17

Wykład 10. Nowomowa współczesna

Co to jest nowomowa?

Nowomowa jest językiem władzy, służy szeroko pojmowanej propagandzie. Jej celem jest manipulowanie nastrojami i zachowaniami społecznymi, ma na celu uformowanie myślenia społeczeństwa w sposób narzucony przez władzę – wyjaśniał prof. Markowski.

Nazwa wzięta z powieści George’a Orwella Rok 1984. „Nowomowa, urzędowy język Oceanii, została opracowana zgodnