zwierząt czymś wyjątkowym; uczeni ci wskazują więc, że nazywanie zachowania ludzi zwierzęcym czy bestialskim jest zniewagą dla niższych gatunków. Ten punkt widzenia prezentuje elokwentnie Anthony Storr: „Najbardziej odrażające przykłady okrucieństwa człowieka określamy powszechnie jako zwierzęce czy bestialskie, sugerując przez użycie tych przymiotników, że zachowanie takie jest charakterystyczne dla zwierząt znajdujących się na niższym - aniżeli my - poziomie rozwoju. W rzeczywistości jednak skrajnie „zwierzęce” zachowanie występuje wyłącznie u człowieka; dzikość i okrucieństwo, z jakim traktujemy się nawzajem, nie mają żadnego odpowiednika w naturze. Jest ponurym faktem, że jesteśmy najokrutniejszym i najbardziej bezlitosnym gatunkiem, jaki kiedykolwiek stąpał po ziemi; i chociaż możemy wzdrygać się z odrazą, gdy czytamy w gazecie lub w dziele historycznym o okrucieństwach, jakich ludzie dopuszczają się wobec ludzi, to w głębi duszy wiemy, że każdy z nas żywi w sobie te same dzikie impulsy, które prowadzą do morderstwa, tortur i wojny” (3Ď). Brak rozstrzygających lub choćby wyraźnych dowodów, które by pozwoliły ustalić, czy agresja u człowieka ma charakter - instynktowny, czy nie. Przypuszczam, że właśnie dlatego spór ten jest ciągle żywy. Znaczna część istniejącego materiału dowodowego pochodzi z obserwacji i eksperymentów dotyczących gatunków innych niż człowiek. W jednym z takich badań Zing Yang Kuo (4Ď) próbował obalić mit, że łowienie szczurów i zabijanie ich jest u kotów instynktowne. Eksperyment ten był bardzo prosty. Autor hodował kotka w jednej klatce ze szczurem. Kot nie tylko nie próbował napastować szczura, lecz nawet oba zwierzęta zaprzyjaźniły się z sobą. Co więcej, kot ten nie chciał łowić ani zabijać innych szczurów. Należy jednak podkreślić, że eksperyment ten nie dowiódł, iż zachowanie agresywne nie ma charakteru instynktownego; wykazał on jedynie, iż wczesne doświadczenia mogą wpłynąć hamująco na zachowanie agresywne. W eksperymencie opisanym przez Irenausa Eibl-Eibesfeldta (5Ď) wykazano, że szczury hodowane w izolacji (tzn. nie mające żadnych doświadczeń, jeśli chodzi o walkę z innymi szczurami) atakują innego szczura, gdy znajdują się w tej samej klatce; ponadto, u izolowanego szczura występuje ten sam wzorzec groźby i ataku, jaki stosują doświadczone szczury. Wprawdzie agresywne zachowanie może być modyfikowane przez doświadczenie (jak dowiódł eksperyment Kuo), ale równocześnie Eibl-Eibesfeldt wykazał, że agresja nie musi być wyuczona. Z drugiej strony nie należy na podstawie tych badań wyciągać wniosku, że agresywność musi być instynktowna; jak bowiem stwierdził John Paul Scott (6Ď), dla wyciągnięcia takiego wniosku musielibyśmy dysponować fizjologicznym materiałem dowodowym, świadczącym o spontanicznym pojawianiu się w organizmie stymulacji do walki. W eksperymencie Eibl-Eibesfeldta bodziec pochodził z zewnątrz - tzn. widok nieznanego szczura pobudzał izolowanego szczura do walki. Na podstawie dokonanego przez siebie przeglądu materiału dowodowego Scott doszedł do wniosku, że nie istnieje wrodzona potrzeba walki: jeśli jakiś organizm może ułożyć sobie życie w taki sposób, że nie odbiera bodźców zewnętrznych stymulujących go do walki, to nie dozna żadnej fizjologicznej ani psychicznej szkody w wyniku nieprzejawiania agresji. Pogląd ten jest sprzeczny z twierdzeniem Freuda i w gruncie rzeczy oznacza, że instynkt agresji nie istnieje. Obie strony wysuwają coraz to nowe argumenty. Wniosek Scotta został zakwestionowany przez wybitnego etologa, Konrada Lorenza (7Ď). Lorenz obserwował zachowanie pewnych bardzo agresywnych ryb tropikalnych (cichlids). Samce tych ryb atakują inne samce tego samego gatunku, co wydaje się elementem zachowania mającego na celu obronę własnego terytorium. W swym naturalnym środowisku samiec cichlid nie atakuje samic tego gatunku ani samców innych gatunków - atakuje on jedynie samców swego własnego gatunku. Co się stanie, jeśli z akwarium usunie się wszystkie inne samce gatunku cichlid, pozostawiając tylko jednego samca, bez odpowiedniego sparring-partnera? Zgodnie z hydrauliczną teorią instynktu, potrzeba agresji będzie się wzmagać, aż do momentu, w którym cichlid zaatakuje rybę nie stymulującą go zazwyczaj do ataku; i tak właśnie dzieje się w rzeczywistości. Pod nieobecność samców swojego gatunku, cichlid atakuje ignorowanych uprzednio samców innych gatunków. Ponadto, jeśli usunie się wszystkie samce, samiec cichlid będzie w końcu atakował i zabijał samice. Spór trwa nadal. Leonard Berkowitz (8Ď), jeden z wybitnych amerykańskich specjalistów w dziedzinie badania agresji ludzkiej, wyznaje pogląd, zgodnie z którym ludzie różnią się zasadniczo od innych gatunków tym, że uczenie się odgrywa ważniejszą rolę w ich agresywnym zachowaniu. U ludzi agresywność jest funkcją złożonej interakcji wrodzonych skłonności i reakcji wyuczonych. Chociaż więc jest prawdą; że wiele zwierząt, od owadów do małp, atakuje zwierzę naruszające ich terytorium, to jednak zbyt daleko idącym uproszczeniem wydaje się wniosek formułowany przez niektórych popularnych autorów, że człowiek jest zaprogramowany w podobny sposób - tak, by bronił swego terytorium i zachowywał się agresywnie w reakcji na specyficzne bodźce. Istnieje wiele danych na poparcie twierdzenia Berkowitza, że wrodzone wzorce zachowania człowieka są nieskończenie elastyczne i podatne na modyfikację. W istocie, istnieje nawet sporo danych świadczących o takiej elastyczności u zwierząt. Na przykład drażniąc prądem elektrycznym pewną okolicę mózgu małpy, można wywołać u niej agresywną reakcję. Okolicę tę można uważać za ośrodek nerwowy agresji; nie znaczy to jednak, że małpa będzie atakować zawsze wtedy, kiedy drażni się tę okolicę. Jeśli małpa ta znajduje się w obecności innych małp, które zajmują mniej dominującą od niej pozycję w hierarchii społecznej, to istotnie je zaatakuje, gdy tylko zostanie podrażniona odpowiednia okolica jej mózgu. Jeśli jednak tę samą okolicę podrażnimy wówczas, gdy owa małpa znajduje się w obecności małp zajmujących bardziej dominującą pozycję, to nie będzie ich ona atakować; będzie raczej skłonna uciec z tego miejsca. Tak więc te same bodźce fizjologiczne mogą wywoływać bardzo odmienne reakcje, zależne od uczenia się. Wydaje się, że to samo zjawisko występuje u ludzi. Wniosek, jaki możemy wyprowadzić na podstawie przeglądu tych danych, będzie następujący: chociaż agresywność u człowieka może mieć pewien instynktowny komponent to jednak dla psychologa społecznego ważne jest to, że czynniki sytuacyjne mogą ją modyfikować. W jaki sposób można modyfikować agresywność? Jak dalece można ją zmodyfikować? Czy powinno się ją modyfikować? Zanim przejdziemy do tych zagadnień, najpierw musimy zapoznać się ze wspomnianymi czynnikami sytuacyjnymi oraz ze sposobem ich oddziaływania. Frustracja Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak cierpienie, nuda itp. Spośród tych przykrych sytuacji głównym czynnikiem wywołującym agresję jest frustracja. Jeśli jednostka dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Nie znaczy to, że frustracja zawsze prowadzi do agresji ani że frustracja jest jedyną przyczyną agresji. Istnieją inne jeszcze czynniki, które decydują, czy sfrustrowana jednostka dokona aktu agresji - a także istnieją inne przyczyny agresji. Dobrze znany eksperyment Rogera Barkera, Tamary Dembo i Kurta Lewina (9Ď) ukazuje wyraźnie związek między frustracją a agresją. Psychologowie ci wywoływali frustrację u małych dzieci, pokazując im pokój pełen bardzo atrakcyjnych zabawek, którymi następnie nie pozwalano im się bawić. Dzieci stały za drucianą siatką i patrzyły na zabawki, w nadziei, że będą się nimi bawić - a nawet spodziewając się tego - lecz nie mogąc ich dosięgnąć. Po boleśnie długim oczekiwaniu dzieciom tym pozwolono w końcu bawić się owymi zabawkami. W eksperymencie brała też udział inna grupa dzieci, którym pozwolono bawić się tymi zabawkami od razu, bez wywoływania uprzedniej frustracji. W tej grupie dzieci bawiły się zabawkami radośnie. Natomiast sfrustrowana grupa, gdy w końcu udostępniono jej zabawki, zachowywała się w sposób skrajnie destruktywny: dzieci rozbijały zabawki, rzucały nimi o ścianę, deptały po nich itd. Tak więc frustracja może prowadzić do agresji. Jest ważne, aby odróżnić frustrację od deprywacji. U dzieci, które po prostu nie mają zabawek, nie musi występować agresja. Badania nad dziećmi wykazują, że to raczej te dzieci, które miały wszelkie powody, by oczekiwać, iż będą się bawić zabawkami, odczuwały frustrację, gdy oczekiwanie to nie zostało spełnione; właśnie to niespełnienie oczekiwań spowodowało, że dzieci zachowywały się destrukcyjnie. W zgodzie z tym rozróżnieniem pozostaje fakt, na który wskazał psychiatra Jerome Frank: oto najpoważniejsze rozruchy murzyńskie w ostatnich latach nie wybuchały w tych regionach geograficznych, gdzie nędza jest największa; miały one miejsce w Watts i w Detroit, gdzie sytuacja Murzynów nie jest bynajmniej tak zła, jak w niektórych innych regionach Stanów Zjednoczonych. Rzecz w tym, że sytuacja ich jest zła w porównaniu z tym, co mają biali. Rewolucji zazwyczaj nie wszczynają ludzie, którzy mają karki przypięte do ziemi. Najczęściej wywołują je ludzie, którzy niedawno podnieśli głowy, rozejrzeli się dookoła i spostrzegli, że inni ludzie mają się lepiej niż oni, że system traktuje ich niesprawiedliwie. Tak więc frustracja nie jest po prostu wynikiem deprywacji; jest ona wynikiem względnej deprywacji. Przypuśćmy, że ja zdecydowałem się nie iść na studia, a ty zdecydowałeś się studiować; jeśli ty masz lepszą pracę ode mnie, nie będę odczuwał frustracji, gdy pomyślę o tym. Jeśli jednak obaj ukończyliśmy studia, i ty masz dobrą posadę, a mnie (ponieważ jestem Murzynem, Meksykaninem lub kobietą) wręczono miotłę, będę się czuł sfrustrowany; podobnie będę odczuwać frustrację, jeśli tobie łatwo jest zdobyć wykształcenie, podczas gdy mnie odmawia się dostępu do niego. Frustracja ta będzie rozjątrzać się za każdym razem, gdy włączę telewizor i zobaczę te wszystkie piękne domy, w których mieszkają biali ludzie, i wszystkie te śliczne urządzenia, które inni mogą kupować, oraz wszystkie te wspaniałości życia i wypoczynku, z których nie mogę korzystać. Gdy weźmie się pod uwagę wszystkie frustracje o podłożu ekonomicznym i społecznym, których doznają członkowie grup mniejszościowych w zamożnym społeczeństwie amerykańskim, to można się dziwić, że rozruchów jest tak mało. Dopóki istnieją nie spełnione nadzieje, dopóty będzie istnieć agresja. Agresję można zredukować, jeśli odbierze się nadzieje - lub jeśli się je spełni. Ludzie nie mający nadziei są pogrążeni w apatii. Murzyni w Republice Południowej Afryki i Haitańczycy nie powstaną tak długo (Autor pisał te słowa w r. 1972 (przyp. tłum.)), aż nie zaświta im nadzieja lepszego życia. Cechą wyróżniającą korzystnie Stany Zjednoczone jest fakt, że przynajmniej teoretycznie są one dla ludzi Ziemią Obiecaną. My, Amerykanie, uczymy swe dzieci, aby miały nadzieję, oczekiwały lepszego życia i pracowały w celu osiągnięcia go. Jeśli jednak szanse spełnienia tej nadziei nie będą wystarczająco duże, nie da się uniknąć niepokojów i zamieszek. Społeczne uczenie sięŃ a agresja Chociaż frustrację i ból można uznać za główne przyczyny agresji, to jest jednak wiele czynników pośrednich, które mogą albo wywołać agresywne zachowanie u osoby odczuwającej bardzo niewielki ból czy frustrację, albo na odwrót - zahamować agresywną reakcję u osoby sfrustrowanej. Czynniki te są rezultatem społecznego uczenia się. Przekonaliśmy się już, że społeczne uczenie się może zahamować reakcję agresywną: jak pamiętamy, drażnienie prądem elektrycznym pewnej okolicy mózgu u małpy, zazwyczaj wywołujące agresywne jej zachowanie się, nie wywoła agresji u małpy doświadczalnej, jeśli znajduje się ona w obecności innej małpy, której nauczyła się obawiać. Innym czynnikiem wywołującym agresję, a wywodzącym się ze społecznego uczenia się, jest intencja przypisywana osobie, która spowodowała ból lub frustrację. Wydaje się, że jedną z cech zachowania, które odróżniają człowieka od innych zwierząt, jest zdolność człowieka do uwzględnienia intencji innych ludzi. Rozpatrzmy dwie następujące sytuacje: 1Ď) osoba uważająca i delikatna nadeptuje ci przypadkowo na palec; 2Ď) osoba bezmyślna i niedbała, o której wiesz, że nie liczy się z tobą, nadeptuje ci na palec. Załóżmy, że wielkość nacisku i ból są dokładnie takie same w obu przypadkach. Skłonny jestem przypuszczać, że druga z opisanych sytuacji wywołałaby twoją agresywną reakcję, podczas gdy pierwsza albo wzbudziłaby niewielką agresję, albo nie wzbudziłaby jej wcale. Tak więc sugeruję, że frustracja i ból nie muszą nieuchronnie powodować agresji. Reakcję tę można modyfikować - a jednym z głównych czynników, które mogą modyfikować agresję, jest intencja przypisywana osobie powodującej frustrację. Zjawisko to zademonstrowali Shabaz Mallick i Boyd McCandless (10Ď); w swym eksperymencie wywoływali oni frustrację u dzieci z klasy Iii w ten sposób, że niezręczność jednego dziecka uniemożliwiała drugiemu osiągnięcie celu, którym miało być uzyskanie nagrody pieniężnej. Niektórym dzieciom podawano następnie racjonalne wyjaśnienie zachowania tego niezręcznego partnera, uwalniające go od podejrzenia o złośliwość - mówiono im mianowicie, że był on „senny i zdenerwowany”. Te dzieci przejawiały znacznie mniejszą agresję wobec „przeszkadzającego” im partnera niż dzieci, którym nie podano takiego wyjaśnienia. Z drugiej strony, pewne bodźce mogą wywoływać agresywne zachowanie u jednostek, które nie zdają się być sfrustrowane. W klasycznej serii eksperymentów Albert Bandura i jego współpracownicy (11Ď) wykazali, że samo oglądanie innej osoby zachowującej się agresywnie może wzmóc agresywne zachowanie u małych dzieci. Podstawowa procedura w tych badaniach polegała na pokazywaniu, jak dorosła osoba zadaje ciosy plastikowej, nadmuchiwanej lalce „Bobo” (lalki takie po znokautowaniu powracają same do pozycji pionowej). Niekiedy badany dorosły nie ograniczał się do agresji fizycznej, lecz ponadto lżył słownie lalkę. Następnie dzieciom pozwolono bawić się tą lalką. Okazało się, że dzieci nie tylko naśladowały agresywne modele, lecz po obejrzeniu agresywnego zachowania osoby dorosłej stosowały także inne formy agresywnego zachowania. Krótko mówiąc, dzieci kopiowały zachowanie osoby dorosłej; widok kogoś innego zachowującego się agresywnie pobudzał je do agresywnego zachowania. Trzeba jednak podkreślić, że dzieci nie ograniczały się jedynie do naśladownictwa, lecz wymyślały nowe, twórcze formy agresji. Wskazuje to, że wpływ modela generalizuje się - nie polega po prostu na tym, że dzieci robią dokładnie to, co dorosły - a to oznacza, że można je pobudzić do szeregu różnych czynów agresywnych. Bandura i jego współpracownicy wykazali również, że ważne są konsekwencje: jeśli agresywny model był nagradzany za swe agresywne zachowanie, to dzieci, które to oglądały, były później bardziej agresywne niż dzieci będące świadkami, jak model ten został ukarany za swoje agresywne zachowanie. Czyniąc krok dalej w tym samym kierunku, Leonard Berkowitz i jego współpracownicy (12Ď) wykazali, że jeśli jednostka jest sfrustrowana lub rozgniewana, to sama obecność przedmiotu skojarzonego z agresją zwiększy jej agresywność. W jednym eksperymencie wywoływano gniew u studentów wyższej uczelni: niektórych doprowadzono do gniewu w pomieszczeniu, w którym pozostawiono przypadkowo strzelbę, w przypadku innych zaś zamiast strzełby umieszczano tam jakiś obojętny przedmiot (np. rakietę do badmintona). Badanym dano następnie sposobność do aplikowania przykrych impulsów elektrycznych innym studentom. Osoby, które rozgniewano w obecności bodźca skojarzonego z agresją (strzelby), aplikowały więcej przykrych impulsów elektrycznych niż te, które rozgniewano w obecności rakiety do badmintona. Innymi słowy, pewne bodźce, które są skojarzone z agresją, wzmagają tendencję jednostki do agresywnego zachowania. Jak to ujął Berkowitz: „Rozgniewany człowiek może pociągnąć za spust swej strzelby, jeśli chce popełnić zbrodnię; ale również spust (tj. widok strzelby) może spowodować ruch palca lub w inny sposób pobudzić człowieka do agresywnych reakcji, jeśli jest on skłonny do agresji i nie ma silnych hamulców powstrzymujących go od takiego zachowania” (13Ď). Czy agresja jest niezbędna? Przetrwanie najlepiej przystosowanych. Niektórzy uczeni sugerują, że pewne rodzaje agresji są użyteczne, a być może nawet niezbędne. Tak np. Konrad Lorenz (14Ď) argumentuje, że agresja jest „istotnym elementem organizacji instynktów chroniącej życie”. Opierając argumentację na własnych obserwacjach zwierząt, uważa on, że agresywność odgrywa główną rolę w ewolucji, gdyż dzięki niej młode zwierzęta mają najsilniejszych i najmądrzejszych rodziców, a grupy są prowadzone przez możliwie najlepszych przywódców. Do podobnych wniosków doszli na podstawie swych badań nad małpami Starego Świata antropolog Sherwood Washburn i psychiatra David Hamburg (15Ď). Stwierdzili oni, że agresja w obrębie tej samej grupy małp odgrywa ważną rolę w zdobywaniu pokarmu, w reprodukcji oraz w ustalaniu układów dominacji. Najsilniejszy i najbardziej agresywny samiec w grupie zajmuje dominującą pozycję, demonstrując na początku swoją agresywność. Pozwala to zredukować później liczbę poważnych walk w obrębie grupy (inne samce wiedzą, kto jest szefem). Ponadto, ponieważ dominujący samiec dominuje także w reprodukcji, grupa ma większe szanse przetrwania, gdyż silny osobnik przekazuje swój wigor następnym pokoleniom. Mając w pamięci te dane, wielu obserwatorów nawołuje do ostożności w podejmowaniu prób zmierzających do kontrolowania agresji u człowieka, sugerują oni bowiem, że podobnie jak u niższych zwierząt agresja jest niezbędna do przetrwania gatunku. Rozumowanie to opiera się częściowo na założeniu, że ten sam mechanizm, który jednego człowieka popycha do zabicia sąsiada, innych pobudza do „zdobywania” przestrzeni kosmicznej, „wgryzania się” w trudne zadanie matematyczne, „atakowania” problemu logicznego czy też „opanowania” przyrody. Jednakże założenie to prawdopodobnie nie jest prawdziwe. Jawna agresja nie jest wcale niezbędna człowiekowi do przetrwania. Ponadto, stawianie znaku równości między aktywnością twórczą i wysokimi osiągnięciami a wrogością i agresją jest jakimś pomieszaniem pojęć. Można rozwiązać problem lub zdobyć umiejętność, nie krzywdząc innego człowieka, a nawet nie starając się z kimś rywalizować. Można zredukować przemoc, nie redukując ciekawości człowieka ani jego pragnienia rozwiązywania problemów. Jest to rozróżnienie trudne do uchwycenia dla Amerykanów, ponieważ w jeszcze większym chyba stopniu niż inne narody Zachodu są oni nauczeni utożsamiać sukces ze zwycięstwem, dobre wyniki z pokonaniem kogoś. M. F. Ashley Montagu (16Ď) sądzi, że nadmiernie uproszczona i niewłaściwa interpretacja teorii Darwina jest źródłem uznawanego przez ogół ludzi błędnego poglądu, zgodnie z którym konflikt jest nieuniknionym prawem życia. Ashley Montagu stwierdza, że w okresie rewolucji przemysłowej bogaczom, którzy wyzyskiwali robotników, wygodnie było usprawiedliwiać ten wyzysk, mówiąc, że życie jest walką o przetrwanie i że zgodnie z prawami natury przetrwać mogą tylko najlepiej przystosowani. Niebezpieczeństwo polega na tym, że rozumowanie tego rodzaju staje się „samospełniającym się proroctwem” i może nas skłaniać do ignorowania lub pomniejszania wartości, jaką dla przetrwania człowieka i innych zwierząt ma zachowanie pozbawione agresji i rywalizacji. Na przykład Piotr Kropotkin (17Ď) doszedł w 1902 r. do wniosku, że współdziałanie i wzajemna pomoc mają - z punktu widzenia przetrwania - wielką wartość dla wielu form życia. Istnieje bogaty materiał dowodowy na potwierdzenie tego wniosku. Dobrze znane jest społeczne współdziałanie niektórych owadów - termitów, mrówek czy pszczół. Zapewne mniej znana jest pewna forma zachowania występująca u szympansów, którą można określić jedynie jako „altrusistyczną”. Przejawia się ona następująco: Dwa szympansy znajdują się w dwóch sąsiadujących ze sobą klatkach. Jeden szympans ma pokarm, a drugi - nie. Szympans nie mający pokarmu zaczyna „żebrać”. Niechętnie, z oporem, „bogaty” szympans oddaje mu część swego pokarmu. W pewnym sensie właśnie opór, z jakim to czyni, nadaje owemu darowi większe znaczenie, wskazuje bowiem, że zwierzę lubi ten pokarm i z wielką chęcią zatrzymałoby go dla siebie. Fakt ten sugeruje więc, że skłonność do dzielenia się ma istotnie głębokie korzenie (18Ď). Jednakże praca Kropotkina nie wzbudziła dużego zainteresowania - prawdę mówiąc, została w dużej mierze zignorowana - być może dlatego, że nie była zgodna z duchem czasu lub z potrzebami tych, którzy czerpali korzyści z rewolucji przemysłowej. Przyjrzyjmy się społeczeństwu amerykańskiemu. Wydaje się, że kultura amerykańska opiera się na współzawodnictwie: nagradzamy zwycięzców i odwracamy się od pokonanych. Przez dwa stulecia nasz system kształcenia był oparty na rywalizacji i prawach przetrwania. Z bardzo nielicznymi wyjątkami, nie uczymy naszych dzieci kochać wiedzy - uczymy je, by starały się o dobre stopnie. Gdy Grantland Rice, pisarz zajmujący się tematyką sportową, stwierdził, że ważne jest nie to, czy wygrasz, czy też przegrasz, lecz to, w jaki sposób rozgrywasz mecz, nie opisywał on wątku dominującego w życiu Amerykanów, lecz przepisywał lekarstwo na naszą nadmierną troskę o zwycięstwo. Od piłkarza Małej Ligi, który wybucha płaczem, gdy jego drużyna przegrywa, do studentów skandujących na stadionie piłkarskim: „Nasi górą!”; od Lyndona Johnsona, u którego zdolność oceny została niemal na pewno zaburzona przez często wyrażane pragnienie, aby nie być pierwszym amerykańskim prezydentem, który przegra wojnę, do trzecioklasisty pogardzającego kolegami, ponieważ najlepiej rozwiązał test arytmetyczny - demonstrujemy zdumiewającą kulturową obsesję zwycięstwa. Vince Lombardi, bardzo popularny zawodowy trener piłkarski, mógł podsumować to wszystko w prostym stwierdzeniu: „Zwycięstwo nie jest wszystkim, ono jest czymś jedynym”. Przerażające w tej filozofii jest to, że implikuje ona, iż cel w postaci zwycięstwa usprawiedliwia wszelkie środki, jakie stosujemy dla uzyskania zwycięstwa, nawet jeśli jest to tylko mecz piłki nożnej, która przecież pierwotnie była pomyślana jako rozrywka. Z pewnością jest prawdą, że we wczesnym okresie ewolucji człowieka wiele agresywnych zachowań miało charakter przystosowawczy. Gdy jednak rozglądamy się dookoła i widzimy świat pełen konfliktów, nienawiści i braku zaufania między narodami i między rasami, bezsensownych rzezi i politycznych zabójstw, wówczas czujemy się w prawie, by kwestionować wartość agresji dla przetrwania. Biolog Loren Eisley złożył hołd naszym przodkom, przestrzegając jednak zarazem przed naśladowaniem ich, gdy pisał: „Obecnie potrzeba łagodniejszych, bardziej tolerancyjnych ludzi niż ci, którzy odnieśli dla nas zwycięstwa nad lodem, tygrysem i niedźwiedziem” (18Ď). Katharsis. Niekiedy wysuwa się argumenty, że są inne względy, które powodują, że agresywność spełnia pożyteczną, a być może niezbędną funkcję. Mam tu na myśli koncepcję psychoanalityczną. Jak już wcześniej wspomniano, Freud był przekonany, że jeśli człowiekowi nie pozwoli się wyładować agresji, to jego agresywna energia będzie się kumulować, aż w końcu eksploduje albo w formie skrajnego gwałtu, albo choroby psychicznej. Czy są jakieś dane przemawiające za tym twierdzeniem? Istniejący materiał dowodowy sugeruje, że konflikt związany z agresją może wywoływać u człowieka stan silnego napięcia emocjonalnego. Doprowadziło to niektórych badaczy do fałszywego wniosku, że hamowanie agresywnej reakcji u ludzi powoduje albo poważne zaburzenia, albo bardzo agresywne zachowanie. Brak jednak bezpośredniego materiału dowodowego przemawiającego za tym wnioskiem. „Ale może jednak - mógłby ktoś zapytać - wyładowanie agresji jest korzystne?” Istnieją co najmniej trzy sposoby rozładowania energii agresywnej: 1Ď) przez wydatkowanie jej w postaci aktywności fizycznej, takiej jak gry, biegi, skoki, walenie pięściami w worek bokserski itd.; 2Ď) przez uprawianie niedestrukcyjnej formy agresji, a mianowicie „agresji w wyobraźni” - np. marzenie o zbiciu kogoś lub napisanie opowiadania pełnego aktów gwałtu i przemocy; oraz 3Ď) przez bezpośrednią agresję - zwymyślanie osoby, która spowodowała frustrację, wyrządzenie jej krzywdy, sprawienie jej kłopotów, opowiadanie o niej brzydkich rzeczy itp. Rozpatrzmy pierwszy sposób - uprawianie akceptowanych społecznie form agresywnego zachowania. Rozpowszechniony jest pogląd, że metoda ta daje dobre rezultaty; jest ona gorąco popierana przez terapeutów o orientacji psychoanalitycznej. Na przykład wybitny psychiatra, William Menninger, stwierdza, że „gry oparte na współzawodnictwie dostarczają niezwykle zadowalającego ujścia dla instynktownego popędu agresji” (20Ď). Wydaje się rzeczą rozsądną pytanie, czy istnieją jakieś dowody na to, że gry oparte na współzawodnictwie redukują agresywność. Berkowitzowi (21Ď), który przeprowadził dokładną analizę istniejących danych, nie udało się znaleźć prostych, jednoznacznych wyników, które by przemawiały za stwierdzeniem, że intensywna aktywność fizyczna zmniejsza agresywność. Również Warren Johnson (22Ď) w swych wszechstronnych i zakrojonych na szeroką skalę badaniach nad studentami-sportowcami nie uzyskał żadnych spójnych danych przemawiających za koncepcją katharsis. Doszedł on do wniosku, iż absurdalne jest nie tylko twierdzenie, że wojny wygrywano na boiskach Eton - jeszcze bardziej absurdalna jest nadzieja; że można tam zapobiegać wojnom. Nie oznacza to, że gry te nie sprawiają ludziom przyjemności. Sprawiają. Jednakże uprawianie tych gier wcale nie zmniejsza agresywności. Zajmijmy się teraz drugą formą agresji - agresją w wyobraźni. Istnieje nieco danych świadczących, że uprawianie agresji w wyobraźni może dać lepsze samopoczucie, a nawet spowodować chwilowe zmniejszenie agresywności. W interesującym eksperymencie Seymoura Feshbacha (23Ď) studenci byli obrażani przez wykładowcę; następnie połowie studentów dano sposobność napisania wymyślonego przez siebie opowiadania na temat agresji, podczas gdy drugiej połowie nie dano takiej możliwości. Była także grupa kontrolna, złożona ze studentów, których w ogóle nie obrażono. Wyniki wykazały, że osoby, którym dano sposobność napisania opowiadania o agresji, bezpośrednio potem były nieco mniej agresywne niż osoby, którym nie dano tej sposobności. Trzeba dodać, że obie grupy obrażanych studentów były znacznie bardziej agresywne niż grupa studentów, których nie obrażono w ogóle. Tak więc użyteczność wyładowania agresji w wyobraźni była ograniczona: nie spowodowało to znacznego zredukowania agresywnej energii. Należy jednak podkreślić, że w przypadku agresji w wyobraźni nikt nie zostaje naprawdę skrzywdzony. Fakt powyższy nabiera dużego znaczenia, gdy przypatrzymy się skutkom rzeczywistej agresji. Czy zewnętrzny akt agresji redukuje potrzebę dalszej agresji? Nie. W gruncie rzeczy większość danych wskazuje, że jest wprost przeciwnie tzn. skrzywdzenie innej osoby w rzeczywistości wzmaga negatywne uczucia agresora wobec ofiary, a zatem może w rezultacie spowodować większą agresję w przyszłości. Wśród przeprowadzonych badań za najważniejszy można uznać eksperyment Michaela Kahna (24Ď). W eksperymencie tym laborant dokonujący pewnych pomiarów fizjologicznych obrażał i poniżał osoby badane. W jednej grupie eksperymentalnej badanym pozwolono dać upust swej wrogości - mogli oni wyrazić swe uczucia wobec tego laboranta. W drugiej grupie powstrzymywano badanych od wyrażenia agresji. Jakie wyniki należałoby przewidzieć na podstawie teorii psychoanalitycznej? Odpowiedź jest łatwa: grupa „zahamowana” powinna odczuwać napięcie, silny gniew oraz żywić wrogie uczucia wobec laboranta, podczas gdy grupa, która uzewnętrzniła swoje uczucia, powinna odczuwać ulgę, odprężenie i mniejszą wrogość wobec laboranta. Kahn, jako dobry freudysta, oczekiwał takich właśnie wyników. Był jednak zaskoczony i (co przemawia na jego korzyść) zafascynowany, gdyż uzyskał wręcz przeciwne rezultaty. Mianowicie, badani, którym pozwolono wyrazić agresję, odczuwali później większą antypatię i wrogość w stosunku do laboranta niż ci, których powstrzymano od wyrażania agresji. Innymi słowy, wyrażenie agresji nie zmniejszyło skłonności do agresywnego zachowania, lecz na ogół zwiększało ją! Wnikliwy czytelnik przewidział już te wyniki na podstawie teorii dysonansu poznawczego: agresywne wypowiedzi mogą wymagać dodatkowego usprawiedliwienia. Jeśli powiedziałem, że nienawidzę określonej osoby lub jeśli wyrządziłem jej jakąś krzywdę, to świadomość, że uczyniłem to, będzie w dysonansie z elementami poznawczymi dotyczącymi dobrych czy pozytywnych cech tej osoby. Jeśli więc zachowałem się agresywnie wobec kogoś, to w celu zredukowania dysonansu będę się starał pomniejszyć wszystkie jego dobre cechy, a wyolbrzymić wszystkie złe strony. Będę także starał się znaleźć dodatkowe powody nienawidzenia tej osoby. Skoro zastrzeliłem paru kontestujących studentów w Kent, to będę przekonywał samego siebie, że oni naprawdę zasłużyli na to i jeszcze bardziej znienawidzę kontestatorów niż przed tym czynem; skoro zamordowałem parę kobiet i dzieci w My Lai, to jeszcze mocniej będę przekonany, że Azjaci w gruncie rzeczy nie są ludźmi, niż byłem przed ich wymordowaniem; skoro odmówiłem Murzynom prawa do przyzwoitych szkół, to będę jeszcze mocniej niż przedtem przekonany, że są oni głupi i nie mogliby odnieść żadnych korzyści z dobrej edukacji. Przemoc nie zmniejsza skłonności do przemocy: przemoc rodzi jeszcze więcej przemocy. Nie chcę przez to powiedzieć, że niektórym ludziom stosowanie przemocy nie sprawia przyjemności. Nie przeczę też, że często czują się oni lepiej (są mniej napięci), gdy uderzą kogoś, nakrzyczą na niego, obrażą go lub rzucą w niego talerzem. Akty te często rzeczywiście zmniejszają napięcie. Dostarczają także ludziom sposobności do utwierdzenia swego poczucia władzy. Jednakże na dalszą metę prowadzą one do nasilenia agresji. Zapewne byłoby bardziej korzystne dla ludzi, gdyby po prostu wyrażali swój gniew stwierdzeniem: „Odczuwam gniew w związku z tym, co zrobiłeś”. Takie stwierdzenie mogłoby złagodzić odczuwane napęcie, a ponadto wydaje się, że pozwala podkreślić własne prawa. Jednocześnie nie prowadzi ono do wzmożenia agresji, ponieważ nie ma napaści, wyzwisk, nikt nie doznaje szkody ani nie zostaje obrażony. Aby zreasumować ten paragraf, powiedziałbym, że wyrażenie agresji w wyobraźni istotnie zdaje się przynosić pewną niewielką ulgę, łagodząc nieco gniew czy frustrację i podnosząc trochę samopoczucie; jednakże przytłaczająca większość danych przemawia przeciw koncepcji katharsis. W zasadzie wyrażanie agresji zmniejsza zwykle atrakcyjność ludzi będących jej przedmiotem i zwiększa prawdopodobieństwo agresywnego zachowania. Katharsis a polityka społeczna. Jakie stąd płyną wnioski dla polityki społecznej? Chociaż materiał dowodowy zaprzecza hipotezie katharsis, to jednak wydaje się, że do jej zwolenników należy większość przeciętnych ludzi - łącznie z tymi, którzy podejmują ważne decyzje dotyczące nas wszystkich. Tak więc, często wysuwane są argumenty, że piłka nożna (25Ď) lub oglądanie na ekranie telewizora mordowanych ludzi (26Ď) spełnia pożyteczną funkcję, dając ujście agresywnej energii. Jak widzieliśmy, żadne z tych twierdzeń nie wydaje się zgodne z prawdą. Przypomnijmy sobie, że Albert Bandura i jego współpracownicy uzyskali spójny materiał dowodowy, świadczący o tym, iż dorosłych, którzy dokonują aktów agresji. Dzieci przyjmują za model dla swego własnego zachowania. Po obejrzeniu dorosłego bijącego lalkę „Bobo”, tłuką ją one na kwaśne jabłko. Zjawisko to występuje nie tylko u dzieci przedszkolnych: kilku badaczy wykazało, że oglądanie filmów przedstawiających brutalne bójki nasilało agresywne zachowanie wielu różnych kategorii badanych, takich jak: młodociani przestępcy, normalne dorosłe kobiety, personel szpitalny i uczniowie szkoły średniej (27Ď). Istotnie, po dokonaniu przeglądu istniejącego materiału dowodowego psychologowie: Robett Liebert i Robert Baron stwierdzają w swym raporcie przeznaczonym dla ministra zdrowia, że szesnaście spośród osiemnastu badań poświęconych temu zagadnieniu potwierdza pogląd, iż oglądanie aktów przemocy powoduje w konsekwencji zwiększenie agresji wśród obserwatorów. Dane te sugerują, że pokazywanie przemocy w telewizji stanowi potencjalne niebezpieczeństwo, gdyż służy jako model zachowania - szczególnie dla dzieci. A co oglądamy w telewizji? Jesienią 1969 r. George Gerbner i jego współpracownicy przeprowadzili wyczerpujące badania programu telewizyjnego nadawanego w godzinach, kiedy najwięcej ludzi ogląda telewizję, oraz w soboty rano. Stwierdził on, że przemoc dominowała w ośmiu widowiskach telewizyjnych na dziesięć; na godzinę programu przypadało przeciętnie osiem brutalnych epizodów. Filmy rysunkowe, które tak lubią oglądać najmłodsze dzieci, zawierają najwięcej aktów przemocy - nie występowały one tylko w jednym spośród 95 analizowanych w tych badaniach filmów rysunkowych. Rzecznicy głównych sieci telewizyjnych starali się zlekceważyć eksperymenty Bandury, ponieważ nie dotyczyły one agresji przeciw ludziom. Ostatecznie, któż dba o to, co dziecko wyprawia z lalką „Bobo”? Późniejsze eksperymenty wykazały jednak, że skutki oglądania przemocy nie ograniczają się do bicia lalki: pobudza to również dzieci do bicia się między sobą. W jednym z eksperymentów Liebert i Baron (28Ď) pokazywali grupie dzieci „Niedotykalnych” - skrajnie brutalny film telewizyjny typu „policjanci i bandyci”. Podobnej, kontrolnej grupie dzieci pokazywano film telewizyjny o równie długim czasie trwania, przedstawiający pewne wydarzenia sportowe o żywej akcji. Następnie pozwalano tym dzieciom bawić się w drugim pokoju z grupą innych dzieci. Okazało się, że dzieci, które oglądały film telewizyjny pełen brutalności i przemocy, przejawiały o wiele większą agresję wobec innych dzieci niż grupa, która oglądała wydarzenie sportowe. I wreszcie, w kilku badaniach dotyczących zachowań w warunkach naturalnych stwierdzono, że dzieci, które oglądają w telewizji więcej programów przedstawiających agresję, są bardziej skłonne uciekać się do agresji jako sposobu rozwiązania swych problemów (29Ď). Należy podkreślić, że badania korelacyjne (Patrz: Przedmowa do wydania polskiego (przyp. red. nauk.)) tego rodzaju same przez się nie pozwalają na wyciągnięcie rozstrzygających wniosków - tzn. nie dowodzą one, że oglądanie w telewizji aktów przemocy powoduje, iż dzieci wybierają właśnie agresywne rozwiązania. Być może, te dzieci, którym (z jakiegoś innego powodu) agresja się podoba, oglądają wiele agresji w telewizji, a także wybierają agresywne sposoby rozwiązywania swych problemów. Właśnie dlatego. tak ważny jest materiał dowodowy z kontrolowanych eksperymentów: wiadoma, że w badaniach Lieberta i Barona obejrzenie „Niedotykalnych”, a nie coś innego, wywołało agresywne zachowanie się dzieci - ponieważ podobna grupa dzieci, oglądająca zawody sportowe, zachowywała się mniej agresywnie niż dzieci, które obejrzały „Niedotykalnych”. W sumie istnieją dość przekonywujące dowody na to, że oglądanie aktów przemocy w telewizji nasila agresywne zachowanie u dzieci. Jednakże dzieci rzeczywiście uważają takie sytuacje za zabawne. Tak więc, ponieważ programy tego typu prawdopodobnie przyczyniają się do zwiększenia sprzedaży lalek: „Barbie” i „Ken”, przeto towarzystwa telewizyjne nie zredukują ich - o ile samo społeczeństwo nie zaprotestuje. Istotnie, mimo danych napływających z laboratoriów psychologicznych, a wskazujących na istnienie związku między oglądaniem agresywnego zachowania a popełnianiem czynów agresywnych, liczba aktów przemocy pokazywanych w telewizji amerykańskiej wzrosła w r. 1969 w porównaniu z rokiem poprzednim. Jak dalece świadomi skutków swego działania są ci, którzy zajmują się produkcją, „opakowaniem” i dystrybucją przemocy w telewizji i w filmach? Skłonni są oni uważać siebie za ludzi ciężko pracujących, którzy po prostu reagują na istniejącą potrzebę. Niedawno Samuel Arkoff, prezes American International Pictures (wytwórni zajmującej czołowe miejsce w produkcji filmów pokazujących akty przemocy), powiedział: „Być może, potrzeba oglądania przemocy zostanie kiedyś zredukowana do oglądania meczów piłki nożnej” (30Ď). Niestety, wyniki badań wskazują, że tacy ludzie, jak Mr. Arkaff, nie tylko zaspokajają tę potrzebę, lecz ją nawet rozbudzają. Czy są to ludzie odpowiedzialni? „Wpływ na społeczeństwo? - pyta Joe Wizan (31Ď), producent filmu pt. Kansas City Prime - nie zawracam sobie tym głowy. Psychiatrzy nie mają na to odpowiedzi, dlaczego ja miałbym ją mieć” (W ciągu ostatnich lat (tzn. po r. 1932, kiedy to ukazało się pierwsze wydanie książki Aronsona) wykonano bardzo dużo badań, których wyniki zdecydowanie podtrzymują tezę, iż oglądanie przemocy na małym ekranie stanowi jeden z czynników warunkujących agresywne zachowanie dzieci. W konsekwencji podjęto w Stanach Zjednoczonych pewne decyzje ograniczające liczbę i charakter programów pokazujących akty przemocy. Rezultaty prowadzonych w ostatnim okresie badań zwracają także uwagę na to, że: 1Ď) istnieje związek między oglądaniem przemocy w dzieciństwie (szczególnie w wieku 7-9 lat) a natężeniem zachowania agresywnego u młodzieży; 2Ď) przejmowanie i uczenie się agresywnych wzorów zachowania jest znacznie szybsze i bardziej trwałe wówczas, gdy dzieci postrzegają pokazywane zdarzenia jako realistyczne. Tak np. realistyczne filmy wojenne bardziej stymulują następczą agresję niż filmy typu science-fiction, mimo że oba te źródła przekazu pokazują takie same zdarzenia (przyp. red. nauk.)). Agresja w celu zwrócenia uwagi społeczeństwa. Jest jeszcze jedna funkcja, jaką gwałtowna agresja może spełniać w skomplikowanym i apatycznym społeczeństwie, takim jak nasze: może ona być dla uciskanej mniejszości najbardziej dramatycznym sposobem zwrócenia uwagi „milczącej większości”. Nie można zaprzeczyć, że efektem rozruchów w Watts i Detroit było zaalarmowanie wielkiej liczby porządnych wprawdzie, lecz apatycznych ludzi losem Murzynów w Ameryce; nie ulega też wątpliwości, że rozlew krwi w więzieniu stanowym w Attica (stan Nowy Jork) doprowadził do wzmożenia usiłowań zmierzających do reformy więziennictwa. Czy rezultaty te warte są ogromnej ceny życia ludzkiego? Nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie. Mogę jednak, jako psycholog społeczny, stwierdzić raz jeszcze, że przemoc prawie nigdy nie kończy się po prostu na poprawie warunków, które ją wywołały. Przemoc rodzi przemoc - nie tylko w tym prostym znaczeniu, że ofiara stara się odwzajemnić napastnikowi, lecz także w nieskończenie bardziej skomplikowanym i podstępnym znaczeniu, mianowicie takim, że napastnik stara się usprawiedliwić swoją przemoc, wyolbrzymiając zło tkwiące we wrogu i w ten sposób zwiększając prawdopodobieństwo, iż zaatakuje go jeszcze raz (i jeszcze raz, i jeszcze raz). Nigdy jeszcze nie było wojny, która by położyła kres wszystkim wojnom; wręcz przeciwnie - wojownicze zachowanie nasila wojownicze postawy, co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo wojowniczych zachowań. Musimy szukać alternatywnych rozwiązań. Łagodniejsze formy agresji instrumentalnej mogłyby służyć do naprawiania zła społecznego, nie zapoczątkowując błędnego koła konfliktu. Strajk, bojkot, tzw. obsiadanie (sit-in) (Jest to demonstracja protestacyjna, stosowana np. przez Murzynów w południowych stanach USA, polegająca na tym, że demonstranci wchodzą do jakiegoś lokalu publicznego (np. restauracji), gdzie zwykle wstęp dla nich jest zabroniony, i pozostają w nim siedząc. Por. Funk i Wagnalls Stanford Coflege Dictionary. New York 1963 (przyp. tłum.)) bez stosowania przemocy - wszystkie te środki były używane skutecznie w ostatnim dziesięcioleciu w celu zwrócenia uwagi narodu na rzeczywiste krzywdy. Chciałbym tu więc powtórzyć słowa Lorena Eisleya, który stwierdził, że potrzeba nam ludzi łagodniejszych i bardziej tolerancyjnych wobec różnic między nimi samymi a innymi - lecz nie chcemy ludzi tolerancyjnych w stosunku do niesprawiedliwości; potrzeba nam ludzi, którzy będą kochać się i ufać sobie nawzajem, lecz zarazem będą krzyczeć, wyć, strajkować, bojkotować, maszerować w pochodach, demonstrować „na siedząco” (a nawet głosować) w celu wyeliminowania niesprawiedliwości i okrucieństwa. Jednakże, jak przekonaliśmy się na przykładzie niezliczonych eksperymentów, przemocy nie można włączać i wyłączać jak za przekręceniem gałki. Coraz to nowe badania wykazują, że jedynym sposobem zredukowania przemocy jest nieustanne eliminowanie niesprawiedliwości powodujących frustracje, które często prowadzą do wybuchów gwałtownej agresji. Jak redukować przemoc? Jeśli zatem przyjmujemy, że redukcja skłonności człowieka do agresji jest celem godnym wysiłku, to jak powinniśmy postępować? Pojawia się pokusa, by szukać prostych rozwiązań. Nawet taki ekspert, jak prezes Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, w przemówieniu wygłoszonym z okazji obejmowania tego stanowiska sugerował, abyśmy wyprodukowali lek przeciw okrucieństwu, który podawałoby się ludziom (a zwłaszcza przywódcom państwowym) jako środek na zredukowanie przemocy w skali światowej (32Ď). Poszukiwanie takiego rozwiązania jest zrozumiałe, a nawet trochę wzruszające; jednakże jest rzeczą niezmiernie mało prawdopodobną, aby można było wyprodukować środek farmakologiczny, który redukowałby okrucieństwo, nie wyłączając całkowicie systemu motywacyjnego osoby lek ten zażywającej. Środki chemiczne nie mogą dokonywać tak subtelnych rozróżnień, jakie mogą być wynikiem procesów psychologicznych. Tak więc, możemy sobie wyobrazić łagodnego, miłującego pokój człowieka, takiego jak Albert Einstein, będącego jednocześnie gejzerem energii twórczej, odwagi i zaradności. Tacy ludzie są wytworem subtelnej kombinacji czynników fizjologicznych i psychologicznych, wrodzonych zdolności i wyuczonych wartości. Trudno sobie wyobrazić środek chemiczny, który mógłby działać w sposób tak subtelny. Ponadto, chemiczna regulacja zachowania człowieka ma w sobie coś z Orwellowskiego koszmaru. Komu moglibyśmy powierzyć z ufnością stosowanie takich metod? Prawdopodobnie nie ma tu prostych i zagwarantowanych rozwiązań. Rozpatrzmy jednak niektóre bardziej skomplikowane i mniej pewne sposoby, opierające się na tym, czego dowiedzieliśmy się do tej pory. Argumentacja rozumowa. Jestem pewny, że moglibyśmy opracować zbiór logicznych, rozsądnych argumentów, ukazujących niebezpieczeństwo agresji oraz niedole i szkody (ponoszone nie tylko przez ofiary, lecz i przez agresorów), będące wynikiem aktów przemocy. Jestem nawet zupełnie pewien, że potrafilibyśmy przekonać większość ludzi, iż argumenty te są słuszne; niewątpliwie, większość ludzi zgodziłaby się, że wojna jest piekłem i że napady uliczne są niepożądane. Jednakże argumenty takie nie zredukowałyby prawdopodobnie w zasadniczy sposób agresywnego zachowania, bez względu na to, jak bardzo byłyby one słuszne i przekonywujące. Jednostka - nawet jeśli żywi przekonanie, że agresja jest w ogóle niepożądana - będzie zachowywać się agresywnie, o ile nie wierzy mocno, że agresja jest niepożądana dla niej samej. Jak zauważył Arystoteles przeszło 2 tysiące lat temu, wielu ludzi nie można przekonać samymi tylko racjonalnymi argumentami - zwłaszcza jeśli rzecz dotyczy ich własnego zachowania: „Jako że argument, oparty na wiedzy implikuje nauczanie, a są ludzie, których nie można nauczyć” (33Ď). Ponadto, problem opanowania agresji pojawia się po raz pierwszy we wczesnym dzieciństwie - tzn. w czasie, gdy dana jednostka jest zbyt młoda, by ją przekonywać - toteż logiczne argumenty mają niewielką wartość. Z tych powodów psychologowie społeczni poszukują innych technik perswazji. Wiele z nich opracowano z myślą o małych dzieciach, lecz po zaadaptowaniu można je stosować również do dorosłych. Stosowanie kar. Dla przeciętnego obywatela oczywistym sposobem redukowania agresji jest jej karanie. Jeśli jeden człowiek napada, bije lub zabija innego, to prostym rozwiązaniem jest zamknięcie go w więzieniu lub w skrajnych przypadkach - pozbawienie go życia. Jeśli dziecko przejawia agresję wobec swych rodziców, rodzeństwa lub rówieśników, możemy dać mu klapsa, nakrzyczeć na nie, pozbawić je przywilejów lub wzbudzić w nim poczucie winy. Postępowanie takie jest oparte na założeniu, że kara „da mu nauczkę”, że „pomyśli ono dwa razy”, zanim znowu zrobi to samo; i że im surowsza kara, tym lepiej. Jednakże nie jest to takie proste. Wykazano, że surowa kara skutkuje na pewien czas, jeśli jednak nie stosuje się jej z ogromną ostrożnością, to na dalszą metę może mieć wręcz przeciwne skutki. Obserwacje nad zachowaniem rodziców i dzieci przeprowadzone w warunkach naturalnych wykazały wielokrotnie, że rodzice, którzy stosują surowe kary, mają zazwyczaj bardzo agresywne dzieci (34Ď). Agresywność tę przejawiają one zwykle poza domem, z dala od osoby karzącej. Jednakże badania korelacyjne tego typu nie są rozstrzygające. Nie muszą one dowodzić, że karanie agresji samo przez się „produkuje” agresywne dzieci. Rodzice, którzy uciekają się do surowych kar, prawdopodobnie robią także wiele innych rzeczy - tzn. są oni prawdopodobnie ludźmi szorstkimi i agresywnymi. Jest więc możliwe, że ich dzieci po prostu naśladują agresywne zachowanie swych rodziców. Istotnie, wykazano, że jeśli dzieci zostały ukarane fizycznie przez dorosłego, który poprzednio traktował je w sposób serdeczny i opiekuńczy, to były one skłonne zastosować się do jego życzeń nawet wówczas, gdy był nieobecny. Natomiast dzieci ukarane fizycznie przez dorosłego traktującego je w sposób bezosobowy i chłodny znacznie rzadziej stosowały się do jego życzeń, gdy tylko wyszedł z pokoju. Tak więc, są pewne powody, by sądzić, że kara może być pożyteczna, jeśli stosuje się ją w sposób rozsądny w atmosferze serdeczności. Innym czynnikiem o dużym znaczeniu dla efektywności kary jest jej surowość lub restryktywność (tj. wielkość narzucanych przez nią ograniczeń - przyp. tłum.). Surowa lub restryktywna kara może być niezmiernie frustrująca; ponieważ frustracja jest jedną z głównych przyczyn agresji, wydawałoby się rzeczą rozsądną unikanie metod frustrujących, gdy staramy się powściągnąć agresję. Wykazali to bardzo przekonywująco Robert Hamblin i jego współpracownicy (35Ď). W przeprowadzonych przez nich badaniach hyperagresywni chłopcy byli przez swego nauczyciela karani pozbawieniem przywilejów. Mianowicie, chłopcy ci otrzymywali żetony, które mogli wymieniać na najrozmaitsze przyjemne rzeczy; jednakże za każdym razem, gdy któryś z chłopców zachował się agresywnie, pozbawiano go części żetonów. W trakcie stosowania tej techniki, a także po jej zastosowaniu, częstość agresywnych zachowań wśród owych chłopców niemal się podwoiła. Rozsądnie jest przyjąć, że był to skutek wzrostu frustracji. Surowa kara często prowadzi do podporządkowania się, lecz rzadko daje w wyniku internalizację pożądanych zachowań. Dla wytworzenia trwałych wzorców nieagresywnego zachowania ważne jest, aby skłonić dziecko do internalizacji zbioru wartości, który odstręczałby od agresywności. W eksperymentach omówionych dokładniej w rozdziale 4, a przeprowadzonych przez Merrill Carlsmith i przeze mnie oraz przez Jonathana Freedmana (36Ď), wykazano, że w odniesieniu do małych dzieci zagrożenie łagodną karą jest o wiele skuteczniejsze niż zagrożenie surową karą. Chociaż badania te dotyczyły preferencji do różnych zabawek, skłonny byłbym sądzić, że zagrożenie łagodną karą hamowałoby agresję w ten sam sposób. Przypuśćmy, że matka grozi dziecku karą, aby skłonić je do powstrzymania się chwilowo od agresji skierowanej przeciw młodszemu bratu. Jeśli jej się to uda, dziecko będzie odczuwać dysonans. Element poznawczy: „lubię bić mojego braciszka” jest w dysonansie z elementem poznawczym: „powstrzymuję się od bicia braciszka”. Gdyby dziecku zagrożono surową karą, miałoby ono wystarczający powód do powstrzymania się od bicia; mogłoby więc zredukować dysonans, mówiąc sobie: „Nie biję braciszka, ponieważ mama sprałaby mnie na kwaśne jabłko, gdybym go zbił - lecz z pewnością chciałbym to zrobić”. Przypuśćmy jednak, że matka zagroziła mu karą raczej łagodną niż surową: karą z ledwością wystarczającą do tego, by skłonić dziecko do pohamowania swej agresji. W tym przypadku, gdy dziecko zapytuje samo siebie, dlaczego nie bije swojego braciszka, tak wspaniale nadającego się do bicia, nie może ono wykorzystać tej groźby do zredukowania dysonansu - tzn. nie może łatwo przekonać samego siebie, że dostałoby lanie, gdyby uderzyło brata, ponieważ po prostu nie jest to prawdą - a jednak musi usprawiedliwić fakt, że nie bije brata. Innymi słowy, uzasadnienie sytuacyjne (w sensie surowości kary) jest bardzo małe; dziecko musi zatem dodać swe własne uzasadnienie, aby wytłumaczyć sobie swą powściągliwość. Mogłoby na przykład przekonać siebie, że bicie braciszka nie sprawia mu już przyjemności. To by nie tylko wyjaśniało, usprawiedliwiało i czyniło sensownym jego chwilowe pokojowe zachowanie, lecz także, co ważniejsze, zmniejszałoby prawdopodobieństwo bicia braciszka w przyszłości. Krótko mówiąc, zostałaby zinternalizowana pewna wartość sprzeczna z agresją: dziecko przekonałoby siebie, że dla niego bicie kogoś nie jest czynnością przyjemną ani zabawną. Chociaż w kilku dobrze kontrolowanych eksperymentach laboratoryjnych wykazano, że proces ten działa skutecznie, to jednak ma on jedną praktyczną wadę: aby ojciec czy matka mogli się nim posłużyć, muszą najpierw wiedzieć dokładnie jakiego rodzaju groźbę zastosawać w odniesieniu do danego dziecka. Jest ważne, aby groźba ta nie była zbyt poważna, bo w przeciwnym razie dziecko nie będzie potrzebowało szukać dodatkowego usprawiedliwienia dla swego braku agresji. Z drugiej strony, musi być ona dla dziecka wystarczająco poważna, aby zdołała powstrzymać je chwilowo od agresji. Ma to decydujące znaczenie, jeśli bowiem rodzice stosują groźbę lub karę nie dość surową, aby mogła skłonić dziecko do chwilowego pohamowania się, to cały ten proces będzie miał przeciwny skutek: dziecko świadomie zadecyduje, że nie pohamuje swej agresji, chociaż wie, że zostanie za to ukarane. W tej sytuacji również odczuwa ono dysonans; element poznawczy: „napastuję brata” jest w dysonansie z elementem: „będę za to ukarany”. W jaki sposób dziecko redukuje dysonans? Czyni to, przekonując siebie, że gra jest warta świeczki - że tak przyjemnie jest zbić braciszka, iż warto nawet ponieść za to karę. Na dalszą metę rozumowanie to służy zwiększeniu atrakcyjności agresywnego zachowania. Chociaż więc zagrożenie łagodną karą może być skutecznym środkiem, pozwalającym zmniejszyć agresywność dziecka, to jednak techniki tej nie można stosować beztrosko czy nierozważnie. Trzeba poświęcić wiele uwagi ustaleniu właściwego poziomu intensywności stosowanych gróźb. Oczywiście, poziom ten będzie różny w odniesieniu do różnych dzieci. Dla niektórych dzieci chłodne spojrzenie ojca może być zbyt surowe; dla innych nie dość surowy może być silny klaps. Właściwy poziom surowości można znaleźć, lecz nie jest to łatwe. Należy wszakże pamiętać, że groźba, która nie jest dość surowa, aby spowodować chwilową zmianę w zachowaniu, w rzeczywistości zwiększy atrakcyjność niepożądanego zachowania (Zainteresowany czytelnik może znaleźć w polskim piśmiennictwie psychologicznym szereg badań i rozważań poświęconych warunkom skuteczności karania. Por. zwłaszcza: S. Mika (red.) Studia nad postawami interpersonalnymi. Wrocław 1936, Ossolineum; S. Mika Skuteczność kar w wychowaniu. Warszawa 1969, PWN (przyp. red. nauk.)). Karanie agresywnych modeli. Pewną odmianą kary jest ukaranie kogoś innego. Mianowicie argumentuje się, że można by zredukować agresję, pokazując dziecku agresywny model, którego spotyka zły koniec. Twierdzenie to implikuje teorię, zgodnie z którą jednostka oglądająca taką sytuację zostanie w rezultacie zastępczo ukarana za swą własną agresję i wobec tego stanie się mniej agresywna. Jest prawdopodobne, że w przeszłości publiczne egzekucje i chłosty organizowali ludzie, którzy wyznawali tę teorię. Czy było to skuteczne? Ogólnie biorąc, fakty z życia realnego nie potwierdzają tej teorii. Na przykład, według Prezydenckiej Komisji do spraw Przestrzegania Prawa (37Ď) (President’s Commission on Law Enforcement) istnienie kary śmierci i jej stosowanie nie powoduje zmniejszenia wskaźnika zabójstw. Ponadto, jak wiadomo, w masowych środkach przekazu często przedstawia się agresywnych ludzi jako wysoce atrakcyjnych (np. Bonnie i Clyde, Butch Cassidy czy Sundance Kid), mimo że w końcu spotyka ich kara. Wywołuje to u widzów tendencję do identyfikowania się z tymi agresywnymi postaciami. Dane z kontrolowanych eksperymentów pozwalają uzyskać wyraźniejszy obraz. Zazwyczaj w tych eksperymentach dzieci oglądają film o jakiejś agresywnej osobie, która następnie jest albo nagradzana, albo karana za swą agresywność. Później dzieciom, daje się sposobność do przejawiania agresji w okolicznościach podobnych do tych, które przedstawiał film. Uzyskiwane wyniki są zgodne: dzieci, które oglądały film przedstawiający ukaranie agresywnej osoby, przejawiają znacznie mniejszą agresywność niż dzieci, które oglądały film o osobie nagrodzonej za swą agresję (38Ď). Jak wspomnieliśmy poprzednio, istnieje także nieco danych, wskazujących, iż dzieci, które oglądały ukaranie agresywnego bohatera filmu zachowują się mniej agresywnie niż dzieci oglądające film w którym agresywny bohater nie został ani nagrodzony, ani ukarany. Z drugiej strony - i to jest fakt najistotniejszy dla naszych rozważań - oglądanie modela ukaranego za agresję nie obniżało ogólnego poziomu agresji do tego stopnia, by był on niższy w grupie dzieci, którym nigdy nie pokazywano agresywnego modela. Innymi słowy, większość badań zdaje się wskazywać, że oglądanie nagradzanego agresora wzmaga agresywne zachowanie dziecka, a oglądanie ukaranego agresora nie wzmaga takiego zachowania (nie jest jednak jasne, czy oglądanie ukaranego agresora redukuje agresywne zachowanie dziecka). Być może, równie skuteczne jest niepokazywanie w ogóle dziecku agresywnych modelów. Implikacje tych badań, dotyczące pokazywania przemocy przez środki masowego przekazu, omówiliśmy poprzednio. Nagradzanie alternatywnych wzorców zachowania. Inna możliwość sprawdzana w badaniach polega na ignorowaniu dziecka, gdy zachowuje się agresywnie, a nagradzaniu go za nieagresywne zachowanie. Strategia ta opiera się po części na założeniu, że małe dzieci (a być może także i dorośli) często zachowują się agresywnie w celu zwrócenia na siebie uwagi. Wolą one, żeby je ukarano, niż żeby nie zwracano na nie uwagi. Tak więc rzecz paradoksalna - kara za agresywne zachowanie może być traktowana jako nagroda: „Hej, chłopaki, zobaczcie! Mama zwraca na mnie uwagę za każdym razem, gdy rąbnę mojego braciszka. Myślę, że zrobię to znowu”. Koncepcję tę sprawdzono w eksperymencie, który Paul Brown i Rogers Elliott (39Ď) przeprowadzili w przedszkolu. Wychowawczyniom polecono, aby ignorowały wszelkie agresywne zachowania ze strony dzieci. Jednocześnie poproszono wychowawczynie, aby bardzo troskliwie opiekowały się tymi dziećmi (a zwłaszcza okazywały im specjalnie dużo uwagi), które zachowują się w sposób będący zaprzeczeniem agresji - np. bawią się przyjaźnie, dzielą się zabawkami i współdziałają ze sobą. Po paru tygodniach wystąpił znaczny spadek agresywnych zachowań. W bardziej skomplikowanym eksperymencie Joel Davitz (40Ď) wykazał, że frustracja nie musi koniecznie powodować agresji - przeciwnie, może prowadzić do konstruktywnego zachowania, jeśli w wyniku uprzedniego uczenia się zachowanie to stało się atrakcyjne. W eksperymencie Davitza dzieci bawiły się w czteroosobowych grupach. Niektóre z tych grup nagradzano za konstruktywne zachowanie, podczas gdy inne grupy nagradzano za zachowanie agresywne lub rywalizacyjne. Następnie dzieci te rozmyślnie frustrowano. Dokonywano tego wytwarzając u nich oczekiwanie, że obejrzą szereg filmów rozrywkowych, po czym będą mogły się bawić. Eksperymentatorzy posunęli się tak daleko, że zaczynali wyświetlać film i wręczali dzieciom cukierki, które miały one zjeść dopiero później. W tym momencie wywoływano frustrację: eksperymentator nagle przerywał film w najbardziej interesującym momencie i odbierał cukierki. Następnie pozwalano dzieciom bawić się swobodnie. Te dzieci, które ćwiczono w konstruktywnym zachowaniu, przejawiały dużo większą aktywność o charakterze konstruktywnym i dużo mniejszą aktywność agresywną niż dzieci w pozostałych grupach. Wyniki tego eksperymentu istotnie wydają się zachęcające. Nie jest prawdopodobne, aby rodzicom udało się w jakiś sposób stworzyć dla swych dzieci środowisko, które byłoby całkowicie wolne od frustracji. Gdyby to było nawet możliwe, nie byłoby to wcale pożądane, ponieważ świat zewnętrzny pełen jest frustrujących sytuacji, a dziecko chronione od frustracji będzie odczuwać większą przykrość i wzburzenie, gdy w końcu zetknie się z takimi frustrującymi zdarzeniami. Można natomiast uczyć dzieci, by reagowały na frustrujące zdarzenia w sposób konstruktywny i dający zadowolenie, nie zaś w sposób gwałtowny i destruktywny (W sprawie założeń, możliwości i psychologicznych technik ograniczania oraz modyfikacji agresji zob. także: A. Frączek (red.) Z zagadnień psychologii agresji. Warszawa 1975, Wyd. PIPS (przyp. red. nauk.)) Rozwijanie empatii w stosunku do innych. Seymour Feshbach pisze, że większości ludzi trudno jest rozmyślnie zadać ból innemu człowiekowi, chyba że patrafią znaleźć jakiś sposób dehumanizacji swej ofiary. „Tak więc policjant staje się świnią, a student „hippisem”. Azjata staje się „gnojkiem”, „żółci ludzie są podstępni i zdradliwi”, a ponadto „wszyscy wiemy, że na Wschodzie życie ludzkie nie jest w cenie” (41Ď). Jak wielokrotnie podkreślaliśmy w niniejszej książce, ten typ racjonalizacji, na który wskazuje Feshbach, nie tylko umożliwia nam agresję wobec innej osoby, lecz także gwarantuje, że nadal będziemy dokonywać aktów agresji przeciw niej skierowanych. Przypomnijmy sobie nauczycielkę z Kent w stanie Ohio, która po zabiciu przez funkcjonariuszy Gwardii Narodowej czterech studentów uniwersytetu stanowego w Kent powiedziała Jamesowi Michenerowi (42Ď), że każdy, kto chodzi boso po ulicy, zasługuje na śmierć. Tego rodzaju stwierdzenie jest zrozumiałe tylko przy założeniu, że wygłosił je ktoś, komu udało się doprowadzić do dehumanizacji ofiary tej tragedii. Możemy ubolewać nad procesem dehumanizacji, lecz jednocześnie zrozumienie go może nam dopomóc w przeciwdziałaniu zjawisku. Mianowicie, jeśli jest prawdą, że większość ludzi musi zdehumanizować swe ofiary, aby dokonać wobec nich skrajnego aktu agresji, to rozwijając u ludzi wzajemną empatię możemy sprawić, że trudniej będzie im popełniać akty agresji. Istotnie, Norma i Seymour Feshbachowie (43Ď) wykazali, że istnieje u dzieci ujemna korelacja między empatią a agresywnością: im większą empatią odznacza się dane dziecko, tym rzadziej dopuszcza się agresywnych działań. W jaki sposób można rozwijać u ludzi empatię? Jest to złożony problem i w tym momencie nie jesteśmy jeszcze całkiem przygotowani do omawiania go, lecz w rozdziałach: 3 i 8 wskażemy, jak można by kształtować empatię. Najpierw jednak musimy przyjrzeć się bliżej drugiej stronie medalu: dehumanizacji, zwłaszcza temu rodzajowi dehumanizacji, która wiąże się z uprzedzeniami i która wyrządza krzywdę nie tylko ofierze, lecz także gnębicielowi. Przeczytaj początkowy paragraf następnego rozdziału, a zobaczysz, co mam na myśli. Rozdział 6.Ń Uprzedzenia „Biały policjant wrzasnął: „Hej, chłopcze! Chodź no tu!” Nieco dotknięty, odparłem: „Nie jestem żadnym chłopcem!” Podbiegł do mnie, zaczerwieniony ze złości, i stał nade mną, sapiąc: „Co ja powiedziałem, chłopcze?” Nagle naskoczył na mnie i zapytał rozkazująco: „Jak się nazywasz, chłopcze?” Przestraszony, odpowiedziałem: „Doktor Poussaint. Jestem lekarzem”. Zachichotał gniewnie i syknął: „Nie pytałem się o nazwisko; jak masz na imię, chłopcze?” Gdy się wahałem, przybrał groźną postawę i zacisnął pięści. Serce mi zakołatało, więc wymamrotałem w głębokim upokorzeniu: „Alvin”. On zaś nadal maltretował mnie psychicznie, wrzeszcząc: „Alvin, następnym razem, gdy cię zawołam, przyjdziesz natychmiast, słyszysz? Słyszysz?” Wahałem się. „Czy słyszysz mnie, chłopcze?” (1Ď). Bohater filmu z Hollywood rzuciłby się na swego gnębiciela i pokonałby go. Lecz w realnym świecie doktor Poussaint po prostu odszedł upokorzony - czy, jak sam to określił, „psychicznie wykastrowany”. Poczucie bezradności i bezsiły, które jest udziałem uciskanych, prawie nieuchronnie prowadzi do obniżenia samooceny, co zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Wiele lat temu Kenneth i Mamie Clarkowie (2Ď) wykazali, że dzieci murzyńskie, wśród których były także trzylatki, żywiły już przekonanie, iż niedobrze jest być Murzynem - odrzucały one czarne lalki, uważając, że białe lalki są ładniejsze i w ogóle lepsze. Eksperyment ten sugeruje, iż kształcenie „oddzielne, lecz równe” nigdy nie jest równe, gdyż dziecku z grup mniejszościowych nasuwa myśl, że oddzielono je od innych dzieci, ponieważ jest w nim coś złego. Istotnie, eksperyment ten miał duży wpływ na decyzję Sądu Najwyższego (sprawa: „Brown przeciw Ministerstwu Oświaty”), który stwierdził, że segregacja w szkolnictwie jest niezgodna z Konstytucją. Takie obniżenie samooceny występuje nie tylko u Murzynów, lecz także w innych dyskryminowanych grupach. W badaniu podobnym do eksperymentu Clarków Philip Goldberg (3Ď) wykazał, że kobiety nauczono uważać, iż pod względem intelektualnym stoją niżej od mężczyzn. W eksperymencie swym Goldberg polecił pewnej liczbie studentek przeczytać kilka artykułów naukowych i ocenić je pod względem poziomu kompetencji, stylu itd. Niektóre studentki informowano, że poszczególne artykuły są dziełem autorów płci męskiej (np. Johna T. McKaya), podczas gdy innym podano, że te same artykuły zostały napisane przez kobiety (np. Joan T. McKay). Gdy artykuły te przypisywano mężczyźnie, studentki oceniały je znacznie wyżej niż wówczas, gdy przypisywano je kobiecie. Było tak nawet wtedy, gdy artykuły dotyczyły tematów - uważanych powszechnie za domenę kobiet, np. nauczania podstawowego czy dietetyki. Innymi słowy, kobiety te „nauczyły się, gdzie jest ich miejsce” - uważały więc, że ich własne wytwory muszą być gorsze niż wytwory mężczyzn, podobnie jak dzieci murzyńskie nauczyły się uważać czarne lalki za gorsze od białych. Jest to dziedzictwo otrzymywane w spadku od społeczeństwa, w którym panują uprzedzenia. Specjaliści z zakresu nauk społecznych podają różne definicje „uprzedzenia”. Formalnie istnieją uprzedzenia pozytywne i negatywne; można być uprzedzonym przeciw nowoczesnych artystom lub być uprzedzonym na korzyść nowoczesnych artystów. Oznacza to, że przed poznaniem Sama Smeara, o którym mi mówiono, że jest nowoczesnym artystą, będę skłonny lubić go lub nie lubić - i będę skłonny oczekiwać, że odznacza się on pewnymi cechami. Jeśli więc pojęcie „nowoczesny artysta” kojarzy mi się ze zniewieściałym zachowaniem, byłbym zaskoczony i pełen niedowierzania, gdybym zobaczył Sama Smeara z trudem mieszczącego się w drzwiach i wyglądającego kropka w kropkę jak środkowy obrońca zawodowej drużyny futbolowej. Jeśli pojęcie „nowoczesnego artysty” kojarzy mi się z radykalno-liberalnymi poglądami politycznymi, to byłbym zdziwiony, gdyby Sam Smear miał w klapie znaczek noszony zwykle przez konserwatystów. Oczekiwania te noszą nazwę „stereotypów”. Słowo „stereotyp”, podobnie jak słowo „uprzedzenie”, ma negatywne konotacje. Oznacza ono nadmierne uogólnienie - przypisywanie identycznych cech każdej osobie należącej do danej grupy, bez uwzględnienia istniejących w rzeczywistości różnic między członkami tej grupy. Tak więc sądzić, że Murzyni mają wrodzone poczucie rytmu lub że Żydzi są materialistami, to tyle, co zakładać, że praktycznie biorąc - wszyscy Murzyni „czują” rytm lub że wszyscy w zasadzie Żydzi zabiegają wokół gromadzenia majątku. Tworzenie stereotypów nie musi być jednak rozmyślnym aktem zniewagi: często jest ono jedynie sposobem upraszczania naszego obrazu świata i wszyscy czynimy to w pewnym stopniu. Gdy słyszymy słowa: „irlandzki ksiądz”, „nowojorski dorożkarz” lub „włoski fryzjer”, to większości z nas przywodzą one na myśl jakiś specyficzny obraz. Jeśli stereotyp jest oparty na doświadczeniu i ogólnie biorąc - zgodny z rzeczywistością, to jest on przystosowawczym, uproszczonym sposobem ujmowania świata. Z drugiej strony, jeśli zamyka nam oczy na różnice indywidualne w obrębie danej klasy ludzi, to jest on nieprzystosowawczy i potencjalnie niebezpieczny. Ponadto większość stereotypów nie opiera się na rzetelnym doświadczeniu, lecz na zasłyszanych opiniach lub na obrazach spreparowanych przez środki masowego przekazu, albo też powstaje w naszych umysłach jako sposób uzasadnienia naszych własnych uprzedzeń i okrucieństwa. Podobnie jak w przypadku „samospełniających się proroctw”, o których mówiliśmy wcześniej, korzystnie jest dla nas uważać Murzynów za głupich, jeśli to tłumaczy fakt, że pozbawiamy ich dostępu do wiedzy, jak również korzystnie jest uważać kobiety za biologicznie predysponowane do harówki domowej, jeśli chcemy utrzymać je przy garnkach i odkurzaczu. W takich przypadkach stereotypy istotnie są obelżywe. Powinniśmy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że posługiwanie się stereotypami może być przykre dla osób, do których się one odnoszą, nawet wtedy, gdy stereotypy te wydają się naturalne lub pozytywne. Na przykład przypisywanie „ambicji” Żydom czy „wrodzonego poczucia rytmu” Murzynom nie musi być przejawem negatywnej postawy; jest jednak obraźliwe, jeśli pozbawia pojedynczego Żyda czy Murzyna przysługującego mu prawa, by traktowano go jako jednostkę, posiadającą swe własne, indywidualne cechy, czy to dodatnie, czy ujemne. W niniejszym rozdziale nie będziemy omawiać sytuacji, w których wchodzą w grę uprzedzenia „na korzyść” ludzi; w związku z tym definicja robocza uprzedzenia, którą będziemy się posługiwać, dotyczy wyłącznie postaw negatywnych. Będziemy definiować uprzedzenie jako wrogą lub negatywną postawę wobec pewnej dającej się wyróżnić grupy, opartą na uogólnieniach wyprowadzonych z fałszywych lub niekompletnych informacji. Gdy więc mówimy, że ktoś jest uprzedzony do Murzynów, to mamy na myśli, że jest on skłonny zachowywać się wrogo wobec Murzynów; sądzi, że wszyscy Murzyni, może z wyjątkiem jednego czy dwóch, są niemal tacy sami; cechy, które człowiek ten przypisuje Murzynom, są albo całkowicie niezgodne z prawdą, albo w najlepszym razie oparte na jakimś ziarnie prawdy - na ułamkowych danych, które gorliwie odnosi się do całej grupy. Ludzie uprzedzeni widzą świat w sposób zgodny z ich własnym uprzedzeniem. Jeśli Mr. Fanatyk widzi dobrze ubranego, białego; anglosaskiego protestanta, wygrzewającego się na ławce w parku we środę o godz. 3 po południu, to nie myśli o tym nic. Jeśli jednak widzi dobrze ubranego Murzyna robiącego to samo, skłonny jest dojść do wniosku, że człowiek ten nie pracuje - i Mr. Fanatyk wpada we wściekłość, gdyż przychodzi mu do głowy, że ze swych ciężko zarobionych pieniędzy płaci podatki po to, aby ten niezaradny nicpoń miał za co dobrze się ubrać. Jeśli Mr. Fanatyk, przechodząc koło domu Mr. Smitha, zauważy, że kosz na śmieci jest przewrócony, a trochę śmieci rozsypanych dookoła, dojdzie zapewne do wniosku, że to bezpański pies szukał pożywienia. Jeśli zauważy to samo przechodząc koła domu Mr. Garcii, to skłonny będzie zirytować się i stwierdzić, że „ci ludzie mieszkają jak świnie”. Nie tylko uprzedzenie wpływa na jego wnioski - jego błędne wnioski uzasadniają i wzmagają jego negatywne uczucia. Tak więc negatywne stereotypy nie spoczywają tylko w stanie uśpienia, lecz stanowią składnik procesu atrybucji, tj. przypisywania motywów i przyczyn, zachodzącego u danej osoby. Gdy widzimy kogoś zachowującego się w sposób względnie racjonalny, będziemy przypisywać jego zachowaniu takie motywy i przyczyny, które są zgodne z naszymi stereotypami. W swej klasycznej książce pt. The Nature of Prejudice („Natura uprzedzeń”) nie żyjący już Gordon Allport przytacza następujący dialog: Mr. X: Kłopot z Żydami polega na tym, że troszczą się oni tylko o członków swej własnej grupy. Mr. Y: Jednakże akta kampanii na rzecz Funduszu Społecznego wykazują, że w stosunku do swej liczebności ofiarowali oni więcej pieniędzy na ogólne cele dobroczynne niż nie-Żydzi. Mr. X: To wskazuje, że oni zawsze starają się kupić sobie życzliwość chrześcijan i wtrącać się w ich sprawy. Żydzi nie myślą o niczym innym, jak tylko o pieniądzach; to dlatego jest tylu żydowskich bankierów. Mr. Y: Ale przecież ostatnie badania wykazują, że procent Żydów w przedsiębiorstwach bankowych jest nieznaczny, o wiele mniejszy niż procent nie-Żydów. Mr. X: Otóż to - oni nie pracują w uczciwych zawodach; siedzą tylko w przemyśle filmowym albo prowadzą kluby nocne” (4Ď). Dialog ten daleko lepiej ilustruje podstępną naturę uprzedzenia, niż by to zrobiły sterty definicji. W gruncie rzeczy uprzedzony pan X mówi: „Nie zawracaj mi głowy faktami, mam wyrobiony pogląd na tę sprawę”. Nie stara się zaprzeczać danym, które przedstawia pan Y. Albo wypacza fakty w taki sposób, aby podtrzymywały jego nienawiść do Żydów, albo też, nieustraszony, przyjmuje je za punkt wyjścia do nowego ataku. Osoba głęboko uprzedzona jest praktycznie niewrażliwa na informację. Można bez większego ryzyka przyjąć, że wszyscy mamy jakieś uprzedzenia - czy to skierowane przeciw jakiejś grupie etnicznej, narodowej lub rasowej, przeciw określonym regionom geograficznym jako miejscom zamieszkania, czy też przeciw pewnym rodzajom pożywienia. Weźmy na przykład pożywienie. W naszej kulturze nie jesteśmy skłonni jeść owadów. Przypuśćmy, że ktoś (podobny do pana Y) powiedział ci, że gąsienice, koniki polne i mrówki stanowią bogate źródło białka, a starannie przyrządzone są niezwykle smaczne. Czy to przekonałoby cię do jedzenia tych owadów? Prawdopodobnie nie. Tak jak pan X, znalazłbyś przypuszczalnie jakieś inne uzasadnienie dla swego uprzedzenia, np. fakt, że owady są obrzydliwe. Ostatecznie, w naszej kulturze, jadamy tylko takie stworzenia, które z estetycznego punktu widzenia są piękne - np. kraby! Uprzedzony „liberał” Nie zawsze sposób myślenia osoby uprzedzonej jest tak rażący, jak w przypadku pana X z książki Allporta. U wielu osób które uważają się za uczciwych, porządnych ludzi, może występować jakaś bardziej subtelna forma uprzedzenia. Człowiekowi, który jako członek dominującej większości ma poczucie względnego bezpieczeństwa, trudno jest czasem wczuć się w położenie ofiary uprzedzeń. Może jej współczuć i pragnąć, aby było inaczej; niekiedy jednak w jego postawę może wkraść się ślad faryzeuszostwa czy obłudy, niewielka skłonność, by częścią odpowiedzialności obciążyć ofiarę. Może to przyjąć postać „dobrze zasłużonej opinii”. Wygląda to mniej więcej tak: „Jeśli Żydzi od początku swej historii są prześladowani, to musieli oni zrobić coś złego”. Albo też: „Jeśli ci ludzie nie chcą popadać w kłopoty, dlaczego po prostu...” (nie pozostają na uboczu; nie trzymają języka za zębami; nie przestaną pchać się tam, gdzie ich nie chcą; lub cokolwiek innego). Taka sugestia zawiera wymaganie, aby grupa obca stosowała się do norm surowszych niż normy ustanowione dla większości. Jak na ironię, motywem wywołującym tę tendencję do obwiniania ofiary o to, że jest prześladowana, jest pragnienie, by widzieć świat jako miejsce, gdzie panuje sprawiedliwość. Jak wykazali Melvin Lerner i jego współpracownicy (5Ď), ludzie skłonni są obarczać pokrzywdzonego odpowiedzialnością za niesprawiedliwy wynik, który inaczej trudno jest wytłumaczyć. Jeśli np. dwaj ludzie pracują równie ciężko nad tym samym zadaniem, a potem w wyniku rzutu monetą jeden otrzymuje znaczne wynagrodzenie, a drugi nie dostaje nic, to u obserwatorów niejednokrotnie występuje silna tendencja, aby osobę nie mającą szczęścia w losowaniu ocenić jako tę, która pracowała mniej intensywnie. Najwidoczniej ludziom przykro jest pomyśleć, że żyją w świecie, gdzie ciężko pracujący mogą nie otrzymać żadnej zapłaty - a więc rozstrzygają, że nie opłacony pracownik musiał pracować niezbyt intensywnie, chociaż wiedzieli, iż o wynagrodzeniu decydował po prostu rzut monetą. Na tej samej zasadzie, jeśli 6 milionów Żydów zostało wymordowanych bez żadnego wyraźnego powodu, to można znaleźć pewną ulgę w przekonaniu, że musieli oni zrobić coś, czym zasłużyli na ten los (Wnikliwy czytelnik zauważył może, iż jest to łagodniejsza postać naszej skłonności do deprecjonowania osoby, której my wyrządziliśmy krzywdę. W rozdziale 4 przekonaliśmy się, że jeśli X krzywdzi Y, to jest skłonny znieważać go, dehumanizować i dalej go krzywdzić. Obecnie widzimy, że jeśli X spostrzega, iż Y znajduje się w niekorzystnym położeniu, to skłonny jest sądzić, że Y musiał sobie w jakiś sposób na to zasłużyć.). Wyznanie mężczyzny - szowinisty. Wielu liberałów jest zbyt wyrafinowanych, by winić ofiarę za jej los. Jesteśmy tak wyrafinowani, że wiemy na przykład, iż testy inteligencji są narzędziami „uprzedzonymi”, które nierozmyślnie faworyzują białych przedstawicieli klasy średniej, zamieszkałych w dzielnicach podmiejskich - zadania w tych testach są bowiem sformułowane przy użyciu słów i zwrotów lepiej znanych dzieciom zamieszkałym w willowych dzielnicach podmiejskich niż dzieciom mieszkającym w gettach lub na farmie. Zanim więc dojdziemy do wniosku, że to głupota była przyczyną słabych wyników, jakie w teście inteligencji uzyskał Murzyn, Meksykanin czy mieszkaniec wsi, chcemy wiedzieć, czy był to test niezależny od czynników kulturowych. Nie jesteśmy jednak dostatecznie wyrafinowani, by uniknąć całkowicie pewnych rodzajów uprzedzeń, Pozwolę sobie posłużyć się tu przykładem dotyczącym mojej własnej osoby. W rozdziale 3, omawiając różnice indywidualne pod względem podatności na perswazję, stwierdziłem, że kobiety są bardziej na nią podatne niż mężczyźni. Stwierdzenie to jest oparte na wynikach dobrze znanych badań Irvinga Janisa i Petera Fielda. Dokładna analiza tego eksperymentu wykazuje jednak, że jest on bardzo niesprawiedliwy względem kobiet, w taki sam niemal sposób, w jaki testy inteligencji są niesprawiedliwe wobec mieszkańców wsi czy getta. Argumenty perswazyjne dotyczyły takich tematów, jak obrona cywilna, badania nad rakiem, von Hindenburg itd. - a więc tematów, którymi prawdopodobnie bardziej interesują się i na których lepiej się znają mężczyźni niż kobiety. Uzyskane wyniki mogą więc po prostu oznaczać, że ludzie są bardziej podatni na perswazję w tych sprawach, które ich nie obchodzą lub na których się nie znają. Gdyby ktoś przeprowadził podobny eksperyment przy zastosowaniu tematów, na których kobiety na ogół znają się lepiej, to są szanse, że mężczyźni okazaliby się bardziej podatni na perswazję niż kobiety. Ja sam nie wpadłem na to. Zwróciła mi na to uwagę (w sposób dość zdecydowany) kobieta - psycholog społeczny. Nauka, jaką można wyciągnąć z tego przykładu, jest następująca: gdy wychowujemy się w społeczeństwie pełnym uprzedzeń, często akceptujemy te uprzedzenia bezkrytycznie. Łatwo jest uwierzyć, że kobiety są łatwowierne, ponieważ jest to stereotyp przyjęty w społeczeństwie. Nie jesteśmy więc skłonni przypatrywać się krytycznie danym naukowym potwierdzającym ten pogląd i, nie zdając sobie z tego sprawy, wykorzystujemy te dane do naukowego potwierdzenia naszego własnego uprzedzenia. Czyniąc krok dalej w tym kierunku, Daryl i Sandra Bemowie (6Ď) wysunęli sugestię, że uprzedzenie istniejące w naszym społeczeństwie w stosunku do kobiet jest przykładem niewiadomej ideologii - tj. zbioru przekonań, które akceptujeny implicite, nie uświadamiając ich sobie, ponieważ nie możemy sobie nawet wyobrazić alternatywnej koncepcji świata. W naszej kulturze na przykład jesteśmy wychowani w jaki sposób, że nie potrafimy sobie nawet wyobrazić następującej sytuacji: kobieta wychodzi rano z domu, by pracować jako fizyk lub jako operator dźwigu, podczas gdy jej mąż zostaje w mieszkaniu, odkurza podłogi i zajmuje się dziećmi. Gdybyśmy posłyszeli o czymś takim, doszlibyśmy do wniosku, że z mężem tym coś nie w porządku. Dlaczego? Ponieważ takiego podziału obowiązków nie uważa się w naszym społeczeństwie za realną alternatywę. Podobnie jak ryba nie zdaje sobie sprawy z tego, że jej środowisko jest mokre, również i my nie zauważamy nawet istnienia tej ideologii, gdyż jest ona tak bardzo rozpowszechniona. Przypomnijmy sobie przytoczony w rozdziale 1 przykład, w którym mała Mary dostała na urodziny „Zosię Gosposię („Komplet z własną małą kuchenką”): zanim dziewczynka skończyła 9 lat, uwarunkowano ją tak, by wiedziała, że jej miejsce jest w kuchni. Przeprowadzono to tak gruntownie, że ojciec Mary był przekonany, iż zainteresowanie dziewcząt „gospodarstwem domowym” jest zdeterminowane genetycznie. Przykład ten nie jest tylko wytworem fantazji. Badania przeprowadzone przez Ruth Hartley (7Ď) wskazują, że już w wieku 5 lat dzieci mają wyraźnie ukształtowany pogląd na to, jakie zachowanie jest odpowiednie dla mężczyzn, a jakie dla kobiet. Ta nieświadoma ideologia może mieć poważne konsekwencje dla społeczeństwa. Na przykład Jean Lipman-Blumen (8) podaje, że ogromna większość kobiet, które we wczesnym dzieciństwie przyswoiły sobie tradycyjny pogląd na swą rolę związaną z płcią („miejsce kobiety jest w domu”), nie stara się uzyskać wyższego wykształcenia; natomiast te kobiety, które przyswoiły sobie bardziej egalitarny pogląd na role związane z płcią, są znacznie bardziej skłonne aspirować do wyższego poziomu wykształcenia. Przyczyny uprzedzenia Jak przekonaliśmy się, jednym z czynników determinujących uprzedzenia u człowieka jest potrzeba uzasadniania własnego postępowania. Na przykład w ostatnich dwóch rozdziałach wykazaliśmy, że jeśli byliśmy okrutni wobec jakiejś osoby lub grupy ludzi, to poniżamy i deprecjonujemy tę osobę czy grupę, aby usprawiedliwić nasze własne okrucieństwa. Jeśli potrafimy przekonać samych siebie, że ludzie stanowiący jakąś grupę są bezwartościowi, głupi, niemoralni lub też niegodni miana człowieka, pomaga to nam uchronić się od poczucia, że my jesteśmy niemoralni, czyniąc z nich niewolników, pozbawiając ich dostępu do dobrych szkół lub mordując. Możemy wówczas nadal chodzić do kościoła i czuć się dobrymi chrześcijanami, ponieważ ten, kogo skrzywdziliśmy, nie był naszym bliźnim, takim samym jak my człowiekiem. Rzeczywiście, jeśli tylko posiadamy wystarczające umiejętności, możemy nawet przekonać samych siebie, że barbarzyńskie mordowanie kobiet i dzieci jest cnotą chrześcijańską - jak to czynili niektórzy krzyżowcy, gdy w drodze do Ziemi Świętej wyrzynali europejskich Żydów w imię Księcia Pokoju. I znowu, jak już przekonaliśmy się, tego rodzaju usprawiedliwianie swych postępków przyczynia się do intensyfikacji późniejszej brutalności. Oczywiście, oprócz potrzeby uzasadniania własnego postępowania ludzie mają także inne potrzeby. Na przykład istnieje potrzeba władzy i potrzeba posiadania odpowiedniej pozycji społecznej. Tak więc człowiekowi stojącemu nisko w hierarchii społeczno-ekonomicznej może być potrzebna obecność uciskanej grupy mniejszościowej, aby mógł odczuwać swoją wyższość wobec kogoś. W kilku badaniach wykazano, że można dobrze przewidzieć stopień uprzedzenia danej osoby gdy się wie, czy jej pozycja społeczna jest niska, czy też nawet się obniża. Bez względu na to, czy chodzi o uprzedzenie względem Murzynów (9Ď) czy Żydów (10Ď), jeśli status społeczny danej osoby jest niski lub obniża się, to zwykle jest ona bardziej uprzedzona niż osoba, której pozycja społeczna jest wysoka lub podwyższa się. Stwierdzono, że ludzie, którzy znajdują się najniżej w hierarchii pod względem wykształcenia, zarobków i zawodu, nie tylko wykazują największą antypatię w stosunku do Murzynów, lecz także są najbardziej skłonni uciekać się do przemocy w celu niedopuszczenia do zniesienia segregacji rasowej w szkolnictwie (11Ď). W związku z powyższymi wynikami badań nasuwają się pewne interesujące pytania. Czy ludzie o niskiej pozycji społeczno-ekonomicznej i o niskim poziomie wykształcenia są bardziej uprzedzeni dlatego, że 1Ď) potrzebują kogoś, wobec kogo mogliby odczuwać wyższość, 2Ď) najdotkliwiej odczuwają rywalizację o pracę ze strony członków grupy mniejszościowej, 3Ď) są bardziej sfrustrowani niż większość ludzi i dlatego bardziej agresywni, czy też 4Ď) ich brak wykształcenia zwiększa prawdopodobieństwo przyjęcia przez nich zbyt uproszczonego, opartego na stereotypach poglądu na świat? Trudno oddzielić od siebie te czynniki, lecz wydaje się, że każde z tych zjawisk przyczynia się do powstania uprzedzenia. Istotnie, należy zdawać sobie sprawę z tego, że nie istnieje jakaś jedna przyczyna uprzedzenia - jest ono zdeterminowane przez bardzo wiele czynników. Przypatrzmy się głównym determinantom uprzedzenia. W tym rozdziale omówimy cztery podstawowe przyczyny uprzedzenia. Są to: 1Ď) ekonomiczna i polityczna rywalizacja bądź konflikt, 2Ď) przemieszczona agresja, 3Ď) potrzeby osobowościowe oraz 4Ď) konformizm w stosunku do istniejących norm społecznych. Powyższe cztery przyczyny nie wykluczają się nawzajem - wszystkie mogą działać równocześnie lecz przydałoby się ustalić, jak ważna jest każda z przyczyn, gdyż od tego, co uważamy za główną przyczynę uprzedzenia, będzie zależeć działanie, jakie będziemy skłonni zalecić w celu zredukowania tego uprzedzenia. Tak więc np. gdybym był przekonany, że nietolerancja i fanatyzm są głęboko zakorzenione w osobowości ludzi, to mógłbym załamać ręce z rozpaczy i dojść do wniosku, że bez przeprowadzenia głębokiej psychoterapii większość uprzedzonych ludzi pozostanie na zawsze uprzedzona. W takiej sytuacji mógłbym drwić z prób edukowania uprzedzenia przez eliminowanie rywalizacji lub przeciwdziałanie naciskom konformizmu. Rywalizacja ekonomiczna i polityczna. Uprzedzenie można uważać za wynik działania czynników ekonomicznych i politycznych. Zgodnie z tym poglądem, jeśli środki materialne są ograniczone, dominująca grupa może starać się wyzyskiwać czy dyskryminować grupę mniejszościową w celu uzyskania dla siebie jakichś korzyści materialnych. Postawy nacechowane uprzedzeniem nasilają się zwykle wtedy, gdy czasy są pełne napięcia i gdy istnieje konflikt spowodowany niezgodnością celów - ekonomicznych, politycznych lub ideologicznych. Tak więc istnieją uprzedzenia między robotnikami sezonowymi pochodzenia anglosaskiego i meksykańskiego w związku z ograniczoną ilością pracy, między Arabami i Żydami - w związku ze sporami terytorialnymi, między Południowcami i mieszkańcami Północy - w związku z walką o zniesienie niewolnictwa. Ekonomiczne korzyści płynące z dyskryminacji stają się aż nadto oczywiste, gdy zapoznamy się z działalnością niektórych związków zawodowych, które nie przyjmują na członków Murzynów i w ten sposób nie dopuszczają ich do względnie dobrze płatnych zawodów, znajdujących się pod kontrolą tych związków. Na przykład w przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że w r. 1966 w kontrolowanej przez związki nauce zawodu tylko 2 procent uczniów było Murzynami - przez poprzednich 10 lat nastąpił w tej dziedzinie wzrost tylko o 1 procent. Ponadto w połowie lat sześćdziesiątych Ministerstwo Pracy Stanów Zjednoczonych przeprowadziło badania w czterech dużych miastach, szukając członków grup mniejszościowych, którzy byliby zatrudnieni jako uczniowie u hydraulików, monterów przewodów parowych, blacharzy, kamieniarzy, tokarzy, malarzy, szklarzy oraz operatorów różnych urządzeń technicznych. W czterech miastach nie udało się im znaleźć ani jednego Murzyna zatrudnionego w tym charakterze. Najwyraźniej niektórym ludziom opłaca się podtrzymywanie uprzedzenia (12Ď). Wykazano także, że dyskryminacja, uprzedzenia i tendencja do posługiwania się negatywnymi stereotypami nasilają się gwałtownie, gdy pracy jest mało i gdy wzrasta rywalizacja o nią. Tak więc, w jednym ze swych wczesnych, klasycznych badań nad uprzedzeniami w małym miasteczku przemysłowym John Dollard udokumentował fakt, że chociaż początkowo w miasteczku tym nie było żadnego dostrzegalnego uprzedzenia przeciw Niemcom, to jednak pojawiło się ono, gdy zaczęło być trudno o pracę. „Miejscowi biali, którzy przeważnie ściągnęli z pobliskich farm, przejawiali znaczną bezpośrednią agresję w stosunku do przybyszów. Wypowiadano pogardliwe i uwłaczające opinie na temat tych Niemców, a miejscowi biali mieli wobec nich przyjemne poczucie wyższości (...) Głównym elementem wyzwalającym tę agresję przeciw Niemcom była rywalizacja o pracę i pozycję w miejscowych zakładach wyrobów z drewna. Miejscowi biali czuli się wyraźnie wypierani z pracy przez grupy przybyszów niemieckich i w przypadku nadejścia złych czasów mieli sposobność obwiniać Niemców, których obecność sprawiała, że było więcej ludzi rywalizujących o mniejszą liczbę stanowisk pracy. Wydaje się, że nie było tam żadnego tradycyjnego wzoru uprzedzenia przeciw Niemcom, chyba że za taki uzna się (zawsze obecną) ogólną podejrzliwość wobec członków wszelkich obcych grup” (13Ď). Podobnie Amerykanie żywili niewiele negatywnych uczuć (lub nie żywili ich wcale) wobec chińskich imigrantów, którzy pracowali przy budowie transkontynentalnej linii kolejowej w połowie Xix wieku. W tym czasie pracy było pod dostatkiem, a owi Chińczycy wykonywali ciężkie roboty za bardzo niewielką zapłatą. Uważano ich powszechnie za ludzi spokojnych, pracowitych i przestrzegających prawa. Jednakże po ukończeniu tej budowy pracy było mniej; w dodatku, gdy skończyła się wojna domowa, na ten i tak już pękający w szwach rynek pracy napłynęło wielu byłych żołnierzy. Natychmiast wystąpiło dramatyczne nasilenie negatywnych postaw wobec Chińczyków; dotychczasowy stereotyp zmienił się na: „przestępcy”; „podstępni”, „przebiegli” i „głupi”. Ankieta przeprowadzona niedawno przez Ośrodek Badania Opinii Publicznej (National Opinion Research Center) wykazała, że nadal żywa jest wśród nas ta tendencja. W roku 1931 największe uprzedzenia przeciw Murzynom stwierdzono w tych grupach, które w hierarchii społeczno-ekonomicznej znajdowały się o jeden tylko szczebel wyżej od nich. Ponadto, tendencja ta występowała najwyraźniej wtedy, gdy istniała silna rywalizacja o pracę między Murzynami a białymi (14Ď). Dane te zdają się wskazywać, że rywalizacja i konflikt rodzą uprzedzenie. Równocześnie jednak interpretacja tych danych nie jest całkowicie jednoznaczna, ponieważ w niektórych przypadkach rywalizacja splata się z innymi czynnikami, takimi jak poziom wykształcenia i środowisko rodzinne. Aby ustalić, czy rywalizacja sama przez się powoduje uprzedzenie, potrzebny jest eksperyment. W jaki jednak sposób go przeprowadzić? No cóż, jeśli konflikt i rywalizacja prowadzą do uprzedzenia, to powinno być możliwe wytworzenie uprzedzenia w laboratorium. Można tego dokonać w prosty sposób, a mianowicie: 1Ď) osoby z różnych środowisk przydzielamy losowo do jednej z dwóch grup, 2Ď) powodujemy, by grupy te różniły się pod jakimś dowolnym względem, 3Ď) stawiamy te grupy w sytuacji, w której rywalizują one ze sobą, oraz 4Ď) szukamy dowodów uprzedzenia. Eksperyment taki przeprowadził Muzafer Sherif ze swymi współpracownikami (15Ď) w naturalnym środowisku obozu skautów. Badanymi byli normalni, dobrze przystosowani 12-letni chłopcy, których przydzielano losowo do jednej z dwóch grup: „Czerwonych Diabłów” bądź „Buldogów”. W każdej grupie uczono dzieci współdziałania; głównie przez organizowanie czynności, w których członkowie danej grupy byli silnie nawzajem od siebie uzależnieni. Na przykład, w ramach każdej grupy chłopcy współdziałali ze sobą przy budowie trampoliny na pływalni, przy przygotowywaniu posiłków dla całej grupy, przy budowie mostu linowego itd. Po wytworzeniu w każdej grupie silnego poczucia spójności, stworzono warunki dla powstania konfliktu. W tym celu badacze zorganizowali szereg zajęć o charakterze rywalizacyjnym, w ramach których grupy te walczyły ze sobą w takich grach, jak: football, baseball i przeciąganie liny. W celu zwiększenia napięcia wyznaczano nagrody dla zwycięskiej drużyny. Wywołało to wśród uczestników pewną wzajemną wrogość i niechęć, które przejawiały się w czasie rozgrywania tych gier. Ponadto, badacze wymyślili różne szatańskie sposoby stwarzania sytuacji specjalnie tak zaplanowanych, by zaostrzały konflikt między grupami. Zorganizowano np. przyjęcie obozowe. Badacze zaaranżowali je w taki sposób, że „Czerwone Diabły” mogły przybyć znacznie wcześniej niż „Buldogi”. W dodatku poczęstunek składał się z dwóch bardzo różniących się jakością rodzajów pokarmu: mniej więcej połowa jedzenia była świeża, pociągająca i apetyczna; druga połowa była pognieciona, wyglądała brzydko i nieapetycznie. Zapewne z powodu już istniejącej ogólnej rywalizacji, ci chłopcy, którzy przybyli wcześniej, zagarnęli większość atrakcyjnych przekąsek, pozostawiając swym przeciwnikom tylko mniej interesujące, mniej apetyczne, pogniecione i uszkodzone. Gdy „Buldogi” w końcu przybyły na przyjęcie i ujrzały, jak je „urządzono”, ogarnęła tych chłopców łatwa do zrozumienia irytacja; byli tak zirytowani, że zaczęli obrzucać grupę krzywdzicieli dość niepochlebnymi epitetami. Ponieważ „Czerwone Diabły” były przekonane, że wzięły to, co się im należało (kto pierwszy, ten lepszy), poczuły się urażone takim traktowaniem i odpłaciły się tą samą monetą. Od wyzwisk chłopcy przeszli do obrzucania się przekąskami i w bardzo krótkim czasie doszło do rozruchów na dużą skalę. Po tym incydencie wyeliminowano gry rywalizacyjne i zainicjowano wiele kontaktów towarzyskich między grupami. Gdy jednak wrogość została raz wzbudzona, nie mogło jej usunąć samo wyeliminowanie rywalizacji. W istocie, wrogość nadal się wzmagała, nawet gdy obie grupy zajmowały się tak niewinnymi czynnościami, jak wspólne oglądanie filmów. W końcu badaczom udało się zredukować wrogość. O tym, jak tego dokonali, będzie mowa w dalszej części niniejszego rozdziału. Koncepcja „kozłów ofiarnych”. W poprzednim rozdziale stwierdziliśmy, że agresja jest powodowana po części przez frustrację oraz inne nieprzyjemne czy przykre sytuacje, takie jak ból czy nuda. W tym rozdziale przekonaliśmy się, że sfrustrowana jednostka wykazuje silną tendencję do zaatakowania przyczyny swej frustracji. Często jednak przyczyna frustracji danej osoby jest zbyt potężna lub zbyt nieokreślona, by możliwy był bezpośredni odwet. Na przykład 6-letnie dziecko zostało upokorzone przez swą nauczycielkę - w jaki sposób może się jej zrewanżować? Nauczycielka jest osobą zbyt potężną. Jednakże ta frustracja może zwiększyć prawdopodobieństwa, że dziecko dokona aktu agresji przeciw mniej potężnemu świadkowi swego upokorzenia - nawet jeśli świadek ten nie miał nic wspólnego z doznaną przez dziecko przykrością. Na tej samej zasadzie, w przypadku masowego bezrobocia, kogo ma zaatakować sfrustrowany, pozbawiony pracy robotnik - system ekonomiczny? System ten jest zbyt potężny i zbyt nieokreślony. Byłoby wygodniej, gdyby mógł znaleźć coś lub kogoś mniej nieokreślonego i bardziej konkretnego, kogo mógłby obciążyć odpowiedzialnością za swe bezrobocie. Prezydenta? Jest on kimś konkretnym, zgoda, lecz również zbyt potężnym, by można go było zaatakować bezkarnie. Starożytni Izraelici mieli pewien obyczaj, o którym warto wspomnieć w tym kontekście. W dniach pokuty kapłan kładł ręce na głowie kozła, recytując jednocześnie grzechy ludu. W ten sposób przenosił symbolicznie grzech i zło z ludzi na kozła. Następnie pozwalano kozłu uciec na pustynię, a społeczeństwo zostawało oczyszczone z grzechu. Zwierzę to nazywano kozłem ofiarnym. W naszych czasach terminem „kozioł ofiarny” określa się kogoś niewinnego i względnie bezsilnego, kogo obarczono odpowiedzialnością za coś, co nie było jego winą. Niestety, nie pozwala się mu uciec na pustynię - zwykle natomiast spotykają go okrucieństwa, a nawet śmierć. Jeśli więc ktoś jest bezrobotny lub jeśli inflacja pozbawiła go oszczędności, to nie może łatwo wziąć odwetu na systemie ekonomicznym, lecz może znaleźć sobie kozła ofiarnego. W Niemczech faszystowskich takim kozłem ofiarnym byli Żydzi, na rolniczym Południu - Murzyni. Już dość dawno temu Carl Hovland i Rabert Sears (16Ď) stwierdzili, że dla okresu od r. 1882 do 1930 mogli na podstawie znajomości ceny bawełny w danym roku przewidzieć, ile w tym roku dokonano linczów na południu Stanów Zjednoczonych. Gdy cena bawełny spadała, liczba linczów rosła. Krótko mówiąc, w czasie kryzysów ekonomicznych ludzie prawdopodobnie przeżywali bardzo wiele frustracji. Frustracje te, jak się zdaje, powodowały wzrost liczby linczów i innych zbrodniczych aktów gwałtu i przemocy. Trudno mieć pewność, czy lincze te były motywowane przez psychologiczne aspekty frustracji, czy też po części były wynikiem tego rodzaju rywalizacji ekonomicznej, który rozpatrywaliśmy uprzednio. Co się tyczy prześladowania Żydów w faszystowskich Niemczech, ta gorliwość, z jaką faszyści starali się wytępić wszystkich członków żydowskiej grupy etnicznej (bez względu na ich pozycję ekonomiczną), przemawia mocno za tym, że owo zjawisko nie było wyłącznie natury ekonomicznej czy politycznej, lecz miało (przynajmniej w części) charakter psychologiczny 17. Pewniejszego materiału dowodowego dostarczył dobrze kontrolowany eksperyment, przeprowadzony przez Neala Millera i Richarda Bugelskiega (18Ď). Badanych poproszono, aby określili swoje uczucia w stosunku do różnych grup mniejszościowych. U niektórych osób wywołano następnie frustrację, pozbawiając je możliwości obejrzenia filmu i dając w zamian do rozwiązania szereg żmudnych i trudnych testów; wreszcie poproszono te osoby, ażeby ponownie określiły swe uczucia względem tych samych grup mniejszościowych. Po frustrującym doświadczeniu badani wykazali większą tendencję do podawania odpowiedzi świadczących o uprzedzeniach. W grupie kontrolnej, której nie poddano frustrującemu doświadczeniu, nie wystąpiła żadna zmiana w uprzedzeniach. Dodatkowe badania pomogły określić jeszcze dokładniej naturę tego zjawiska. W jednym z eksperymentów Donald Weatherley (19Ď) poddał badanych studentów silnej frustracji. Niektórzy z tych studentów byli zdecydowanymi antysemitami, inni zaś - nie. Badanych poproszono następnie, aby napisali opowiadania na podstawie pokazanych im obrazków. W przypadku niektórych badanych postaciom na tych obrazkach przypisano żydowskie nazwiska; innym badanym nie podawano takich nazwisk. Oto najważniejsze z uzyskanych w tym eksperymencie wyników: 1Ď) po doznaniu frustracji-badani antysemici pisali opowiadania, w których kierowali więcej agresji przeciw postaciom Żydów aniżeli studenci, którzy nie byli antysemitami; 2Ď) nie było żadnej różnicy między studentami-antysemitami i pozostałymi studentami, gdy postacie, o których pisali, nie były zidentyfikowane jako Żydzi. Krótko mówiąc, frustracja prowadzi do agresji specyficznej - agresji przeciw komuś, kogo nienawidzisz. Tak więc wyłania się następujący ogólny obraz zjawiska zwanego szukaniem kozłów ofiarnych: ludzie skłonni są do przemieszczania agresji na grupy, które rzucają się w oczy, są względnie bezsilne i od początku nie lubiane. Ponadto forma, jaką przybiera agresywność, zależy od tego, co dozwala lub aprobuje własna grupa: lincze i pogromy nie są częstymi wydarzeniami, o ile panująca kultura lub podkultura nie uznaje ich za właściwe sposoby postępowania. Osobowościowe przesłanki uprzedzeń. Przemieszczanie agresji na kozły ofiarne stanowi, być może, skłonność ludzką, lecz nie jest prawdą, iż wszyscy ludzie postępują tak w podobnym stopniu. Zidentyfikowaliśmy już jedną z przyczyn uprzedzenia - pozycję społeczno-ekonomiczną. Przekonaliśmy się też, że ludzie, którzy nie lubią Żydów; są bardziej skłonni do przemieszczania na nich właśnie swej agresji niż ludzie, którzy nie żywią do Żydów niechęci. Obecnie możemy uczynić następny krok. Zebrano materiał dowodowy przemawiający za koncepcją, zgodnie z którą istnieją różnice indywidualne pod względem ogólnej skłonności do nienawiści. Innymi słowy, istnieją ludzie, którzy są predysponowani do tego, aby być uprzedzonymi, nie tylko wskutek bezpośrednich wpływów zewnętrznych, lecz także dlatego, że są takimi, a nie innymi ludźmi. Theodor Adorno i jego współpracownicy (20Ď) określają tych ludzi jako posiadających „osobowość autorytarną”. Zasadniczo, osoba autorytarna posiada następujące cechy: zazwyczaj ma sztywne poglądy, uznaje konwencjonalne wartości, nie toleruje słabości (ani u siebie, ani u innych), przejawia silną skłonność do karania, jest podejrzliwa i wreszcie ma niezwykły respekt dla władzy. Do mierzenia autorytarności stosuje się narzędzie (zwane skalą F), które pozwala określić, w jakim stopniu dana osoba zgadza się lub nie zgadza z takimi twierdzeniami, jak poniższe: 1. Zbrodnie seksualne, takie jak gwałt i napastowanie dzieci, zasługują na coś więcej niż tylko kara więzienia; tacy przestępcy powinni być chłostani publicznie lub poddawani jeszcze gorszej karze. 2. Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak wielki wpływ na nasze życie mają spiski knute w tajemnych miejscach. 3. Posłuszeństwo i szacunek dla władzy - oto najważniejsze cnoty, jakich powinno się uczyć dzieci. Zgadzanie się w dużym stopniu z takimi twierdzeniami jest oznaką autorytarności. Zasadniczy rezultat, jaki uzyskano w badaniach, jest następujący: ludzie w wysokim stopniu autorytarni nie żywią po prostu antypatii do Żydów, czy do Murzynów, lecz wykazują konsekwentnie bardzo silne uprzedzenia wobec wszelkich grup mniejszościowych. Przeprowadzając intensywne wywiady kliniczne z ludźmi uzyskującymi wysokie i niskie wyniki w skali F, Adorno i jego współpracownicy wykryli, że ten zespół postaw i wartości ma swe źródła we wczesnych doświadczeniach dziecka w rodzinach, w których rodzice utrzymywali surową dyscyplinę, stosując szorstkie i wywołujące poczucie zagrożenia metody wychowawcze. Ponadto, osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali F mają często rodziców, którzy stosowali groźbę cofnięcia swej miłości jako główny sposób nakłaniania do posłuszeństwa. Ogólnie biorąc, osoba autorytarna jest zwykle jako dziecko w dużym stopniu pozbawiona poczucia bezpieczeństwa i bardzo zależna od swych rodziców, boi się ich i odczuwa wobec nich nieświadomą wrogość. Takie połączenie stwarza warunki dla ukształtowania się osoby dorosłej o dużej skłonności do gniewu, który z powodu strachu i braku poczucia bezpieczeństwa przybiera postać przemieszczonej agresji przeciw grupom nie dysponującym siłą, podczas gdy osoba ta zachowuje zewnętrzny szacunek dla władzy. Chociaż badania nad osobowością autorytarną przyczyniły się do poznania możliwego mechanizmu uprzedzenia, to jednak trzeba podkreślić, że większość danych ma charakter korelacyjny: tzn. wiemy tylko, że dwa czynniki są ze sobą związane - nie możemy być jednak pewni, który z nich jest przyczyną, a który skutkiem. Weźmy jako przykład korelację między wynikiem danej osoby w skali F a specyficznymi metodami socjalizacji, jakie stosowano wobec tej osoby, gdy była dzieckiem. Chociaż jest prawdą, że osoby autorytarne i w wysokim stopniu uprzedzone miały na ogół rodziców, którzy byli szorstcy i posługiwali się „warunkową miłością”, jako metodą socjalizacji, to jednak nie musi być prawdą, iż właśnie to spowodowało, że wyrosły one na ludzi uprzedzonych. Okazuje się, że rodzice tych osób sami na ogół są w wysokim stopniu uprzedzeni w stosunku do grup mniejszościowych. Wobec tego istnieje możliwość, że u niektórych ludzi przyczyną powstania uprzedzenia jest konformizm, a mianowicie proces identyfikacji, rozpatrywany przez nas w rozdziale 2. A więc może być prawdą, że swoje przekonania dotyczące mniejszości dziecko świadomie przejmuje od rodziców, ponieważ identyfikuje się z nimi. Jest to wyjaśnienie całkiem odmienne wiele prostsze od tego, jakie zaproponowali Adorno i jego współpracownicy, którzy zakładają nieświadomą wrogość dziecka wobec rodziców i wyparty strach przed nimi. Nie chcę przez to powiedzieć, że u niektórych ludzi uprzedzenie nie jest wcale głęboko zakorzenione w nieświadomych konfliktach okresu dzieciństwa. Pragnę raczej zasugerować, że wielu ludzi mogło wyuczyć się najrozmaitszych uprzedzeń na kolanach mamy i taty. Co więcej, niektórzy ludzie mogą ulegać uprzedzeniom, które są ograniczone i specyficzne, stosowanie do norm obowiązujących w ich podkulturze. Zapoznajmy się bliżej ze zjawiskiem uprzedzenia jako pewną postacią konformizmu. Uprzedzenie jako forma konformizmu. Wielokrotnie stwierdzono, że w Stanach Zjednoczonych uprzedzenie przeciw Murzynom jest większe na Południu niż na Północy. Często przejawia się to w bardziej wrogich postawach wobec integracji rasowej. Na przykład w r. 1942 tylko 4 procent wszystkich Południowców opowiadało się za zniesieniem segregacji w środkach komunikacji, podczas gdy wśród mieszkańców Północy było 56 procent zwolenników tego posunięcia (21Ď). Dlaczego? Czy przyczyną była rywalizacja ekonomiczna? Prawdopodobnie nie; w tych społecznościach Południa, w których rywalizacja ekonomiczna jest niewielka, uprzedzenie wobec Murzynów jest nawet większe niż w społecznościach Północy, w których istnieje duża rywalizacja ekonomiczna. Czy na Południu jest stosunkowo więcej osób autorytarnych niż na Północy? Nie. Thomas Pettigrew (22Ď), który stosował szeroko skalę F w badaniach prowadzonych na Północy i na Południu, stwierdził, że wyniki uzyskiwane przez Południowców i przez mieszkańców Północy były mniej więcej jednakowe. Ponadto, chociaż na Południu ludzie są bardziej uprzedzeni wobec Murzynów, to przy tym mniej uprzedzeni wobec Żydów niż ogół ludzi w Stanach; „uprzedzona osobowość” powinna być uprzedzona wobec wszystkich - Południowiec zaś nie jest taki. Jak więc wytłumaczyć niechęć do Murzynów, istniejącą na Południu? Może ona wynikać z przyczyn historycznych: Murzyni byli niewolnikami, Wojna Domowa toczyła się o zniesienie niewolnictwa, itd. Mogło to stworzyć klimat sprzyjający większemu uprzedzeniu. Co jednak podtrzymuje ten klimat? Nieco wskazówek dostarczają pewne dość dziwne formy segregacji rasowej, które można zaobserwować na Południu. Powinien tu wystarczyć jeden przykład, dotyczący grupy górników pracujących w kopalni węgla w małym górniczym miasteczku zachodniej Wirginii: owi górnicy biali i Murzyni stworzyli pewien wzorzec współżycia, który polegał na całkowitej i kompletnej integracji, gdy byli pod ziemią, oraz na całkowitej i kompletnej segregacji, gdy znajdowali się na powierzchni. Jak można wytłumaczyć tę niekonsekwencję? Jeśli naprawdę nie cierpisz kogoś, to chcesz trzymać się z dala od niego - dlaczego miałbyś kolegować się z nim pod ziemią, a unikać go na powierzchni? Pettigrew sugeruje, że wyjaśnieniem dla tych zjawisk może być konformizm. W opisanym przypadku ludzie po prostu dostosowują się do norm istniejących w ich społeczności (na powierzchni!). Wydarzenia historyczne stworzyły na Południu warunki dla większego uprzedzenia przeciw Murzynom, lecz to konformizm podtrzymuje jego trwanie. Istotnie, Pettigrew sądzi, że chociaż część uprzedzeń wynika z rywalizacji ekonomicznej, z frustracji i z potrzeb osobowościowych, to jednak najwięcej uprzedzonych zachowań jest funkcją niewolniczego konformizmu wobec norm społecznych. Jak możemy się upewnić, że to konformizm jest przyczyną uprzedzeń? Jednym ze sposobów będzie ustalenie związku między uprzedzeniem danej osoby a ogólnym wzorcem jej konformizmu. Na przykład w badaniach nad napięciami międzyrasowymi w Afryce Południowej (23Ď) wykazano, że te osoby, które były najbardziej skłonne. do stosowania się do najrozmaitszych norm społecznych, wykazywały także większe uprzedzenie wobec Murzynów. Innymi słowy, jeśli konformiści są bardziej uprzedzeni, sugeruje to, że uprzedzenie może być po prostu jeszcze jedną normą, do której ludzie się stosują. Inny sposób określenia roli konformizmu polega na ustaleniu, co się dzieje z uprzedzeniem danej osoby, gdy przenosi się ona do innego regionu kraju. Jeśli konformizm jest czynnikiem wpływającym na uprzedzenie, to oczekiwalibyśmy, że u ludzi wystąpi wyraźny wzrost uprzedzenia, gdy przeprowadzą się do regionów, w których dana norma jest nacechowana większym uprzedzeniem, a wyraźny spadek uprzedzenia, gdy będą pod wpływem normy w mniejszym stopniu cechującej się uprzedzeniami. I tak się właśnie dzieje. W jednym z badań Jeanne Watson (24Ď) stwierdziła, że ludzie, którzy niedawno przenieśli się do Nowego Jorku i zaczęli stykać się bezpośrednio z osobami o nastawieniu antysemickim, sami przyjęli postawy bardziej antysemickie. W innym badaniu Pettigrew stwierdził, że gdy mieszkańcy Południa wstąpili do wojska i zetknęli się ze zbiorem norm społecznych o mniej dyskryminacyjnym charakterze, stali się mniej uprzedzeni wobec Murzynów. Nacisk skłaniający do konformizmu może być stosunkowo jawny, jak w eksperymencie Ascha. Z drugiej strony, konformizm względem normy nacechowanej uprzedzeniem może po prostu wynikać z braku dostępu da ścisłych danych i z przewagi błędnej informacji. W takiej sytuacji ludzie mogą przyswajać sobie negatywne postawy na podstawie zasłyszanych wieści czy pogłosek. W literaturze nie brak przykładów takiego posługiwania się stereotypami. Weźmy np. pod uwagę „Żyda maltańskiego” (The Jew of Malta) Christophera Marlowe’a czy Kupca weneckiego Williama Szekspira. W każdym tych dzieł Żyd jest przedstawiony jako podstępny, chciwy, krwiożerczy i płaszczący się tchórz. Mielibyśmy może ochotę wyciągnąć stąd wniosek, że Marlowe i Szekspir mieli jakieś przykre doświadczenia z niecnymi Żydami, które skłoniły ich o stworzenia tych ostrych i niepochlebnych portretów - gdyby nie jeden fakt: Żydzi zostali wypędzeni z Anglii mniej więcej 300 lat przed powstaniem tych dzieł. Tak więc wydaje się, że jedyną rzeczą, z jaką zetknęli się Marlowe i Szekspir, był utrzymujący się długo stereotyp. Niestety, ich dzieła nie tylko są odzwierciedleniem tego stereotypu, lecz także przyczyniły się niewątpliwie do jego utrwalenia. Nietolerancyjne postawy mogą też być pielęgnowane rozmyślnie przez nietolerancyjne społeczeństwo. Na przykład pewien badacz 25 przeprowadzał wywiady z białymi obywatelami Afryki Południowej, starając się znaleźć powody ich negatywnych postaw wobec Murzynów. Stwierdził on, iż typowy biały mieszkaniec Południowej Afryki był przekonany, że ogromną większość przestępstw popełniają Murzyni. Było to niezgodne z prawdą. Jak powstało to błędne mniemanie? Ludzie ci podawali, że widują bardzo wielu czarnych więźniów, nie widzieli natomiast żadnego białego więźnia. Czyż nie jest to dowodem, że skazano za przestępstwa więcej Murzynów niż białych? Nie. W tym przypadku było to jedynie odbiciem faktu, że regulamin zabraniał białym więźniom pracować w miejscach publicznych! Krótko mówiąc, społeczeństwo może stwarzać uprzedzone przekonania poprzez swoje prawa lub zwyczaje. W naszym własnym, amerykańskim społeczeństwie do niedawna gazety podawały na ogół rasę przestępcy lub podejrzanego, jeśli nie był on białym, lecz nigdy nie troszczyły się o podanie rasy złoczyńcy, jeśli zdarzyło się, że był nim człowiek biały. Niewątpliwie, przyczyniło się to do wytworzenia zniekształconego obrazu liczby przestępstw popełnianych przez „kolorowych”. Do niedawna również rzadko można było zobaczyć czarną twarz w telewizji w jakiejś niestereotypowej roli lub w reklamach handlowych. Stwarzało to złudzenie, że Murzyni są mało ważnymi członkami naszego społeczeństwa - ludźmi, którzy nie używają aspiryny ani kremu do golenia, którzy nie mają prawdziwych problemów ani nie przeżywają prawdziwych wzruszeń. Ponadto, jeśli udział Murzynów ogranicza się do stereotypowych ról, takich jak postacie w słuchowisku „Amos i Andy” czy też piosenkarz śpiewający i tańczący w widowisku rewiowym - wzmacnia to tylko stereotyp, że Murzyni są głupi, niezaradni, leniwi i że mają wrodzone poczucie rytmu. W ostatnich kilku latach coraz częściej pojawiają się na ekranach telewizorów czarni sportowcy; skłonny byłbym przypuszczać, że biali mieszkańcy małych miasteczek w wiejskich okręgach Północy, nie mający wiele bezpośrednich kontaktów z Murzynami, byliby zdziwieni, dowiedziawszy się, że naprawdę istnieją Murzyni, którzy nie potrafią przebiec 100 jardów w czasie krótszym niż 10 sekund! Jak się przekonaliśmy, postawy nacechowane uprzedzeniem mogą ulec zmianie. Może to nastąpić wtedy, gdy dana osoba zaczyna się stykać z odmiennymi normami społecznymi - na przykład gdy przenosi się do bardziej liberalnej części kraju i być może zaczyna identyfikować się z ludźmi, którzy mają mniej uprzedzone poglądy. Jednakże zmiany takie są udziałem stosunkowo niewielu ludzi. Czy jest możliwe zredukowanie uprzedzeń na wielką skalę? Ustawy mogą wpłynąćŃ na zmianę obyczajów W roku 1954 Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych orzekł, że szkoły „oddzielne, lecz równe” są - jak wynika z samego określenia - nierówne. Według słów Prezesa Sądu Najwyższego, Earla Warrena, gdy dzieci murzyńskie oddziela się od białych jedynie z powodu ich rasy, to fakt ten „wytwarza w nich poczucie niższości pod względem pozycji w społeczeństwie, co może wpłynąć na ich serca i umysły w taki sposób, że nie jest prawdopodobne, aby można to było kiedykolwiek odrobić”. Chociaż nie całkiem zdawaliśmy sobie z tego sprawę, decyzja ta¦włączyła nasz naród w jeden z najbardziej ekscytujących, zakrojonych na wielką skalę eksperymentów społecznych, jakie kiedykolwiek przeprowadzono. Po tej historycznej decyzji wielu ludzi przeciwnych integracji szkół uzasadniało swoje stanowisko względami „humanitarnymi”. Przepowiadali oni masakrę, jeśli będzie się forsować przemieszanie ras w szkołach. Argumentowali, że nie można w drodze ustawy zmienić moralności - co miało znaczyć, że chociaż można zmusić ludzi, by uczęszczali do tej samej szkoły, to jednak nie można ich zmusić, by lubili się i szanowali wzajemnie było to echem poglądów wybitnego socjologa, Williama Grahama Sumnera, który wiele lat wcześniej stwierdził, że „ustawy nie zmienią obyczajów”. Domagali się oni, aby zniesienie segregacji rasowej odłożyć, dopóki nie uda się zmienić postaw. Oczywiście, psychologowie społeczni byli wówczas przekonani, że aby zmienić zachowanie, trzeba zmienić postawy. Jeśliby więc udało się sprawić, aby nietolerancyjni dorośli stali się mniej uprzedzeni wobec Murzynów, to bez wahania pozwolą oni swoim dzieciom uczęszczać do szkoły razem z czarnymi dziećmi. Liczni reprezentanci nauk społecznych (chociaż powinni mieć więcej rozumu) byli stosunkowo pewni, że potrafią zmienić nietolerancyjne postawy, przeprowadzając kampanie informacyjne. Zastosowali oni tzw. 16-milimetrową metodę redukcji uprzedzeń: jeśli uprzedzeni ludzie są przekonani, że Murzyni są niezaradni i leniwi, to trzeba tylko pokazać im film przedstawiający Murzynów jako pracowitych, porządnych ludzi. Metoda ta jest oparta na idei, że dezinformację można zwalczyć informacją. Jeśli Szekspir pod wpływem fałszywych informacji o Żydach sądzi, że Żydzi są podstępnymi pijawkami, to powiedzmy mu prawdę, a jego uprzedzenie zniknie. Jeśli biały obywatel Południowej Afryki jest przekonany, że Murzyni popełniają większość przestępstw, to pokażmy mu białych więźniów, a zmieni swoje przekonania. Niestety, nie jest to takie proste. Niezależnie od tego, czy uprzedzenie jest w głównej mierze wynikiem konfliktu ekonomicznego, konformizmu wobec norm społecznych czy też głęboko zakorzenionych potrzeb osobowościowych, niełatwo je zmienić za pomocą kampanii informacyjnej. W ciągu lat większość ludzi zaangażowała się głęboko w swe uprzedzone zachowanie. Ukształtować w sobie liberalną postawę wobec Murzynów, gdy wszyscy twoi przyjaciele i współpracownicy są nadal uprzedzeni - nie jest to łatwe zadanie. Same filmy nie mogą zmienić ¦ sposobu myślenia i sposobu zachowania, które utrzymywały się latami. Czytelnik tej książki wie już, że tam, gdzie wchodzą w grę ważne sprawy, kampanie informacyjne zawodzą, ponieważ ludzie nie są skłonni siedzieć spokojnie i wchłaniać informacje, które są w dysonansie z ich przekonaniami. Na przykład Paul Lazarsfeld (26Ď) pisze o serii audycji radiowych nadawanych na początku lat czterdziestych, które to audycje miały zredukować uprzedzenia etniczne przez podawanie informacji o różnych grupach etnicznych w sposób ciepły i przychylny. Jeden program był poświęcony Amerykanom pochodzenia polskiego, drugi - Amerykanom pochodzenia włoskiego itd. Kto słuchał tych programów? Większość słuchaczy programu o Amerykanach pochodzenia polskiego stanowili Amerykanie pochodzenia polskiego. A zgadnij, kto stanowił większość wśród słuchaczy programu o Amerykanach pochodzenia włoskiego? Dobrze, zgadłeś. Ponadto, jak przekonaliśmy się, jeśli zmusi się ludzi do słuchania informacji, z którymi się nie zgadzają, to będą je odrzucać, zniekształcać lub ignorować - w bardzo podobny sposób, jak pan X, który zachowywał swą negatywną postawę wobec Żydów wbrew kampanii informacyjnej pana Y, i jak studenci z Dartmouth i Princeton, którzy zniekształcali informacje zawarte w obejrzanym przez siebie filmie o meczu piłki nożnej. U większości ludzi uprzedzenie jest zbyt głęboko zakorzenione w ich własnym systemie przekonań, zbyt zgodne z ich codziennym zachowaniem, a także zbyt mocno podtrzymywane przez osoby z ich otoczenia, by można je było zmienić za pomocą książki, filmu czy audycji radiowej. Skutki kontaktowania się na zasadzie równej pozycji. Chociaż zmiana postawy powoduje zmianę w zachowaniu, to jednak - jak widzieliśmy - często trudno jest zmienić postawy poprzez uczenie. Istnieje jednak pewna zależność, o której psychologowie społeczni wiedzą od dawna, lecz którą dopiero niedawno zaczęli rozumieć: mianowicie, zmiany w zachowaniu mogą powodować zmianę postaw. Oto najprostszy argument. Gdyby można było sprawić, aby biali i Murzyni kontaktowali się ze sobą bezpośrednio; to wówczas jednostki uprzedzone zetknęłyby się z rzeczywistością w drodze własnego doświadczenia, a nie tylko ze stereotypem; w końcu doprowadziłoby to do lepszego poznania i zrozumienia. Kontakty te muszą, oczywiście, zachodzić w sytuacji, w której biali i Murzyni mają równą pozycję; wielu białych miało mnóstwo kontaktów z Murzynami, lecz zazwyczaj były to sytuacje, w których Murzyni pełnili podrzędne role, np. niewolników, portierów, pomywaczy, czyścibutów, personelu pralni czy służby domowej. Kontakty tego rodzaju przyczyniają się tylko do wzmocnienia u białych istniejącego stereotypu i w ten sposób zwiększają ich uprzedzenie do Murzynów. Przyczyniają się one także do spotęgowania urazy i gniewu u Murzynów. Do niedawna kontakty na zasadzie równej pozycji były rzadkie ze względu na brak równości w oświacie i w pracy zawodowej, jak również z powodu segregacji w miejscu zamieszkania. Decyzja Sądu Najwyższego z r. 1954 zmieniła to wszystko. Nawet jednak przed r. 1954 zdarzały się niekiedy pojedyncze przypadki integracji na zasadach równej pozycji. Skutki takiej integracji potwierdzały na ogół koncepcję, że zmiana zachowania powoduje zmianę postawy. W pewnym typowym badaniu Morton Deutsch i Mary Ellen Collins (27Ď) analizowali postawy białych wobec Murzynów w komunalnych osiedlach mieszkaniowych. Mianowicie, w pewnym osiedlu rodzinom białym i murzyńskim przydzielono mieszkania zgodnie z zasadą segregacji, a więc wyznaczono im oddzielne budynki w tym samym osiedlu. W innym osiedlu wprowadzono integrację rasową - rodzinom białym i murzyńskim przydzielano mieszkania w tym samym budynku. U mieszkańców osiedla zintegrowanego nastąpiła (jak wynikało z ich wypowiedzi) większa pozytywna zmiana postaw wobec Murzynów niż u mieszkańców osiedla podzielonego. Z danych tych wynikałoby, że ustawy mogą zmienić obyczaje, że można w drodze ustawodawczej zmienić moralność - oczywiście, nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem kontaktów, utrzymywanych na zasadzie równej pozycji obu stron. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że jeśli różne grupy rasowe będą się stykać ze sobą na zasadzie równości swej pozycji, to będą miały szanse lepszego poznania się. Może to przyczynić się do wzrostu wzajemnego zrozumienia i spowodować zmniejszenie napięcia, jeśli wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany (Należy zwrócić uwagę na fakt, że badania wspomniane w niniejszym paragrafie przeprowadzono w komunalnych osiedlach mieszkaniowych, nie zaś w dzielnicy domów prywatnych. Jest to czynnik o decydującym znaczeniu, o którym będzie mowa za chwilę.). Pośrednie efekty zniesienia segregacji. Dopiero znacznie później psychologowie społeczni wpadli na myśl, że zniesienie segregacji może wpłynąć na system wartości nawet tych ludzi, którzy nie mają okazji zetknąć się bezpośrednio z grupami mniejszościowymi. Może to nastąpić dzięki działaniu mechanizmu, o którym wspomnieliśmy w rozdziale 4, mówiąc o psychologicznych efektach nieuchronności. Mianowicie, jeśli wiem, że ty i ja będziemy nieuchronnie pozostawać ze sobą w ścisłym kontakcie, a ja nie lubię ciebie, to będę odczuwać dysonans. W celu zredukowania tego dysonansu będę się starał przekonać samego siebie, że nie jesteś taki zły, jak uprzednio myślałem, nastawię się na wyszukiwanie w tobie cech dodatnich i będę się starał ignorować twoje ujemne cechy lub przywiązywać do nich jak najmniejsze znaczenie. Tak więc sam fakt, iż wiem, że muszę w pewnych sprawach pozostawać z tobą w ścisłym kontakcie, zmusi mnie do zmiany moich nacechowanych uprzedzeniem postaw wobec ciebie, o ile wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany. Eksperymenty laboratoryjne potwierdziły to przewidywanie: np. dzieci, które były przekonane, że nieuchronnie będą musiały jeść nie lubianą uprzednio jarzynę, zaczęły przekonywać same siebie, że jarzyna ta nie jest taka zła (28Ď). Podobnie studentki, które wiedziały, że będą musiały omawiać swe intymne sprawy z dziewczyną mającą różne, i dodatnie, i ujemne cechy, poczuły wielką sympatię do tej nigdy przedtem nie widzianej dziewczyny; zjawisko to nie wystąpiło, jeśli u studentek nie wywołano oczekiwania, że będą w przyszłości musiały dyskutować na intymne tematy z tą właśnie dziewczyną (29Ď). Niewątpliwie, daleka jest droga od miski jarzyn do stosunków między Murzynami a białymi. Niewielu psychologów społecznych jest tak naiwnych, by sądzić, że nietolerancję rasową, która jest głęboko zakorzeniona, można wyeliminować w ten sposób, że ludzie będą redukować swój dysonans, godząc się z tym, co uważają za nieuniknione. Ze swej strony skłonny byłbym sugerować, że w idealnych warunkach mechanizm ten może spowodować osłabienie wrogich uczuć u większości jednostek. Za chwilę opowiem, co rozumiem przez „idealne warunki”; najpierw jednak spróbuję przyoblec trochę w ciało ten teoretyczny szkielet. W jaki sposób mógłby przebiegać proces redukcji dysonansu? Wyobraźmy sobie 45-letniego białego Południowca, którego 16-letnia córka uczęszcza do szkoły „wyłącznie dla białych” w którymś z dalekich południowych Stanów. Załóżmy, że ma on negatywną postawę wobec Murzynów, wynikającą po części z przekonania, że Murzyni są niezaradni i leniwi, a czarni mężczyźni są zanadto pobudliwi seksualnie i są potencjalnymi gwałcicielami. Nagle Ministerstwo Sprawiedliwości wydaje dekret i od najbliższej jesieni jasnowłosa, dojrzała już córka owego Południowca musi iść do „zintegrowanej szkoły”. Wszyscy urzędnicy stanowi i lokalni, chociaż może nie zachwyceni tym pomysłem, wyraźnie dają do zrozumienia, że nic nie można zrobić, aby do tego nie dopuścić - prawo jest prawem i trzeba go przestrzegać. Ojciec mógłby, oczywiście, nie pozwolić córce na kontynuowanie edukacji lub też wysłać ją do kosztownej szkoły prywatnej. Jednakże jedno z tych rozwiązań jest zbyt drastyczne, drugie zaś zbyt kosztowne. Wobec tego ojciec rozstrzyga, że musi posłać córkę do szkoły zintegrowanej. Ale wówczas świadomość, że jego jasnowłosa młoda córeczka musi nieuchronnie chodzić do szkoły razem z Murzynami, jest w dysonansie z przekonaniem, że Murzyni są niezaradnymi gwałcicielami. Cóż więc czyni? Sądzę, że zacznie rewidować swe przekonania dotyczące Murzynów. Czy naprawdę są oni aż tak niezaradni? Czy naprawdę włóczą się dookoła, gwałcąc ludzi? Może spojrzeć teraz na Murzynów inaczej - tym razem z silną skłonnością do szukania w nich dobrych cech, nie zaś do wymyślania lub wyolbrzymiania cech złych, nie akceptowanych. Skłonny byłbym przypuszczać, że nim nadejdzie wrzesień, jego postawa wobec Murzynów zmieni się w kierunku pozytywnym. Oczywiście, analiza ta jest również ogromnie uproszczona. Spójrzmy jednak, jaką przewagę ma ten proces nad kampanią informacyjną: został uruchomiony mechanizm, który motywuje daną jednostkę do zmiany jej negatywnego stereotypu w odniesieniu do Murzynów. Analiza ta dobitnie sugeruje, że pewien rodzaj polityki państwowej byłby potencjalnie najbardziej korzystny dla społeczeństwa amerykańskiego - a mianowicie taka polityka, która stanowi dokładne przeciwieństwo polityki ogólnie zalecanej. Jak wspomniałem uprzednio, po decyzji Sądu Najwyższego z r. 1954 panowało ogólne przekonanie, że integracja musi postępować powoli. Większość urzędników państwowych i wielu uczonych reprezentujących nauki społeczne było przekonanych, że w celu osiągnięcia harmonijnych stosunków między rasami należy odłożyć integrację dopóty, dopóki w drodze reedukacji nie uda się złagodzić ludzkich uprzedzeń. Krótko mówiąc, w r. 1954 sądzono powszechnie, że zachowanie (integracja) musi następować po zmianach w sferze poznawczej. Moja analiza sugeruje natomiast, że najlepszym sposobem osiągnięcia w końcu harmonii między rasami byłoby wprowadzenie zmiany w zachowaniu. Ponadto, co najważniejsze, im wcześniej ludzie uświadomią sobie, że integracja jest nieunikniona, tym wcześniej ich uprzedzone postawy zaczną się zmieniać. Z drugiej strony, proces ten może być (i był) sabotowany przez urzędników państwowych, podtrzymujących pogląd, że ustawę o integracji można będzie obejść lub opóźnić jej realizację. Przyczynia się to do wytworzenia złudzenia, że zdarzenie to nie jest nieuchronne. W takich okolicznościach zmiana postawy nie nastąpi; rezultatem będzie jeszcze większe zamieszanie i dysharmonia. Wróćmy do naszego przykładu: jeśli ojciec jasnowłosej córeczki dojdzie do wniosku (pod wpływem wypowiedzi i sposobu postępowania gubernatora, burmistrza, naczelnika inspektoratu szkolnego lub miejscowego szeryfa), że istnieje jakiś sposób niedopuszczenia do integracji, to oczywiście nie będzie odczuwał żadnej potrzeby zrewidowania swych negatywnych przekonań dotyczących Murzynów. Może to go doprowadzić do gwałtownego przeciwstawiania się integracji. Zgodny z powyższym rozumowaniem jest fakt, że w miarę postępów integracji, postawy wobec niej były coraz bardziej przychylne: w 1942 r. tylko 30 procent białych w Stanach Zjednoczonych opowiadało się za szkołami bez segregacji rasowej; w r. 1956 liczba ta wzrosła do 49 procent; wreszcie w r. 1930, gdy stawało się coraz bardziej oczywiste, że integracja rasowa w szkołach jest nieunikniona, opowiedziało się za nią ponad 75 procent białej ludności. Zmiany, jakie zaszły w tym czasie na Południu, były jeszcze poważniejsze: w r. 1942 tylko 2 procent białych było zwolennikami szkół zintegrowanych; w r. 1956, gdy większość Południowców wierzyła jeszcze, że ustawę tę będzie można obejść, tylko 14 procent opowiadało się za integracją; ale w r. 1970, gdy integracja trwała nadal, prawie - 50 procent białej ludności na Południu było jej zwolennikami. Oczywiście, fakty te nie dowodzą, że ludzie zmieniają swe postawy wobec integracji w szkołach z tego powodu, iż godzą się z tym, co nieuniknione - lecz wniosek taki jest bardzo przekonywający. Thomas Pettigrew, przeprowadziwszy dokładną analizę przebiegu i skutków znoszenia segregacji rasowej w szkołach, wysunął pytanie, dlaczego akty przemocy wystąpiły w trakcie znoszenia segregacji w takich miejscowościach, jak Little Rock i Clinton, a nie wystąpiły w innych, takich jak Norfolk czy Winston-Salem. Jego konkluzja, która dostarcza dalszego poparcia dla naszego rozumowania, była następująca: „Akty przemocy zdarzały się na ogół w tych miejscowościach, gdzie przynajmniej niektórzy przedstawiciele władzy dali uprzednio do zrozumienia, że chętnie przywróciliby segregację, gdyby wybuchły zamieszki; spokojny przebieg integracji był na ogół następstwem twardego i stanowczego postępowania władz” (30Ď). Innymi słowy, jeśli ludziom nie dano sposobności do zredukowania dysonansu, to następowały rozruchy. Już w 1953 r. Kenneth B. Clark (31Ď) zaobserwował to samo zjawisko podczas znoszenia segregacji w niektórych stanach na pograniczu Południa i Północy. Odkrył on, że natychmiastowe zniesienie segregacji rasowej było o wiele bardziej efektywne niż desegregacja stopniowa. Ponadto, akty przemocy występowały tam, gdzie prowadzono dwuznaczną lub niekonsekwentną politykę lub gdzie przywódcy danej społeczności skłonni byli do wahań. To samo działo się w czasie Ii Wojny Światowej, gdy zaczęto znosić segregację rasową w jednostkach wojskowych: największe kłopoty występowały tam, gdzie polityka w tym zakresie była niejednoznaczna (32Ď). Jednakże wszystkie inne czynniki nie zawsze pozostają bez zmiany. W poprzednim paragrafie przedstawiłem mocno uproszczony obraz bardzo złożonego zjawiska. Zrobiłem, to celowo, aby pokazać, jak teoretycznie może przebiegać ten proces w idealnych warunkach. Jednakże warunki rzadko bywają idealne. Prawie zawsze występują jakieś okoliczności komplikujące sprawę. Przypatrzmy się teraz niektórym komplikacjom, a następnie zastanowimy się, w jaki sposób można by je wyeliminować lub zredukować. Gdy była mowa o tym, że w zintegrowanym osiedlu mieszkaniowym nasilenie uprzedzeń zmniejszyło się, zwróciłem szczególną uwagę na fakt, iż było to komunalne osiedle mieszkaniowe. Jeśli natomiast w grę wchodzą domy prywatne, powstają pewne komplikacje: po pierwsze, wśród białych istnieje silne przekonanie, że wartość nieruchomości spada, gdy w sąsiedztwie zamieszkują Murzyni. Przekonanie to wprowadza konflikt i rywalizację o charakterze, ekonomicznym, co przeciwdziała redukcji uprzedzeń. W istocie, systematyczne badania w zintegrowanych dzielnicach domów prywatnych wykazują wzrost uprzedzeń wśród białych mieszkańców (33Ď). Ponadto; jak wspomniałem, eksperymenty nad psychologicznymi skutkami nieuchronności przeprowadzano w laboratorium, gdzie wchodziły w grę antypatie niemal na pewno mniej intensywne od uprzedzeń rasowych. Aczkolwiek jest pocieszające, że analogiczne wyniki uzyskano w badaniach nad desegregacją w realnym świecie, to jednak naiwny byłby i mylący wniosek, że droga do zniesienia segregacji rasowej zawsze będzie gładka, jeśli tylko da się ludziom sposobność, by pogodzili się z tym, co nieuniknione. Często kłopoty zaczynają się w momencie, gdy tylko zostaje zniesiona segregacja. Po części wynika to stąd, że kontakt między czarnymi i białymi dziećmi (zwłaszcza jeśli zaczyna się w szkole średniej) zwykle nie jest kontaktem na zasadzie równości. Wyobraźmy sobie taką sytuację: 16-letni Murzyn z ubogiej rodziny, uczęszczający dotąd do drugorzędnej szkoły, zostaje nagle przeniesiony do szkoły, gdzie większość uczniów stanowią biali z warstwy średniej, gdzie uczą biali nauczyciele z warstwy średniej, gdzie przekonuje się on, że musi współzawodniczyć z białymi z warstwy średniej, których wychowano w poszanowaniu wartości tej warstwy społecznej. W rezultacie znalazł się on w sytuacji o charakterze wysoce rywalizacyjnym, do której nie jest przygotowany, w której reguły nie są jego regułami, a nagrody uzyskuje się za zdolności, jakich jeszcze nie zdążył rozwinąć. Rywalizacja ta przebiega dla niego w sytuacji, która pod względem psychologicznym różni się znacznie od sytuacji znanych mu dotychczas. Zakrawa trochę na ironię, że okoliczności te powodują na ogół obniżenie jego samooceny - a więc mają ten sam efekt, którego uniknięcie było głównym motywem decyzji Sądu Najwyższego (34Ď). Jak więc szkoła średnia, w której niedawno zniesiono segregację rasową, jest zazwyczaj miejscem, gdzie panują silne napięcia. Jest rzeczą naturalną, że uczniowie-Murzyni starają się podnieść swą samoocenę. Jednym ze sposobów podnoszenia samooceny jest trzymanie się razem, napadanie na białych, podkreślanie swej indywidualności, odrzucanie wartości i przywództwa białych, itd. (35Ď) Zreasumujmy dotychczasowe rozważania: 1Ď) Kontakt na zasadzie równej pozycji obu stron, w idealnych warunkach, gdy nie ma konfliktu ekonomicznego, może prowadzić i istotnie prowadzi do lepszego zrozumienia i zmniejszenia uprzedzeń (36Ď). 2Ď) Psychologiczne skutki nieuchronności mogą wytwarzać i rzeczywiście wytwarzają nacisk w kierunku złagodzenia uprzedzeń oraz mogą, w idealnych okolicznościach, stworzyć warunki dla spokojnego przebiegu integracji rasowej w szkołach. 3Ď) Gdy istnieje konflikt ekonomiczny (jak w przypadku integracji rasowej w obrębie dzielnicy prywatnych domów mieszkalnych), wówczas dochodzi do nasilenia uprzedzeń. 4Ď) Jeśli wskutek zniesienia segregacji rasowej w szkole powstaje sytuacja rywalizacji, w której pozycja uczniów murzyńskich jest wyraźnie gorsza, wówczas często zaznacza się wzrost wrogości Murzynów do białych, co przynajmniej w części jest wynikiem dążenia do podniesienia obniżonej samooceny. Wzajemna współzależność jako możliwe rozwiązanie. Napięcie, które często pojawia się jako początkowy rezultat zniesienia segregacji rasowej w szkole, przypomina mi nieco zachowanie dzieci w eksperymencie Muzafera Sherifa i jego współpracowników (37Ď). Jak pamiętamy, w eksperymencie tym wytworzono napięcie i wrogość między dwiema grupami, stawiając je w sytuacjach konfliktu i rywalizacji. Gdy raz wytworzono wrogość, nie można już było jej zredukować po prostu przez wyeliminowanie konfliktów i rywalizacji. Przeciwnie, gdy wzajemny brak zaufania został już mocno utrwalony, kontaktowanie się obu grup w sytuacjach nierywalizacyjnych, opartych na zasadzie równości, prowadziło do wzmożenia wrogości i braku zaufania. Na przykład, dzieci z tych grup dokuczały sobie nawzajem nawet wtedy, gdy po prostu siedziały obok siebie, oglądając film. W jaki sposób Sherif zdołał w końcu zredukować tę wrogość? Dokonał tego, stawiając obie grupy dzieci w sytuacjach, w których były one wzajemnie od siebie uzależnione - w których musiały współdziałać ze sobą, aby osiągnąć swój cel. Na przykład badacze stwarzali sytuację alarmową, uszkadzając system urządzeń zaopatrujących obóz w wodę. Naprawienie tego uszkodzenia było możliwe tylko pod warunkiem natychmiastowego współdziałania wszystkich dzieci. Kiedy indziej, podczas wycieczki, zepsuła się obozowa ciężarówka. Aby ją uruchomić, trzeba było wepchnąć ją na dość stromą górkę. Można było tego dokonać tylko wtedy, gdy wszystkie dzieci pchały razem - bez względu na to, czy były „Buldogami”, czy „Czerwonymi Diabłami”. W końcu udało się zredukować wrogie uczucia i negatywne stereotypy. Chłopcy z obu grup znajdowali sobie przyjaciół wśród niedawnych przeciwników, zaczęli żyć w lepszej zgodzie, a także samorzutnie współdziałać ze sobą. Wydaje się, że czynnikiem o decydującym znaczeniu jest wzajemna współzależność - sytuacja, w której jednostki potrzebują siebie nawzajem i są sobie nawzajem potrzebne, je¦i chcą osiągnąć swój cel. Niestety, w większości klas szkolnych sytuacja tego rodzaju nie jest czymś typowym. Najczęściej dzieci w klasie szkolnej są izolowanymi jednostkami, rywalizującymi ze sobą podczas lekcji i na egzaminach o uznanie i uwagę nauczyciela. Ponieważ czynniki historyczne uczyniły z klasy szkolnej laboratorium do badania skutków desegregacji, ta atmosfera intensywnej rywalizacji jest okolicznością niepomyślną - zwłaszcza gdy obie grupy, tj. Murzyni i biali, rywalizują ze sobą z nierównych pozycji. Chociaż rywalizacja w klasie szkolnej jest zjawiskiem typowym, to nie jest ona jednak nieunikniona. Wiele klas jest prowadzonych w sposób bardziej kooperatywny, a jeszcze więcej można by prowadzić w taki sposób. Niedawno przeprowadziłem ze swymi współpracownikami badanie, w których obserwowaliśmy, jaki wpływ na wyniki uzyskiwane przez dzieci i na ich wzajemne stosunki ma kooperatywna atmosfera w klasie szkolnej (38Ď). Mianowicie, w dwóch klasach V dzieci podzielono na 5-osobowe grupy, które miały uczyć się razem. Kilka grup uczono pewnego materiału (życiorysów sławnych Amerykanów) w sposób tradycyjny - nauczycielka przekazywała materiał, przerabiała z uczniami ćwiczenia, zadawała pytania itd. Kilka innych grup uczyło się tego samego materiału bez nauczyciela, w taki sposób, że dzieci w grupie były wzajemnie od siebie uzależnione, mianowicie każde dziecko otrzymywało jeden fragment życiorysu do nauczenia się, a następnie starało się opowiedzieć go swej grupie. Było to podobne do rozdania wszystkim po kawałku łamigłówki. Nie było okazji do współzawodnictwa i nie było nauczyciela, któremu trzeba by się przypodobać - natomiast każde dziecko było uzależnione od pozostałych, gdyż tylko z ich pomocą mogło nauczyć się całego materiału. Wyniki wykazały, że „grupa oparta na wzajemnej zależności” przyswoiła sobie materiał równie dobrze jak „grupa oparta na współzawodnictwie”, nauczana metodą bardziej tradycyjną; jednakże w grupie opartej na wzajemnej zależności wzajemna sympatia wszystkich dzieci wzrosła bardziej niż w grupie uczonej w sposób tradycyjny. Dorothy Singer (39Ď) prowadziła badania w kilku zintegrowanych klasach V, w których stworzono atmosferę współdziałania. Stwierdziła ona, że białe dzieci w tych klasach były mniej uprzedzone wobec Murzynów niż dzieci w segregowanych klasach V. Chociaż wzajemna współzależność jest z pewnością strategią obiecującą, to jednak czytelnik powinien zdawać sobie jasno sprawę z tego, że problem uprzedzeń jest problemem złożonym i że nie istnieją żadne łatwe rozwiązania. Myśleliśmy niegdyś, że uprzedzenia można zredukować przez masowe oddziaływanie wychowawcze lub po prostu przez zwiększenie kontaktu między grupami etnicznymi. Techniki te same przez się nie są zbyt efektywne, a jednak uprzedzenia zmniejszają się; to dodaje otuchy. Jak pamiętamy; w swoim czasie wysuwano argumenty, że zniesienie segregacji rasowej jest niemożliwe; sądzono kiedyś, że wiele uprzedzeń jest wynikiem głęboko zakorzenionych zaburzeń osobowości, które trzeba wyleczyć, zanim będzie można przystąpić do znoszenia segregacji rasowej. Materiał dowodowy wykazuje, że w odniesieniu do ogromnej większości ludzi twierdzenia te nie są prawdziwe: pierwszym krokiem do zmniejszenia uprzedzeń jest zniesienie segregacji. Oto, co pisze Thomas Pettigrew, jeden z najbardziej niestrudzonych badaczy w tej dziedzinie: „Niektórzy cynicy twierdzili, że skuteczne zniesienie segregacji rasowej na Południu będzie wymagać sprowadzenia dziesiątków tysięcy psychoterapeutów oraz przeprowadzenia terapii z milionami fanatycznych Południowców. Na szczęście dla desegregacji, psychoterapeutów i Południowców, nie będzie to potrzebne; gruntowna zmiana wzorców zachowania w odniesieniu do osób innej rasy, jaka dokonuje się na Południu, będzie sama przez się wystarczającą terapią” (40Ď). Aczkolwiek Pettigrew jest, być może, nastawiony zbyt optymistycznie, to jednak wydaje się, że zaczynamy się uczyć, w jaki sposób można zredukować uprzedzenia. W następnych dwóch rozdziałach rozszerzymy podstawę naszych rozważań nad uprzedzeniami i redukcją uprzedzeń. W rozdziale 3 przypatrzymy się pozytywnym i negatywnym uczuciom, jakie jeden człowiek może żywić względem drugiego, oraz zbadamy, dlaczego pewne osoby lubią się, a inne nie lubią się nawzajem. W rozdziale 8 zapoznamy się z pewną techniką, która ma na celu zwiększenie wzajemnego zrozumienia przez szczerą, bezpośrednią wymianę myśli. Rozdział 7.Ń Dlaczego ludzie lubią sięŃ nawzajem? W jednym z pierwszych rozdziałów tej książki opisałem kilka sytuacji, zaczerpniętych z laboratorium i ze świata realnego, w których ludzie odwracali się plecami do swych będących w potrzebie bliźnich. Wspomniałem o przypadkach, kiedy ludzie obserwowali scenę mordowania kobiety, nie starając się pomóc; kiedy przechodzili beztrosko obok kobiety leżącej ze złamaną nogą na chodniku Piątej Alei w Nowym Jorku; kiedy słysząc, że kobieta w sąsiednim pokoju spadła z krzesła i uczyniła sobie krzywdę, nie zapytali nawet, czy potrzebuje pomocy. Opisałem także sytuację, w której ludzie posuwali się jeszcze dalej, zadając innemu człowiekowi poważny (jak sądzili) ból: wiele osób, ślepo posłusznych rozkazom osoby reprezentującej pewien autorytet, kontynuowało aplikowanie silnych impulsów elektrycznych drugiej osobie nawet wówczas, gdy osoba ta krzyczała z bólu, waliła w drzwi, błagała, by ją uwolnić, a także wtedy, gdy w końcu zapadła złowroga cisza. Widzieliśmy wreszcie, jak ludzie pod wpływem strachu, nienawiści i uprzedzenia potrafią pozbawić innych ludzi praw obywatelskich, odbierać im wolność, a nawet zabijać. Mając w pamięci wszystkie te zdarzenia, zapytałem, czy istnieje jakiś sposób, by zredukować agresję i skłonić ludzi do brania odpowiedzialności za pomyślność ich bliźnich? W niniejszym rozdziale postawię to pytanie w sposób bardziej formalny: Co wiemy o czynnikach, które powodują, iż jedna osoba lubi drugą? Jest prawie pewne, że pytanie to ma bardzo starożytny rodowód. Pierwszy psycholog społeczny-amator, który musiał jeszcze mieszkać w jaskini, niewątpliwie zastanawiał się, co mógłby uczynić, aby osobnik z pobliskiej jaskini bardziej go lubił czy mniej nie lubił - albo, przynajmniej, aby powstrzymał się od uderzenia go maczugą w głowę. Być może wyszczerzył zęby, aby pokazać sąsiadowi, że ma do czynienia z człowiekiem twardym, który mógłby odgryźć mu kawałek nogi, gdyby sąsiad zachował się agresywnie. Na szczęście, ów prosty gest poskutkował i szczerzenie zębów, obecnie zwane uśmiechem, stopniowo przekształciło się w towarzyski konwenans - sposób nakłaniania ludzi, aby nie czynili nam krzywdy, a może nawet żeby nas lubili. Karol Darwin przedstawił interesujące omówienie tego zjawiska w książeczce zatytułowane „The Expression of Emotions in Man and Animals” (1Ď) („Wyrażanie uczuć u człowieka i zwierząt”). Po upływie kilku tysięcy lat ludzie nadal zastanawiają się, jakie są wyznaczniki życzliwości jednego człowieka wobec drugiego - jak sprawić, aby facet z sąsiedniej ławki, z sąsiedniego domu lub z sąsiedniego kraju lubił nas bardziej, lub przynajmniej powstrzymywał się od gnębienia nas czy też od prób pozbawienia nas życia. Co wiemy o przyczynach życzliwości, sympatii i innych pozytywnych postaw interpersonalnych (Wprowadziliśmy zwrot: „pozytywne postawy interpersonalne” dla oddania angielskiego terminu attraction, mimo że niektóre prace z psychologii społecznej w języku polskim używają po prostu słowa atrakcyjność (np. S. Mika Wstęp do psychologii społecznej, 1972, PWN; Th. N. Newcomb, R. H. Turner, Ph. E. Converse Psychologia społeczna - przekład z ang. 1970, PWN). Atrakcyjność w języku polskim oznacza posiadanie przez podmiot pozytywnych cech, zwracających uwagę obserwatora, natomiast znaczenie tego terminu w angielskiej literaturze psychologicznej jest znacznie szersze. Mianowicie attraction odnosi się do wzajemnych ustosunkowań, pozytywnych bądź negatywnych, między ludźmi wchodzącymi z sobą w kontakty (przyp. red. nauk.))? Gdy pytam moich przyjaciół, dlaczego niektórych swych znajomych lubią bardziej niż innych, dostaję bardzo różne odpowiedzi. Najbardziej typowe odpowiedzi są następujące: ludzie lubią najbardziej 1Ď) tych, których przekonania i zainteresowania są podobne do ich własnych; 2Ď) tych, którzy posiadają pewne umiejętności, zdolności, innymi słowy ludzi kompetentnych; 3Ď) tych, którzy posiadają pewne przyjemne czy „godne podziwu” cechy, takie jak: lojalność, rozsądek, uczciwość i uprzejmość; oraz 4Ď) tych, którzy sami ich lubią. Przyczyny te wydają się rozsądne. Są one również zgodne z radą, jakiej udzielił Dale Carnegie (2Ď) w książce, której dał tytuł nasuwający myśl o zimnej manipulacji: „Jak zdobyć przyjaciół i wpływ na ludzi:” (How to Win Friends and Influence People?). Wydaje się, że ów poradnik, mimo swego manipulatywnego” tytułu, był właśnie tym, na co ludzie czekali: okazał się jednym z bestsellerów wszechczasów. Nie był on dostosowany tylko do potrzeb Amerykanów, którzy szukali prostej formuły pozwalającej pozyskać sympatię ludzi: książkę tę przetłumaczono na 35 różnych języków i czytano z zapartym tchem na całym świecie. Rada Carnegie’ego jest zwodniczo prosta: Jeśli chcesz, by ktoś cię lubił, bądź miły, udawaj, że go lubisz, okazuj zainteresowanie rzeczami którymi on się interesuje, „hojnie udzielaj pochwał” i bądź zgodny. Czy to prawda? Czy metody te są skuteczne? W pewnym, ograniczonym stopniu są one skuteczne. Istnieją dane, uzyskane w dobrze kontrolowanych eksperymentach laboratoryjnych, które wskazują, że ludzi posiadających przyjemne cechy lubimy bardziej niż ludzi wykazujących cechy niemiłe (3Ď) ludzi, którzy z nami się zgadzają, lubimy bardziej niż tych, którzy nie zgadzają się z nami; ludzi, którzy nas lubią, lubimy bardziej niż tych, którzy nas nie lubią; ludzi, którzy z nami współpracują, lubimy bardziej niż tych, którzy z nami rywalizują; ludzi, którzy nas chwalą, lubimy bardziej niż tych, którzy nas krytykują; i tak dalej. Te aspekty pozytywnych postaw interpersonalnych (Wiele interesujących danych i przegląd koncepcji dotyczących postaw interpersonalnych znajdzie zainteresowany czytelnik w pracy: S. Mika (red.) Studia nad postawami interpersonalnymi. Wrocław 1976, Ossolineum (przyp. red. nauk.)) można objąć jednym szerokim uogólnieniem: lubimy ludzi, których zachowanie dostarcza nam maksimum nagród przy minimum kosztów (4Ď). Łatwo się przekonać, że ogólna teoria postaw interpersonalnych (atrakcyjności) jako funkcji nagród obejmuje wiele zjawisk z tego zakresu. Na przykład pozwala ona wyjaśnić fakt, że bardziej lubimy ludzi ładnych niż brzydkich - ładni ludzie dostarczają nam bowiem nagród natury „estetycznej” (5Ď). Jednocześnie, teoria ta pozwala nam przewidzieć, że będziemy lubić ludzi o poglądach podobnych do naszych (6Ď), gdy bowiem stykamy się z takimi ludźmi, nagradzają nas oni, potwierdzając nasze przekonania - tzn. pomagają nam wierzyć, że nasze opinie są słuszne. Ponadto, jak dowiedzieliśmy się w poprzednim rozdziale, jeden że sposobów redukowania uprzedzeń i wrogości polega na stworzeniu takich warunków, aby jednostki współdziałały ze sobą, zamiast rywalizować. Zależność tę można też sformułować inaczej, a mianowicie, że współdziałanie sprzyja rozwojowi pozytywnych postaw interpersonalnych. Tak więc, czy to w środowisku obozu skautów, jak w eksperymentach Muzafera Sherifa (7Ď), czy też w klasie szkolnej, jak w eksperymentach Singer (8Ď) oraz Aronsona i innych (9Ď), wzajemne pozytywne nastawienie wzrasta, jeśli ludzie przez pewien czas współdziałają ze sobą. Zachowanie kooperatywne jest wyraźnie nagradzające, co wynika z samej jego definicji - osoba, która współdziała z nami, udziela nam pomocy, słucha naszych pomysłów, daje nam wskazówki i dzieli nasz trud. Ogólna teoria nagród i kosztów może wyjaśnić wiele zjawisk z dziedziny postaw interpersonalnych, lecz nie wszystkie - świat nie jest tak prosty. Na przykład, teoria nagród i kosztów kazałaby nam spodziewać się, że gdy wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany, to bardziej będziemy lubić ludzi mieszkających w bliskim sąsiedztwie, ponieważ tę samą nagrodę, którą moglibyśmy otrzymać podróżując na dużą odległość, możemy uzyskać mniejszym kosztem, przebywając krótszą drogę. Istotnie, na ogół ludzie miewają więcej przyjaciół wśród osób mieszkających blisko niż wśród mieszkających daleko; nie musi to jednak oznaczać, że właśnie fizyczna bliskość czyni ich atrakcyjnymi - fizyczna bliskość może po prostu ułatwiać poznanie, a gdy ich poznamy, skłonni jesteśmy ich lubić. Ponadto, jak wskazywaliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów, ludzie lubią także rzeczy i osoby, dla których w jakiś sposób cierpieli. Na przykład w eksperymencie Judsona Millsa i moim widzieliśmy, że ludzie, którzy przeszli nieprzyjemną inicjację, aby stać się członkami grupy, lubili tę grupę bardziej niż ci, którzy stali się jej członkami płacąc mniejszą cenę czasu i wysiłku. Co tu jest nagrodą? Redukcja cierpienia? Redukcja dysonansu? W jaki sposób nagroda ta wiąże się z tą grupą? Nie jest to jasne. Ponadto, sama wiedza o tym, że coś jest nagrodą, nie musi dopomóc nam w przewidywaniu lub zrozumieniu zachowania danej osoby. Na przykład przypomnijmy sobie, że w rozdziałach: 2, 3 i 4 analizowaliśmy, dlaczego człowiek dostosowuje się do innych i dlaczego zmienia swoje postawy, oraz omówiliśmy kilka tego powodów: pragnienie uzyskania pochwały, uniknięcia śmieszności; pragnienie, aby być lubianym; pragnienie identyfikowania się z kimś, kogo się szanuje lub podziwia; pragnienie, aby mieć słuszność; wreszcie pragnienie, aby usprawiedliwić swe własne zachowanie. Wszystkie te zachowania są w pewien sposób rozsądne lub przyjemne, a zatem, można je uważać za nagrody. Jeśli jednak określa się je po prostu jako nagrody, zaciemnia to fakt, że istnieją między nimi ważne różnice jakościowe. Chociaż zarówno pragnienie, aby mieć słuszność, jak i pragnienie uniknięcia śmieszności dają, gdy się je zaspokoi, stan zadowolenia, to jednak zachowania prowadzące do zaspokojenia tych potrzeb są często wręcz przeciwne. Na przykład, osoba badana, oceniając długość odcinka, mogłaby pod wpływem pragnienia uniknięcia śmieszności ulec naciskowi grupy, natomiast pod wpływem pragnienia, aby mieć słuszność, mogłaby nie dostosować się do jednomyślnej opinii innych członków grupy. Objęcie obu tych zachowań pojemnym terminem „nagroda” niewiele się przyczyni do ich lepszego zrozumienia. Dla psychologa społecznego znacznie ważniejszym zadaniem jest ustalenie, w jakich warunkach zostanie wybrany jeden lub drugi kierunek działania. Kwestia ta zyska na jasności, gdy przystąpimy do omawiania niektórych badań nad pozytywnymi postawami interpersonalnymi. Wpływ pochwał i przysług Jak pamiętamy, Dale Carnagie radził nam „hojnie udzielać pochwał”. Brzmi to rozsądnie: z pewnością możemy „pozyskać przyjaciół”, chwaląc poglądy naszych nauczycieli lub starania naszych pracowników. Ale czy zasada ta zawsze obowiązuje? Rozpatrzmy to zagadnienie dokładniej. Zdrowy rozsądek sugeruje, że są sytuacje, w których krytyka mogłaby być bardziej pożyteczna niż pochwała. Na przykład wyobraź sobie, że jako świeżo upieczony wykładowca na wyższej uczelni prowadzisz wykład w sali pełnej studentów że starszych lat, przedstawiając im teorię, nad którą właśnie pracujesz. Na końcu sali zauważyłeś dwóch studentów. Jeden z nich potakuje, uśmiecha się i wygląda jak urzeczony. Po wykładzie podbiega do ciebie, mówiąc, że jesteś geniuszem i że twoje koncepcje są najbardziej olśniewające ze wszystkich, o jakich kiedykolwiek słyszał. Oczywiście, słuchanie tych słów sprawia ci przyjemność. Drugi natomiast student podczas wykładu potrząsa niekiedy głową i nachmurza się, a po wykładzie podchodzi do ciebie i mówi, że w twojej teorii jest kilka aspektów, które nie mają sensu. Co więcej, wskazuje ci je dość dokładnie. Wieczorem, rozmyślając nad tymi wypowiedziami, uświadamiasz sobie, że uwagi drugiego studenta, chociaż w zasadzie niesłuszne, zawierały kilka myśli godnych uwagi i zmusiły cię do przemyślenia od nowa paru twoich założeń. Doprowadziło cię to do istotnego zmodyfikowania twojej teorii. Którego z tych dwóch ludzi będziesz bardziej lubił? Nie wiem. Chociaż pochwała z pewnością działa nagradzająco, to krytyka, która prowadzi do ulepszeń, również niesie ze sobą swe własne nagrody. Ponieważ w tym momencie nie potrafię z góry przewidzieć, które z tych zachowań jest bardziej nagradzające, nie można być pewnym, którego z dwóch studentów będziesz bardziej lubił. Weźmy inny przykład, w którym chwalącemu przypisuje się niskie motywy. Przypuśćmy, że Sam jest kreślarzem i że wykonał wspaniały zestaw rysunków technicznych. Jego szef stwierdza: „Piękna robota, Samie. Zdanie to niemal napewno będzie funkcjonować jako nagroda i sympatia Sama do jego szefa prawdopodobnie wzrośnie. Przypuśćmy jednak, że Sam ma zły dzień: wykonał zestaw rysunków marnej jakości i wie o tym. Szef przechodzi obok i wypowiada dokładnie to samo zdanie dokładnie tym samym tonem głosu. Czy w tej sytuacji zdanie to będzie funkcjonować jako nagroda? Nie jestem pewien. Sam może interpretować tę wypowiedź jako wynikającą z dążenia szefa, by dodać mu otuchy i być miłym, nawet gdy widzi słabe wyniki jego pracy; ponieważ szef okazał taką wyrozumiałość, Sam może polubić go jeszcze bardziej niż w przypadku wykonania rzeczywiście dobrej roboty. Z drugiej strony, Sam może przypisać swemu szefowi wszelkiego rodzaju niskie motywy: może dojść do wniosku, że jego szef jest złośliwy, że nie rozróżnia dobrej roboty od złej, że próbuje nim manipulować, że jest nieuczciwy, protekcjonalny lub głupi - każdy z tych powodów mógłby zmniejszyć sympatię Sama do jego szefa. Ogólna teoria nagród i kosztów traci wiele ze swej wartości, jeśli nie mamy jasnej definicji tego, co stanowi nagrodę. Gdy wchodzą w grę bardziej złożone sytuacje, stwierdzamy, że wartość takich ogólnych pojęć maleje, ponieważ niewielka zmiana kontekstu społecznego, w którym podawana jest nagroda, może zmienić „nagrodę” w karę. Badania z tego zakresu wykazują, że chociaż ludzie lubią być chwaleni i skłonni są lubić tego, kto ich chwali (11Ď), to jednak nie lubią też, by nimi manipulować. Jeśli pochwała jest przesadna, jeśli wydaje się nieuzasadniona lub (co najważniejsze) jeśli chwalący może odnieść jakąś korzyść z wkradania się w łaski chwalonego, to wówczas nie jest on zbyt lubiany. Edward E. Jones przeprowadził wraz ze swymi studentami (12Ď) wiele badań nad tym problemem. W typowym eksperymencie pomocnica eksperymentatora obserwowała młode kobiety, z którymi przeprowadzano wywiad, a następnie przystępowała do ich oceniania. Oceny te były z góry ustalone, tak że niektóre kobiety usłyszały pozytywną ocenę, niektóre ujemną, a niektóre - obojętną. W jednej z grup eksperymentalnych osobie oceniającej przypisano niski motyw postępowania: mianowicie w tej grupie poinformowano zawczasu każdą z osób badanych, że będzie ją oceniać studentka, która potrzebuje badanych do własnego eksperymentu, i potem poprosi ją (osobę badaną) o zgłoszenie się na ochotnika. Wyniki wykazały, że osoby badane czuły większą sympatię do tych osób oceniających, które chwaliły je, niż do tych, które dały im ocenę ujemną - jednakże sympatia do osoby chwalącej z niskich pobudek była też znacznie mniejsza. Jak stwierdził Jones, „pochlebstwo gdzieś cię zaprowadzi” (ale nie wiadomo, dokąd - przyp. tłum.). Na tej samej zasadzie lubimy ludzi, którzy wyświadczają nam przysługi. Przysługi można uważać za nagrody, a my skłonni jesteśmy lubić ludzi, którzy dostarczają nam tego rodzaju nagród. Na przykład Helen Hall Jennings (13Ď) w klasycznym już dziś badaniu wykazała, że wśród dziewcząt przebywających w zakładzie poprawczym najbardziej popularne były te, które wyświadczyły innym najwięcej przysług - a zwłaszcza te, które inicjowały nowe, interesujące czynności i pomagały innym dziewczętom włączać się w te czynności. Sympatia do ludzi, którzy oddają nam przysługi, występuje nawet w tych sytuacjach, w których przysługi te są niezamierzone. Wykazali to Albert i Bernice Lottowie (14Ď) w eksperymencie przeprowadzonym z małymi dziećmi. Badacze ci tworzyli zespoły składające się z trojga dzieci, które brały udział w grze polegającej na wybieraniu różnych dróg na planszy. Wygrywały te dzieci, które miały dość szczęścia, by wybierać bezpieczne drogi; dokonanie niewłaściwego wyboru prowadziło do katastrofy. Tak więc dzieci wyobrażały sobie, że idą gęsiego po polu minowym, na którym miny pozostawały niebezpieczne nawet po eksplozji. Jeśli dziecko idące przodem wybrało złą drogę, „wylatywało w powietrze” (odpadało z gry), a wówczas dziecko następne w kolejności wybierało, oczywiście, inną drogę. Przywódcy, którzy przypadkiem wybierali drogę poprawnie, doprowadzili również pozostałe dzieci do uzyskania sukcesu w tej grze. Wyniki badania wykazały, że te dzieci, które uzyskały nagrodę (w postaci bezpiecznego dotarcia do celu), przejawiały większą sympatię do swych kolegów z zespołu (którzy, oczywiście, pomogli im osiągnąć tę nagrodę) niż dzieci, które nie osiągnęły ostatecznego celu. Krótko mówiąc, ludzi, którzy przyczynili się do naszego zwycięstwa, lubimy bardziej niż tych, którzy się do niego nie przyczynili - choćby nawet ci pierwsi nie mieli zamiaru wyświadczyć nam przysługi. Jednakże, podobnie jak w przypadku ludzi, którzy nas chwalą, nie zawsze lubimy ludzi wyświadczających nam przysługę; mianowicie, nie lubimy tych, których przysługi nie wydają się nam bezinteresowne. Takie przysługi stanowią zagrożenie dla wolności osoby, której są świadczone. Ludzie nie lubią otrzymywać podarunków, jeśli w zamian oczekuje się od nich jakiegoś rewanżu; nie lubią też przysług od osób, które mogą odnieść z tego jakieś korzyści. Posłużymy się przykładem: gdybyś był nauczycielem, podarki otrzymywane od uczniów mogłyby ci sprawiać radość. Z drugiej strony, mógłbyś być bardzo niezadowolony, gdyby jakiś uczeń zagrożony nieotrzymaniem promocji przyniósł ci kosztowny podarunek tuż przed wystawieniem ocen. Rozumowanie to znalazło dobitne potwierdzenie w eksperymencie przeprowadzonym przez Jacka Brehma i Ann Cole (15Ď). W eksperymencie tym proszono studentów, aby wzięli udział w badaniach (scharakteryzowanych przez eksperymentatora jako ważne), w których mieli oni podawać swe pierwsze wrażenia dotyczące innego człowieka. Gdy każdy z badanych czekał na rozpoczęcie eksperymentu, „inny człowiek” (w rzeczywistości wspólnik eksperymentatora) prosił, by pozwolić mu wyjść z pokoju na kilka minut. W jednej z sytuacji eksperymentalnych wracał po prostu po chwili i zajmował swe miejsce. W innej sytuacji - wracał, niosąc dwie butelki Coca-Coli: jedną dla siebie, a drugą dla badanego. Później każdego z badanych proszono, aby pomógł wspólnikowi wykonać nudne zadanie. Jest dość interesujące, że ci studenci, którzy nie otrzymali Coca-Coli od wspólnika, częściej mu pomagali niż ci, którzy ją dostali. Z badań tych wynika, że przysługi i pochwały nie są nagrodami uniwersalnymi. Dla wygłodniałego szczura lub wygłodniałego człowieka miska suchego ziarna jest nagrodą - i jest nią w dzień czy w nocy, latem czy zimą, podana przez mężczyznę czy przez kobietę, itd. Podobnie, dla tonącego człowieka, łódź ratunkowa jest nagrodą we wszelkich okolicznościach. Tak więc, są to nagrody „transsytuacyjne”. Natomiast pochwały, przysługi itp. nie są transsytuacyjne: to, czy funkcjonują one jako nagrody, zależy od niewielkich zmian sytuacji, które niekiedy mogą być niezwykle subtelne. Rzeczywiście, jak widzieliśmy, pochwały i przysługi mogą nawet działać w ten sposób, że osoba chwaląca i wyświadczająca przysługi będzie mniej lubiana, niż byłaby wtedy, gdyby nie otwierała ust i trzymała ręce w kieszeniach. Tak więc rada Carnegie’ego nie zawsze jest dobra. Jeśli chcesz, żeby ktoś cię lubił, to wyświadczanie mu przysługi jest w istocie ryzykowną techniką zdobywania jego przychylności. Znacznie pewniejszym sposobem wykorzystania przysług dla zwiększenia twej atrakcyjności jest skłonienie kogoś, aby tobie wyświadczył przysługę. W rozdziale 4 opisałem zjawisko, które nazwaliśmy „uzasadnianiem okrucieństwa”. Krótko mówiąc, wskazałem, że jeśli ktoś wyrządził krzywdę komuś drugiemu, to będzie starał się uzasadnić swoje zachowanie, deprecjonując ofiarę. Teraz możemy spojrzeć na drugą stronę medalu: jeśli wyświadczyliśmy komuś przysługę, to musimy uzasadnić owo działanie, przekonując samych siebie, że jest to osoba atrakcyjna, miła i ze wszech miar zasługująca na tę uprzejmość. Powiemy więc sobie: „Dlaczego, u licha, poświęciłem tyle wysiłku (czasu, pieniędzy czy czegokolwiek) dla Sama? Bo Sam jest diabelnie sympatycznym facetem. Oto dlaczego!” Ideę tę sprawdzili eksperymentalnie Jon Jecker i David Landy (16Ď). W ich eksperymencie studenci wykonywali zadanie polegające na tworzeniu pojęć, w którym mogli wygrać dość znaczną sumę pieniędzy. Po zakończeniu eksperymentu do jednej trzeciej badanych podchodził eksperymentator, wyjaśniając, że eksperyment ten przeprowadza z własnych funduszów, które są na wyczerpaniu - a to oznacza, że mógłby być zmuszony do przerwania badań. Następnie zadawał pytanie: „Czy nie mógłby pan wyświadczyć mi specjalnej uprzejmości i zwrócić pieniądze, które pan wygrał?” Do innej trzeciej części badanych nie podchodził eksperymentator, lecz sekretarka wydziału, która pytała ich, czy nie mogliby wyświadczyć uprzejmości Wydziałowi Psychologii i zwrócić otrzymane pieniądze, gdyż fundusz badawczy Wydziału jest na wyczerpaniu. Pozostałą część badanych nie proszono, aby wyświadczali komuś szczególną uprzejmość i zwracali wygrane pieniądze. Na koniec badani otrzymali do wypełnienia kwestionariusz, w którym mieli sposobność podać swą ocenę eksperymentatora. Ci badani, którzy zostali nakłonieni do wyświadczenia eksperymentatorowi szczególnej uprzejmości, uznali go za najbardziej sympatycznego - przekonali siebie, że jest on porządnym, wartościowym facetem. Podobne wyniki otrzymali: Melvin Lerner i Carolyn Simmons (17Ď). W ich eksperymencie grupom osób badanych pozwolono obserwować studenta, któremu - jak się wydawało obserwatorom - aplikowano (rzekomo w ramach badań nad procesem uczenia się) impulsy elektryczne. Po krótkiej obserwacji niektóre grupy badanych mogły wypowiedzieć się (w tajnym głosowaniu), czy „ofiara” powinna nadal otrzymywać impulsy elektryczne, czy też nie. Innym grupom badanych nie dano możliwości głosowania według tej procedury. Wszyscy badani, którym pozwolono głosować, głosowali za przerwaniem impulsów, lecz w niektórych grupach wynikiem głosowania było zaprzestanie tych zabiegów, podczas gdy w innych grupach głosowanie nie odniosło skutku. Okazało się, że badani, którzy spowodowali przerwanie zabiegów, ocenili ofiarę jako znacznie bardziej atrakcyjną, niż była ona według tych, którym nie pozwolono głosować, oraz tych, których głosowanie było nieskuteczne. Tak więc, wyświadczenie komuś przysługi zwiększy twoją do niego sympatię; lecz tylko wtedy, jeśli włożony przez ciebie wysiłek przyniósł pomyślne rezultaty. Cechy osobiste Jak już wspomniałem, są pewne cechy osobiste, które w dużym stopniu decydują o tym, jak bardzo dana osoba będzie lubiana. W tym paragrafie rozpatrzymy dwie najważniejsze cechy: kompetencję i atrakcyjność fizyczną. Kompetencja. Wydawałoby się oczywiste, że jeśli wszystkie inne czynniki pozostaną bez zmiany, to będziemy lubili daną osobę tym bardziej, im bardziej jest ona kompetentna. Prawdopodobnie wynika to stąd, że u ludzi występuje potrzeba, by mieć słuszność; zwiększamy zaś nasze szanse zaspokojenia tej potrzeby, gdy otaczamy się bardzo zdolnymi, wysoce kompetentnymi ludźmi. Jak jednak przekonamy się w tym rozdziale, czynniki decydujące o pozytywnych postawach interpersonalnych często mają złożony charakter i nie zawsze można je określić w prosty sposób. Co się tyczy kompetencji, to literatura relacjonująca wyniki badań dostarcza wielu paradoksalnych na pozór danych - np. stwierdza się, że w grupach rozwiązujących wspólnie problemy nie są wcale najbardziej lubiani ci uczestnicy, których inni członkowie grupy uważają za najbardziej kompetentnych i mających najlepsze pomysły (18Ď). Jak możemy wyjaśnić ten pozorny paradoks? Oto jedna z możliwości: chociaż lubimy otaczać się ludźmi kompetentnymi, to jednak osoba odznaczająca się wybitnymi zdolnościami może wzbudzać w nas poczucie niepewności. Może wydawać się nam nieprzystępna, obca, nadludzka. Jeśli tak jest rzeczywiście, to moglibyśmy bardziej lubić tę osobę, gdyby wykazywała także pewne braki. Jeśli np. pewien mój znajomy jest znakomitym matematykiem, świetnym koszykarzem i wybrednym elegantem, to być może lubiłbym go bardziej, gdyby od czasu do czasu źle dodał kolumnę liczb, nie trafił do kosza z idealnej pozycji lub pojawił się w towarzystwie z plamą od sosu na krawacie. Przed laty zastanawiałem się nad tym zjawiskiem, gdy zetknąłem się z zaskakującymi danymi zgromadzonymi przez Instytut Gallupa. Gdy mianowicie John Kennedy był prezydentem, jego osobista popularność wzrosła bezpośrednio po nieudanej próbie inwazji na Kubę, co miało miejsce w r. 1961 w Zatoce Świń. Było to zadziwiające, zważywszy, że ta właśnie próba inwazji była piramidalną gafą, którą natychmiast nazwano - fiaskiem w Zatoce Świń” (nadal zresztą jest powszechnie znana pod tą nazwą). Jak można to wyjaśnić? Była to sytuacja, w której przywódca państwa popełnił jeden z większych błędów w dziejach Stanów Zjednoczonych (oczywiście, do tamtej pory), i dziwna rzecz - ludzie zaczęli go za to bardziej lubić. Dlaczego? Jedna z możliwości jest następująca. John Kennedy był „zbyt doskonały”. Był on młody, przystojny, inteligentny, dowcipny, uroczy i atletycznie zbudowany; był zapalonym czytelnikiem książek, mistrzem strategii politycznej, bohaterem z czasów wojny, znoszącym bez skargi ból fizyczny; miał piękną żonę (która władała kilkoma językami), dwoje ładnych i miłych dzieci (chłopca i dziewczynkę) oraz utalentowaną, zżytą rodzinę. Pewne przejawy niedoskonałości (ponoszenie odpowiedzialności za poważny błąd) mogły uczynić go w oczach ogółu bardziej ludzkim, a więc i bardziej sympatycznym. Niestety, jest to tylko jedno z kilku możliwych wyjaśnień, a świat realny (o czym czytelnik wie już aż nazbyt dobrze) nie jest miejscem odpowiednim do sprawdzania takiej hipotezy. W realnym świecie zbyt wiele rzeczy zdarza się jednocześnie, a każda z nich mogła zwiększyć popularność Kennedy’ego. Tak np. po fiasku inwazji prezydent Kennedy nie próbował usprawiedliwiać się ani zrzucać winy na innych, lecz mężnie przyjął na siebie całą odpowiedzialność za ten błąd. Takie niesamolubne postępowanie mogło przyczynić się w znacznym stopniu do zwiększenia pozytywnej oceny Kennedy’ego w oczach ogółu. Aby sprawdzić hipotezę, że przejawy omylności u osoby wysoce kompetentnej mogą sprawić, iż będzie ona bardziej lubiana, potrzebny był eksperyment. Jedna z wielkich zalet eksperymentu polega na tym, że eliminuje się w nim lub kontroluje uboczne zmienne (np. niesamolubne przyjmowanie na siebie odpowiedzialności), co pozwala nam dokładniej ocenić wpływ jednej zmiennej na inną. Przeprowadziłem taki eksperyment we współpracy z Benem Willermanem i Joanne Floyd (19Ď). Każdy z badanych słuchał z taśmy magnetofonowej prostego nagrania przedstawiającego jedną z czterech osób: 1Ď) osobę niemal doskonałą, 2Ď) osobę niemal doskonałą, która popełnia grubą niezręczność, 3Ď) osobę przeciętną oraz 4Ď) osobę przeciętną, która popełnia grubą niezręczność: Na początku, każdemu z badanych mówiono, że będzie słuchał wypowiedzi osoby, która jest kandydatem do Pucharu Quizowego Uczelni”, a następnie będzie miał za zadanie ocenić kandydata - jakie wrażenie na nim sprawił, jak sympatyczny się wydaje, itd. Na każdej taśmie nagrana była rozmowa między potencjalnym kandydatem a sprawozdawcą oraz szereg niezwykle trudnych pytań zadawanych przez sprawozdawcę; pytania były tego rodzaju, jakie zwykle zadaje się w „Pucharze Quizowym Uczelni”. Na jednej taśmie osoba kandydująca została przedstawiona jako osoba wykazująca wysoki stopień kompetencji - a właściwie nawet wydająca się kimś niemal doskonałym, odpowiedziała bowiem bezbłędnie na 92 procent pytań, a w trakcie wywiadu, zapytana o działalność w szkole średniej, przyznawała się skromnie, że była wzorowym uczniem, redaktorem rocznika wydanego przez uczniów oraz członkiem drużyny reprezentującej szkołę w trójboju lekkoatletycznym. Na drugiej taśmie kandydat (w rzeczywistości ten sam aktor, używający tego samego tonu głosu) został przedstawiony jako osoba o przeciętnych zdolnościach: odpowiedział on poprawnie jedynie na 30 procent pytań, a w trakcie wywiadu przyznał, że w szkole średniej otrzymywał przeciętne stopnie, że w zespole redakcyjnym rocznika spełniał funkcję korektora oraz że startował w eliminacjach trójboju lekkoatletycznego, lecz nie udało mu się zakwalifikować do drużyny reprezentacyjnej. Na pozostałych dwóch taśmach (jednej przedstawiającej osobę „prawie dosknnałą” i drugiej ukazującej osobę „przeciętną”) każdy z kandydatów do „Pucharu” popełniał kłopotliwą gafę: pod koniec wywiadu niezręcznie rozlewał na siebie filiżankę kawy. „Wypadek” ten zainscenizowano, nagrywając na oddzielnej taśmie odgłosy zamieszania, brzęk, szuranie krzesłem oraz pełen bólu głos kandydata mówiącego: „O mój Boże, wylałem kawę na nowy garnitur!”. W celu osiągnięcia jak najlepszej kontroli eksperymentalnej sporządzono kopie tej taśmy, po czym jedną kopię połączono z taśmą zawierającą wypowiedź osoby zdolnej, a drugą kopię - z taśmą z nagraniem wypowiedzi osoby przeciętnej. Uzyskano w ten sposób cztery warunki eksperymentalne: 1Ď) osoba o wysokich zdolnościach, która popełniła gafę, 2Ď) osoba o wysokich zdolnościach, która nie popełniła gafy, 3Ď) osoba o przeciętnych zdolnościach, która popełniła gafę oraz 4Ď) osoba o przeciętnych zdolnościach, która jej nie popełniła. Najbardziej pozytywnie oceniono osobę bardzo zdolną, która popełniła gafę; osobę przeciętną, która popełniła tę samą gafę, uznano za najmniej atrakcyjną. Osoba bardzo zdolna (bez gafy) zajęła drugie miejsce pod względem atrakcyjności, a osoba przeciętna (bez gafy) - trzecie miejsce. Widocznie w samym akcie rozlania filiżanki kawy nie było nic szczególnie pociągającego: chociaż wzbogacił on osobę niemal doskonałą o jakiś sympatyczny rys, to jednocześnie sprawił, że osoba przeciętna wydawała się jeszcze bardziej przeciętna, a więc mniej interesująca. Wyniki tego eksperymentu przemawiają silnie na rzecz naszego twierdzenia, że chociaż wysoki stopień kompetencji istotnie czyni człowieka atrakcyjnym, to jednak pewne braki jeszcze bardziej zwiększają pozytywne ustosunkowanie do niego. Atrakcyjność fizyczna. Zapytajmy profesora lub pracodawcę, czy przystojność mężczyzny lub uroda kobiety mają wpływ na ich postępy, stopnie lub wysokość uposażenia, a najczęściej zaśmieje się i stwierdzi, że pytanie jest absurdalne; ale zapytajmy naszego rozmówcę, czy jest świadomy fizycznej atrakcyjności swych ¦studentów (lub pracowników) i studentek (lub pracowniczek), a wówczas (jeśli jest uczciwy) zapewne przyzna, że tak. Jest prawdopodobne, że ich fizyczna atrakcyjność wpływa na jego sądy o nich, czy zdaje sobie z tego sprawę, czy też nie. W kilku eksperymentach stwierdzono to, co wielu z nas podejrzewało od dawna: jeśli chcesz, żeby ludzie lubili cię i traktowali życzliwie, opłaca się być pięknym. Ludzi pięknych i przystojnych lubimy bardziej niż nieładnych i przypisujemy im różnorakie dobre cechy. W badaniu przeprowadzonym przez Elaine Walster i jej współpracowników (20Ď) komputer dobierał losowo pary spośród studentów i studentek Uniwersytetu w Minnesota. Pary te spotykały się „w ciemno” (tj. nie poznawszy się uprzednio). Przed tą randką badano je całym zestawem testów osobowości. Które z licznych cech osób badanych decydowały o tym, czy będą się one sobie wzajemnie podobały? Czy decydowała o tym ich męskość, kobiecość, dominacja, uległość, zależność, niezależość, inteligencja czy podobieństwo postaw? Nic z tych rzeczy. Jedynym czynnikiem rozstrzygającym o tym, czy dana para spodobała się sobie i spotkała się potem ponownie, była fizyczna atrakcyjność obojga partnerów. Jeśli przystojny mężczyzna spotkał się z piękną kobietą, to było najbardziej prawdopodobne, że zapragną zobaczyć się znowu. W innym badaniu Karen Dion i jej współpracownicy (21Ď) pokazywali studentom fotografie trzech osób w tym samym mniej więcej wieku, co oni. Jedna osoba była atrakcyjna pod względem fizycznym, jedna przeciętna, a jedna nieatrakcyjna. Badanych poproszono, aby każdą z osób przedstawionych na tych fotografiach ocenili pod względem 27 różnych cech osobowości, a także by ocenili, czy będzie ona w przyszłości szczęśliwa. Osobom fizycznie atrakcyjnym przypisywano znacznie bardziej pożądane cechy niż obu pozostałym kategoriom osób oraz największe szanse na osiągnięcie szczęścia. Zależność ta występowała bez względu na to, czy mężczyźni oceniali mężczyzn, mężczyźni - kobiety, kobiety - mężczyzn czy kobiety - kobiety. Nie są to jedynie wyobrażenia studentów wyższych uczelni. Karen Dion i Ellen Berscheid (22Ď) stwierdzili, że już w przedszkolu dzieci są wrażliwe na atrakcyjność fizyczną swych rówieśników. W swoim badaniu Dion i Berscheid poleciły najpierw kilku niezależnym sędziom (studentom ostatnich lat), aby ocenili atrakcyjność fizyczną dzieci uczęszczających do przedszkola. Następnie, na podstawie odpowiedzi samych dzieci, ustalono, kto lubi kogo. Najwyraźniejsze rezultaty uzyskano w odniesieniu do chłopców: chłopcy fizycznie atrakcyjni byli bardziej lubiani niż chłopcy nieatrakcyjni pod względem fizycznym. Co więcej, chłopcy nieatrakcyjni byli uważani za bardziej agresywnych; kiedy mianowicie polecono dzieciom, by wymieniły kolegów, którzy je „straszyli”, wymieniały one częściej nieatrakcyjnych chłopców. Oczywiście, istnieje możliwość, że nieładni chłopcy byli bardziej agresywni i rzeczywiście zachowywali się w sposób bardziej wzbudzający strach u innych. W tych badaniach nie obserwowano rzeczywistego zachowania dzieci w przedszkolu. Istnieją jednak dane świadczące o tym, że bez względu na fakty ludzie skłonni są przypisywać mniejszą winę dzieciom fizycznie atrakcyjnym. Dane te pochodzą z innego eksperymentu, przeprowadzonego przez Karen Dion (23Ď). Prosiła ona kobiety o przeanalizowanie sprawozdań (rzekomo napisanych przez nauczyciela) z dość poważnych awantur w klasie. Do każdego sprawozdania dołączono zdjęcie dziecka, które rzekomo było inicjatorem zajścia. W niektórych przypadkach zdjęcie przedstawiało chłopca lub dziewczynkę o atrakcyjnej powierzchowności, w innych przypadkach - chłopca lub dziewczynkę nieatrakcyjnych pod względem fizycznym. Badane kobiety skłonne były przypisywać większą winę dzieciom nieatrakcyjnym i wyciągać pochopnie wniosek, że na co dzień dzieci te zachowywały się podobnie. Gdy jednak dziecko przedstawione na fotografii było fizycznie atrakcyjne, dorośli skłonni byli usprawiedliwiać jego agresywne zachowanie. Jak to wyraziła jedna z kobiet: „(...) ona bawi się grzecznie ze wszystkimi, lecz jak każde inne dziecko, może mieć czasem zły dzień. Jej okrucieństwo (...) nie powinno być traktowane zbyt poważnie”. Gdy w zupełnie takiej samej sytuacji, opisanej w dokładnie taki sam sposób, jako winowajczynię przedstawiono dziewczynkę nieatrakcyjną fizycznie, typowa osoba badana stwierdzała: „Myślę, że to dziecko jest zupełnie rozpuszczone i nauczyciele prawdopodobnie będą mieli z nim kłopoty. Przypuszczalnie dziewczynka ta będzie próbowała wszczynać bójki z innymi dziećmi w swoim wieku (...) W sumie będzie z nią prawdziwy kłopot”. I wreszcie Harold Sigall oraz ja (24Ď) wykazaliśmy, że ładne kobiety mają większy na nas wpływ niż kobiety nieładne - zarówno w dobrym, jak i w złym. W eksperymencie tym jednej i tej samej kobiecie nadawano raz atrakcyjny, raz nieatrakcyjny wygląd. W tym celu wzięto kobietę piękną z natury i dla zmniejszenia jej atrakcyjności ubrano ją w zbyt obszerną, źle dopasowaną odzież, nałożono kędzierzawą blond perukę, zupełnie nie pasującą do barwy jej skóry, a ponadto postarano się, aby cera tej kobiety wydawała się tłusta i niezdrowa. Następnie osoba ta, występując w roli studentki specjalizującej się w psychologii klinicznej, przeprowadzała wywiady z mężczyznami - studentami wyższej uczelni. Na zakończenie wywiadu podawała każdemu badanemu swą własną, kliniczną ocenę jego osoby. Połowa badanych otrzymała oceny bardzo korzystne, natomiast druga połowa - bardzo niekorzystne. Stwierdziliśmy, że gdy studentka była nieładna, mężczyźni zdawali się niewiele dbać o to, czy otrzymali od niej pochlebną, czy niepochlebną ocenę: w obu sytuacjach czuli do niej umiarkowaną sympatię. Gdy jednak kobieta ta była piękna, odczuwali do niej wielką sympatię, jeśli podała im pochlebną ocenę, w przypadku zaś oceny niepochlebnej czuli do swej rozmówczyni mniej sympatii niż w jakichkolwiek innych sytuacjach. Jest dość ciekawe, że chociaż mężczyźni ocenieni negatywnie przez atrakcyjną kobietę stwierdzili, iż jej nie lubią, to jednak wyrazili wielką chęć ponownego spotkania się z nią w następnym eksperymencie. Dane te zdają się wskazywać, że ujemna ocena wystawiona przez piękną kobietę była tak ważna dla badanych, iż chcieli mieć możność ponownego udziału w eksperymencie, aby skłonić ją do zmiany tej oceny. Biorąc pod uwagę wyniki wszystkich tych badań, wydaje się, że piękno fizyczne ma znaczenie nie tylko powierzchowne. Ludzie atrakcyjni fizycznie mają na nas większy wpływ niż ludzie nieatrakcyjni, a jeśli nie obrażają nas specjalnie, to jesteśmy skłonni lubić ich bardziej. Ponadto, w przykrych sytuacjach ludzie piękni bywają zwykle uprzywilejowani - wątpliwości tłumaczy się na ich korzyść i traktuje się ich przychylniej niż ludzi nieładnych. Zaczyna się to już w bardzo młodym wieku. Niepokojącym aspektem tych danych jest znaczne prawdopodobieństwo, iż w takim nierównym traktowaniu ukryte są zalążki „samospełniającego się proroctwa”: wiemy, że jeśli ludzie traktowani są źle (lub dobrze), wpływa to na sposób, w jaki zaczynają myśleć o sobie. Tak więc nieładne dzieci mogą zacząć myśleć, iż są „złe” czy niesympatyczne, jeśli stale traktuje się je w ten sposób. W końcu mogą zacząć się zachowywać zgodnie z tym pojęciem o sobie, a więc zgodnie z tym, w jaki sposób odnoszono się do nich od początku. Zwróćmy uwagę na fakt, że w naszych rozważaniach nad pięknem ograniczaliśmy się dotąd do piękna „wzrokowego. Jednakże są również inne rodzaje piękna. Okazuje się, że nasza percepcja wzrokowa wywiera straszliwie konserwatywny wpływ na nasze uczucia i zachowanie. Jesteśmy niewolnikami naszych oczu - zwłaszcza jako czynnika decydującego o atrakcyjności fizycznej. Jak przekonaliśmy się, gdy już raz sklasyfikujemy kogoś jako ładnego lub brzydkiego, skłonni jesteśmy przypisywać mu także inne cechy - np. ładni ludzie zwykle sprawiają na nas wrażenie bardziej serdecznych, bardziej pociągających seksualnie, bardziej fascynujących i obdarzonych większym urokiem niż ludzie nieładni. W następnym rozdziale będzie mowa o grupach, w których przeprowadza się tzw. trening wrażliwości. W grupach takich stwarza się niekiedy okazję do niewzrokowych doświadczeń sensorycznych. Na przykład jedno z takich doświadczeń pozwala ludziom „wyłączyć swoje widzenie” i zaznajamiać się ze sobą nawzajem jedynie za pośrednictwem zmysłu dotyku. Po wzięciu udziału w jednym z takich ćwiczeń członkowie grupy zazwyczaj donoszą o bardzo wyraźnym osłabieniu uprzednich stereotypów. Przede wszystkim uczestnicy stwierdzają, że w takiej sytuacji mało jest „brzydoty”. Ponadto, często są oni zdumieni, dowiadując się, że na przykład niewiarygodnie „ciepła”, subtelna i wrażliwa osoba, z którą mieli kontakt niewizualny, jest „w rzeczywistości” śmiesznie wyglądającym osobnikiem z twarzą w pryszczach. Wątpię, czy nawet po jednym tylko takim niewizualnym spotkaniu osoby te będą mogły kiedykolwiek odnosić się do niego jak do zwyczajnego, zabawnie wyglądającego osobnika z pryszczami. Ponieważ doświadczenia takie mogą ułatwić ludziom uświadomienie sobie niewizualnych aspektów piękna, przeto w ten sposób można zredukować część niesprawiedliwości związanej z nierównym rozdziałem urody fizycznej. Podobieństwo poglądówŃ a sympatia Na spotkaniu towarzyskim Sam został przedstawiony Martinowi. Chociaż rozmawiali ze sobą tylko przez kilka chwil, okazało się, że zgadzają się całkowicie w różnych sprawach - z niesprawiedliwością systemu podatkowego, miejscem Douglasa MacArtura w historii światowej oraz wyższością ginu Beefeatera nad innymi markami włącznie. Powróciwszy do domu, Sam oznajmia żonie, że bardzo lubi Martina, że uważa go za cudownego i inteligentnego człowieka. W całych dosłownie tuzinach ściśle kontrolowanych eksperymentów Donn Byrne i jego współpracownicy (25Ď) wykazali wielokrotnie, że jeśli o danej osobie wiesz tylko tyle, iż ma określone poglądy co do pewnych spraw, to im bardziej jej poglądy są podobne do twoich, tym większą czujesz do niej sympatię. Dlaczego ta zgodność jest tak ważna? Istnieją co najmniej dwie możliwości: 1Ď) Osoba, która podziela nasz pogląd na jakąś sprawę, dostarcza nam pewnego rodzaju społecznego potwierdzenia naszych przekonań - tj. daje nam poczucie, że mamy słuszność. Działa to jak nagroda; dlatego lubimy tych, którzy się z nami zgadzają. Jeśli ktoś nie zgadza się z nami, każe to nam myśleć, że być może nie mamy racji. Działa to jak kara; dlatego nie lubimy ludzi, którzy się z nami nie zgadzają. 2Ď) Jest prawdopodobne, że wysnuwamy negatywne wnioski co do charakteru osoby, która nie zgadza się z nami w jakiejś zasadniczej kwestii, nie dlatego po prostu, że nasuwa to nam wątpliwości co do słuszności naszego własnego poglądu na tę sprawę, lecz dlatego, że naszym zdaniem pogląd owej osoby wskazuje, iż należy ona do pewnej kategorii osób, które jak przekonaliśmy się w przeszłości - są niemiłe, niemoralne lub głupie. Przypuśćmy na przykład, iż jesteś przekonany, że kary za palenie marihuany są zbyt surowe. Spotykasz człowieka, który mówi ci, że jego zdaniem palaczy marihuany powinno się wsadzać na kilka lat do więzienia. Następnie nadchodzę ja i pytam się ciebie, czy lubisz tego człowieka, a ty powiadasz: „Nie”. Czy mam stąd wyciągnąć wniosek, że 1Ď) nie lubisz go, ponieważ wypowiedziany przez niego pogląd nasunął ci myśl, że twoje przekonanie może być niesłuszne, czy też że 2Ď) nie lubisz go, ponieważ zgodnie z twoimi doświadczeniami ludzie, którzy opowiadają się za surowymi karami dla osób zażywających marihuanę, są zazwyczaj niesympatyczni, niemoralni, nieludzcy, nietolerancji, szorstcy, okrutni, drobnomieszczańscy, skłonni do karania i głupi? Obydwa te czynniki odgrywają niewątpliwie pewną rolę. Istnieje nieco danych sugerujących, że drugi czynnik może być mniej ważny. Wynika to ze znakomitych badań Harolda Sigalla (26Ď) nad psychologicznymi skutkami „nawrócenia się” (konwersji). Sigall wykazał, że ludzie głęboko zaangażowani w jakąś sprawę wolą człowieka nie zgadzającego się z nimi niż tego, kto się z nimi zgadza, jeśli uda im się „nawrócić” tego pierwszego na ich sposób myślenia. Krótko mówiąc, Sigall wykazał, że ludzie wolą „nawróconych” od lojalnych członków swej grupy. Widocznie poczucie własnej kompetencji, jakie daje człowiekowi nakłonienie kogoś do zmiany poglądów, przezwycięża wszelką niechęć, jaką można by odczuwać do tej osoby z powodu jej pierwotnej przynależności do kategorii ludzi wyznających takie „okropne” poglądy. Lubimy tych,Ń którzy nas lubią Istnieje jeszcze jeden powód, dla którego skłonni jesteśmy lubić ludzi mających poglądy podobne do naszych. Gdy dowiadujemy się, że dana osoba wyznaje pogląd podobny do naszego, a wszystkie inne czynniki pozwalają bez zmiany, to możemy być skłonni sądzić, że osoba ta polubi nas, jeśli nas kiedyś pozna. Może to być powód bardzo istotny, ponieważ jak się okazuje, najsilniejszym czynnikiem decydującym o tym, czy jedna osoba będzie lubić drugą, jest to, czy ta druga lubi tę pierwszą. Kilku badaczy wykazało, że istotnie, świadomość tego, że ktoś nas lubi, budzi w naszym sercu sympatię do tego człowieka (27Ď). Wykazano ponadto, że im bardziej dana osoba czuje się niepewna, im bardziej wątpi w siebie, tym większą poczuje sympatię do osoby, której się podoba. W eksperymancie przeprowadzonym przez Elaine Walster (28Ď) osobami badanymi były studentki uniwersytetu. Do studentki czekającej na rozpoczęcie eksperymentu podchodził uprzejmy, przystojny, dobrze ubrany młody człowiek, który w rzeczywistości był pomocnikiem eksperymentatora. Uprzejmy młody człowiek nawiązywał rozmowę ze studentką, dawał jej do zrozumienia, że mu się podoba, i próbował się z nią umówić na randkę. W tym momencie wchodził eksperymentator i prowadził młodą kobietę do innego pomieszczenia na badanie. Mówiono jej tam, że celem badań jest porównanie wyników różnych testów osobowaści, które poprzednio wykonywała. W trakcie tej procedury pozwalano studentce przeczytać ocenę jej własnej osobowości. Połowie dziewcząt dawano do przeczytania bardzo pozytywne opisy ich osobowości, które miały na celu chwilowe podniesienie ich samooceny. Pozostałym dziewczętom dawano do przeczytania opisy bardzo negatywne, które miały obniżyć chwilowo ich samoocenę i w ten sposób wzmóc poczucie niepewności. Wreszcie, w ramach eksperymentu, proszono dziewczęta, aby oceniły, jak bardzo lubią najrozmaitszych ludzi - wykładowcę, przyjaciółkę, „(...) a ponieważ mamy jeszcze jedno miejsce wolne, może oceniłabyś także tego znajomego, z którym siedziałaś w poczekalni?” Te dziewczęta, które otrzymały niepochlebne informacje o sobie (z testu osobowości), wykazały znacznie większą sympatię dla swego młodego adoratora niż te, które otrzymały o sobie pochlebne informacje. Krótko mówiąc, lubimy być lubiani - a im bardziej czujemy się niepewni, tym wyżej sobie cenimy czyjąś sympatię i tym bardziej lubimy kogoś, kto nas lubi. Zależność między podobieństwem poglądów a sympatią. Przekonaliśmy się już, że czynniki decydujące o tym, czy dana osoba będzie lubiana, czy nie, nie są tak proste, jak chciał nas przekonać Dale Carnegie. Dalszych dowodów dostarczy nam rzut oka na dwa czynniki, o których mówiliśmy przed chwilą: podobieństwo poglądów oraz to, czy jest się lubianym przez daną osobę. Ponieważ lubimy ludzi wyznających poglądy podobne do naszych i ponieważ lubimy ludzi, którzy nas lubią, czy nie powinno z tego wynikać, że będziemy bardzo lubili człowieka, o którym dowiadujemy się, że ma poglądy podobne do naszych, a zarazem lubi nas? Nie. Materiał dowodowy sugeruje, że te dwa czynniki nie są addytywne. Edward Jones i jego współpracownicy (28Ď) wykazali, że chociaż przyjemnie jest być lubianym przez kogoś, kto podziela nasze opinie i uznawane przez nas wartości, to jednak wydaje się, że znacznie bardziej fascynujące jest być lubianym przez kogoś, kto ich nie podziela. Każda że studentek biorących udział w tym eksperymencie przeprowadzała krótką rozmowę z inną dziewczyną, w której to rozmowie odkrywała, że w wielu sprawach zgadzają się (lub nie zgadzają). Następnie osoba badana miała sposobność podsłuchać rozmowę, jaką owa dziewczyna (w rzeczywistości pomocniczka eksperymentatora) prowadziła z osobą trzecią. W czasie tej rozmowy dziewczyna mówiła o swych uczuciach wobec osoby badanej: w jednej z sytuacji eksperymentalnych stwierdzała, że ją lubi, w innej - że jej nie lubi. Jaki to miało wpływ na uczucia osoby badanej w stosunku do pomocniczki eksperymentatora? U osób badanych wystąpiła tendencja, aby największą sympatią darzyć te osoby, które je lubiły, a jednocześnie wykazywały odmienne postawy. Tak więc, chociaż na ogół lubimy ludzi, którzy mają postawy podobne do naszych, to jednak, jeśli spotkamy kogoś, kto lubi nas mimo odmienności poglądów, skłonni jesteśmy wnioskować, że musi być w nas coś szczególnego, co jest dla tej osoby atrakcyjne. Krótko mówiąc, przy różnicy poglądów ludzie skłonni są podejrzewać, że „on lubi mnie ze względu na mnie samego - nie zaś ze względu na moje poglądy”. Ponieważ świadomość taka jest szczególnie przyjemna (tzn. nagradzająca), skłonni jesteśmy lubić tę osobę najbardziej. Przeciwieństwa też się niekiedy przyciągają. Stare przysłowie zdaje się mówić prawdę: swój ciągnie do swego - tzn. ludzie, którzy mają podobne poglądy, zwykle lubią się. Jednakże, jak już wiemy, sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana: jeśli ktoś nas lubi, to my lubimy go bardziej, gdy jest on różny od nas. Dane te są zgodne z niektórymi wynikami uzyskanymi przez badaczy zajmujących się związkami bardziej trwałymi niż te, które można wytworzyć w laboratorium psychologa społecznego. Na przykład Robert Winch (30Ď) który przeprowadził wyczerpujące badania nad cechami osobowości par narzeczeńskich i małżeńskich, stwierdził, że w pewnych warunkach przeciwieństwa się przyciągają - tzn. ludzie skłonni są wybierać takie osoby, których potrzeby i cechy stanowią dopełnienie (nie zaś ścisłe odpowiedniki) ich własnych potrzeb i cech. W poprzednim zdaniu użyłem zwrotu „w pewnych warunkach”, ponieważ w tej dziedzinie badań spotyka się sprzeczne dane: niektórzy badacze stwierdzają, że pary małżeńskie mają zazwyczaj dopełniające się (komplementarne) systemy potrzeb; inni stwierdzają, że pary małżeńskie mają zwykle podobne systemy potrzeb. Ja natomiast skłonny jestem przypuszczać, że to, czy swój ciągnie do swego, czy też przyciągają się przeciwieństwa, zależy od tego, jakie cechy osobowości bierze się pod uwagę. Wyobraźmy sobie osobę, która ceni porządek i czystość: taka osoba niechętnie poślubiłaby kogoś niechlujnego i nieporządnego. Również i flejtuch nie byłby zbyt szczęśliwy z osobą mającą nadmierne zamiłowanie do porządku. Wydawałoby się rozsądne przyjąć, że porządny ciągnie do porządnego, a flejtuch do flejtucha. Na tej samej zasadzie osoba ekstrawertywna mogłaby nie czuć się zbyt dobrze z osobą introwertywną, dla której ideałem spędzania wolnego czasu jest siedzenie w domu i oglądanie telewizji. Z drugiej strony, jeśli weźmiemy pod uwagę inny zestaw cech - np. opiekuńczość i zależność - to wyłania się inny obraz; osoba bardzo opiekuńcza mogłaby być nieszczęśliwa, gdyby związała się z osobą wysoce niezależną. Cóż natomiast mogłoby być lepszego dla jednostki zależnej, niż przeżyć swe życie z głową wspartą na łonie kogoś, komu opiekowanie się drugą osobą naprawdę sprawia przyjemność? To samo dotyczy takich par cech, jak męskość - kobiecość, stanowczość - bierność oraz dominacja - uległość. A mówiąc nieco bardziej żartobliwie, jaki związek mógłby być szczęśliwszy od związku sadysty z osobą skłonną do masochizmu? W długotrwałych związkach wchodzą w grę także czynniki socjologiczne, które łącznie z dopełnianiem się potrzeb decydują w dużej mierze o tym, czy dwie osoby odmiennej płci będą dla siebie pociągające i czy pozostaną ze sobą. Społeczeństwo ustanawia dla par małżeńskich pewne normy dotyczące ich ról - oczekuje od mężów, że będą względnie dominujący, a od żon, że będą względnie uległe. Jeśli dopełniające się potrzeby pary małżonków są zgodne z normami ustanawianymi przez społeczeństwo, zwiększa to szanse szczęścia małżeńskiego. Należy także zauważyć, że chociaż koncepcja dopełniania się potrzeb i koncepcja podobieństwa poglądów często prowadzą do wręcz przeciwstawnych przewidywań dotyczących postaw interpersonalnych, te jednak nie musi tak być zawsze. Ludzie, u których pewne potrzeby osobowościowe dopełniają się, mogą być całkowicie zgodni w swych poglądach na daną kwestię. Posłużmy się raz jeszcze podanym przed chwilą przykładem: wydaje się prawdopadobne, że dominujący mężczyzna i uległa kobieta będą mieć te same poglądy na role obu płci w małżeństwie - mianowicie, że mężczyzna powinien być dominujący, a kobieta uległa. Powinno być oczywiste dla czytelnika, że te normy dotyczące ról zmieniają się ustawicznie; ja osobiście przypuszczam (i mam nadzieję), że dziewiętnastowieczna norma uległej żony jest obecnie w trakcie zmiany. Zyskiwanie i utrata uznania Jak widzieliśmy, fakt, że ktoś nas lubi, zwiększa prawdopodobieństwo, że my też będziemy lubili tę osobę. Przyjrzyjmy się bliżej tej zależności. Wyobraź sobie, że na spotkaniu towarzyskim spotykasz po raz pierwszy młodego człowieka i prowadzisz z nim ożywioną rozmowę. Po pewnym czasie przepraszasz go i odchodzisz na chwilę, by napełnić ponownie swą szklankę. Wróciwszy, zastajesz go odwróconego do ciebie plecami i pogrążonego w rozmowie z inną osobą - mówi właśnie o tobie. Naturalnie, przystajesz, by posłuchać. Niewątpliwie to, co człowiek ten mówi o tobie, będzie miało wpływ na twój do niego stosunek. Jest oczywiste, że nie ma on żadnych ukrytych motywów; w istocie nie wie nawet, że podsłuchujesz. Tak więc, jeśli mówi on swemu rozmówcy, że zrobiłeś na nim duże wrażenie, że czuje do ciebie sympatię, że uważa cię za inteligentnego, dowcipnego, pełnego uroku kulturalnego, uczciwego i fascynującego, to skłonny jestem przypuszczać, że miałoby to dodatni wpływ na twoją do niego sympatię. Jeśli natomiast mówi on, że nie zrobiłeś na nim dobrego wrażenia, że czuje do ciebie antypatię, że uważa cię za tępego, nudnego, nieuczciwego, głupiego i wulgarnego, to sądzę, że będzie to miało ujemny wpływ na twoją sympatię do niego. Jak dotąd, wszystko w porządku. Jestem jednak pewien, że nie jest to dla ciebie specjalnie interesujące: zawsze o tym wiedziałeś. Każdy wie, że im więcej dobrego słyszymy o sobie, tym bardziej lubimy mówcę (o ile nie próbuje w ten sposób nami pokierować), a im więcej złych rzeczy słyszymy o sobie, tym bardziej nie lubimy osoby, która je mówi. Każdy o tym wie - lecz okazuje się, że nie jest to prawdą. Wyobraź sobie coś takiego. Byłeś kolejno na siedmiu przyjęciach i oto prawdziwy cud - za każdym razem powtórzyło się to samo zdarzenie: rozmawiasz z jakimś mężczyzną przez kilka minut, odchodzisz, a kiedy wracasz, podsłuchujesz go, jak mówi o tobie. Za każdym razem jest to ten sam mężczyzna. Jego wypowiedzi mogłyby pozostawać bez zmiany w ciągu tych siedmiu spotkań z tobą lub mogłyby się zmieniać. Cztery możliwości są dla mnie szczególnie interesujące: 1Ď) podsłuchałeś, że mężczyzna ten mówił o tobie wyłącznie rzeczy pozytywne przy wszystkich siedmiu okazjach; 2Ď) podsłuchałeś, że mówił o tobie wyłącznie rzeczy negatywne we wszystkich siedmiu przypadkach; 3Ď) jego oceny za pierwszym razem są wyłącznie negatywne, lecz stopniowo stają się coraz bardziej pozytywne, aż dorównają jego wypowiedziom z sytuacji wyłącznie pozytywnej, po czym stabilizują się na tym poziomie; oraz 4Ď) jego oceny za pierwszym razem są wyłącznie pozytywne, lecz stopniowo stają się coraz bardziej negatywne, aż dorównają jego wypowiedziom z sytuacji wyłącznie negatywnej, po czym stabilizują się. Która z tych sytuacji uczyni go najbardziej dla ciebie atrakcyjnym? Która sytuacja sprawi, że będzie on dla ciebie najmniej atrakcyjny? Według prostej koncepcji sympatii, opartej na rachunku nagród i kosztów, powinieneś lubić go najbardziej w pierwszej sytuacji, w której mówi o tobie wyłącznie pozytywne rzeczy, najmniej zaś powinieneś go lubić (lub najbardziej nie lubić) w drugiej sytuacji, w której wypowiada o tobie wyłącznie negatywne opinie. Wydaje się to oczywiste. Ponieważ wypowiedzi pozytywne są nagradzające, przeto im jest ich więcej, tym lepiej; ponieważ wypowiedzi negatywne są karzące, zatem im jest ich więcej, tym gorzej. Przed kilkoma laty opracowałem teorię wyjaśniającą pozytywne postawy interpersonalne w kategoriach zysków i strat (31Ď), która prowadzi do nieco innych przewidywań. Moja koncepcja jest bardzo prosta. Zakłada ona, że przyrost pozytywnych, nagradzających zachowań ze strony innej osoby ma większy wpływ na jednostkę niż stałe, niezmienne nagradzanie przez tę osobę. Jeśli więc czyjąś sympatię uznamy za nagrodę, to będziemy bardziej lubili taką osobę, której sympatia do nas wzrasta z czasem, niż taką, która lubiła nas zawsze. Byłoby tak nawet wówczas, gdybyśmy od tej drugiej osoby otrzymali w sumie więcej nagród. Podobnie, utrata nagradzających zachowań wywiera na nas większy wpływ niż stałe karzące zachowanie innej osoby. Tak więc bardziej nie będziemy lubili osoby, której poważanie dla nas maleje z czasem, niż kogoś, kto nigdy nas nie lubił - nawet gdyby liczba kar od tej drugiej osoby była większa. Powracając na chwilę do naszego przykładu z serią przyjęć, przewidywałbym, że najbardziej lubiłbyś tego człowieka w sytuacji zyskiwania (gdy z początku nie lubi on ciebie, a stopniowo jego sympatia wzrasta), a najmniej w sytuacji utraty (gdy z początku lubi ciebie, a stopniowo jego sympatia maleje). W celu sprawdzenia tej teorii potrzebny mi był eksperymentalny odpowiednik sytuacji na przyjęciu, z uwagi jednak na możliwość zapewnienia odpowiedniej kontroli doszedłem do wniosku, że konieczne będzie zmieszczenie tych kilku zdarzeń w ramach jednego długiego posiedzenia. W takim eksperymencie badany musi być absolutnie pewien, że osoba oceniająca jest całkowicie nieświadoma tego, iż ktoś ją podsłuchuje - wyklucza to możliwość, że badany będzie posądzał osobę oceniającą o rozmyślne pochlebstwo, gdy mówi ona o nim rzeczy pozytywne. Sytuacja taka stawia eksperymentatora przed trudnym zadaniem. Głównym problemem przy obmyślaniu sposobu przeprowadzenia tego eksperymentu był problem wiarygodności: jak stworzyć wiarygodną sytuację, w której w stosunkowo krótkim okresie czasu badany 1Ď) rozmawia z „zaprogramowanym” zawczasu wspólnikiem eksperymentatora, 2Ď) podsłuchuje, jak zaprogramowany wspólnik ocenia go wobec osoby trzeciej, 3Ď) ponownie bierze udział w rozmowie ze wspólnikiem, 4Ď) znowu podsłuchuje, 5Ď) znowu rozmawia, 6Ď) znowu podsłuchuje, i tak dalej, powtarzając każdą z tych czynności kilka razy. Dorobienie do tej serii zdarzeń jakiejkolwiek tłumaczącej je historyjki fasadowej byłoby istotnie trudne; dorobienie sensownego wytłumaczenia, które nie dopuściłoby do powstania podejrzeń u osób badanych, wydawało się niemożliwe. Jednakże, przy współpracy Darwyna Lindera obmyśliłem taką sytuacje (32Ď). Sposoby, jakimi się posłużyliśmy w celu rozwiązania tych problemów, są zawiłe, lecz dostarczają jedynej w swym rodzaju sposobności do zajrzenia za kulisy niezwykle fascynującej procedury psychologicznej. Chciałbym więc opisać ten eksperyment dość szczegółowo, w nadziei, że pozwoli to czytelnikowi zapoznać się z niektórymi trudnościami i emocjami, jakie wiążą się z przeprowadzaniem eksperymentów z zakresu psychologii społecznej. Gdy osoba badana zgłaszała się na eksperyment, eksperymentator witał ją i prowadził do pomieszczenia obserwacyjnego, połączonego z głównym pomieszczeniem eksperymentalnym za pomocą jednokierunkowego okna oraz systemu wzmacniającego dźwięki. Eksperymentator mówił osobie badanej, że na tę godzinę zostały wyznaczone dwie studentki: jedna będzie osobą badaną, druga zaś pomoże w przeprowadzeniu eksperymentu; a ponieważ ona właśnie przyszła wcześniej, więc będzie pomocniczką. Eksperymentator prosił tę osobę, by poczekała, a on tymczasem pójdzie zobaczyć, czy przyszła już druga studentka. Po paru minutach osoba badana mogła zobaczyć przez jednokierunkowe okno eksperymentatora wchodzącego do pomieszczenia eksperymentalnego z drugą studentką (która w rzeczywistości była płatną pomocniczką). Eksperymentator mówił jej, by posiedziała przez chwilę, a on wkrótce wróci, by wyjaśnić jej eksperyment. Następnie przechodził do pomieszczenia obserwacyjnego i przystępował do instruowania prawdziwej osoby badanej (która sądziła, że jest pomocniczką eksperymentatora). Eksperymentator mówił jej, że ma ona pomóc w przeprowadzeniu z drugą studentką eksperymentu z zakresu warunkowania werbalnego; tzn. będzie on nagradzać tę drugą studentkę za używanie w rozmowie pewnych słów, a nagrody te mają zwiększyć częstość stosowania przez nią tych słów. Następnie informował, że interesuje się szczególnie „nie po prostu wzrostem liczby tych słów, które nagradzam; to już robiono. W tym eksperymencie chcemy przekonać się, czy stosowanie nagradzanych słów zgeneralizuje się na nową sytuację - gdy dziewczyna ta będzie rozmawiać z inną osobą, która nie nagradza owych specyficznych słów”. Eksperymentator wyjaśniał, że będzie starał się uwarunkować tę drugą studentkę tak, aby używała więcej rzeczowników w liczbie mnogiej; w tym celu będzie stosował subtelną nagrodę w postaci potwierdzającego mruczenia „hmm hmm” za każdym razem, gdy wymówi ona rzeczownik w liczbie mnogiej. „Istotne znaczenie ma następujący problem: czy rozmawiając z tobą będzie ona nadal używać wielu rzeczowników w liczbie mnogiej, mimo że nie będziesz jej nagradzać?” Następnie osoba badana dowiadywała się, że jej zadaniem będzie 1Ď) słuchać uważnie i rejestrować ilość rzeczowników użytych w liczbie mnogiej przez drugą studentkę, gdy będzie ona rozmawiać z eksperymentatorem, oraz 2Ď) przeprowadzić z tą studentką szereg rozmów w czasie których używanie rzeczowników w liczbie mnogiej nie będzie nagradzane), tak aby eksperymentator, słuchając ich, mógł ustalić, czy nastąpiła generalizacja. Eksperymentator informował osobę badaną, że będą rozmawiać z tą studentką na zmianę (najpierw osoba badana, potem eksperymentator, potem osoba badana, itd.), dopóki każde z nich nie odbędzie z nią siedmiu posiedzeń. Eksperymentator wyjaśniał osobie badanej, że tamta druga studentka nie może znać celu eksperymentu, gdyż w przeciwnym razie wyniki byłyby zniekształcone. Z tego względu - mówił - trzeba będzie posłużyć się podstępem. Chociaż przykro mu oszukiwać, będzie musiał powiedzieć tamtej studentce, że eksperyment dotyczy atrakcyjności interpersonalnej („nie śmiej się, niektórzy psychologowie naprawdę interesują się takimi bzdurami”). Powie jej, że przeprowadzi ona siedem krótkich rozmów z osobą badaną, a po każdej z tych rozmów zostanie przeprowadzony wywiad zarówno z nią, jak i z osobą badaną (z tamtą studentką przeprowadzi go eksperymentator, a z osobą badaną - asystent w innym pomieszczeniu), aby ustalić, jakie wrażenie na każdej z nich wywarła jej rozmówczyni. Eksperymentator mówił osobie badanej, że ta „historyjka” pozwoli im przeprowadzić eksperyment nad zachowaniem werbalnym, gdyż dostarczy drugiej studentce wiarygodnego wyjaśnienia stosowanej procedury. Najważniejszą zmienną wprowadzono podczas siedmiu spotkań eksperymentatora z płatną pomocniczką. W trakcie tych spotkań osoba badana znajdowała się w pomieszczeniu obserwacyjnym, słuchając rozmowy i pilnie licząc rzeczowniki w liczbie mnogiej używane przez faktyczną wspólniczkę eksperymentatora. Ponieważ osobę badaną przekonano, że według drugiej studentki (tj. wspólniczki) przedmiotem eksperymentu były wrażenia dotyczące rozmówczyni, przeto było całkiem naturalne, iż eksperymentator prosił ją o wyrażenie swej opinii o osobie badanej. Tak więc osoba badana słuchała, jak druga studentka oceniała ją przy siedmiu kolejnych okazjach. Zwróćmy uwagę, że przez użycie wyjaśniającej historyjki, zawierała drugą wyjaśniającą historyjkę dotyczącą „atrakcyjności interpersonalnej”, mogliśmy osiągnąć nasz cel, nie wzbudzając podejrzenia co do tej procedury. Zastosowano cztery główne sytuacje eksperymentalne: 1Ď) sytuację pozytywną - wszystkie kolejne oceny osoby badanej, dokonywane przez wspólniczkę eksperymentatora, były bardzo pozytywne; 2Ď) sytuację negatywną - wszystkie kolejne oceny były bardzo negatywne; 3Ď) sytuację zyskiwania - pierwszych parę ocen było negatywnych, lecz stopniowo stawały się one coraz bardziej pozytywne, osiągając asymptotę na poziomie równym poziomowi ocen w sytuacji pozytywnej; wreszcie 4Ď) sytuację utraty - pierwszych parę ocen było pozytywnych, lecz stopniowo stawały się one negatywne, osiągając poziom ocen w sytuacji negatywnej. Wyniki potwierdziły nasze przewidywania: w sytuacji zyskiwania osoby badane istotnie bardziej lubiły wspólniczkę eksperymentatora niż osoby badane w sytuacji pozytywnej. Podobnie w sytuacji utraty, osoby badane na ogół bardziej nie lubiły wspólniczki eksperymentatora niż osoby badane w sytuacji negatywnej. Należy podkreślić, że ogólna teoria nagród i kosztów zalecałaby nam po prostu algebraiczne sumowanie nagród i kosztów, co prowadziłoby do nieco innych przewidywań. Uzyskane wyniki są zgodne z naszym ogólnym stanowiskiem teoretycznym: zysk ma większy pozytywny wpływ na sympatię niż szereg kolejnych zdarzeń pozytywnych, a strata ma na ogół większy negatywny wpływ na sympatię niż szereg zdarzeń, które wszystkie są negatywne. Coś podobnego mógł mieć na myśli Spinoza, gdy prawie 300 lat temu pisał: „Nienawiść, która jest całkowicie pokonana przez miłość, zmienia się w miłość, a miłość ta jest wówczas większa, niż gdyby nie poprzedzała jej nienawiść. Albowiem ten, kto zaczyna kochać coś, co przyzwyczaił się nienawidzieć lub uważać za przykre, odczuwa przyjemność płynącą z samego faktu kochania. Do tej przyjemności związanej z miłością dołącza się przyjemność wynikająca z faktu, że miłość ta przyczynia się do usunięcia przykrości związanej z nienawiścią, czemu towarzyszy idea uprzedniego przedmiotu nienawiści, jako przyczyna” (33Ď). Pielęgnowanie i umacnianieŃ przyjaźni Jedną z implikacji teorii zysków i strat jest to, że - zgodnie ze słowami znanej ballady - „zawsze ranisz tego, kogo kochasz”. Inaczej mówiąc, odkąd stajemy się pewni nagradzających zachowań jakiejś osoby, może ona stać się słabszym źródłem nagród niż ktoś zupełnie obcy. Wykazaliśmy, że przyrost sympatii jest silniejszą nagrodą niż absolutny poziom sympatii; wobec tego jest prawdopodobne, że zachowanie bliskiego przyjaciela (lub matki, brata czy współmałżonka) reprezentuje poziom sympatii bliski szczytowego, a zatem nie mogą nam oni zapewnić jej przyrostu czy zysku. Inaczej mówiąc, ponieważ przyzwyczailiśmy się oczekiwać od przyjaciela miłości, przysług i pochwał, przeto nie jest prawdopodobne, aby takie zachowanie świadczyło o wzroście jego uznania dla nas. Z tych samych powodów dobry przyjaciel ma wielkie możliwości, jeśli chodzi o karanie nas. Im bliższy przyjaciel, im dłużej był on dla nas niezmiennym źródłem poważania i nagród, tym gorsza jest dla nas utrata jego uznania. Tak więc, w rezultacie, każdy z nas ma możność zranienia tego, kogo kocha - lecz bardzo małe możliwości nagrodzenia go. Pewien przykład może nam pomóc w wyjaśnieniu tej sprawy. Po 15 latach małżeństwa czuły mąż szykuje się wraz z żoną na uroczyste przyjęcie. On prawi jej komplementy, na temat jej wyglądu: „Ach, kochanie, wyglądasz wspaniale ona słyszy jego słowa, lecz nie mogą napełnić jej radością, ponieważ już wie, że mąż uważa ją za atrakcyjną; nie wywiera to na niej wielkiego wrażenia, gdy słyszy te słowa po raz tysiączny. Z drugiej strony, gdyby ten czuły mąż (który dotąd zawsze obsypywał ją komplementami) powiedział swojej żonie, że jego zdaniem traci urodę i wygląda zupełnie nieatrakcyjnie, sprawiłoby to jej wielką przykrość, gdyż wypowiedź taka byłaby przejawem wyraźnej utraty zainteresowania jej osobą. Czy więc owa kobieta jest skazana albo na nudę, albo na znoszenie przykrości? Nie, ponieważ są jeszcze inni ludzie na świecie. Obydwoje państwo Czuli przyszli na przyjęcie, gdzie ktoś zupełnie obcy nawiązuje rozmowę z panią Czułą. Po chwili mówi jej z wielką szczerością; że uważa ją za bardzo atrakcyjną. Skłonny jestem przypuszczać, że bynajmniej nie będzie to dla niej nudne. Wypowiedź ta reprezentuje dla niej wyraźny „zysk”, znacznie podniesie jej samopoczucie, a ponadto zwiększy atrakcyjność znajomego. Rozumowanie to jest zgodne z rezultatami przeprowadzonych eksperymentów. O. J. Harvey (34Ď) stwierdził, że badani byli skłonni reagować bardziej pozytywnie w stosunku do nieznajomych niż do przyjaciół, gdy zarówno jedni, jak i drudzy wydawali o nich względnie pozytywne oceny. Ponadto, badani skłonni byli reagować bardziej negatywnie wobec przyjaciół niż wobec nieznajomych, gdy jedni i drudzy byli dla nich źródłem ocen ujemnych. Podobnie, w kilku eksperymentach wykazano, że nieznajomi mieli większy wpływ na zachowanie małych dzieci niż rodzice lub znajome osoby dorosłe 35. Wydaje się rozsądne założenie, że dzieci są przyzwyczajone do aprobaty ze strony rodziców i innych dorosłych, których znają. Zatem dodatkowa aprobata z ich strony nie reprezentuje dużego zysku. Natomiast aprobata nieznajomego jest zyskiem, a zatem zgadnie z teorią zysku-straty powinna przynieść większą poprawę wyników osiąganych przez dzieci. Z tych rezultatów i rozważań wyłania się dość ciemny obraz ludzkiego losu - wydaje się, że zawsze szukamy uznania w oczach obcych, a jednocześnie przyjaciele i znajomi zwykle sprawiają nam ból. Zanim jednak wyciągniemy pochopnie taki wniosek, cofnijmy się nieco i zobaczmy, jaki wpływ ma zysk lub utrata uznania na zachowanie ludzi - niezależnie od wpływu na postrzeganą atrakcyjność osoby oceniającej. Zagadnienie to było przedmiotem eksperymentu, który przeprowadziła Joanne Floyd (36Ď). Podzieliła ona grupę małych dzieci na pary, tak że każde dziecko było w parze z bliskim przyjacielem lub z nieznajomym. Jednemu dziecku z każdej pary pozwolono następnie zagrać w grę, w której uzyskiwało kilka świecidełek. Następnie polecano mu podzielić się tymi błyskotkami ze swym partnerem. Przedmiotem manipulacji ze strony eksperymentatora było spostrzegane skąpstwo dzielącego: u niektórych osób badanych wytworzono przekonanie, że przyjaciel (lub nieznajomy) jest wobec nich hojny, a u innych - że przyjaciel (lub nieznajomy) jest wobec nich skąpy. Następnie każdemu badanemu pozwolono wygrać kilka świecidełek i polecono podzielić się nimi z partnerem. Jak oczekiwano, badani wykazali największą hojność w warunkach zysku i straty - tzn. dawali najwięcej błyskotek hojnym nieznajomym i skąpym przyjaciołom. Innymi słowy, byli stosunkowo skąpi wobec skąpych nieznajomych („Czemu nie? Nieznajomi zachowywali się tak, jak można się było spodziewać”) i wobec hojnych przyjaciół („Hm, mój przyjaciel lubi mnie - cóż w tym nowego?”). Gdy jednak badanym wydawało się, te mogą zyskać przyjaciela (hojny nieznajomy), sami zachowywali się hojnie; również i wtedy dzielili się z partnerem hojnie, gdy wydawało się im, że mogą stracić przyjaciela (skąpy przyjaciel). Chociaż wydaje się prawdą, że „zawsze ranisz tego, kogo kochasz”, to jednak zraniona osoba, zamiast odpłacić tą samą monetą, skłonna jest raczej reagować życzliwie, starając się przywrócić wzajemnym pozytywnym stosunkom pierwotną intensywność. Wynika stąd dodająca otuchy możliwość, że ludzie skłonni są zachowywać się w sposób chroniący stałość ich związków z innymi. Powróćmy na chwilę do państwa Czułych: chociaż pan Czuły może z łatwością zranić swą małżonkę (mówiąc jej, że jego zdaniem traci ona swą urodę), to jednak pani Czuła może być bardzo wrażliwa na taką krytykę i prawdopodobnie będzie dążyć usilnie do odzyskania tego, co utraciła, starając się być znowu atrakcyjną w oczach swego małżonka. Prowadząc te rozważania jeszcze krok dalej, sugerowałbym, że im bardziej szczery i „autentyczny” jest pewien związek, tym mniej prawdopodobne jest osiągnięcie stanu tak nudnej i otępiałej stabilizacji, w jakim zdaje się znajdować małżeństwo państwa Czułych. Moim zdaniem, przedstawiona uprzednio analiza, zgodnie z którą osiągnięcie zysku w postaci wzrostu uznania ze strony drugiej osoby jest najmniej prawdopodobne wtedy, gdy tą osobą jest nasz bliski przyjaciel lub współmałżonek, odnosi się przede wszystkim do tych związków, w których ludzie nie są szczerzy i otwarci względem siebie. W bliskich związkach ludzie skłonni są tłumić pomniejsze irytacje i zachowywać dla siebie swe negatywne odczucia; daje to w rezultacie wątłą stabilizację, która wydaje się pozytywna, lecz może ulec zniszczeniu wskutek nagłej zmiany uczuć. W szczerym, otwartym, „autentycznym” związku, w którym ludzie są bardziej zdolni do dzielenia się swymi prawdziwymi odczuciami i wrażeniami (nawet negatywnymi), nie osiąga się zwykle takiej stabilizacji; występuje natomiast nieustanne oscylowanie uczuć wokół punktu względnie wysokiej oceny. W takim związku partnerzy są w sytuacji dość zbliżonej do „sytuacji zysku” z opisanego poprzednio eksperymentu, w którym sprawdzano „teorię zysków i strat”. W tym świetle radę Carnegie’ego można uważać za niewłaściwą. Jeśli dwoje ludzi naprawdę lubi się nawzajem, to ich związek będzie im dawał na dłuższą metę więcej zadowolenia i stanie się bardziej fascynujący, gdy są oni zdolni do wyrażania wszelkich negatywnych odczuć, jakie mogą mieć względem siebie, aniżeli wtedy, gdy przez cały czas są dla siebie zupełnie „mili”. W następnym rozdziale omówię bardziej szczegółowo zalety autentyczności w stosunkach między ludźmi. Rozdział 8.Ń Trening wrażliwości (Moje poglądy na grupy treningu wrażliwości ukształtowały się w dużej mierze pod wpływem Michaela Kahna, wysoce twórczego teoretyka „grup T” oraz pomysłowego instruktora tych grup. W istocie, wiele z tego, co w tym rozdziale jest oryginalne, można z pewnością przypisać właśnie jemu. Pragnę także wyrazić wdzięczność Davidowi Bradfordowi; wiele idei zawartych w tym rozdziale powstało w trakcie nie kończących się rozmów i sporów, jakie prowadziliśmy pracując wspólnie nad książką o treningu wrażliwości, która się wkrótce ukaże. W rozdziale 2 zapoznaliśmy się z sytuacją, w której grupa ludzi siedzących w krąg podawała oceny długości odcinków. Była to sceneria klasycznego eksperymentu Solomona Ascha nad konformizmem. Jak pamiętamy, zachowanie większości ludzi wchodzących w skład owej grupy było nieautentyczne, tzn. wypowiadali oni twierdzenia różniące się bardzo od ich rzeczywistych spostrzeżeń. Pamiętali oni o wydanym im poleceniu, o którym nie wiedziała tylko jedna osoba: mieli się postarać wpłynąć na zachowanie tej osoby, czyli manipulować nią. W tym rozdziale chciałbym opisać zupełnie odmienny typ grupy. W tej grupie siedzi w krąg od 10 do 20 osób. W przeciwieństwie do grupy biorącej udział w eksperymencie z ocenianiem odcinków, ta grupa nie ma wykonać żadnego polecenia. Zazwyczaj członkowie grupy nie mają zamiaru rozwiązywać żadnego konkretnego problemu. Celem grupy nie jest manipulowanie kimś. Wprost przeciwnie - chodzi o to, żeby być sobą i mówić szczerze. Grupę, którą opisuję, określa się zwykle jako grupę spotkaniową, grupę treningu wrażliwości czy też grupę treningową w zakresie stosunków międzyludzkich (w skrócie „grupa T” - Skrót „grupa T” został wprowadzony w literaturze amerykańskiej dla określenia terminu human relations training group, co przekładamy na: „grupa treningowa w zakresie stosunków międzyludzkich”. Zwrotu „grupa spotkaniowa” używamy dla wyrażenia angielskiego terminu encounter group (przyp. red. nauk.)). Terminy te są często używane zamiennie, lecz w rzeczywistości oznaczają metody różniące się orientacją teoretyczną i stosowanymi technikami. Ogólnie mówiąc, termin „grupa T” odnosi się do bardziej konserwatywnego i bardziej tradycyjnego sposobu podejścia, w którym główny nacisk kładzie się na zachowanie werbalne, a dyskusje w grupie ograniczają się prawie wyłącznie do tego, co dzieje się tu i teraz. Ten sposób podejścia jest stosowany w ośrodkach znajdujących się na Wschodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, a przede wszystkim w Państwowym Laboratorium Treningowym (National Training Laboratory) w Bethel w stanie Maine. Termin „grupa spotkaniowa” wiąże się najczęściej z bardziej radykalnym nurtem tzw. ruchu na rzecz rozwoju możliwości ludzkich; zajęcia w takich grupach obejmują często dużą dawkę procedur niewerbalnych, jak dotykanie, ruch cała, taniec, masaż itd. Chociaż grupy spotkaniowe zazwyczaj przywodzą na myśl takie ośrodki Zachodniego Wybrzeża, jak Esalen Institute, to jednak można je spotkać w całych Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach wiele bardziej tradycyjnych grup T włączyło do swych zajęć niektóre z tych niewerbalnych procedur, nadal jednak grupy te pozostały względnie konserwatywne. W całym niniejszym rozdziale będę posługiwał się jednak terminem „grupa T”; opisywane tu grupy znajdują się bliżej tradycyjnego krańca kontinuum, chociaż mogą czynić użytek z niektórych innowacji, kojarzących się zwykle z terminem „grupa spotkaniowa”. Chociaż grupy te istniały już wkrótce po zakończeniu Ii Wojny Światowej, to jednak rozpowszechniły się i rozwinęły gwałtownie w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Są one prowadzone we wszystkich regionach Stanów, a ich członkowie rekrutują się spośród różnych zawodów i warstw społecznych. Istnieją grupy specjalistyczne, składające się wyłącznie ze studentów, nauczycieli szkół średnich, prezesów spółek akcyjnych, oficerów policji, hippisów, pracowników Departamentu Stanu lub przestępców: inne grupują pary małżeńskie, pary nie będące małżeństwami bądź rodziny; są także grupy konfrontacyjne, składające się z hippisów i „glin”, z białych i Murzynów, z pracodawców i pracowników. Najwięcej jest jednak grup heterogenicznych - członkami tej samej grupy może być prawnik, robotnik, zakonnica, rozwódka, szczęśliwa mężatka, bankier, student. Grupy T wzbudziły w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powszechne zainteresowanie i uzyskały szeroki, a często sensacyjny rozgłos. Niektórzy ich zwolennicy odnosili się do nich z bezkrytycznym, pełnym czci, niemal religijnym uwielbieniem, podczas gdy koła konserwatywne potępiały je jako narzędzie diabła, jako wywrotową formę „prania mózgu”, niszczącą strukturę i ducha narodu. Moim zdaniem, grupy treningu wrażliwości nie są ani uniwersalnym lekarstwem, ani też zagrożeniem, za jakie często się je uważa. Właściwie stosowane mogą być niezwykle użyteczne jako środek zwiększenia własnej samoświadomości i wzbogacenia stosunków międzyludzkich. Gdy się z nich czyni niewłaściwy użytek, mogą być stratą czasu - lub w skrajnych przypadkach mogą nawet przysporzyć ludziom pewnych bardzo przykrych doświadczeń, których skutki trwają nieraz jeszcze długo po zakończeniu zajęć grupowych. W tym rozdziale grupa uczestników treningu wrażliwości będzie nas interesować przede wszystkim jako narzędzie komunikowania się. Chociaż istnieją różne rodzaje grup, będę omawiać tylko tradycyjne grupy T. Postaram się je opisać od wewnątrz i od zewnątrz, powiedzieć, co dzieje się w grupie, czego uczą się jej członkowie, jakie są specyficzne problemy i niebezpieczeństwa. Co to jest grupa T? W niniejszym paragrafie postaram się przedstawić w ogólnych zarysach, czym jest grupa T, a czym nie jest. Następnie ten ogólny opis zostanie wzbogacony o dalsze szczegóły. Zacznijmy od określenia, czym grupa T nie jest. Zazwyczaj nie jest ona grupą terapeutyczną, tzn. nie ma na celu leczenia chorób psychicznych; w istocie, ludziom z poważnymi problemami emocjonalnymi nie zaleca się uczestniczenia w tego typu grupach. Nie jest to seminarium - tzn. nie jest to grupa, której członkowie wymieniają informacje o faktach i abstrakcyjnych koncepcjach dotyczących świata. Nie jest to również grupa, w której przywódca jest nauczycielem typu tradycyjnego, starającym się przekazać wiedzę za pomocą wykładu - jak gdyby członkowie grupy byli jego słuchaczami. Nie jest to także komitet, który wykonuje zadania lub rozwiązuje problemy powstałe poza obrębem samej grupy. Doświadczenia, jakie uzyskuje się w grupie T, mają charakter kształcenia się - lecz kształcenia się w sposób odmienny od tego, do jakiego jesteśmy przyzwyczajeni. Jest ono odmienne zarówno pod względem treści, których uczą się członkowie grupy, jak i pod względem procesu, dzięki któremu zachodzi uczenie się. Treść: co jest przedmiotem uczenia się? Ogólnie biorąc, członek grupy T uczy się różnych rzeczy o sobie samym i o swych stosunkach z innymi ludźmi. Można powiedzieć, że na wykładach z psychologii uczę się tego, jak zachowują się ludzie; w grupie T uczę się tego, jak ja sam się zachowuję. W rzeczywistości jednak uczę się znacznie więcej: uczę się także tego, jak inni mnie widzą, jak oddziałuje na nich moje zachowanie oraz jak ludzie oddziałują na mnie. W początkach swej historii grupy T zostały wprowadzone jako metoda uczenia ludzi „umiejętności interpersonalnych”. Na przykład kierownik zakładu pracy, minister, przywódca związkowy lub nauczyciel mogą się nauczyć, jak być sprawnymi przywódcami - jak wydobyć z ludzi wszystko, co w nich najlepszego, jak wydawać rozkazy, nie doprowadzając podwładnych do wściekłości, jak prowadzić pertraktacje, nie przechodząc do rękoczynów. Chociaż w grupach T nadal uczy się tych umiejętności, to jednak w ostatnich latach kładzie się w nich coraz większy nacisk na cele a charakterze bardziej osobistym, takie jak uczenie się rozumienia własnych odczuć i odczuć innych ludzi. Tak więc wielu ludzi pragnie brać udział w grupie T, ponieważ są przekonani, że czegoś w ich życiu brak. Człowiek może odczuwać brak więzi z innymi ludźmi; może mieć poczucie, że życie przemija zbyt szybko; może myśleć, że chciałby czegoś więcej od życia, niż budzić się rano, zjadać śniadanie, iść do pracy, wracać do domu, oglądać telewizję i iść spać. Krótko mówiąc, wielu ludzi uczestniczy w zajęciach tych grup po to, by lepiej zrozumieć i by wzbogacić swe życie. Nie znaczy to, że człowiek musi być pogrążony w kryzysie egzystencjalnym, aby przyłączyć się do grupy T; wiele osób wstępuje do tych grup dlatego, że mają specyficzne problemy i szukają specyficznych odpowiedzi: „Dlaczego trudno mi poradzić sobie z własnymi dziećmi (lub z pracownikami, lub z kobietami)?” „Dlaczego inni ludzie łatwo znajdują przyjaciół, a ja zwykle jestem sam?” „Dlaczego tak trudno mi zwierzyć się komuś?” „Dlaczego ludziom nie można ufać?” „W jaki sposób mógłby opanować gniew?” „Czy naprawdę jestem taką jędzą, jak twierdzi mój były mąż?” „Co ja takiego robię, że zrażam ludzi do siebie?” „Co to jest, że kiedy poznam jakiegoś mężczyznę, to chce on tylko przespać się ze mną?” Większość grup nie tylko umożliwia uczestnikom osiągnięcie bardzo osobistych i indywidualnych celów, lecz także stara się osiągnąć szereg celów ogólnych: 1. Rozwijać zmysł dociekliwości, chęć analizowania własnego zachowania i przeprowadzania eksperymentów dotyczących sposobu swego funkcjonowania w świecie. 2. Zdawać sobie sprawę z coraz większej liczby rzeczy w odniesieniu do coraz większej liczby osób. 3. Rozwijać większą autentyczność w stosunkach interpersonalnych; być sobą i nie czuć się zmuszonym do grania jakiejś roli. 4. Rozwijać zdolność postępowania z równymi sobie, zwierzchnikami i podwładnymi na zasadzie współpracy i współzależności, nie zaś w sposób apodyktyczny czy uległy. 5. Rozwijać zdolność rozwiązywania konfliktów i sporów na zasadzie rozwiązywania problemów, nie zaś drogą przymusu czy manipulacji. Proces: w jaki sposób zachodzi uczenie się? Najważniejszą cechą charakterystyczną dla grupy T jest metoda uczenia się. Jak już powiedziałem, grupa T nie jest seminarium ani cyklem wykładów. Chociaż jej uczestnicy istotnie uczą się wiele, nie jest to wiedza tego rodzaju, że może być z łatwością przekazywana słownie w tradycyjnej relacji: nauczyciel - uczeń. Jest to uczenie się przez wykonywanie, uczenie się przez doświadczenie. W grupie T ludzie uczą się przez wypróbowywanie, przez zetknięcie się ze swymi odczuciami i przez wyrażenie tych odczuć innym ludziom, czy to w sposób werbalny czy to niewerbalny. „Wypróbowywanie” nie tylko pomaga jednostce zrozumieć swe własne odczucia, ale przynosi jej: także inną korzyść: daje sposobność przekonania się, jak jej zachowanie wpływa na innych ludzi. Jeśli chcę wiedzieć, czy inni ludzie uważają mnie za skłonnego do manipulowania innymi, to po prostu „zachowuję się” - a następnie pozwalam innym członkom grupy powiedzieć sobie, jakie odczucia wywołuje w nich moje zachowanie. Procedury stosowane w tych grupach opierają się na ukrytym założeniu, że bardzo niewiele można zyskać, jeśli ktoś mówi nam, co jego zdaniem czujemy, w jaki sposób - jego zdaniem - zachowujemy się lub co - jego zdaniem - robimy ze swym życiem. Zgodnie z drugim, paralelnym założeniem, można dużo zyskać, jeśli zrozumiemy, co odczuwamy, jakie rodzaje zdarzeń interpersonalnych wywołują w nas różne rodzaje odczuć, jak nasze zachowania jest odbierane i rozumiane przez innych ludzi, i jeśli poznamy dużą różnorodność dostępnych nam alternatyw. Rola prowadzącego grupę T nie polega na dostarczaniu nam odpowiedzi; po prostu pomaga on stworzyć atmosferę zaufania i intensywnego dociekania, w której będziemy mieli chęć przyjrzeć się dokładnie własnemu zachowaniu i zachowaniu innych. W tym właśnie sensie grupa T nie jest grupą terapeutyczną. Kierujący pracą grupy nie próbuje interpretować naszych motywów ani nie wgłębia się w nasze doświadczenia, jakie mieliśmy poza grupą: w dodatku stara się powstrzymać od takiego postępowania także innych członków grupy. Zamiast tego, po prostu zachęca nas do zachowywania się i do reagowania na zachowanie innych. Kulturowa wyspa. Gdy biegniemy przez życie, często bywamy roztargnieni. Myśli o pracy, którą musimy wykonać, rywalizują o naszą uwagę z osobą, której rzekomo słuchamy w tej chwili; myśli o sobie, z którą musimy się zobaczyć za godzinę, przeszkadzają nam w pracy, którą staramy się wykonywać obecnie; gdy na przyjęciu towarzyskim stoimy z kieliszkiem w jednej ręce i papierosem w drugiej, słuchając napuszonego faceta w krzykliwym garniturze, rzucamy spojrzenia ponad jego ramieniem, aby zobaczyć, kto jeszcze jest na tym spotkaniu i zaczynamy zastanawiać się, dlaczego nie poszliśmy na inne przyjęcie. Dystrakcje tego rodzaju są w grupie T zredukowane do minimum, ponieważ nie ma w niej dosłownie nic innego, co przyciągałoby naszą uwagę. Jesteśmy w pokoju - na „kulturowej wyspie” - z kilkoma innymi osobami przez 2 tygodnie (lub 10 dni albo przez weekend), nie mając nic innego do roboty, żadnych zadań do wykonania ani też nikogo, kto by kierował nas do jakiegoś konkretnego działania. Przebywamy razem przez 12 do 16 godzin dziennie - i nie dzieje się nic innego. Początkowo może to być nieco przerażające. W miarę jak uczymy się zwracać uwagę na innych, słuchać ich, patrzeć na nich, zaczynamy chwytać niuanse mowy i zachowania, o których nie myśleliśmy, że jesteśmy zdolni je zauważyć. Zaczynamy także lepiej wsłuchiwać się w siebie samych, zwracać uwagę na to, co odczuwamy w swoim wnętrzu, i próbować wyjaśnić te odczucia w świetle tego; co dzieje się w pokoju, poza naszym wnętrzem. Dobrze, ale co się takiego tam dzieje? W jaki sposób skłania się ludzi, by zaczęli mówić? O czym mają mówić? Zwykle na początek prowadzący zajęcia, czyli instruktor, podaje rozkład dnia: w jakich godzinach będą posiłki, jak długo będzie trwać każde posiedzenie, zanim zostanie przerwane, itd. Może też, ale nie jest to konieczne, przedstawić w zarysie swoją koncepcję grupy T, powiedzieć, do czego ograniczy się jego własny udział, i ewentualnie omówić „reguły gry” - czego uczestnicy nie mogą robić. W każdym razie, wkrótce przestaje on mówić i zapada milczenie. Mijają minuty. Wydają się one godzinami. Członkowie grupy spoglądają na siebie lub patrzą w okno. Zazwyczaj patrzą też na instruktora, oczekując od niego wskazówek czy poleceń. Nie otrzymują żadnych. Po kilku minutach ktoś może wyrazić swe zaniepokojenie czy zakłopotanie. Może na to otrzymać odpowiedź lub nie. W końcu, w typowej grupie, ktoś wyrazi swoje rozdrażnienie wobec prowadzącego: „Mam tego dosyć. To jest strata czasu. Dlaczego nie robi pan tego, co do pana należy? Za co, u diabła, wam płacimy? Dlaczego nie powie nam pan, co mamy robić?” Wypowiedź ta może wywołać szmer aprobaty. Ktoś inny jednak może wtrącić się i zapytać przedmówcę, dlaczego tak martwi się brakiem wskazówek - czy potrzebuje kogoś, kto by mu mówił, co ma robić? I w ten sposób grupa T zaczęła już funkcjonować. Uczenie się od siebieŃ nawzajem W jaki sposób przebiega uczenie się? Jak możemy uczyć się od ludzi, którzy nie są specjalistami? Uczymy się dzięki komunikowaniu się ze sobą. Ale przecież wszyscy umiemy komunikować się ze sobą - czy rzeczywiście umiemy? Czasami, w naszym codziennym życiu, gdy myślimy, że komunikujemy coś jakiejś osobie, osoba ta słyszy coś zupełnie innego. Przypuśćmy na przykład, że Fred żywi ciepłe uczucia do Jacka, lecz z powodu nieśmiałości lub z obawy przed odrzuceniem trudno mu wyrazić te uczucia bezpośrednio. Może więc komunikować swe ciepłe uczucia za pośrednictwem pokpiwania i złośliwych żarcików. Jednakże Jack może nie uznać tego za przejaw serdeczności - w gruncie rzeczy złośliwości te mogą go nawet urazić. Ponadto, w naszej kulturze trudno jest wyjawić swoją urazę, ponieważ świadczyłoby to o słabości i nadmiernej delikatności; Jack zachowuje więc spokój. Wobec tego Fred, nie zdając sobie sprawy, że jego zachowanie drażni Jacka, nadal wyraża swą serdeczność za pomocą złośliwych żartów, znowu urażając osobę, którą lubi, aż wreszcie uda mu się zrazić ją do siebie. W rezultacie Fred nie tylko stracił coś, co mogło przerodzić się w serdeczną przyjaźń, lecz ponadto z tego doświadczenia nie wyniósł niczego, co mogłoby być korzystne dla jego zwykłego sposobu postępowania, i może nadal zrażać do siebie tych właśnie ludzi, do których żywi najcieplejsze uczucia. Użyteczne może być rozpatrzenie interakcji dwojga ludzi jako łańcucha zdarzeń, przedstawionego poniżej. Świat osoby (P) - Pą1 (uczucia) - Pą2 (intencje) - Pą3 (zachowanie werbalne i niewerbalne (przejawiane)) - Świat odbiorcy ® - Rą1 (zachowanie werbalne i niewerbalne (postrzegane)) - Rą2 (uczucia) - Rą3 (interpretacja intencji P) - Rą4 (ocena P jako człowieka) Osoba (P) żywi jakieś uczucia w stosunku do Odbiorcy ®. Zamierza mu zakomunikować jakieś określone uczucie. Przejawia się to w pewnym rodzaju zachowania - w jakichś słowach; geście, uśmiechu, spojrzeniu czy też jakoś inaczej. Odbiorca spostrzega to zachowanie na swój własny sposób, opierając się na własnych potrzebach i uczuciach, własnej przeszłości, opiniach co do P, itd. To spostrzegane zachowanie P wywołuje w R pewne uczucie (serdeczność, gniew, rozdrażnienie, miłość, strach czy jakieś inne). Uczucie to jest szybko przekładane na interpretację tego, jakie były intencje P, co z kolei wpływa na ocenę P jako człowieka. W każdym punkcie tego łańcucha istnieje możliwość popełnienia błędu. Tak więc w naszym przykładzie Fred (P) żywi ciepłe, serdeczne uczucia (P 1Ď) wobec Jacka. Zamierza je zakomunikować (P 2Ď), lecz czyni to w sposób okrężny, nie zobowiązujący, asekuracyjny: pokpiwa z ubrań Jacka, jest dokuczliwy i sarkastyczny (P 3Ď). Jack spostrzega sarkazm i dokuczanie (R 1Ď); sprawia mu to przykrość (R 2Ď), dochodzi więc do wniosku, że Fred starał się go „załatwić” (R 3Ď). Stwierdza w końcu, że Fred jest człowiekiem okrutnym, agresywnym i nieprzyjaznym (R 4Ď). Błąd może wystąpić w innej części tego łańcucha. Wyobraźmy sobie zupełnie nową sytuację, w której Fred jest całkowite bezpośredni i szczery natomiast Jack jest podejrzliwy. Przypuśćmy, że Fred wyraża swą serdeczność bezpośrednio - obejmując ramieniem Jacka, mówiąc Jackowi, jak bardzo go lubi, itd. Ale w tym przypadku takie zachowanie Freda może wydać się Jackowi przesadne. Jack może więc czuć się skrępowany i zamiast po prostu przyznać się do swego zażenowania, może interpretować zachowanie Freda jako manipulatywne w swych intencjach i ocenić go jaka człowieka nieszczerego, przebiegłego, próbującego manipulować ludźmi. Opisany powyżej proces jest już znany czytelnikom tej książki: jako proces atrybucji był on omawiany w rozdziale 6. Gdy widzimy, że ktoś zachowuje się w określony sposób, skłonni jesteśmy mu przypisywać na podstawie tego zachowania jakiś motyw czy cechę osobowości. Jeśli proces ten można badać i analizować, to zarówno Fred, jak i Jack mogliby się wiele nauczyć, spotkawszy się ze sobą w jednej grupie. Czy Fred jest zbyt nieśmiały, by otwarcie okazać swe serdeczne uczucia? Czy Jack jest zbyt podejrzliwy, by zaakceptować prawdziwą serdeczność, nie oczerniając w myśli Freda? Są to ważne pytania, a uzyskanie na nie odpowiedzi może przyczynić się w dużym stopniu do poznania samego siebie. Jednakże w realnym świecie rzadko nadarza się sposobność osiągnięcia takiego wglądu. Tego typu uczenie się może wystąpić tylko wtedy, gdy Fred i Jack wyjawią sobie nawzajem swe uczucia. Właśnie grupa T zapewnia atmosferę, w której uczucia te mogą być wyrażone i „przepracowane”. Osiąga się to w ten sposób, że zachęca się uczestników do uprzytomnienia sobie swych uczuć i do unikania przy tym „krótkiego spięcia”, polegającego na przeskakiwaniu od zachowania Freda (P 3Ď) do przypisywania mu przez Jacka takich czy innych motywów (R 3Ď i w końcu do oceny Freda przez Jacka (R 4Ď), bez rozpatrzenia zachodzących w tym samym czasie zdarzeń. Otwartość a potrzeba intymności (W języku angielskim („otwartość” (openness) oznacza w sensie psychologicznym komunikowanie własnych opinii i emocji w sposób jawny i bezpośredni. Przeciwieństwem takiej postawy jest utrzymywanie pewnych opinii i emocji wyłącznie dla siebie. W tym kontekście występuje także zwrot „potrzeba prywatności” (need for privacy), mający oznaczać, że o pewnych sprawach czy rzeczach osobistych nie należy mówić innym, a raczej powinno się je utrzymać w tajemnicy. Sądzę, że w języku polskim słowo „intymny” lepiej oddaje sens tak rozumianej prywatności (przyp. red. nauk.)). Tak więc w zasadzie grupa T jest środowiskiem, w którym ludziom daje się możność mówienia ze sobą w sposób bezpośredni - a także „słuchania w sposób bezpośredni”. Nacisk kładzie się na to, co dzieje się tu i teraz, a nie na to, co działo się w przeszłości. Tak więc nie zachęca się uczestnika, aby wyjaśniał każdemu, jakim jest człowiekiem, ani też nie zachęca się go, aby ujawniał swe doświadczenia z okresu dzieciństwa, swe lęki związane z pracą zawodową lub powikłania swego życia seksualnego. Może on mówić o tych rzeczach, jeśli chce, lecz zazwyczaj nauczy się więcej, jeśli po prostu pozwala biec wydarzeniom, jeśli reaguje otwarcie na te wydarzenia, tak jak ich doświadcza, i jeśli pozwala innym reagować na siebie takiego, jakim jest, nie zaś na takiego, za jakiego się przedstawia. „Otwartość” jest kluczowym aspektem zachowania w grupie T. Wielu krytyków grup T wypowiada się przeciw temu naciskowi na otwartość, ponieważ są przekonani, że narusza to godność jednostki i jej potrzebę intymności. Jednakże w tym kontekście otwartość nie oznacza drobiazgowego odsłaniania się; oznacza po prostu szczerą rozmowę między dwiema lub więcej osobami. W prowadzonej w sposób kompetentny grupie T ustanawia się normę, która daje każdemu uczestnikowi prawo do takiej fizycznej i emocjonalnej intymności, jakiej sobie on życzy. Uczestników zachęca się nawet, aby opierali się każdemu naciskowi mogącemu skłonić ich do wyjawienia rzeczy, które woleliby zachować w tajemnicy. Jeśli jednak uczestnik chce coś wyrazić w grupie, to pomagamy mu w nauczeniu się, jak to wyrazić bezpośrednio, nie zaś w sposób okrężny. Na przykład, jeśli Bill jest rozgniewany na Ralfa, to ma prawo zachować ten fakt w tajemnicy skoro tak postanowił. Jeśli jednak decyduje się wyrazić swój gniew, to będzie ze znacznie większym pożytkiem (dla Billa, dla Ralfa i dla każdego zainteresowanego), gdy wyrazi ten gniew bezpośrednio, mówiąc Ralfowi o swych do niego uczuciach, niż gdyby posłużył się którymkolwiek z wielu pośrednich sposobów - takich jak wypowiadanie ironicznych uwag czy złośliwych komentarzy, chrząkanie, gdy tylko mówi Ralf, naśmiewanie się ukradkiem z Ralfa lub podnoszenie oczu ku górze, tak aby każdy mógł odczuć jego pogardę dla Ralfa. Jeśli Bill zrobi złośliwą uwagę, prawie zawsze ktoś w grupie zapyta go, czy żywi jakieś uczucia wobec Ralfa, o których chciałby powiedzieć grupie. Nie zmusza się do dzielenia się swymi uczuciami - lecz zniechęca się go do mówienia zagadkami, a zachęca do przełożenia mętnego języka sarkazmu na prosty język bezpośrednich wypowiedzi. Trudno zaprzeczyć że w niektórych grupach stosuje się w znacznym stopniu przymus, aby skłonić ludzi do ujawnienia tych rzeczy, których woleliby nie ujawniać. Sigmund Koch, wymowny i pełen erudycji krytyk „ruchu na rzecz rozwoju możliwości ludzkich”, podaje obrazowe opisy niektórych co bardziej ponurych i skrajnych przykładów grup opartych na przymusie. Posuwa się on jednak dalej i stwierdza, że wszystkie grupy stanowią zagrożenie dla godności ludzkiej oraz „wyzwanie wobec każdej koncepcji człowieka, która sprawia, że warto w ogóle żyć” (1Ď). Koch włączył sygnał ostrzegawczy, na który z pewnością warto zwrócić uwagę. Osobiście wolałbym nie uczestniczyć w grupie, która by naruszała mój obszar intymności i wywierała na mnie nacisk, abym ujawnił o sobie takie rzeczy, jakie moim zdaniem lepiej byłaby zachować dla siebie; jestem jednak przekonany, że potępienie przez Kocha na tej podstawie wszystkich grup T opiera się na błędnym rozumieniu terminu „otwartość” i na nadmiernej generalizacji ograniczonej znajomości procedur stosowanych w grupach „awangardowych”. Jednocześnie, zgodziłbym się z Kochem co do tego, że radziłbym ludziom trzymać się z dala od grup spotkaniowych, o ile nie są one prowadzone w sposób kompetentny i o ile nie przestrzegają zasady, że nikt nie musi robić niczego, czego nie chciałby robić. Sprawę tę omówimy dokładniej pod koniec tego rozdziału. Cechy skutecznegoŃ sprzężenia zwrotnego Doniosłe znaczenie bezpośredniości. Jak wspomniałem uprzednio, członków grupy T zachęca się, by wyrażali swe uczucia otwarcie i bezpośrednio. Gdy uczestnicy przestrzegają tej zasady, każdy z nich może otrzymać natychmiastowe sprzężenie zwrotne, tj. informację o tym, jak ludzie interpretują to, co mówi i robi. W ten sposób uczestnik może dowiedzieć się, jaki wpływ na innych ludzi mają jego czynności i wypowiedzi. Gdy już uzyska tę wiedzę, może z nią zrobić, co zechce: tzn. ludziom nie radzi się, aby czynili tylko to, do czego nikt nie ma zastrzeżeń; natomiast pozwala się im zobaczyć konsekwencje ich zachowania i zadecydować, czy warto płacić taką cenę. Daje się im także sposobność stwierdzenia, że mogą mieć więcej możliwości do wyboru, niż te, z których sobie zdawali sprawę. Przypuśćmy na przykład, że wykonuję jakąś czynność, która gniewa moją żonę. Jeśli nie wyraża ona swego gniewu, to mogę nigdy nie uświadomić sobie faktu, że wykonywana przeze mnie czynność wywołuje jej gniew. Z drugiej strony przypuśćmy, że żona dostarcza mi natychmiast sprzężenia zwrotnego: mówi mi, że czynności, które wykonuję, wywołują w niej uczucie gniewu. Teraz mam co najmniej dwie możliwości do wyboru: mogę nadal zachowywać się w ten sposób lub mogę zaniechać takiego zachowania - wybór należy do mnie. Zachowanie to może być tak ważne, że nie chciałbym zeń zrezygnować. I na odwrót - uczucia mojej żony mogą być dla mnie tak ważne, że zdecyduję się zrezygnować z tego zachowania. Gdy nie dysponuję żadną wiedzą o uczuciach wzbudzanych w niej przez moje zachowanie, to nie mam wyboru. Gdy natomiast wiem dokładnie, co sądzi ona o danym zbiorze czynności, mogę znaleźć inny zbiór, który być może zaspokoi zarówno moje, jak i jej potrzeby. Sprzężenie zwrotne ma wartość nie tylko dla odbiorcy. Często osoba, która dostarcza sprzężenia zwrotnego, dowiaduje się czegoś nowego o sobie i o swoich własnych potrzebach. Jeśli na przykład ktoś sądzi, że „źle” jest odczuwać gniew, to może nie dopuszczać tego uczucia do swej świadomości. Gdy natomiast wyrażanie takich uczuć jest dopuszczalne, ma on szanse je ujawnić, przyjrzeć się im i uświadomić sobie, że chociaż dał wyraz swemu gniewowi, to jednak nie spowodowało to wcale końca świata. Ponadto, bezpośrednie wyrażanie uczuć sprawia, że wymiana poglądów jest szczera, co pomaga zapobiec eskalacji uczuć negatywnych. Na przykład, jeśli moja żona nauczyła się wyrażać swój gniew w sposób bezpośredni, pozwala to nam przedyskutować dane zagadnienie. Jeśli tłumi ona swój gniew, lecz ujawnia się on inaczej - w innym czasie i w innej sytuacji - to nie wiem, skąd się bierze jej wrogość. Mogę wówczas uznać się za niewiniątko, prześladowane bez żadnych wyraźnych powodów. Wzbudza to we mnie gniew i eskalacja trwa. Uczucia a oceny. Ludzie często potrzebują nieco wskazówek i treningu, aby umieć dostarczać innym sprzężenia zwrotnego. Często bowiem czynimy to w taki sposób, że denerwujemy lub doprowadzamy do gniewu odbiorcę, stwarzając tym samym więcej problemów, niż ich rozwiązujemy. Istotnie, jednym z powodów pojawienia się przestrachu i zakłopotania u przyszłych uczestników grupy T, którzy jeszcze nigdy nie brali udziału we właściwie prowadzonej grupie, jest to, że ich uprzednie doświadczenia z dostarczaniem i otrzymywaniem sprzężenia zwrotnego nie zawsze były przyjemne. Jest to jeden z powodów, dla których tak trudno opowiedzieć ludziom, którzy nigdy nie byli uczestnikami grupy T, co się dzieje w takiej grupie. Mianowicie, gdy opisujemy ten aspekt grupy T, opisujemy zachowanie, które wszyscy znamy z własnych doświadczeń - przeważnie przykrych. Chcielibyśmy jednak powiedzieć, że w grupie T takie zachowanie może przynieść pożyteczne efekty. Jednakże, mówiąc to, moglibyśmy wywołać wrażenie, że grupa ta jest czymś magicznym czy mistycznym, a to jest niezgodne z rzeczywistością. Sposób osiągnięcia takich efektów lepiej przedstawić na przykładzie niż za pomocą abstrakcyjnego opisu. Podam więc przykład ukazujący „niewłaściwe” sprzężenie zwrotne oraz sposób, w jaki można skłonić ludzi, by zmodyfikowali swą metodę dostarczania sprzężenia zwrotnego (nie zmieniając jego jakości), w celu osiągnięcia jak najlepszego komunikowania się i zrozumienia. Przykład ten jest opisem rzeczywistego zdarzenia, jakie miało miejsce na posiedzeniu pewnej grupy. W czasie spotkania tej grupy jeden z uczestników (Sam) popatrzył prosto w oczy drugiemu uczestnikowi (Harry’emu) i powiedział: „Harry, słucham cię i patrzę na ciebie przez półtora dnia i myślę, że jesteś fałszywy”. No cóż, to jest po prostu oskarżenie. Jak Harry może na to odpowiedzieć? Innymi słowy, jakie możliwości ma do wyboru Harry? Ma on ich kilka. Może: 1Ď) zgodzić się z Samem; 2Ď) zaprzeczyć temu oskarżeniu i powiedzieć, że wcale nie jest fałszywy; 3Ď) powiedzieć: „No wiesz, Sam, przykro mi, że myślisz w ten sposób”; 4Ď) rozgniewać się i zwymyślać Sama; 5Ď) martwić się i nadąsać. Sama w sobie żadna z tych reakcji nie jest szczególnie produktywna. W „świecie rzeczywistym” nie jest prawdopodobne, aby Sam wystąpił z takim stwierdzeniem; gdyby je wypowiedział, prawie na pewno byłyby z tego kłopoty. Ale czy Sam nie ma prawa wyrazić tego rodzaju sądu? Ostatecznie, jest om tylko otwarty. Wydaje się, że tkwi w tym pewien dylemat: grupy T zachęcają do otwartości, lecz otwartość może ludziom sprawiać przykrość. Rozwiązanie tego dylematu jest dość proste: można być otwartym, a jednocześnie wyrażać się w taki sposób, by wyrządzić jak najmniej przykrości. Kluczowe znaczenie ma tu termin „uczucie”: Sam nie wyraził swego uczucia, lecz swą ocenę. Jak wspomniałem poprzednio, otwartość w grupie T oznacza otwarte wyrażanie uczuć. Przez „uczucie” rozumiem gniew lub radość smutek lub nieszczęście, rozdrażnienie, strach, przykrość, serdeczność itp. Według wcześniej podanego schematu, Sam „przeskoczył” od razu do Rą4, zamiast zakomunikować innym członkom grupy o Rą1 i Rą2. Jak poradzono sobie z tym starciem w grupie T? W tej sytuacji interweniował prowadzący grupę, pytając Sama, czy żywi on jakieś uczucia względem Harry’ego. W naszym społeczeństwie ludzie nie są przyzwyczajeni do wyrażania uczuć. Nic więc dziwnego, że Sam pomyślał przez chwilę i powiedział: „No dobrze, więc mam uczucie, że Harry jest fałszywy”. Oczywiście, według wyżej podanej definicji nie jest to uczucie. Jest to opinia, czy też ocena wyrażona w terminologii uczuć. Ocena nie jest niczym innym niż uczuciem, które zostało niedostatecznie zrozumiane lub niewłaściwie wyrażone. Toteż prowadzący grupę sondował dalej, pytając Sama, jakie są jego uczucia. Sam ponownie stwierdził, że ma uczucie, iż Harry jest fałszywy. „A jak to działa na ciebie?” - zapytał prowadzący. „Diabelnie mnie to denerwuje” - odpowiedział Sam. Tu włączył się inny członek grupy, prosząc o bliższe dane: „Cóż Harry robi takiego, co cię denerwuje, Samie?” Po kilku minutach sondowania przez różnych członków grupy Sam przyznał, że zawsze wpadał w rozdrażnienie, gdy Harry okazywał afekt którejś z kobiet należących do grupy. Po dalszym sondowaniu okazało się, że Sam postrzegał Harry’ego jako mającego duże powodzenie u kobiet. W końcu wyszło na jaw, że Sam żywił uczucie zazdrości i zawiści - że chciałby mieć gładkie obejście Harry’ego i jego powodzenie u kobiet. Zwróćmy uwagę, że Sam początkowo maskował swe uczucie zazdrości; wyładowywał swe uczucia poprzez lekceważenie, mówiąc, że Harry jest fałszywy. Zachowanie tego rodzaju służy ochronie swego ja: ponieważ żyjemy w społeczeństwie rywalizacyjnym, to gdyby Sam przyznał się do uczucia zazdrości, postawiłby siebie „niżej”, a Harry’ego wyżej”. W ten sposób Sam znalazłby się w niekorzystnej sytuacji, tzn. czułby się słabszy od Harry’ego. Natomiast wyrażając lekceważenie, Sam zdołał postawić siebie „wyżej”. Chociaż zachowanie to było skutecznym środkiem ochrony swego ja, to jednak nie przyczyniło się do lepszego zrozumienia przez Sama własnych uczuć, ani też zdarzeń, które były powodem tych uczuć; a z pewnością nie przyczyniło się do zrozumienia Harry’ego przez Sama, ani Sama przez Harry’ego (ani też do zrozumienia przez Harry’ego samego siebie). Krótko mówiąc, Sam komunikował się w sposób nieefektywny. Jego zachowanie było przystosowawcze jako środek obrony ego; jako forma komunikowania się było ono skrajnie nieprzystosowawcze. Tak więc, chociaż przyznanie się Sama, że zazdrości Harry’emu, stawiało go w słabszej pozycji, to jednak stworzyło możliwość komunikowania się i w końcu pomogło im zrozumieć siebie. Co więcej, paru innych mężczyzn także przyznało, że odczuwają pewną zazdrość w związku z zachowaniem Harry’ego wobec kobiet. Była to użyteczna informacja dla Harry’ego, ponieważ pozwoliła mu zrozumieć jaki wpływ wywiera jego zachowanie na innych ludzi. Jak wiemy, Harry ma kilka możliwości do wyboru: może w dalszym ciągu zachowywać się tak jak zawsze, nadal wzbudzając w ludziach zazdrość i, być może, skłonność do wyrażania tego uczucia w postaci wrogości; ale może też zmodyfikować swoje zachowanie w jeden z wielu sposobów, tak aby sprawiać innym ludziom (a w ostatecznym rachunku - siebie) mniej przykrości. Decyzja należy do niego. Gdyby zadecydował, że jego „godne zazdrości” zachowanie jest zbyt ważne, by mógł z niego zrezygnować, to i bak skorzystałby bardzo dużo ze swej utarczki z Samem w ramach grupy T. Mianowicie, jeśli Harry spotka się z podobną reakcją w świecie realnym, to znając już wpływ, jaki jego zachowanie może mieć na innych mężczyzn, nie będzie zaskoczony ich reakcjami, będzie bardziej wyrozumiały, mniej skłonny do przesadnego reagowania na ich zachowanie, itd. Na co jednak potrzebna jest grupa? Czy Sam i Harry nie mogliby równie dobrze najść do tego sami? Nie. Prawie na pewno skończyłoby się na tym, że obrzuciliby się wyzwiskami, obrażając siebie nawzajem i doprowadzając się do gniewu. Przypuśćmy jednak, że skorzystaliby z pomocy doświadczonego doradcy, specjalisty w zakresie stosunków międzyludzkich - czy nie przyniosłoby to równie dobrych efektów jak udział w grupie? Prawdopodobnie nie. Jedna z wielkich zalet grupy T, decydująca także w dużej mierze o jej atrakcyjności, polega na tym, że nie mamy do czynienia z opinią specjalisty (w tradycyjnym sensie), lecz każdego uczestnika uważa się za specjalistę w zakresie jego własnych uczuć. Inni członkowie grupy, dzieląc się swoimi uczuciami, mogą bardzo pomóc Samowi i Harry’emu, a zwłaszcza, wyrażając własne uczucia w odniesieniu do zachowania Harry’ego, mogą wnieść swój udział do danych, które zbiera o sobie Harry. W przypadku, gdyby inni członkowie grupy nie wyrażali spontanicznie swych uczuć, prowadzący grupę mógłby ich o to poprosić. Dlaczego jest to takie ważne? Rozpatrzmy dwa przeciwstawne przypadki. Najpierw załóżmy, że Sam był jedyną osobą w pokoju, która odczuwała zazdrość. W tym wypadku można by względnie bezpiecznie wyciągnąć wniosek, że jest to w głównej mierze problem Sama i że mógł on wobec tego samodzielnie nad nim popracować. Sam zrozumiałby, że jest niezwykle zazdrosny w stosunku do ludzi, którzy robią określone rzeczy, o czym świadczyłby fakt, iż nikt inny nie doznawał takich jak on uczuć wobec Harry’ega. Z drugiej strony, gdyby okazało się (jak było w rzeczywistości), że kilka innych osób również odczuwało zazdrość w stosunku do Harry’ego, to byłoby oczywiste, iż jest to problem, z którym mógłby chcieć uporać się sam Harry. Z innego jeszcze powodu jest ważne dla grupy, aby każdy uczestnik szczerze i otwarcie wyrażał swoje uczucia. Gdyby wszyscy członkowie grupy odczuwali w rzeczywistości zazdrość w stosunku do Harry’ego, lecz (z uprzejmości, ze strachu lub z nieśmiałości) nikt z nich nie przyznałby się do tego, to pozostawiliby Sama z poczuciem, że jest on człowiekiem niezwykle zazdrosnym. Gdyby, z drugiej strony, bardzo niewielu innych uczestników odczuwało zazdrość w stosunku do Harry’ego, lecz wszyscy, chcąc podtrzymać Sama na duchu, mówili o tej zazdrości, to wówczas wytworzyliby u Harry’ego poczucie, że swym zachowaniem wywołuje mnóstwo negatywnych uczuć u innych ludzi, podczas gdy w rzeczywistości nie byłoby to prawdą. Ponadto, pozostawiliby Sama z poczuciem, że jego zachowanie nie jest niczym niezwykłym. Tak więc chęć ochronienia Sama z pewnością nie przyniosłaby temu ostatniemu żadnej korzyści - uchroniłaby go od zrozumienia samego siebie. Oczywiście, przytoczony przykład przestawiał stosunkowo niewielkie trudności. Skończyło się na tym, że Sam odczuwa podziw i zazdrość w stosunku do Harry’ego. Lecz jeśli Sam nienawidzi Harry’ego - czy powinien wyrazić swą nienawiść? Jeśli Sam żywi przekonanie, że Harry jest złym człowiekiem - czy powinien wyrazić to przekonanie? Również i tutaj możemy zobaczyć różnicę między uczuciem a oceną. Byłaby użyteczne, gdyby Sam wyraził uczucia stanowiące podłoże jego sądów i ocen. Czy Harry zrobił coś takiego, co uraziło i rozgniewało Sama? Czy dlatego właśnie Sam nienawidzi Harry’ego i uważa go za złego człowieka? Sam nie osiągnie zbyt dużo, mówiąc, że Harry jest zły. Sam: „Nienawidzę ciebie, Harry; jesteś zły”. Harry: „Nie, nie jestem”. Sam: „No cóż, także jest moje zdanie; po prostu dostarczam mi sprzężenia zwrotnego, ponieważ tego się tu od nas oczekuje”. Harry: „To jest twój problem - a poza tym sam nie jesteś taki znów idealny”. Sam, obrzucając Harry’ego wyzwiskami, stwarza sytuację, która skłania tego ostatniego raczej do obrony i kontrataku niż do słuchania. Gdyby jednak Sam przedstawił swoje własne uczucia („Jestem urażony i rozgniewany”), zachęciłoby to Harry’ego do dyskusji o tym, co on (Harry) robił takiego, że uraził i rozgniewał Sama. Nie chcę przez to powiedzieć, że przyjemnie jest nam słuchać, jak ktoś mówi, iż został przez nas urażony i gniewa się na nas. Nie jest to przyjemne, lecz pomaga nam zwrócić uwagę na dany problem i starać się go rozwiązać. ‘nv Dlaczego Sam ma większą chęć nazwać Harry’ego złym, niż mówić o swej własnej urazie? Przyczyny takiego zachowania powinny być teraz dla nas jasne. Być urażonym - to postawić się w gorszym położeniu, pokazać swój słaby punkt. W naszym społeczeństwie skłonni jesteśmy prześlizgiwać się przez życie, chroniąc siebie; w rezultacie, każdy z nas jest jakby opancerzony - zachowujemy się tak, aby inni ludzie nie mogli nas zranić. Jest to przyczyną wielu nieautentycznych zachowań - maskujemy bowiem wobec innych ludzi nasze prawdziwe uczucia. Często osiąga się to w wyniku wspomnianego już poprzednio „krótkiego spięcia”. Niekiedy udaje się nam zamaskować nasze uczucia nawet przed nami samymi. Reasumując, możemy więc stwierdzić, że odbiorcy jest znacznie łatwiej wysłuchać i wykorzystać sprzężenie zwrotne wyrażone w kategoriach uczuć niż sprzężenie zwrotne w postaci sądów i ocen. Wynika to z dwóch głównych powodów: po pierwsze, opinie i oceny danej osoby dotyczące innego człowieka opierają się jedynie na przypuszczeniach. Tak więc, opinie Sama, że Harry jest fałszywy lub zły, mogą być z równym prawdopodobieństwem zgodne lub niezgodne z rzeczywistością: są to jedynie teorie Sama dotyczące Harry’ego. Tylko Harry wie na pewno, czy jest fałszywy; Sam jedynie zgaduje. Ale stwierdzenie Sama, że odczuwa zazdrość lub gniew, nie jest przypuszczeniem ani teorią - jest to fakt absolutny. Sam nie odgaduje swych uczuć - on je zna; istotnie, jest on jedyną osobą na świecie, która zna je na pewno. Harry może nie przywiązywać wielkiej wagi do intelektualnych teorii Sama czy też do jego arbitralnych ocen, jeśli jednak pragnie kontaktować się z Samem, to prawdopodobnie zależy mu bardzo na poznaniu uczuć Sama i roli, jaką on, Harry, odgrywa we wzbudzaniu tych uczuć. Drugim ważnym powodem, dla którego sprzężenie zwrotne wyrażone w kategoriach uczuć wydaje się bardziej pożądane od sprzężenia zwrotnego wyrażonego w kategoriach ocen, jest to, że gdy Sam wypowiada jakąś opinię lub ocenę dotyczącą Harry’ego, mówi on coś tylko o Harrym, natomiast gdy wyraża jakieś uczucie dotyczące Harry’ego, mówi też coś o sobie samym. Tak więc wyrażenie uczucia jest darem. Ujmując rzecz metaforycznie, można powiedzieć, że Sam otwiera drzwi do swego domu i wpuszcza Harry’ego do środka. Natomiast gdy Sam wypowiada jakąś ocenę dotyczącą Harry’ego, wówczas niejako usiłuje wtargnąć do jego domu. Harry ma uzasadnione powody, by się temu opierać, ponieważ Sam nie ma prawa znaleźć się w jego domu bez zaproszenia. Harry może wpuścić Sama do środka, przedstawiając mu swoje uczucia; podobnie Sam może „wpuścić do środka” Harry’ego, opisując mu swoje uczucia (2Ď). Uczucia a intencje. Często w grupie T (lub w „świecie rzeczywistym”) jedna osoba powie lub zrobi coś, co urazi inną. Jeśli „odbiorca” ® zdecyduje się wyrazić swą urazę, „osoba” (P) może stwierdzić, że nie miała zamiaru go urazić. Fakt, że to mówi, ma istotne znaczenie; jednakże w grupie T jest ważne, aby pójść dalej. Jeśli P mówi: „Ach, przepraszam, nie chciałem cię urazić - naprawdę cię lubię”, a R odpowiada słowami: „Ach, to świetnie, teraz już zapatruję się na to inaczej”, to taka wymiana zdań może złagodzić sprawę i uczynić sytuację znośną. Najczęściej wystarcza nam, jeśli stosunki interpersonalne są znośne. Czasami jednak chcemy czegoś więcej - chcemy dowiedzieć się czegoś o sobie samych i o drugim człowieku. Osiągamy to, przeciwstawiając się naszej skłonności do przechodzenia do porządku dziennego nad takimi zdarzeniami i przystępując do zbadania tego procesu. „Dlaczego obrażam ludzi, chociaż nie mam takiego zamiaru?” lub „Dlaczego tak łatwo się obrażam? Jeśli P nie ma zamiaru obrazić R, to często jest skłonny uważać jego obrazę za nieuzasadnioną: „Jakie masz prawo obrażać się na mnie, skoro wiesz, że nie miałem zamiaru zrobić ci przykrości?” Postawa taka również nie ułatwia osobie P nauczenia się czegoś. Jeśli wylałem filiżankę gorącej herbaty na koszulę swego przyjaciela, to fakt, że nie chciałem tego uczynić, niecałkowicie anuluje krzywdę. Może powinienem wyciągnąć rękę do przyjaciela i wyrazić zaniepokojenie, czy nie wyrządziłem mu krzywdy - a następnie przeanalizować swą niezręczność, spróbować nauczyć się czegoś z tego wydarzenia, tak aby zmniejszyć prawdopodobieństwo, że zrobię to samo w przyszłości. Z drugiej strony, może herbata wcale nie była taka znowu gorąca. Grupa może dopomóc mojemu przyjacielowi i mnie samemu w zbadaniu tajników tego skomplikowanego stosunku - nie rozstrzygnąć, kto ma rację, a kto jej nie ma, lecz pomóc nam zrozumieć siebie samych nawzajem oraz charakter naszych wzajemnych stosunków. W grupie T ludzie nie próbują rozstrzygnąć, kto ma słuszność, a kto nie; natomiast starają się ustalić, czego można by się nauczyć. Jeśli ktoś nie jest zrozumiany przez swe otoczenie, to nie wystarczy mu dąsać się i powiedzieć: „Niestety, nikt mnie nie rozumie”. Znacznie lepsze efekty może osiągnąć wtedy, gdy spróbuje ustalić, dlaczego ludzie go nie rozumieją; i co może zrobić, aby zwiększyć prawdopodobieństwo, że będzie rozumiany w przyszłości. Aby tego dokonać, każda jednostka musi przyjąć na siebie pewną część odpowiedzialności za to, co ją spotyka. Rola prowadzącego grupę Prowadzący (W tym paragrafie postaram się opisać zachowanie kompetentnego instruktora grupy T. Należy zdawać sobie sprawę, że wśród kompetentnych instruktorów istnieje wiele różnic pod względem stylu pracy: niektórzy interweniują znacznie chętniej niż inni, niektórzy częściej od innych stosują ćwiczenia, itd. Tak więc, w pewnym sensie, nie istnieje coś takiego jak „typowy” instruktor. Jednocześnie, skłonny byłbym sądzić, że bardzo niewielu instruktorów znalazłoby poważny błąd w zachowaniu instruktora opisanego w tym paragrafie.) czyli instruktor” grupy T nie jest terapeutą ani nauczycielem, ani też nie wykonuje ich funkcji. Zazwyczaj nie podaje głębokich interpretacji zachowania członków grupy ani nie prowadzi dla nich wykładów. Przede wszystkim jest on członkiem grupy. Oznacza to, że jego uczucia są w takiej samej mierze częścią procesu grupowego, jak uczucia każdego innego członka grupy. Nie trzyma się on z dala od grupy ani nie ukrywa przed nią swych uczuć. Inaczej niż w przypadku terapeuty, jego stosunek do grupy nie jest asymetryczny - nie polega wyłącznie na słuchaniu, bez ujawniania własnych uczuć. Ponieważ jest on członkiem grupy, powinien również otrzymywać sprzężenie zwrotne od innych jej uczestników. Może to być niezmiernie ważna funkcja, ponieważ sposób, w jaki dostarcza on i odbiera sprzężenia zwrotne, służy za wzór dla innych uczestników. Jeśli podaje sprzężenie zwrotne szczerze i bez oceniania, a odbiera je nie reagując obronnie, to jego grupa będzie robiła szybsze postępy w uczeniu się. Oczywiście jednak, jest on również zawodowcem, który w takich sprawach ma więcej doświadczenia niż inni uczestnicy; oprócz wyjawiania swych własnych uczuć będzie on robił inne rzeczy: może zwracać uwagę na to, co się dzieje, w taki sposób, aby nie prześlizgnąć się nad ważnymi wydarzeniami. Może niekiedy dokonywać interwencji na poziomie grupy, wskazując, dokąd zdaje się zmierzać grupa, i opisując zachodzące w niej procesy. Będzie pomagał uczestnikom w „przepracowaniu” ich starcia, dopomagając im w dyskutowaniu na ich uczuciami (nie zaś ocenami) dopóty, dopóki członkowie grupy nie nauczą się robić tego sami. Ale i to uczenie się jest łatwiejsze dzięki temu, że we właściwy sposób omawia on swoje własne uczucia. Również tym członkom grupy, który podejmują ryzyko, odsłaniając swe słabe punkty, udziela poparcia dopóty, dopóki uczestnicy nie nauczą się podtrzymywać się wzajemnie. Jest to niezmiernie ważna funkcja instruktora. Dzięki jego postawie i zachowaniu wytwarza się ogólna atmosfera opiekuńczości i poparcia. Tak więc, spotkania dobrze prowadzonej grupy T nie przebiegają w atmosferze szarpania się i krzyku (jak często sugerują środki masowego przekazu); właśnie atmosfera opieki i poparcia, kształtowana dzięki zachęcie i przykładowi ze strony instruktora, umożliwia członkom grupy dokonywanie prób i uczenie się. Niekiedy prowadzący musi wkraczać po to, aby nie dopuścić do urażenia któregoś z członków grupy. Jeśli więc ktoś jest niesłusznie krytykowany czy zostaje „zapędzony w ślepą uliczkę”, wówczas prowadzący powinien interweniować. Używając określenia „zapędzany w ślepą uliczkę” mam na myśli sytuację podobną do tej, jaka wytworzyła się między Samem a Harrym: gdy Sam nazwał Harry’ego fałszywym, Harry znalazł się w bardzo trudnej i przykrej sytuacji; jest atakowany, lecz nie wie, co zrobił takiego, co wywołało ten atak, ani nie wie, „z której strony atak nadchodzi”. W jaki sposób Harry mógłby się bronić? Jak pamiętamy, prowadzący interweniował, odwracając (chwilowo) uwagę obecnych od Harry’ego i skupiając ją na Samie, co było bardziej właściwe. Ta interwencja miała uchronić Harry’ego od przykrości i zakłopotania w wyniku niesprawiedliwego ataku, nie chroniąc go przed nauczeniem się czegoś istotnego od Sama, gdy tylko Sam potrafi sformułować swe stwierdzenie w sposób bardziej sprawiedliwy i bardziej użyteczny. Są pewne sytuacje, w których moim zdaniem interwencja instruktora jest konieczna (jak w powyższym przykładzie). Jednakże instruktor nie powinien wykonywać sam całej pracy: uczestnicy uczą się najwięcej wtedy gdy grupa nauczyła się wykonywać to, co do niej należy. Tak więc, z punktu widzenia instruktora, w wielu sytuacjach akt nieinterwencji może być bardziej pożyteczny niż akt interwencji - bez względu na to, jak błyskotliwa mogłaby być ta interwencja. Celem grupy nie jest zademonstrowanie przez instruktora swej błyskotliwości. Doświadczenie pomaga instruktorowi w podjęciu decyzji, kiedy i jak interweniować w najrozmaitszych sytuacjach. Pomaga mu także roztrzygnąć, kiedy nie należy interweniować. Im bardziej doświadczony instruktor, tym mniej jest prawdopodobne, aby popełnił poważny błąd. W dodatku w grupie T wszystko jest „wadą na jej młyn” - nawet pomyłki instruktora. Im bardziej doświadczony instruktor, tym lepiej będzie umiał przekształcić własny błąd w doświadczenie pouczające dla grupy. Jest truizmem stwierdzenie, że ze względu na samą naturę grupy T wszystko, co się w niej zdarza, może być użyteczne, a ile zostanie właściwie wykorzystane. Doświadczonemu instruktorowi może nie udać się uniknąć błędu, lecz potrafi on dopomóc członkom grupy w wykorzystaniu tego błędu i nauczeniu się w ten sposób czegoś nowego. Instruktor stara się stworzyć sprzyjające warunki dla pracy grupy, pomagając jej rozwijać się samodzielnie, a nie przez usiłowanie zapanowania nad nią czy ukształtowania jej według jakiegoś gotowego schematu. Na tej samej zasadzie stara się „trzymać drzwi otwarte” dla wszystkich członków, zapraszając ich do uczestniczenia, lecz nie zmuszając do tego. Czasem któryś z uczestników będzie sprawiał wiele kłopotów, ponieważ ma coś do powiedzenia, lecz obawia się zaryzykować, że nagle znajdzie się w centrum zainteresowania. Doświadczony instruktor często odgaduje to i potrafi zachęcić go słowem, spojrzeniem, skinieniem głowy czy gestem. Chociaż instruktor nie jest terapeutą, ma specyficzną i mocną pozycję w grupie. Oznacza to, że niekiedy musi uważać, aby nie mieć zbyt dużego wpływu na członków grupy. Na przykład wtedy, gdy jakieś zdarzenie wzbudzi w nim silne uczucia, często powinien powstrzymać się z wyrażeniem tych uczuć tak długo, dopóki inni nie będą mieli sposobności wyrazić swoich. Ponadto, jest prawdopodobne, że ze względu na swoją rolę i władzę będzie przypominać niektórym członkom grupy o ich stosunkach z innymi osobami reprezentującymi władzę; w wyniku przyzwalającej atmosfery panującej w grupie uczestnicy mogą nawet uczynić prowadzącego obiektem pewnych wrogich uczuć, które żywią wobec innych osób dysponujących władzą. Jest to sytuacja trudna, jeśli jednak jest użyteczna, prowadzący może dopuścić do jej powstania. Następnie może postarać się zbadać wraz z grupą i z danym uczestnikiem, w jakim stopniu wrogość tę mogło wywołać jego zachowanie jako prowadzącego grupę, a w jakiej mierze może to być reakcją na jego rolę. W każdym razie prowadzący musi nauczyć się godzić się ze swoją własną władzą; gdyby ignorował ją lub udawał, że jej nie posiada, mogłoby to być niekorzystne dla grupy. Stosowanie w świecieŃ zewnętrznym umiejętnościŃ zdobytych w grupie T W całym tym rozdziale przeprowadziliśmy rozróżnienie między grupą T a „światem rzeczywistym”. Może to być mylące. Pod większością względów grupa T jest sytuacją z realnego świata. Ludzie w tych grupach nie bawią się ani nie udają; ich interakcje są rzeczywiste, ich emocje także, i rzeczywiste są również trudności, jakich doświadczają w kontakcie z innymi ludźmi. Istnieje jedna ważna różnica między interakcjami ludzi w grupie T a interakcjami ludzi w innych sytuacjach. W grupie T normą jest otwartość; w związku z tym uczestnicy są nastawieni na ujawnianie swych słabych punktów i na niewykorzystywanie słabych punktów innych osób. Poza grupą T jest inaczej: nie możemy oczekiwać od innych, że ujawnią swe słabe punkty, ani nie możemy być pewni, że inni nie wykorzystają naszych słabych stron. Posłużmy się przykładem: kiedy między dwojgiem lub większą liczbą ludzi istnieje pewien rodzaj zależności, zazwyczaj żywią oni względem siebie jakieś uczucia. Jeśli tych uczuć nie rozumieją, to mogą im one nawet przeszkodzić w wykonywaniu aktualnych zadań. Rozpatrzmy sytuację spoza grupy T. Przypuśćmy, że ty i ja jesteśmy członkami 6-osobowego komitetu, który ma na celu zbieranie funduszów dla dzieci żyjących w trudnych warunkach. Przypuśćmy, że jesteś inteligentny, twórczy, atletycznie zbudowany, bogaty i przystojny; naprawdę odczuwam pragnienie rywalizacji z tobą: chciałbym, żeby inni członkowie lubili i podziwiali mnie bardziej niż ciebie. Jeśli wysuniesz jakiś pomysł zebrania funduszów, to z powodu tych uczuć będę skłonny znaleźć w nim jakąś wadę, wyśmiać go, obalić za pomocą odpowiedniej argumentacji, nawet jeśli to jest dobry pomysł - a może zwłaszcza wtedy, gdy jest to dobry pomysł. Przypuśćmy jednak, że dopiero co powróciłem z zajęć grupy T. W jaki sposób mi to pomoże? Czy powinieniem natychmiast wstać, podejść do ciebie” położyć ci rękę na ramieniu i powiedzieć: „Naprawdę odczuwam zazdrość i chęć rywalizacji; masz jednak doskonałe pomysły i jesteś wspaniały facet - chcę poprzeć twój pomysł”. Wątpię. Przede wszystkim obawiałbym się to uczynić. Ponieważ nie znajdujemy się we względnie chronionym środowisku grupy T, możesz nie być skłonny do stosowania w kontaktach ze mną normy otwartości. Mógłbyś też wykorzystać fakt, że wskutek swego wyznania znalazłem się w słabej pozycji i przystąpić do „niszczenia” mnie. Nie ma tu grupy ludzi, którzy siedzieliby wokół nas i pomogli nam „przepracować” naszą konfrontację. Brak również doświadczonego instruktora, który by interweniował, aby pomóc mi w ratowaniu kawałków mego zdruzgotanego ja. Ponadto, ponieważ nie zgodziłeś się uczestniczyć w mojej grupie nie mam żadnego interesu w tym, by użyć swej otwartości jako środka do zmuszenia cię, abyś grał ze mną według własnych reguł gry. Trening wrażliwości powinien mnie nauczyć prznajmniej tego, by być wrażliwym na ciebie i twój styl, tak abym nie zmuszał cię do większej otwartości, niż sam chciałbyś okazać. Doskonały przykład powierzchownego, „błyskawicznego” treningu wrażliwości pokazano w filmie pt. „Bob, Carol, Ted and Alice” (Wspomniany film był prezentowany przez telewizję w Polsce w marcu 1977 roku (przyp. red. nauk.)). W jednej ze scen bohaterka świeżo po powrocie z weekendowej „grupy spotkaniowej”, mając wysokie mniemanie o swej otwartości, ma właśnie opuścić restaurację, gdy podchodzi do niej kierownik sali, wyrażając nadzieję, że posiłek jej smakował. „Czy pan naprawdę tak myśli?” - pyta bohaterka filmu. No cóż jeśli tych specyficznych technik nie można zastosować w świecie zewnętrznym, to czy trening w grupie T ma jakąkolwiek wartość? Tak: nabyte w niej ważne umiejętności nie ograniczają się do technik i znajdują zastosowani w świecie realnym. W szczególności mogę wykorzystać lepszą znajomość samego siebie, jaką uzyskałem w grupie T, oraz wszelkie umiejętności z zakresu komunikowania się mówienia i słuchania), które sobie tam przyswoiłem. Aby pokazać to na przykładzie, wróćmy do posiedzenia komitetu. Gdy wysuwasz tam dobry pomysł, ja czuję się okropnie. Odczuwam także przemożną chęć wynajdywania wad w twoim pomyśle. Jeśli jednak w grupie T nauczyłem się walczyć z uczuciem zazdrości i chęcią rywalizacji, to mogę pohamować się i pomyśleć, czy twój pomysł jest naprawdę zły, czy też po prostu jestem skłonny do rywalizacji. Jeśli potrafię uświadomić sobie swoją zazdrość i swoją potrzebę rywalizacji, to być może potrafię je opanować i w ten sposób stać się bardziej produktywnym członkiem komitetu. Później, gdy lepiej cię poznam i zacznę ci ufać, mogę zdecydować się na opowiedzenie ci (na gruncie prywatnym) o mojej uprzedniej skłonności do rywalizacji. Być może potrafię to zrobić w taki sposób, że będzie to niejako zaproszenie do nawiązania bliższego, bardziej szczerego stosunku, nie będąc jednocześnie próbą zmuszenia cię do tego. Badania nad grupami T:Ń czy rzeczywiście spełniająŃ one swe zadanie? Większość ludzi, którzy uczestniczyli w grupie T prowadzonej w sposób kompetentny, wie, że dzieje się tam coś ważnego. Wiedzą o tym, ponieważ czuli, że w nich samych zachodzą ważne zmiany, i wiedzieli, że inni uczestnicy się zmieniają. Ponadto, prawie wszyscy instruktorzy prowadzący grupy T mogą pokazać ci mnóstwo listów od „zadowolonych klientów”. Carl Rogers, jeden z bardziej znanych organizatorów grup, opublikował typową wypowiedź uczestnika. „Jestem bardziej otwarty i spontaniczny, swobodniej wyrażam samego siebie. Jestem bardziej tolerancyjny, bardziej zdolny do współczucia i współodczuwania. Jestem bardziej pewny siebie. Jestem bardziej religijny na swój sposób. Moje stosunki z rodziną, przyjaciółmi i współpracownikami są bardziej szczere, a swoje prawdziwe uczucia, sympatie i antypatie wyrażam bardziej otwarcie. Łatwiej przyznaję się do niewiedzy. Jestem pogodniejszy. Bardziej pragnę pomagać innym” (3Ď). Chociaż przyjemnie jest wiedzieć, że ludzie mają lepszą opinię o sobie samych i o swych stosunkach z innymi, to jednak te spontaniczne świadectwa nie stanowią, oczywiście, danych naukowych. Trudność polega na tym, że jedynie mały procent uczestników wysyła samorzutnie listy. A co z innymi? Istnieje możliwość że niewiele ważnego im się wydarzyło. O jeden stopień wyżej od listów znajdują się pod względem rygoru naukowego kwestionariusze. W badaniu kwestionariuszowym możemy uzyskać odpowiedzi od losowej próbki uczestników, nie zaś tylko o tych, którzy zdecydowali się napisać list. Przeprowadzono kilka badań, w których wysłano pocztą kwestionariusze do niedawnych uczestników grup T. Prawie wszystkie z tych badań wykazały, że ogromną większość uczestników sądzi, iż bardzo wiele skorzystali ze swych doświadczeń w grupie. Jednakże dane te również nie są całkowicie zadowalające. Opis samego siebie, sporządzany przez uczestnika, jakoś nie wydaje się zbyt obiektywny. Poza tym przydałoby się wiedzieć kilka dodatkowych rzeczy: Jakie specyficzne zdarzenia, które miały miejsce w danej grupie T, przyniosły określone wyniki? Czy uzyskano by te same wyniki, gdyby niektóre zdarzenia nie wystąpiły? Ostrożny naukowiec, jeśli nie wie na pewno, „co powoduje co”, zawsze pozostaje nieco sceptyczny - i bardzo słusznie. Ostatecznie, „dobry” wynik, o którym donosi uczestnik zajęć grupowych, może być jedynie subtelnym przypadkiem oszukiwania samego siebie. Ludzie ci spędzili w grupie dużo czasu, włożyli w to sporo wysiłku i pieniędzy; gdyby doświadczenia te były bezwartościowe, mieliby poczucie absurdalności swego działania. Być może, przekonali siebie, że było to ważne wydarzenie, podobnie jak uczyniły studentki w eksperymencie nad inicjacją, przeprowadzanym przez Judsona Millsa i przeze mnie (par. s. 132 - 133Ď). Z drugiej strony, nie mam zamiaru pomniejszać znaczenia własnych uczuć, które uświadamia sobie dana osoba. Jeśli ktoś ma lepsze zdanie o sobie samym, ponieważ uczestniczył w grupie T, to nie można przejść nad tym do porządku dziennego z tego tylko powodu, że dane nie są naukowe. Moim zdaniem, jeśli jakieś jedno doświadczenie w grupie T powoduje, że człowiek czuje się bardziej wrażliwy, bardziej wyrozumiały, bardziej tolerancyjny itd. (zob. wszystkie cechy podane przez uczestnika grupy Carla Rogersa), jest to wystarczające uzasadnienie istnienia grup T. Jeśli w dodatku efekty te trwają przez kilka miesięcy (jak podaje wielu uczestników), to trudno jest argumentować, że udział w grupie nie jest prawdziwym i istotnym wydarzeniem w życiu jednostki - niezależnie od tego, czy my jako naukowcy w pełni rozumiemy to zjawisko. Obie te strony zagadnienia nie wykluczają się wzajemnie. Humanista może nadal zachwycać się wpływem, jaki doświadczenia w grupie T mają na uczestników, nie odsądzając koniecznie od czci i wiary naukowca, który próbuje ustalić, czy wpływ ten wykracza poza opis samego siebie sporządzony przez uczestnika; naukowiec może nadal próbować ustalić w ścisły sposób, „czy” i „dlaczego”, nie lekceważąc grup T tylko dlatego, że zjawisko to trudno jest zbadać metodami tak precyzyjnymi, jak by tego pragnął. Dlaczego tak trudno jest badać grupy T? Przede wszystkim dlatego, że naukowcowi nie jest łatwo kontrolować te czynniki, które przypuszczalnie decydują o wynikach, ani też nimi manipulować. Tyle rzeczy zdarza się naraz w grupie T, że po zakończeniu jej zajęć nie można stwierdzić, które czynniki zadecydowały o tym, że człowiek czuje się dobrze. Sceptyczny naukowiec odczuwa pokusę, by wprowadzić do grupy T parę swych wspólników, kazać im zachowywać się w dobrze kontrolowany, z góry ustalony sposób i mierzyć wpływ, jaki miałoby to na pozostałych uczestników. W takiej procedurze znalazłyby zastosowanie środki kontroli i oddziaływania charakterystyczne dla tego rodzaju eksperymentu, który w tak poważnym stopniu przyczynia się do lepszego zrozumienia przez nas „istoty społecznej”. Jednakże posłużenie się taką procedurą po prostu nie jest możliwe. Grupa T jest jednym z nielicznych sanktuariów uczciwości, jakie pozostały na tej planecie. Uczestnicy przyjmują milczące (a często i formułowane wyraźnie) założenie, że przynajmniej będą starali się być uczciwi. Dla eksperymentalnego psychologa społecznego wprowadzenie do grupy T tak często stosowanego przez siebie „aparatu podstępu” byłoby poważnym pogwałceniem tej umowy”. Pozostaje nam swego rodzaju kompromis. Większości badań przeprowadzonych nad grupami T brak jest kontroli i precyzji eksperymentów laboratoryjnych, które omawialiśmy w całej tej książce. Nadal trudno mieć pewność, „co powoduje co”. Jednocześnie, po dokonaniu przeglądu literatury dotyczącej tego zagadnienia, jestem zmuszony wyciągnąć wniosek (aczkolwiek prowizoryczny), że w grupie T istotnie zachodzą ważne zmiany i że zmiany te można zademonstrować nie tylko w opisie samego siebie, sporządzanym przez daną jednostkę. Na przykład w kilku badaniach wykazano, że inni ludzie spoza grupy T potrafią dostrzec zmiany w uczestnikach, zgodne z celami, jakie przedstawiano w grupie T, oraz zapisami samych siebie, dokonanymi przez tych uczestników (4Ď). Badania te przeprowadzono w następujący sposób: pewna organizacja przemysłowa pozwoliła kilku swym kierownikom uczestniczyć w grupie T, a po kilku tygodniach zapytano ich kolegów (którzy nie brali udziału w zajęciach grupy), czy zauważyli jakieś zmiany w ich zachowaniu się w pracy. Dla kontroli, tych samych respondentów poproszono również o to, by ocenili zmiany w zachowaniu kierowników, którzy nie uczestniczyli w grupie T. Ogólnie biorąc, dane wykazały, iż koledzy skłonni byli uważać, że kierownicy uczestniczący w zajęciach grup T zmienili się bardziej niż kierownicy, którzy nie brali w nich udziału. Mianowicie, zdaniem respondentów, uczestnicy grup T są bardziej wrażliwi mają więcej umiejętności z zakresu komunikowania się i więcej umiejętności kierowniczych; są bardziej taktowni, bardziej odprężeni, bardziej wnikliwi itd. Dane te sugerują, że skutki udziału w grupie T nie polegają po prostu na samooszukiwaniu się uczestników; wskazują one, że w ludziach tych zachodzą rzeczywiste zmiany, które mogą być dostrzeżone przez innych ludzi. Wyniki te są zachęcające, lecz bynajmniej nie doskonałe. Istnieje zawsze możliwość, że niektórzy oceniający wiedzieli, kto z ich kolegów był, a kto nie był w grupie T; w takim przypadku mogło to łatwo wpłynąć na ich oceny. I znów trzeba podkreślić, że w środowisku naturalnym, takim jak organizacja przemysłowa, trudno jest wyeliminować tę możliwość (5Ď). Kilka eksperymentów, w których zastosowano odmienną strategię, dostarczyło interesujących i wiarygodnych danych. Na przykład w dobrze kontrolowanym eksperymencie Irwin Rubin (6Ď) określił wpływ grupy T na zredukowanie uprzedzeń etnicznych. Widzieliśmy, że ludzie, którzy uczestniczyli w grupie T, na ogół bardziej akceptują samych siebie, czują się bardziej wrażliwi, bardziej zdolni do empatii, bardziej tolerancyjni itd. Jeśli to ogólne uczucie samoakceptacji, wrażliwości i tolerancji nie jest tylko pustą samooceną, to powinno spowodować, że dana osoba będzie mniej uprzedzona wobec grup mniejszościowych. Rubin po prostu zbadał wielką grupę ludzi testem służącym do pomiaru uprzedzeń etnicznych. Połowa tych ludzi wzięła następnie udział w zajęciach grup T, po czym Rubin ponownie zmierzył uprzedzenia etniczne u wszystkich badanych. Ci, którzy uczestniczyli w grupie T, wykazali znaczny spadek uprzedzeń etnicznych; ci zaś, którzy nie brali w niej udziału, nie wykazali żadnej istotnej zmiany. W dwóch stosunkowo niedawno przeprowadzonych eksperymentach wykazano w sposób rozstrzygający, że ludzie po wzięciu udziału w treningu wrażliwości stają się bardziej podatni na hipnozę (7Ď). Mogłoby się wydawać, że podatność na hipnozę nie jest wynikiem nazbyt pożądanym - lecz zastanówmy się, co ona oznacza: kilku badaczy wykazało, że ludzi, którzy są mniej podejrzliwi i bardziej ufni od innych, można łatwiej zahipnotyzować. Fakt, iż uczestnictwo w grupie T zwiększa podatność na hipnozę, sugeruje bez wątpienia, że grupy T przyczyniają się do wytworzenia poczucia ufności u swych uczestników. Wyniki te są fascynujące z dwóch powodów: 1Ď) na ogół niełatwo jest przy użyciu innych technik pomóc ludziom, by nauczyli się ufać sobie wzajemnie, oraz 2Ď) z naukowego punktu widzenia podatność na hipnozę, ze względu na swój mimowolny charakter, jest wynikiem bardzo przekonującym - daleko bardziej przekonującym niż samoocena danej osoby, stwierdzającej, że jej ufność wzrosła. W innym eksperymencie Marvin Dunnette (8Ď) zorganizował 10 odrębnych grup T. Niektóre z tych grup były prowadzone przez dobrze wyszkolonych, wysoce kompetentnych instruktorów; inne przez instruktorów mających jedynie niewielkie doświadczenie. Ponadto zorganizowano 3 grupy innego rodzaju: były to grupy dyskusyjne, w których uczestnicy rozmawiali o bieżących wydarzeniach, grali w różne gry, rozwiązywali zagadki itd. Przed rozpoczęciem działalności grup, a następnie po kilku posiedzeniach mierzono empatię każdego z uczestników w stosunku do innych osób w grupie - a mianowicie ustalano, jak trafnie potrafił on przewidzieć preferencje członków własnej grupy w odniesieniu do różnych czynności, zawodów itp. Członkowie grup T wykazali większy wzrost empatii niż członkowie innych grup. Ponadto, wśród samych grup T największą empatię po zakończeniu zajęć stwierdzono w tych grupach, które miały bardziej kompetentnych instruktorów i wykazywały większy stopień interakcji uczestników. Ten ostatni eksperyment jest interesujący nie tylko ze względu na rezultaty i poprawność metodologiczną, lecz także dlatego, że przeprowadzony został przez eksperymentatora, który odnosił się do grup T z dużym sceptycyzmem. Rok wcześniej Marvin Dunnette (wspólnie z Jahnem Campbellem) opublikował bardzo krytyczny przegląd badań nad grupami T. Po przeprowadzeniu swego własnego eksperymentu Dunnette napisał: 340 „Te rezultaty wydają mi się mocnym dowodem, że grupy T mogą mieć osiągnięcia, jakie im przypisują ich zwolennicy. Z tych skąpych, lecz dających wiele do myślenia rezultatów zdaje się wynikać, że grupy T mogą naprawdę być środkiem pozwalającym lepiej poznać innych - że Poszukiwanie Miłości (Quest for Love) może być we właściwy sposób wzmożone, skoncentrowane i ukierunkowane przez doświadczenia w grupie T” (9Ď) Co stanowi wynik dobry,Ń a co zły? Grupy T są poddawane krytyce, ponieważ zdarza się niekiedy, że po doświadczeniach w grupie jednostka zgłasza się do psychologa w celu uzyskania porady. Co to oznacza? Czy jest to wynik dobry czy zły? Trudno mieć co do tego pewność. Istnieje możliwość, że doświadczenia w grupie T spowodowały uraz. Może to także wskazywać, że w wyniku tych doświadczeń pewne problemy emocjonalne, które zawsze istniały, wystąpiły wyraźnie i dana osoba po raz pierwszy potrafiła dostrzec, że potrzebuje terapii. Mogłoby to oznaczać, że grupa dodała jej odwagi, by zabiegać o terapię, z potrzeby której zdawała już sobie sprawę. Mogłoby też to znaczyć po prostu, że dana osoba chciała przeprowadzić terapię i sądziła, iż może tanim kosztem odbyć ją w grupie T; gdy to zawiodło, zwróciła się do bardziej właściwego źródła. Gdy pamiętamy o tych możliwościach, pouczające będzie porównanie dwóch artykułów o grupach T, opublikowanych niedawno przez psychiatrów. W jednym z nich Ralph Cranshaw (10Ď) przytoczył trzy przypadki osób, które wymagały hospitalizacji psychiatrycznej po swoich doświadczeniach w grupach treningu wrażliwości. Autor uznał to za tragiczny wynik, obciążając owe grupy odpowiedzialnością i dając do zrozumienia że zwolennicy treningu wrażliwości w nieodpowiedzialny sposób eksperymentują z ludźmi. W innym artykule, zamieszczonym w tym samym czasopiśmie, James Cadden i jego współpracownicy (11Ď) opisują akcję polegającą na przeprowadzaniu treningu wrażliwości ze studentami rozpoczynającymi studia medyczne. Badacze ci stwierdzili, że akcja ta miała zbawienne skutki - pomogła niektórym ze studentów zdać sobie sprawę, iż potrzebna im jest porada psychiatry. Ponadto, liczba poważnych kryzysów psychicznych wśród tych studentów była niższa niż w podobnych grupach w latach poprzednich. Autorzy tłumaczą to tym, że dzięki uczestnictwu w grupie T studenci potrafili lepiej radzić sobie ze swymi kryzysami. Pewne niebezpieczeństwaŃ związane z udziałemŃ w grupie - przyszłyŃ uczestniku, bądź ostrożny! Grupa T Wyzwala potężne siły. Oznacza to, że uczestnictwo w grupie może być fascynującym, pobudzającym, wzbogacającym doświadczeniem, w którym odczuwa się wiele różnych emocji i można się wiele nauczyć. Podobnie jednak jak w każdej sytuacji, w której działają tak potężne siły, również tu istnieją pewne niebezpieczeństwa. Osoby uczestniczące w zajęciach grupy T często odczuwają gniew i frustrację, fizyczny lub emocjonalny pociąg do innego członka grupy, intensywną radość lub smutek. Te doznania uczestników mogą wzbogacić ich wiedzę o sobie i przyczynić się do ich rozwoju, pod warunkiem, że się je przedyskutuje i „przepracuje”. Jeśli jednak zostaną zignorowane lub niewłaściwie potraktowane przez grupę, mogą spowodować irytację, przykrość, upokorzenie i utratę godności, które mogą utrzymać się długo po zakończeniu spotkania grupy. Przypuśćmy, że jesteś osobą zainteresowaną wzięciem udziału w grupie. Czy przeraziło cię to, co powiedziałem w poprzednim akapicie? Dobrze! Czy odstraszyło cię to od rozpatrywania możliwości uczestniczenia w grupie? Mam nadzieję, że nie. W grupach prowadzonych przez dobrze wyszkolonych, zawodowych instruktorów wypadki poważnych zaburzeń są bardzo rzadkie. Po dokładnym zbadaniu grup prowadzonych pod auspicjami Narodowego Laboratorium Treningowego (National Training Laboratory) Charles Seashore stwierdził: „Trudno jest mierzyć częstość występowania poważnego stressu i zaburzeń psychicznych w trakcie treningu wrażliwości, lecz ocenia się, że dotyczą one mniej niż 1 procent uczestników, przy czym we wszystkich prawie przypadkach występują u osób, które już poprzednio wykazywały pewne zaburzenia” (12Ď). Należy postawić pytanie: „W jaki sposób mam zwiększyć do maksimum prawdopodobieństwo uzyskania dobrych doświadczeń, a zmniejszyć do minimum prawdopodobieństwo złych doświadczeń? Zasadniczo są dwa sposoby: po pierwsze, nie przyłączać się do grupy, o ile nie jest ona prowadzona przez wykwalifikowanego, doświadczonego, kompetentnego instruktora; po drugie, upewnić się, że filozofia grupy i stosowane w niej techniki są zgodne z uznawanymi przez ciebie wartościami. Dalszą część tego paragrafu adresuję do tych czytelników, którzy myślą o wzięciu udziału w zajęciach grupy. Pozostali mogą przejść do następnego paragrafu, zatytułowanego: „Grupa T a kształtowanie empatii”. Kompetencje instruktora. W ostatnich latach, wraz ze wzrostem zainteresowania treningiem wrażliwości, zapotrzebowanie na zajęcia grupowe przekroczyło podaż kompetentnych instruktorów. Sytuacja ta stworzyła pole do działania dla osobnika pełnego dobrych chęci, który doznawszy niedawno fascynujących przeżyć jako uczestnik grupy T, postanowił „zwerbować swoich przyjaciół, wyznaczając siebie samego na instruktora grupy. Stop! Trzymaj się z dala! Bez względu na to, jak dobre są jego intencje, prawie na pewno nie ma on kwalifikacji pozwalających mu kierować grupą. Ogromna większość „przykrych pomyłek”, o jakich słyszeliśmy i czytaliśmy, wydarzyła się w takich właśnie grupach. Prowadzenie grupy jest sprawą bardzo delikatną, wymagającą dobrego wyszkolenia, dużego doświadczenia, wielkiej wrażliwości, jak również dużego poczucia odpowiedzialności. Nie ufaj amatorom! Co więcej, nawet psycholog posiadający stopień doktora filozofii, chociaż ma uprawnienia do przeprowadzania psychoterapii, może nie być właściwym instruktorem grupy, jeśli nie przeszedł koniecznego przeszkolenia. W Stanach Zjednoczonych istnieje parę ośrodków, które oferują szkolenie i praktykę w zakresie prowadzenia grup osobom posiadającym odpowiednie kwalifikacje. Najważniejszym z tych ośrodków jest Narodowe Laboratorium Treningowe (NTL - National Training Laboratory) w Bethel w stanie Maine. Istnieje jedna (i tylko jedna) organizacja, utworzona głównie w celu egzaminowania i licencjonowania instruktorów - Międzynarodowe Stowarzyszenie Stosowanych Nauk Społecznych (IAASS - International Association of Applied Social Science). Procedury obowiązujące w niej przy wydawaniu licencji są niezwykle rygorystyczne. Toteż w Stanach Zjednoczonych jedynym niezawodnym sposobem upewnienia się, że twój instruktor jest kompetentny i dobrze wyszkolony, jest napisanie do IAASS, z prośbą o przysłanie listy licencjonowanych członków Stowarzyszenia. Typy grup. W rozdziale tym opisywaliśmy grupy stosunkowo konserwatywne - takie, w których panuje maksymalna swoboda, minimum przymusu, „awangardowych zaś procedur stosuje się niewiele. Tak się złożyło, że ten rodzaj grupy odpowiada mi najbardziej. Jak jednak wskazywaliśmy, jest wiele rodzajów grup. Przytoczmy parę skrajnych przykładów. W niektórych grupach wszyscy uczestnicy występują nago. W takiej grupie można się wiele nauczyć - np. ludzie mają szansę przezwyciężyć nadmierną skromność, przesądy odnoszące się do ich ciała, itd. Może to być doświadczenie wyzwalające; jeśli jednak ty nie czujesz się przygotowany do takiego doświadczenia, powinieneś się upewnić, że nie trafisz przypadkiem do tego rodzaju grupy. Są także grupy, w których zachęca się do krzyków, wrzasków oraz aktów fizycznej przemocy. Może to mieć pewną wartość dla niektórych ludzi; jeśli jednak nie jesteś jednym z tych ludzi, nie powinieneś zabłądzić do takiej grupy. Krótko mówiąc, powinieneś zrobić wszystko, co możesz, w celu zebrania informacji o charakterze grupy, zanim zgodzisz się w niej uczestniczyć. Ogólnie biorąc, byłoby dobrze, gdybyś unikał grup, które nie pozwalają ci powiedzieć „nie”. Jak stwierdza Michael Kahn (13Ď), nikogo nie powinno się zmuszać, aby robił coś, czego nie chce robić. Zdając sobie sprawę z faktu, że przymus może mieć formę bardzo subtelną, Kahn sugeruje, że słowa „nie” powinno być aktywnie popierane przez prowadzącego grupę - w ten sposób swoboda niepodporządkowania się staje się normą. Nie oznacza to, że unikanie sytuacji, które wydają się przerażające lub przykre, jest zawsze dobre dla członków grupy - niekiedy takie właśnie sytuacje umożliwiają rozwój człowieka pod jakimś ważnym względem - każdy jednak uczestnik powinien sam podjąć tę decyzję. Powinno się go zachęcać, by podjął próbę, jeśli czuje się przygotowany, ale należy również go zachęcać, by uchylił się od próby, jeśli nie czuje się gotów. Rozwój jest fascynującym (i często bolesnym) doświadczeniem, lecz nikt nie może „rozwinąć” drugiego człowieka. Człowiek okazuje, że jest gotowy do rozwoju, gdy podejmuje tę próbę z własnej woli, nie zaś dlatego, że się go zmusza. Grupa T a kształtowanie empatii W rozdziałach poświęconych agresji i uprzedzeniom była mowa o tym, że znacznie łatwiej jest skrzywdzić lub zabić inną osobę, jeśli się ją najpierw zdehumanizuje. Gdy myślimy o południowowietnamskim chłopie jako o „gnojku”, wówczas czujemy się mniej winni, podpalając jego dom lub zabijając jego żonę i dzieci. Gdy myślimy o funkcjonariuszu policji jako o „świni” lub o studencie jako o „długowłosym cudaku”, chroni to nas od przykrości, kiedy zabieramy się do krzywdzenia ich. Najbardziej fascynującym aspektem grup T jest możliwość odwrócenia tego procesu. Jak wskazują wyniki badań, gdy jednostki znajdują się w sytuacji, w której mówią szczerze i słuchają siebie nawzajem, wówczas zaczynają rozumieć się wzajemnie. Zrozumienie nie zawsze prowadzi do sympatii: mogę cię rozumieć i zdecydować, że nie jesteś osobą w moim typie, trudno jednak byłoby mi dojść do wniosku, że nie jesteś w ogóle osobą. Mógłbym więc postanowić, że nie będę twoim przyjacielem lub że nigdy nie będę kolegować się z tobą, lecz byłoby mi bardzo trudno zdecydować, że cię skrzywdzę lub zabiję, nie doznając jednocześnie cierpienia i silnego poczucia winy. W trakcie moich kontaktów z grupami, przy niezliczonych okazjach byłem świadkiem tego procesu. Widziałem białych i Murzynów (lub osoby z tzw. establishmentu i zbuntowaną młodzież), jak zaczynali od ponurej podejrzliwości, stopniowo ujawniali swą animozję i nieufność, a niekiedy krzyczeli na siebie w rozdrażnieniu, frustracji i gniewie. Jednakże w większości przypadków zaczynali oni w końcu słuchać siebie nawzajem i analizować swoje własne uczucia szczerze i otwarcie. Istotnie, rzadko kończyło się na tym, że rzucali się sobie w ramiona lecz rzadko też rozchodzili się bez uświadomienia sobie, że inna osoba jest też osobą. Na początku tego rozdziału powiedziałem, że grupy T nie są lekarstwem na wszystko, jak niekiedy twierdzą ich zagorzali zwolennicy. Powtarzam teraz to stwierdzenie: grupy T prawdopodobnie nie mogą same zbawić całe o świata, lecz wykorzystane właściwie stanowią skuteczną technikę rozwijania samoświadomości i wzajemnego zrozumienia między ludźmi. Rozdział 9.Ń Psychologia społecznaŃ jako nauka (Wiele myśli zawartych w tym rozdziale ujrzało po raz pierwszy światło dzienne kilka lat temu w artykule, który napisałem dla The Handbook of Social Psychology we współpracy z J. Merrillem Carlsmithem. Miło mi wyrazić wdzięczność dr. Carlsmithowi za doniosły wkład, jaki wniósł w moje ujęcie tego tematu. Wybitny psycholog radziecki, Paweł Siemianow, zauważył kiedyś, że człowiek zaspokaja swój głód wiedzy w dwojaki sposób: 1Ď) obserwuje swoje otoczenie i stara się zorganizować to, co nieznane, w sposób sensowny i znaczący (to jest właśnie nauka); 2Ď) reorganizuje znane otoczenie w celu stworzenia czegoś nowego (to jest sztuka). Ze swego własnego doświadczenia chciałbym dorzucić uwagę, że w psychologii społecznej obie te dziedziny często stapiają się ze sobą: eksperymentator posługuje się sztuką, aby wzbogacić swą wiedzę. W tym rozdziale postaram się opisać, jak się to dzieje (Tytuł rozdziału sugeruje, że autor wróci raz jeszcze do rozważań nad przedmiotem psychologii społecznej, podjętych w wielkim skrócie w rozdziale 1. Faktycznie, rozdział ostatni poświęcony jest analizie wartości badań eksperymentalnych w psychologii społecznej oraz problemom etycznym związanym z takimi badaniami. Wobec rekomendowanego przez autora stanowiska, że psychologia społeczna jako nauka - to eksperymentalna psychologia społeczna, wysuwane są różne zastrzeżenia. Por. także przedmowę do wydania polskiego tej pracy (przyp. red. nauk.)). W rozdziale 2 opisałem pewne wydarzenie, które miało miejsce w Parku Narodowym Yosemite. W skrócie wydarzenie to miało przebieg następujący: Bardzo wielu obozowiczów, których w nocy obudziły okrzyki przerażenia, pospieszyło z pomocą osobie wzywającej ratunku. Ponieważ zachowanie tych obozowiczów różniło się zdecydowanie od zachowania świadków morderstwa Kitty Genovese (38 osób patrzyło, jak kobietę zakłuto nożem na śmierć, nie próbując w żaden sposób przyjść jej z pomocą), zastanawiałem się, co mogło spowodować tę różnicę między zachowaniem się ludzi w obu sytuacjach. Jednakże bez względu na to, jak wnikliwe czy pomysłowe mogły być moje rozważania, nawet najwięcej rozmyślań i dociekań nie mogło nas upewnić, że domysły te były słuszne. Wynika to stąd, że istnieją dosłownie dziesiątki różnic między sytuacją na campingu w Yosemite a przypadkiem morderstwa Genovese. Jak możemy być pewni, że czynnik, o którym wspomniałem, stanowi decydującą różnicę - różnicę, która powoduje, że zachowanie się ludzi w obu tych sytuacjach jest odmienne? Z podobnym problemem spotkaliśmy się w rozdziale 7. W rozdziale tym przytoczyliśmy niemal niewiarygodny fakt - mianowicie, gdy John Kennedy był prezydentem, jego osobista popularność wzrosła bezpośrednio po tym, jak popełnił wielki błąd. Po tragicznej pomyłce Kennedy’ego, znanej jako „fiasko w Zatoce Świń”, ankieta Instytutu Gallupa wykazała, że ludzie lubili go bardziej niż przed owym incydentem. Zastanawialiśmy się, co mogło spowodować ten nagły wzrost popularności, i wysunęliśmy sugestię, że popełnienie błędu sprawiło, iż Kennedy wydał się bardziej ludzki, a więc bliższy. Ponieważ jednak w zachowaniu Kennedy’ego uwikłanych było wiele czynników, nie można mieć pewności, że moje przypuszczenie było słuszne. Aby uzyskać definitywne dowody na rzecz twierdzenia, że błędy mogą „uczłowieczyć” ludzi, którzy wydają się nazbyt doskonali, trzeba było wyjść poza obserwację. Musieliśmy w tym celu zaprojektować eksperyment, który pozwolił nam kontrolować uboczne zmienne i sprawdzić wpływ błędu na atrakcyjność w mniej złożonej sytuacji. Z tego właśnie powodu psychologowie społeczni przeprowadzają eksperymenty. Chociaż niektóre eksperymenty są interesujące i fascynujące zarówno pod względem formy, jak i treści, to jednak proces projektowania i przeprowadzania eksperymentów w psychologii społecznej nie jest zabawą ani żartem. Jest to czasochłonna i mozolna praca, która ponadto prawie zawsze stawia eksperymentatora w sytuacji trudnej z etycznego punktu widzenia. W dodatku eksperymentator, dążąc do zapewnienia kontroli, musi często wymyślać sytuacje mało przypominające tę sytuację ze świata rzeczywistego, z której zaczerpnął swój pierwotny pomysł. Istotnie, często wysuwa się zarzut, że eksperymenty laboratoryjne są nierealistycznymi i „wymyślonymi” imitacjami ludzkich interakcji, nie odzwierciedlającymi w ogóle „rzeczywistego świata”. Czy jednak jest to prawdą? Być może, najlepszym sposobem znalezienia odpowiedzi na to pytanie będzie dokładne przeanalizowanie jednego eksperymentu laboratoryjnego; rozpatrzenie jego zalet i wad, jak również przedstawienie alternatywnego, bardziej realistycznego podejścia, które można by zastosować do zbadania tego samego zagadnienia. Do tego celu nadaje się eksperyment przeprowadzony przez Judsona Millsa i przeze mnie (1Ď). Jak czytelnik może pamięta, w eksperymencie tym wykazaliśmy, że dla ludzi, którzy włożyli wiele wysiłku (przechodząc surową inicjację), aby stać się członkami grupy, grupa ta była bardziej atrakcyjna niż dla tych, którzy stali się jej członkami bez trudu lub niewielkim wysiłkiem. Eksperyment ten przeprowadzono w sposób następujący: Osobami badanymi były 63 studentki, które początkowo zgłosiły się na ochotnika, by uczestniczyć w kilku dyskusjach na temat psychologii seksu. Każdą z osób badano indywidualnie. Na początku badania eksperymentator wyjaśniał, że bada „dynamikę procesu dyskusji grupowej”. Mówił, że sam temat dyskusji nie jest dla niego ważny, lecz wybrał „seks, aby zapewnić sobie dużą liczbę uczestników, ponieważ większość ludzi interesuje się seksem. Wyjaśniał także, że z powodu wybrania seksu jako tematu dyskusji natknął się na poważną trudność: mianowicie wielu ludziom, ze względu na ich nieśmiałość, trudno jest dyskutować w grupie o sprawach seksu. Ponieważ wszelkie zahamowanie toku dyskusji mogłoby bardzo ujemnie wpłynąć na wyniki, musi wiedzieć, czy osoby badane odczuwają jakieś wahania w związku z włączeniem się do dyskusji na temat seksu. Słysząc to, każda z osób badanych oświadczała, że ona nie miałaby żadnych trudności. Tę starannie przemyślaną instrukcję zastosowano po to, aby przygotować grunt dla ważnego zdarzenia, jakie potem miało nastąpić. Czytelnik powinien zwrócić uwagę, w jaki sposób wypowiedzi eksperymentatora zmierzają do tego, by następujący po nich materiał uczynić wiarygodnym. Aż do tego miejsca instrukcja była taka sama dla wszystkich badanych. Teraz nadszedł czas, aby w różnych sytuacjach eksperymentalnych dostarczyć osobom badanym różnych doświadczeń - takich doświadczeń, które zdaniem eksperymentatorów miałyby różny wpływ na badanych. Nazywa się to zmienną niezależną. Badanych przydzielano w sposób losowy do z góry ustalonych grup: jedna trzecia badanych przechodziła surową inicjację, jedna trzecia - łagodną inicjację, a jedna trzecia nie przechodziła w ogóle inicjacji. W sytuacji braku inicjacji badanym mówiono po prostu, że mogą już przyłączyć się do grupy dyskusyjnej. Natomiast w sytuacji surowej i łagodnej inicjacji eksperymentator mówił każdej z osób badanych, że ponieważ musi mieć pewność, iż wszyscy potrafią dyskutować otwarcie na tematy seksualne, opracował w tym celu specjalne narzędzie selekcji, mianowicie „test zakłopotania” któremu zostanie teraz poddana każda z uczestniczek. Test ten stanowił właśnie inicjację. W przypadku surowej inicjacji miał on charakter wysoce żenujący: od badanej studentki wymagano, aby przeczytała głośno eksperymentatorowi (mężczyźnie) listę dwunastu sprośnych słów oraz dwa szczegółowe opisy aktywności seksualnej, zaczerpnięte ze współczesnych powieści. (Może to nie wydawać się tak bardzo żenujące dzisiejszemu czytelnikowi lub czytelniczce, lecz pamiętajmy, że było to w r. 1959Ď!) W wypadku łagodnej inicjacji osoby badane musiały tylko przeczytać głośno listę słów związanych z seksem, które jednak nie były sprośne. Po tej inicjacji, każdej osobie badanej pozwalano przysłuchiwać się grupowej dyskusji prowadzonej przez członków grupy, do której się właśnie przyłączyła. Aby umożliwić kontrolowanie treści tego materiału, w rzeczywistości nagrano go uprzednio na taśmie, u osób badanych wytworzono jednak przekonanie, że była to dyskusja prowadzona „na żywo”. Tak więc, wszystkie osoby badane - bez względu na to, czy przeszły inicjację surową, łagodną, czy też nie przeszły jej wcale - przysłuchiwały się tej samej dyskusji grupowej; postarano się, aby była ona jak najbardziej nudna i nieciekawa. Była to kulejąca, chaotyczna analiza drugorzędnych cech płciowych u niższych gatunków zwierząt: zmian w upierzeniu u ptaków, szczegółów tańca godowego u pewnych gatunków pająków itp. W dyskusji tej były długie pauzy, wiele chrząkania i odkasływania, wiele razy przerywano mówiącemu, dużo zdań było niekompletnych itd., przy czym wszystko to miało sprawić, aby dyskusja była naprawdę nudna. Pod koniec dyskusji eksperymentator przynosił zestaw skal ocen, w których każda osoba badana miała ocenić, jak interesująca była ta dyskusja i czy warto było poświęcić na nią czas. Oceny te stanowił tzw. zmienną zależną, ponieważ zupełnie dosłownie przyjmuje się, że odpowiedź jest „zależna od tego, do jakiej sytuacji eksperymentalnej zastała przydzielana dana osoba. Wyniki potwierdziły hipotezę: studentki, które przeszły łagodną inicjację lub nie przechodziły jej w ogóle, uznały grupową dyskusję za stosunkowo nudną. Natomiast te studentki, które doznały przykrości, zanim zostały przyjęte do grupy, sądziły, że była to dyskusja naprawdę fascynująca. Pamiętajmy, że wszystkie studentki oceniały dokładnie tę samą dyskusję. Judson Mills i ja spędziliśmy kilkaset godzin na projektowaniu tego eksperymentu, obmyślaniu wiarygodnej sytuacji, pisaniu scenariusza grupowej dyskusji do nagrania na taśmę, prowadzeniu prób z aktorami, którzy grali role członków grupy, na opracowywaniu procedur inicjacji oraz narzędzi pomiarowych, werbowaniu ochotniczek - przyszłych osób badanych, sprawdzaniu procedury w badaniach pilotażowych, przeprowadzaniu eksperymentu z osobami badanymi oraz wyjaśnianiu każdej z nich prawdziwego celu eksperymentu (a więc powodów wprowadzenia ich w błąd, jaki sens ma to wszystko, itd.). W rezultacie stwierdziliśmy, że dla ludzi, którzy przechodzą surową inicjację w celu uzyskania wstępu do jakiejś grupy, na ogół grupa ta jest bardziej atrakcyjna niż dla tych, którzy przechodzą łagodną inicjację (lub nie przechodzą jej w ogóle). Z pewnością musi istnieć jakiś znacznie prostszy sposób! Czytelnik zauważył może niejakie podobieństwo między procedurą zastosowaną przez nas a innymi inicjacjami, takimi na przykład, jakie stosują pierwotne plemiona lub niektóre korporacje studenckie, ekskluzywne kluby czy organizacje. Dlaczego więc Judson Mills i ja nie wykorzystaliśmy sytuacji wziętej „z życia”, która jest nie tylko łatwiejsza do badania, lecz także znacznie bardziej dramatyczna i realistyczna? Miałoby to swoje zalety: sytuacje życiowe byłyby bardziej dotkliwe (tzn. wywierałyby silniejszy wpływ na członków); nie musielibyśmy wkładać tyle trudu w zaplanowanie takiej sytuacji grupowej, która byłaby przekonująca dla uczestników; w interakcjach społecznych występowaliby realni ludzie, nie zaś tylko głosy z taśmy magnetofonowej; uniknęlibyśmy problemu etycznego, związanego z wprowadzeniem badanych w błąd oraz ze stosowaniem w imię nauki trudnych i przykrych doświadczeń; wreszcie, wszystko to można by wykonać w ułamku tego czasu, jaki faktycznie pochłonął eksperyment. Tak więc, na pierwszy rzut oka, gdy weźmiemy pod uwagę zalety sytuacji naturalnej, wydaje się, że Molls i ja mielibyśmy o wiele prostsze zadanie; gdybyśmy prowadzili badania nad istniejącymi korporacjami. Można by to zrobić w sposób następujący: ocenilibyśmy pod względem surowości inicjacje stosowane w poszczególnych grupach, a następnie przeprowadzilibyśmy rozmowy z członkami w celu ustalenia, jak bardzo atrakcyjna jest dla nich dana grupa. Gdyby te korporacje, w których inicjacja jest surowsza, były bardziej atrakcyjne dla swych członków niż korporacje stosujące łagodną inicjację lub nie stosujące jej wcale, hipoteza nasza zastałaby potwierdzona. Czy rzeczywiście? Zastanówmy się dokładniej, dlaczego ludzie zadają sobie tyle trudu z przeprowadzaniem eksperymentów. Gdybyśmy zapytali przeciętnego człowieka, jaka jest najważniejsza cecha eksperymentu labaratoryjnego, odpowiedziałby prawdopodobnie: „kontrola”. I rzeczywiście, jest to poważna zaleta. W eksperymentach możliwe jest kontrolowanie otoczenia i zmiennych, dzięki czemu można badać dokładnie wpływ każdej zmiennej. Sprawdzając naszą hipotezę w laboratorium, Mills i ja wyeliminowaliśmy mnóstwo dodatkowej zmienności, jaka istnieje w świecie realnym. Wszystkie surowe inicjacje były równe pod względem intensywności; trudno byłoby to osiągnąć, gdybyśmy posłużyli się kilkoma korporacjami „o surowych inicjacjach. Ponadto, dyskusja grupowa była identyczna dla wszystkich badanych; natomiast w świecie realnym członkowie ocenialiby swe własne korporacje, które w istocie różnią się między sobą. Zakładając, że potrafilibyśmy stwierdzić różnicę między korporacjami o surowej inicjacji i korporacjami o łagodnej inicjacji, w jaki sposób moglibyśmy stwierdzić, że ta różnica ocen jest wynikiem inicjacji, nie zaś istniejącej już przedtem różnicy między członkami tych korporacji pod względem ich zdolności wzbudzania sympatii? W eksperymencie jedyną różnicą była surowość inicjacji, dzięki czemu wiemy, że każda stwierdzona różnica między grupami była wynikiem tej procedury. Doniosłe znaczenie losowegoŃ podziału na grupy Kontrola jest bardzo ważnym aspektem eksperymentu laboratoryjnego, nie jest jednak główną zaletą tej procedury. Jeszcze ważniejsza zaleta polega na tym, że badanych można w sposób losowy przydzielić do różnych grup eksperymentalnych. Oznacza to, że każdy badany ma równe szanse znaleźć się w każdej z przewidzianych sytuacji eksperymentalnych. W gruncie rzeczy losowe przydzielanie badanych do pszczególnych grup stanowi decydującą różnicę między metodą eksperymentalną a metodami nieeksperymentalnymi. Wielką zaletą tego sposobu postępowania jest to, że wszelkie zmienne, które nie podlegają dokładnej kontroli, niemal na pewno zostaną rozdzielone losowo pomiędzy różne sytuacje. Znaczy to, że jest niezwykle mało prawdopodobne, aby te czynniki mogły wpływać na nasze wyniki. Oto przykład, który pomaże nam wyjaśnić to zagadnienie. Przypuśćmy, że jesteś naukowcem i wysunąłeś hipotezę, iż poślubienie pięknej kobiety czyni mężczyznę szczęśliwym. W jaki sposób sprawdzisz tę hipotezę? Powiedzmy, że znalazłeś tysiąc mężczyzn, którzy ożenili się z pięknymi kobietami oraz tysiąc mężczyzn, którzy poślubili nieładne kobiety, i dałeś im wszystkim do wypełnienia kwestionariusz „szczęśliwości”. Okazuje się, że mężczyźni ożenieni z pięknymi kobietami są szczęśliwsi niż mężczyźni żonaci z nieładnymi kobietami. Czy to znaczy, że zaślubienie pięknej kobiety czyni mężczyznę szczęśliwym? Nie. Jest możliwe, że szczęśliwi mężczyźni są milsi, bardziej dobroduszni i łatwiejsi we współżyciu, i wobec tego piękne kobiety (które w rywalizacji mają przewagę nad kobietami brzydkimi) wyszukują takich mężczyzn i poślubiają ich. Tak więc „szczęśliwość” może być przyczyną poślubiania pięknych kobiet. Kłopot nie kończy się na tym. Jest także możliwe, że istnieje jakiś trzeci czynnik, który jest przyczyną zarówno szczęśliwości, jak i żenienia się z pięknymi kobietami. Jednym z takich czynników mogą być pieniądze: nietrudno sobie wyobrazić, że bogactwo pomaga mężczyznom czuć się szczęśliwymi, a zarazem jest tym, co przyciąga piękne kobiety. Tak więc żadna z wymienionych poprzednio sekwencji przyczynowych może nie być prawdziwa - istnieje możliwość, że ani poczucie szczęścia u mężczyzn nie jest przyczyną poślubienia pięknych kobiet, ani też piękne żony nie czynią mężczyzn szczęśliwymi. Jednakże problem jest jeszcze bardziej skomplikowany - a to dlatego, że zwykle nie mamy pojęcia, co może być tym trzecim czynnikiem. W przypadku badań nad szczęściem mężów mogłoby to być bogactwo; jest też prawdopodobne, że jeśli mężczyzna jest przystojny, to fakt ten czyni go szczęśliwym, a zarazem pociągającym dla pięknych kobiet; mógłby to być wdzięk towarzyski, osiągnięcia sportowe, władza, popularność, używanie właściwej pasty do zębów, biegłość w zawodzie krawca, lub każda z tysiąca cech, o których biedny badacz nie wie i których nie może uwzględnić. Jeśli jednak przeprowadza on eksperyment, może losowo przydzielić swoich badanych do różnych grup eksperymentalnych. Chociaż procedura ta nie eliminuje różnic wynikających z oddziaływania wszystkich wymienionych zmiennych, to jednak je neutralizuje przez rozdzielenie tych cech losowo między różne grupy eksperymentalne. Jeśli badanych przydzieli się losowo do poszczególnych grup eksperymentalnych, to w każdej z tych grup będzie w przybliżeniu tyle samo bogatych mężczyzn, tyle samo sportowców, co i w innych warunkach. Jeśli więc stwierdzamy mimo to różnicę między osobami badanymi w poszczególnych grupach, to jest właściwie niemożliwe, aby wynikała ona z różnic indywidualnych pod względem jakiejś jednej cechy, ponieważ wszystkie te cechy były równo (lub prawie równo) rozłożone między wszystkie grupy. Niewątpliwie, ten szczególny przypadek szczęśliwych mężów i pięknych żon niezbyt dobrze nadaje się do laboratorium eksperymentalnego. Pozwólmy jednak sobie pofantazjować, w jaki sposób przeprowadzilibyśmy ten eksperyment, gdyby to było możliwe. Najlepiej byłoby wziąć 50 mężczyzn i losowo przydzielić dwudziestu pięciu - pięknym żonom, a dwudziestu pięciu - nieładnym żonom. Po kilku miesiącach moglibyśmy wrócić i dać mężom do wypełnienia kwestionariusz „szczęśliwości”. Gdybyśmy stwierdzili, że mężczyźni przydzieleni przez nas pięknym żonom są szczęśliwsi od mężczyzn, których przydzieliliśmy nieładnym żonom, to wiedzielibyśmy, co jest przyczyną ich szczęścia - my wiedzielibyśmy! Krótko mówiąc, ich szczęśliwości nie można by już łatwo przypisać wdziękowi towarzyskiemu, przystojnej powierzchowności pieniądzom ani władzy - ponieważ wszystkie te cechy są rozdzielone losowo między poszczególne grupy eksperymentalne. Ich szczęście musi prawie na pewno mieć coś wspólnego z cechami ich żon. Powtórzmy raz jeszcze - przykład ten ma charakter nieco fantastyczny; nawet psychologowie społeczni muszą powstrzymać się od kojarzenia małżeństw dla celów naukowych. Nie oznacza to jednak, że nie możemy badać ważnych, doniosłych, istotnych zjawisk w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Książka niniejsza jest pełna takich przykładów. Rozpatrzmy jeden z nich w celu lepszego zrozumienia zalet metody eksperymentalnej. W rozdziale 5 mówiłem o korelacji między ilością czasu, jaki dziecko spędza na oglądaniu aktów przemocy w telewizji, a jego tendencją do wybierania agresywnych rozwiązań dla swych problemów. Czy to oznacza; że oglądanie agresji w TV jest przyczyną agresywmości dzieci? Niekoniecznie. Jest to możliwe. Może to także znaczyć, że agresywne dzieci po prostu lubią patrzeć na akty agresji, i że te dzieci byłyby równie agresywne, gdyby całymi dniami oglądały Kapitana Kangaroo. Wówczas jednak wkroczyli eksperymentatorzy i udowodnili, że oglądanie aktów agresji zwiększa agresywność (2Ď). W jaki sposób tego dokonali? Przydzielając losowo niektóre dzieci do grupy eksperymentalnej oglądającej odcinek Niedotykalnych - serialu telewizyjnego, w którym ludzie biją się, mordują, gwałcą, gryzą i kopią przez 50 minut w ciągu każdego odcinka. Inne dzieci przydzielono losowo do grupy kontrolnej, w której przez tyle samo czasu oglądały zawody sportowe. Najistotniejsze znaczenie ma to że każde dziecko miało równe szanse, iż zostanie wybrane do oglądania Niedotykalnych; dzięki temu w eksperymencie zostały zneutralizowane wszelkie różnice między dwiema grupami eksperymentalnymi pod względem struktury charakteru dzieci. Gdy więc badacze stwierdzili, że dzieci, które oglądały Niedotykalnych, wykazywały potem większą agresywność niż dzieci, które oglądały zawody sportowe, to fakt ten istotnie wyraźnie sugeruje, że oglądanie przemocy może doprowadzić do stosowania przemocy. Wróćmy do eksperymentu nad inicjacją. Gdybyśmy przeprowadzili badanie kwestionariuszowe i stwierdzili, że członkowie korporacji stosujących surową inicjację uważają się nawzajem za bardziej atrakcyjnych niż członkowie korporacji stosujących inicjację łagodną, wówczas mielibyśmy dowód, że surowość inicjacji i sympatia do innych członków korporacji są ze sobą skorelowane dodatnio. Oznacza ta, że im surowsza inicjacja, tym bardziej członek danej korporacji będzie lubił swoją grupę. Jednakże, niezależnie od tego, jak wysoko skorelowane są obie zmienne, na podstawie samych tylko danych z badań kwestionariuszowych nie możemy wyciągnąć wniosku, iż surowa inicjacja jest przyczyną sympatii w stosunku do grupy. Na podstawie takich badań możemy jedynie wysnuć wniosek, że oba te czynniki są ze sobą wzajemnie związane. Jest możliwe, że dodatnia korelacja między surowymi inicjacjami a sympatią do pozostałych członków korporacji istnieje nie dlatego, że przyczyną tej sympatii są surowe inicjacje, lecz z wręcz przeciwnego powodu. Nie jest wykluczone, że wysoka wzajemna atrakcyjność w obrębie grupy jest przyczyną surowych inicjacji. Jeśli członkowie jakiejś grupy uważają się nawzajem za wysoce atrakcyjnych, to mogą starać się utrzymać tę sytuację przez zachowanie elitarnego charakteru swej grupy. Mogą więc wymagać surowej inicjacji, aby odstraszyć ludzi od wstępowania, jeśli ludzie ci nie dość pragną należeć do danej grupy. Same tylko wyniki naszego badania kwestianariuszowego nie pozwalają nam wyciągnąć wniosku, że to wyjaśnienie jest fałszywe i że surowe inicjacje naprawdę są przyczyną sympatii. Dane te nie dają nam podstawy do takiego stwierdzenia, ponieważ, jak przekonaliśmy się w naszym poprzednim przykładzie, może istnieć trzecia zmienna, która jest przyczyną zarówno surowych inicjacji, jak i sympatii. Kto lubiłby poddawać innych surowym inicjacjom i poddawać się im samemu? Na cóż, oczywiście, ludzie o silnych skłonnościach sadystyczno-masochistycznych. Tacy ludzie mogą lubić się wzajemnie nie pod wpływem inicjacji, lecz dlatego, że „swój ciągnie do swego”. Chociaż wyjaśnienie to może wydawać się dziwaczne, to jednak z pewnością jest możliwe. Większym strapieniem dla badacza są niezliczone inne prawdopodobne wyjaśnienia, o których mógł on nawet nie pomyśleć. Metoda eksperymentalna, która jest oparta na technice losowego przydzielania badanych do grup eksperymentalnych, eliminuje za jednym zamachem wszystkie te możliwe przyczyny. W eksperymencie istnieją jednakowe szanse, że sadomasochiści zostaną przydzieleni do grupy nie wymagającej inicjacji, jak i do grupy z surową inicjacją. W badaniach przeprowadzanych w świecie realnym większość, z nich, niestety, najprawdopodobniej „przydzieliłaby siebie do grupy stosującej surową inicjację, wskutek czego wyniki stałyby się niemożliwe do zinterpretowania. Problemy związaneŃ z eksperymentowaniemŃ w psychologii społecznej Kontrola a wpływ. Nie wszystko jest tak piękne w świecie eksperymentowania. Z przeprowadzaniem eksperymentów wiążą się pewne bardzo realne problemy. Wspomniałem, że kontrola jest jedną z głównych zalet eksperymentu; jednakże nie można objąć całkowitą kontrolą środowiska, z którego pochodzą badani ludzie. Jednym z powodów, dla których wielu psychologów przeprowadza badania na szczurach zamiast na ludziach, jest fakt, że umożliwia to badaczowi kontrolowanie prawie wszystkiego, co dzieje się z jego badanymi od chwili urodzenia aż do czasu zakończenia eksperymentu: klimatu, diety, ćwiczeń, kontaktów z towarzyszami zabaw, traumatycznych doświadczeń itd. Psychologowie społeczni nie trzymają badanych przez siebie ludzi w klatkach, w celu kontrolowania ich doświadczeń. I chociaż dzięki temu badanym wiedzie się znacznie lepiej, przysparza to nieco kłopotów nauce. Możliwość kontroli jest ponadto ograniczona istnieniem nieskończenie wielu subtelnych różnic między ludźmi. Próbujemy formułować twierdzenia o tym, co ludzie czynią. Mamy, oczywiście, na myśli to, co większość ludzi czyni w większości przypadków, przy określonym zbiorze warunków. W takim więc stopniu, w jakim na wyniki badania wpływają owe nie mierzone różnice indywidualne, nasze wnioski mogą nie być ścisłe w odniesieniu do wszystkich ludzi. Różnice dotyczące postaw, systemu wartości, zdolności, cech osobowości oraz niedawnych doświadczeń mogą wpływać na sposób reagowania ludzi w eksperymencie. Tak więc, nawet gdy potrafimy kontrolować samą sytuację eksperymentalną, ta sama sytuacja może nie oddziaływać na każdą osobę w dokładnie taki sam sposób. Ponadto, jeśli udało się nam tak kontrolować sytuację eksperymentalną, aby była ona dokładnie jednakowa dla każdego, to istnieje realne niebezpieczeństwo takiej sterylizacji owej sytuacji, że badany jest skłonny nie brać jej poważnie. Słowo „sterylny” ma przynajmniej dwa znaczenia: 1Ď) wolny od zarazków oraz 2Ď) jałowy, bezpłodny. Eksperymentator powinien dążyć do tego, by uczynić tę sytuację możliwie „wolną od zarazków”, nie czyniąc jej zarazem jałową czy sztuczną w oczach badanego. Jeśli wydarzenia zachodzące w trakcie eksperymentu nie są dla badanego interesujące i nie „wciągają” go, to prawdopodobnie jego reakcje nie będą spontaniczne a zatem nasze rezultaty będą miały niewielkie znaczenie. Tak więc kontrola, to nie wszystko - równie ważne jest, aby eksperyment oddziaływał na badanych. Muszą oni traktować eksperyment poważnie i przejmować się nim, gdyż w przeciwnym razie nie wpłynie on w istotny sposób na ich zachowanie. Wiele trudności sprawia psychologom społecznym fakt, że dwa decydujące czynniki, oddziaływanie i kontrola, często nie są ze sobą w zgodzie: gdy jeden nasila się, drugi zwykle słabnie. Oto dylemat, wobec którego stają eksperymentatorzy: jak zmaksymalizować oddziaływanie na badanych, nie rezygnując z kontroli nad sytuacją. Wymaga to dużej wyobraźni i pomysłowości przy planowaniu i konstruowaniu sytuacji eksperymentalnych. Wiąże się to z problemem realizmu. Realizm. Na początku tego rozdziału wspomniałem o zarzutach wysuwanych często pod adresem eksperymentów laboratoryjnych: że są one sztucznymi, wymyślonymi imitacjami świata, że nie są „realistyczne”. Co rozumiemy przez określenie: „realistyczne”? J. Merrill Carlsmith i ja wykazaliśmy (3Ď), że eksperyment może być realistyczny w dwojaki sposób: jeśli eksperyment oddziałuje na badanego, zmusza go, by traktował sprawę poważnie, i „wciąga” w stosowane procedury, to możemy to nazwać realizmem eksperymentalnym. Zupełnie inna sprawa to fakt, jak podobny jest eksperyment laboratoryjny do zdarzeń, które często spotykają ludzi w świecie zewnętrznym. Można to nazwać realizmem życiowym. Często brak rożróżnienia między realizmem eksperymentalnym i realizmem życiowym jest powodem wysuwania zarzutów, że eksperymenty są bezwartościowe, ponieważ nie odzwierciedlają wiernie świata realnego. Różnicę między tymi dwoma rodzajami realizmu można zapewne zilustrować na przykładzie badania, które cechuje wysoki stopień realizmu eksperymentalnego, lecz niski - realizmu życiowego. Przypomnijmy sobie omawiany w rozdziale 2 eksperyment Stanleya Milgrama (4Ď), w którym każdemu badanemu polecano, aby serię impulsów elektrycznych o coraz większej sile zaaplikował innej osobie, rzekomo podłączonej do aparatury elektrycznej w sąsiednim pokoju. Ale, bądźmy szczerzy - ile razy w naszym codziennym życiu polecano nam aplikować innym ludziom impulsy elektryczne? Jest to nierealistyczne - lecz nierealistyczne tylko w sensie życiowym. Czy procedura ta odznaczała się realizmem eksperymentalnym - tzn. czy badany był w nią zaangażowany emocjonalnie i traktował ją serio, czy wywierała ona na nim wrażenie, czy w danym momencie była częścią jego realnego świata? Czy też badany tylko sobie żartował, nie traktował tego zadania poważnie, wykonywał je byle jak, nie przejmując się? Milgram podaje, że jego badani odczuwali silne napięcie i dotkliwą przykrość. Pozwólmy jednak autorowi opisać własnymi słowami, jak wyglądała typowa osoba badana: „Obserwowałem dojrzałego i początkowo zrównoważonego biznesmena, który wszedł do laboratorium uśmiechnięty i pewny siebie. Po 20 minutach pozostał z tego człowieka drżący i jąkający się wrak, bliski załamania nerwowego. Nieustannie ciągnął się za ucho i załamywał ręce. W pewnej chwili przycisnął pięść do czoła i wymamrotał: „O Boże, niech się to skończy”. A jednak nadal reagował na każde słowo eksperymentatora i był mu posłuszny do końca” (5Ď). Opis ten nie przypomina chyba człowieka w nierealistycznej sytuacji. To wszystko, co wydarzyło się badanym Milgrama, było realne - chociaż nie wydarzyło się im w życiu codziennym. To też, jak się zdaje, można bez ryzyka wyciągnąć wniosek, że wyniki tego eksperymentu wskazują dość dokładnie, w jaki sposób reagowaliby ludzie, gdyby podobny zbiór wydarzeń miał miejsce w świecie realnym. Wprowadzanie w błąd. Trudno byłoby przecenić doniosłość realizmu eksperymentalnego. Najlepszym sposobem zapewnienia eksperymentowi tej nieodzownej cechy jest nadanie mu takiej oprawy, która będzie interesująca i pasjanująca dla badanych. Jednocześnie, często konieczne jest ukrycie prawdziwego celu badań. Stawia to eksperymentatora-psychologa społecznego w pozycji reżysera filmowego, który ustala scenerię akcji, lecz nie mówi aktorowi, o czym jest cały film. Taka oprawa nosi nazwę historyjki fasadowej i ma na celu zwiększenie realizmu eksperymentalnego przez stworzenie sytuacji, w której badany może zachowywać się w sposób naturalny, gdyż nie wiedząc, jaki właściwie aspekt tego zachowania jest przedmiotem badania, nie jest zahamowany w swych reakcjach. Na przykład w badaniu Aronsona i Millsa nad inicjacją mówiono osobom badanym, że mają wykonać „test zakłopotania”, w celu wyselekcjonowania członków grupy, która będzie dyskutować zagadnienia z zakresu psychologii seksu - to była „historyjka fasadowa”. W rzeczywistości, osoby badane poddawano inicjacji w celu przekonania się, czy będzie to miało wpływ (a jeśli tak, to jaki) na atrakcyjność grupy w ich oczach. Gdyby osoby badane przed wzięciem udziału w tym eksperymencie zdawały sobie sprawę z jego celu, wyniki byłyby zupełnie bezwartościowe. Badacze, którzy zajmowali się tym problemem, wykazali, że jeśli badany zna prawdziwy cel eksperymentu, to nie zachowuje się w sposób naturalny, lecz albo stara się postępować tak, aby przedstawić się w dobrym świetle, albo też próbuje „pomóc” eksperymentatorowi, zachowując się w taki sposób, że eksperyment przynosi wyniki zgodne z oczekiwaniami. Obie wymienione tendencje są z punktu widzenia eksperymentatora fatalne. Może on, zwykle z powodzeniem, pohamować skłonność badanego do „pomagania”, lecz pragnienie, by „wyglądać na dobrego”, jest trudniejsze od opanowania. Większość ludzi nie chce, by myślano o nich jako o słabych, anormalnych, nieatrakcyjnych, głupich czy pomylonych. Jeśli więc ludzie będą mieli szansę domyśleć się, czego oczekuje od nich eksperymentator, to większość z nich postara się wyglądać na dobrych czy „normalnych”. Gdy np. w eksperymencie przeprowadzonym specjalnie w celu wyjaśnienia tego zjawiska powiedziano badanym, że określony wynik świadczy o posiadaniu „dobrej” cechy osobowości, znacznie częściej przejawiali oni zachowanie niezbędne dla uzyskania tego wyniku niż wtedy, gdy im powiedziano, że uzyskany wynik jest odzwierciedleniem cechy ujemnej. Chociaż zachowanie takie jest zrozumiałe, to jednak przeszkadza ono w uzyskiwaniu wyników mających istotne znaczenie. Z tego właśnie powodu badanych wprowadza się w błąd co do rzeczywistego charakteru eksperymentu. Dla zilustrowania powyższego posłużmy się znowu klasycznym eksperymentem Solomona Ascha nad konformizmem (7Ď). Jak pamiętamy, w eksperymencie tym badany student miał za zadanie ocenić względną długość paru odcinków. Było to proste zadanie. Jednakże kilku przed nim odpowiadających studentów (którzy w rzeczywistości byli wspólnikami eksperymentatora) rozmyślnie podawało fałszywą ocenę. W tej sytuacji znaczna liczba badanych ulegała temu ukrytemu naciskowi grupy i również podawała niepoprawną ocenę. Niewątpliwie był to eksperyment oparty na poważnym wprowadzeniu badanych w błąd. Sądzili oni, że biorą udział w eksperymencie nad spostrzeganiem, podczas gdy w rzeczywistości przedmiotem badania był ich konformizm. Czy podstęp ten był konieczny? Sądzę, że tak. Zobaczymy, jak wyglądałby eksperyment Ascha bez wprowadzenia w błąd: wyobraź sobie, że jesteś osobą badaną w eksperymencie, w którym eksperymentator stwierdził: „Chcę zbadać, czy ulegniesz naciskowi grupy, czy też nie”, a następnie powiedział ci, co się będzie działo. Skłonny jestem przypuszczać, że nie uległbyś (nie uległabyś) naciskowi. Przypuszczałbym nawet, że prawie nikt by nie uległ - ponieważ konformizm jest uważany za zachowanie nieatrakcyjne i będące oznaką słabości. Jaki wniosek mógłby na tej podstawie wyciągnąć eksperymentator? Że ludzie na ogół nie są konformistami? Taki wniosek byłby błędny i mylący. Taki eksperyment nie miałby sensu. Przypomnijmy sobie eksperyment Milgrama nad posłuszeństwem. Autor ten stwierdził, że 62 procent przeciętnych obywateli było gotowych aplikować w tym eksperymencie silne impulsy elektryczne innej osobie, spełniając polecenia eksperymentatora. Gdy jednak każdego roku opisuję tę sytuację eksperymentalną swoim studentom i pytam ich, czy usłuchaliby takiego polecenia, tylko 1 procent spośród nich stwierdza, że tak. Czy to znaczy, że moi studenci są lepszymi ludźmi niż badani przez Milgrama? Nie sądzę. Moim zdaniem oznacza to, że ludzie, jeśli im się da chociaż niewielką szansę, chcą przedstawić się w dobrym świetle. Gdyby więc Milgram nie posłużył się podstępem, otrzymałby wyniki, które po prostu nie odzwierciedlałyby sposobu, w jaki zachowują się ludzie, gdy sądzą, że znajdują się w realnej sytuacji. Gdybyśmy pozwolili ludziom usiąść, odprężyć się i zgadywać, jak zachowaliby się, gdyby..., to dowiedzielibyśmy się, jakimi ludzie chcieliby być, a nie - jakimi są. Problemy etyczne. Wprowadzenie w błąd badanych jest, być może, najlepszym (i chyba jedynym) sposobem uzyskania użytecznych informacji o tym, jak zachowują się ludzie w najbardziej złożonych i ważnych sytuacjach, lecz istotnie, stawia eksperymentatora wobec poważnych problemów etycznych. W zasadzie są tu trzy problemy: 1. Po prostu samo okłamywanie ludzi jest nieetyczne. 2. Takie okłamywanie często prowadzi do naruszenia ich sfery intymności. Ponieważ ludzie spełniający rolę osób badanych nie wiedzą, co naprawdę bada eksperymentator, nie mają możności świadomie zgodzić się na to. Na przykład jest prawdopodobne, że niektórzy studenci mogliby nie zgodzić się na wzięcie udziału w eksperymencie Ascha, gdyby wiedzieli zawczasu, że Asch zamierza badać ich skłonność do konformizmu, nie zaś ocenę percepcyjną. 3. Procedury eksperymentalne często pociągają za sobą pewne nieprzyjemne doznania, takie jak cierpienie, nuda, lęk itp. Czy cele badań usprawiedliwiają stosowanie tych środków? Jest to sprawa sporna. Niektórzy twierdzą, że niezależnie od tego, jakie są cele i osiągnięcia psychologii społecznej, gra nie jest warta świeczki, jeśli oszukuje się ludzi lub naraża ich na przykrości. Inni, reprezentujący przeciwne stanowiska utrzymują, że psychologowie społeczni odkrywają rzeczy, które mogą przynieść ogromne korzyści ludzkości, a zatem za wyniki te warto zapłacić niemal każdą cenę. Moje własne stanowisko jest gdzieś pośrodku. Sądzę, że psychologia społeczna jest ważną nauką, a także jestem przekonany, iż osoby badane w eksperymentach powinny być zawsze chronione. Wynika stąd przynajmniej pięć wniosków. 1. Jeśli to tylko możliwe, powinno się unikać stosowania procedur, które powodują cierpienie lub przykrość. Jeżeli eksperymentator wkłada w badanie wiele pomysłowości i ostrożności, to zwykle udaje mu się sprawdzić swe hipotezy bez uciekania się do drastycznych metod. Chociaż łagodniejsze procedury zwykle przynoszą mniej wyraźne wyniki, eksperymentatorzy mogliby poświęcić nieco z tej wyrazistości na rzecz ochrony swych badanych. 2. Eksperymentatorzy powinni zawsze szukać alternatywnych procedur, nie wymagających wprowadzania badanych w błąd. Jeśli można znaleźć jakąś inną, możliwą do zrealizowania procedurę, to powinno się ją zastosować. 3. Eksperymentatorzy powinni zapewnić swym badanym realną możliwość wycofania się z eksperymentu, jeśli odczuwana przez nich przykrość stanie się zbyt intensywna. 4. Pod koniec posiedzenia eksperymentalnego eksperymentator powinien spędzić z każdym badanym sporo czasu, dokładnie wyjaśniając mu eksperyment, jego prawdziwy cel, powody wprowadzenia go w błąd itd. Powinien dołożyć wszelkich starań, aby ochronić godność osobistą badanego, aby nie czuł się on głupi ani naiwny z tego powodu, że „dał się nabrać”. Powinien sprawić, aby badany wychodził z laboratorium w dobrym nastroju - myśląc dobrze o sobie samym i o swej roli w eksperymencie. Może tego dokonać każdy sumienny eksperymentator, który nie żałuje czasu i wysiłku, aby odwdzięczyć się badanemu (informacjami i życzliwością) za bardzo ważną rolę, jaką odegrał on w tym naukowym przedsięwzięciu. 5. Na koniec trzeba podkreślić, że eksperymentator nie powinien przeprowadzać eksperymentu, który pociąga za sobą wprowadzenie badanego w błąd lub wyrządzanie mu przykrości „licho wie, po co”. Zanim eksperymentator wejdzie do laboratorium, powinien być pewny, że eksperyment jest ważny i porządnie zaplanowany - że poszukuje odpowiedzi na interesujące pytanie i że poszukuje jej w starannie przemyślany i dobrze zorganizowany sposób. Większość eksperymentatorów w dziedzinie psychologii społecznej jest bardzo wrażliwa na potrzeby swych badanych. Chociaż w niektórych eksperymentach stosowane są procedury, które przyczyniają badanym sporo przykrości, to jednak w ogromnej większości tych procedur przewidziane są liczne środki mające na celu ochranę badanych. Na przykład, jeśli chodzi o przykre odczucia badanych, to większość czytelników zgodzi się chyba, że eksperyment Stanleya Milgrama nad posłuszeństwem jest jednym z najtrudniejszych badań omawianych w tej książce. Jednakże jest oczywiste, że po zakończeniu tego eksperymentu Milgram pracował ciężko nad tym, aby wszystkie te przeżycia stały się dla jego badanych pożytecznym i fascynującym doświadczeniem. Nie ulega również wątpliwości, że mu się to udało: po upływie pewnego czasu od eksperymentu 83,7 procent uczestników podało, że są zadowoleni, iż wzięli udział w tym badaniu; 15,1 procent określiło swoje uczucia jako obojętne, a tylko 1,3 procent stwierdziło, że żałują, iż uczestniczyli w takim eksperymencie. Ponadto, psychiatra uniwersytecki przeprowadził rozmowy z próbką badanych i nie stwierdził żadnych szkodliwych skutków - przeciwnie, otrzymywał typową odpowiedź, iż uczestnictwo w eksperymencie było dla badanych przeżyciem pouczającym i wzbogacającym. Posiedzenie posteksperymentalne. Posiedzenie posteksperymentalne, niekiedy zwane także wyjaśniającym, jest niezwykle ważną częścią eksperymentu. Nie tylko ma ono wielką wartość jako okazja do naprawienia pewnych przykrości i kłamstw, jakie mogły mieć miejsce w trakcie posiedzenia eksperymentalnego, lecz ponadto daje badaczowi sposobność do nauczenia badanego czegoś nowego, tak aby eksperyment mógł stać się dla niego kształcącym doświadczeniem. W dodatku, pozwala to eksperymentatorowi ustalić, w jakim stopniu spełniła swoje zadanie zastosowana przez niego procedura - i dowiedzieć się od osoby, która wie najlepiej (tj. od badanego), w jaki sposób mógłby tę procedurę ulepszyć. Krótko mówiąc, roztropny eksperymentator uważa swoich badanych za kolegów - nie za przedmioty. Dla tych czytelników, którzy nigdy nie brali sami udziału w posiedzeniu wyjaśniającym, podaję poniżej dokładny opis przebiegu takiego posiedzenia i sposobu traktowania badanych; umożliwi to pełniejsze zrozumienie techniki eksperymentalnej. Na początku eksperymentator zachęca badanego do opisania ogólnego wrażenia, jakie wywarł na nim eksperyment, i do zadawania. wszelkich pytań, jakie mógłby mieć. Następnie stara się ustalić, dlaczego badany reagował tak, jak reagował, i czy interpretował zastosowane procedury tak, jak to było zamierzone. Jeśli w eksperymencie wprowadzano badanego w błąd, to czy miał on jakieś podejrzenia w stosunku do „historyjki fasadowej”. Jeśli badany coś podejrzewał, to eksperymentator musi rozstrzygnąć, czy podejrzenia te były dość silne, aby wpłynąć na jego zachowanie. Jeśli tak, to wyników tej osoby nie można włączyć do danych eksperymentalnych. Badacz chce bowiem wiedzieć, jak badani zachowują się spontanicznie, reakcje zaś motywowane przez podejrzenia nie mogą być spontaniczne i najprawdopodobniej są nienaturalne. Jeśli więcej niż kilka osób trzeba odrzucić z powodu ich podejrzeń, to cały eksperyment powinien być „przeznaczony na złom”. W całej tej pierwszej części posiedzenia wyjaśniającego eksperymentator stara się dowiedzieć jak najdokładniej, jakie wrażenia odniósł badany i czy miał on jakieś podejrzenia. Następnie informuje się badanego o tym, że został on wprowadzony w błąd. Jest ważne, aby informację tę podać badanemu nie nagle, lecz stopniowo i w sposób delikatny. Jak przekazałaby tę wiadomość wujkowi Karolowi znana bohaterka komiksów, Lucy (którą wyobrażam sobie jako najgorszą eksperymentatorkę na świecie)? „Zostałeś wystrychnięty na dudka; okłamywaliśmy cię, a ty dałeś się nabrać - cha, cha!” Oczywiście, tego sposobu podejścia trzeba unikać. Każdy eksperymentator ma swoją własną metodę wyjaśniania. Ja mówię dość szczegółowo o mojej procedurze. Na początku pytam badanego, czy eksperyment był zupełnie zrozumiały - czy ma jakieś pytania dotyczące jego celu bądź zastosowanej procedury. Zwykle zadaję jakieś pytania w formie otwartej, nic nie sugerującej - np. mogę po prostu prosić badanego, aby powiedział mi szczerze, jakie wrażenie wywarł na nim eksperyment. Ponieważ ludzie reagują różnie, poznanie opinii danej osoby będzie dla mnie naprawdę pomocne. Następnie zaczynam zbliżać się do punktu krytycznego, pytając, czy jakaś część procedury eksperymentalnej wydała się badanemu dziwna, niezwykła czy niepokojąca. Jeśli badany istotnie ma jakieś podejrzenia, prawdopodobnie pytanie to skłoni go do ich ujawnienia lub przynajmniej pozwoli mi dostrzec oznaki wskazujące na potrzebę dalszego sondowania; w przeciwnym razie zadaję mu jeszcze bardziej konkretne pytanie: czy sądzi, że w eksperymencie tym może być coś więcej, niż się to na pozór wydaje. Jest to wyjawienie sekretu. Słowa te w gruncie rzeczy mówią badanemu, że było tam coś więcej, niż się wydaje. Wielu badanych stwierdzi, że istotnie tak sądzą. Nie musi to znaczyć, że mieli oni silne czy wyraźnie określone podejrzenia; oznacza raczej, że niektórzy ludzie wiedzą, iż w niektórych eksperymentach psychologicznych często wprowadza się badanych w błąd i mają niejasne podejrzenia, iż może to być jeden z tych eksperymentów. Moje pytania mogły przyczynić się do potwierdzenia tych podejrzeń. Jest ważne, abyśmy wyrazili uznanie dla braku naiwności badanego. Jest także ważne, abyśmy powiedzieli mu, że „nabranie się” na zastosowaną w eksperymencie procedurę nie świadczy o głupocie ani naiwności, lecz jest funkcją tej procedury - jeśli bowiem eksperyment jest dobry, to właściwie każdy da się zwieść. Ma to decydujące znaczenie: „nabranie się” sprawia ból tylko wtedy, gdy skłania nas do wyciągnięcia wniosku, że jesteśmy niezwykle głupi czy naiwni. Nie dotyczy to jednak dobrych eksperymentów; jeśli eksperyment jest dobry, to „nabierze się” każdy. Konieczne jest więc, aby eksperymentator nie żałował czasu ani trudu na wyjaśnienie tego badanemu. Ten czynnik często decyduje o tym, czy badany pójdzie do domu zadowolony ze swego udziału w eksperymencie, czy też będzie czuł się jak głupiec. Eksperymentator, który nie troszczy się szczególnie a tę część eksperymentu, nie ma czego szukać w laboratorium psychologii społecznej. Jeśli badany wyraża konkretne podejrzenia, zachęcam go, by powiedział, jak mogły one wpłynąć na jego zachowanie. Jego odpowiedź na to pytanie ma decydujące znaczenie. Jeśli badany ma istotnie jakieś wyraźne podejrzenia (słuszne czy niesłuszne) i jeśli rzeczywiście wpłynęły one na jego zachowanie, to odrzucam dane pochodzące od tej osoby. Oczywiście, decyzję tę podejmuję, nie wiedząc, czy wyniki wskazane przez daną osobę potwierdzają hipotezę! Jeśli badany nie ma sprecyzowanych podejrzeń, to mówię mu, że słusznie coś podejrzewał, że istotnie, w eksperymencie jest coś więcej, a następnie opisuję, co badamy i z jakich powodów posłużyliśmy się podstępem. Próbuję wyrazić swą solidarność z badanymi, dzieląc się z nimi swym niezadowoleniem z konieczności stosowania podstępu i wprowadzania ich w błąd. Staram się także usilnie wyjaśniać, dlaczego myślę, że rezultaty eksperymentu mogą być ważne. Jeśli badany odczuwa niezadowolenie, gniew lub pogardę, chcę o tym wiedzieć, żebym mógł na to coś poradzić. Jednakże badani są w większości uprzejmi. Chcąc dodać każdemu z nich odwagi, aby ośmielili się mnie zwymyślać (jeśli mają na to ochotę), próbuję podzielić się z nimi wątpliwościami i zarzutami dotyczącymi procedury i jej oddziaływania, w nadziei, że usunie to wszelki opór powstrzymujący badanych od mówienia o swym sceptycyzmie, o poczuciu, że cały eksperyment wydaje się im banalny i pozbawiany sensu, o swym rozdrażnieniu, niezadowoleniu lub o tym, że procedura wywarła na nich większe wrażenie, niż zamierzałem. Badani zwykle chętnie pomagali mi ulepszyć eksperyment i często dostarczali wielu wartościowych sugestii. Na zakończenie posiedzenia proszę, aby badani starali się zachować w tajemnicy swoje doświadczenia z laboratorium. Gdyby następni badani znali zawczasu cel badań, ich reakcje byłyby nienaturalne, co mogłoby doprowadzić do wyciągnięcia fałszywych wniosków. Aby uniknąć takiego marnowania czasu, eksperymentatorzy muszą zapewnić sobie pomoc każdej osoby biorącej udział w badaniu. Ja osiągnąłem dobre wyniki w skutecznym utrzymywaniu tajemnicy, wskazując badanym na wielką szkodę, jaką poniosłaby społeczność naukowa, gdyby uprzedzone osoby badane dostarczyły mi wyników fałszywie potwierdzających moją hipotezę (8Ď). W tym rozdziale starałem się przedstawić zalety metody eksperymentalnej oraz pokazać, jak złożonym i trudnym zadaniem jest zaprojektowanie eksperymentu laboratoryjnego z zakresu psychologii społecznej. Ponadto próbowałem podzielić się z czytelnikiem uczuciem podniecenia, jakiego doznaję przy przezwyciężaniu trudności, a także starałem się przeanalizować sposoby, jakimi usiłuję zapewnić badanym przez siebie osobom dobre samopoczucie oraz możliwość nauczenia się czegoś. Ludzie badani w eksperymentach przyczynili się w dużym stopniu do wzbogacenia naszej wiedzy - jesteśmy ich dłużnikami. Wiedza, informacje i intuicje omówione w poprzednich ośmiu rozdziałach tej książki oparte są na technikach i procedurach opisanych w tym rozdziale, jak również na współpracy badanych przez nas ludzi. Ostatecznie, zrozumienie przez nas „istoty społecznej” w całej jej złożoności zależy od naszej pomysłowości w opracowywaniu technik do badania jej zachowania - technik dobrze kontrolowanych i wywierających silny wpływ, a zarazem nie naruszających zasadniczej godności tych jednostek, które przyczyniają się do wzbogacania naszej wiedzy, służąc jako osoby badane w eksperymentach. Moralna odpowiedzialnośćŃ za odkrycia Istnieje jeszcze jeden, dość skomplikowany problem etyczny: odpowiedzialność moralna naukowca za to, co odkrywa. W całej tej książce zajmowałem się pewnymi, niezwykle potężnymi czynnikami przekonywania. Dotyczy to zwłaszcza rozdziału 4, w którym omawiałem techniki autoperswazji, oraz niektórych dalszych rozdziałów, gdzie opisałem zastosowania tych technik. Autoperswazja jest siłą bardzo potężną, ponieważ w gruncie rzeczy „osoba przekonywana” nigdy nie wie, co na nią wpływa. Zaczyna ona wierzyć, że jakiś określony pogląd jest prawdziwy, nie dlatego, że J. Robert Oppenheimer, T. E. Eliot czy Joe „The Shoulder” przekonali ją, iż jest on prawdziwy - zaczyna w to wierzyć, ponieważ przekonała sama siebie. Co więcej, często osoba ta nie wie, dlaczego lub w jaki sposób zaczęła w to wierzyć. Fakt ten sprawia, że zjawiska te są nie tylko potężne, ale i przerażające. Dopóki wiem, dlaczego zacząłem wierzyć w X, dopóty mam względną swobodę zmiany tego poglądu; jeśli jednak wiem tylko tyle, że X jest prawdziwe i koniec na tym, to jest znacznie bardziej prawdopodobne, że będę trzymać się kurczowo tego poglądu, nawet w obliczu obalających go dowodów. Mechanizmy, które opisałem, można wykorzystać w celu skłonienia ludzi, aby czyścili zęby, aby przestali dokuczać słabszym, aby sprawiali innym mniej cierpień lub żeby lubili swego sąsiada. Wielu ludzi mogłoby uznać te cele za dobre, niemniej jednak ich realizacja polegałaby tak samo na manipulacji ludźmi. Co więcej, tymi samymi mechanizmami można by się posłużyć, aby skłonić ludzi do kupowania określonej marki pasty do zębów lub do głosowania na określonych kandydatów. Czy nie jest rzeczą niemoralną odkrywanie sposobów manipulowania ludźmi? Będę szczery: jako człowiek mam pewne ideały - np. chciałbym wyeliminować fanatyzm i okrucieństwa. Gdybym miał władzę, wykorzystałbym dla osiągnięcia tych celów najbardziej humanitarne i skuteczne metody, jakimi bym dysponował. Równie dobrze zdaję sobie sprawę z tego, że gdyby metody takie zostały opracowane, to inni mogliby posłużyć się nimi dla osiągnięcia celów, które ja uważam za niegodziwe. Jest to przyczyną mojej wielkiej troski. Uświadamiam sobie także, że ty możesz nie podzielać uznawanych przeze mnie wartości - jeśli więc jesteś przekonany, że metody te są skuteczne, to i ty powinieneś być zatroskany. Z drugiej strony, trzeba pamiętać, że zjawiska, które opisywałem, nie są nowe. To nie psycholog społeczny kazał panu Landry zachęcać ludzi do palenia Marlboro i nie psycholog społeczny nakłonił porucznika Calleya do mordowania wietnamskiej ludności cywilnej. To, co uczynili ci ludzie, uczynili z własnej inicjatywy. Psychologowie społeczni starają się zrozumieć te zjawiska i mnóstwo innych, wydarzających się na świecie każdego dnia - zjawiska, które zachodzą od czasu, gdy pierwszych dwoje ludzi na ziemi rozpoczęło interakcję. Dzięki zrozumieniu tych zjawisk psycholog społeczny może dopomóc ludziom w powstrzymywaniu się od określonego rodzaju zachowania, gdy ludzie sami dochodzą do wniosku, że zachowanie to jest nieprzystosowawcze. Jednakże sam fakt, że zjawiska, których badaniem zajmuje się psycholog społeczny, nie są jego dziełem, nie uwalnia go od odpowiedzialności moralnej. Jego badania często prowadzą do skrystalizowania się tych zjawisk w postaci wysoce ustrukturalizowanych, łatwych do zastosowania technik. Istnieje zawsze możliwość, że pewni osobnicy mogą rozwinąć te techniki i użyć je do swych własnych celów. W rękach demagoga owe techniki mogłyby zapewne przekształcić każde społeczeństwo w Orwellowski koszmar. Nie mam zamiaru prawić kazań o obowiązkach psychologów społecznych. Sam najlepiej zdaję sobie sprawę z tego, co uważam za swoje własne obowiązki. Krótko mówiąc, polegają one na tym, aby nauczyć ludzi, w jaki sposób techniki te mogłyby być wykorzystane (nawet przez potencjalnych „manipulatorów” takich jak ja!), zachować czujność przeciw ich nadużywaniu oraz kontynuować badania mające na celu rozwój naszej wiedzy o „istocie społecznej”, o tym, jak ona myśli i jak się zachowuje.

1 / 1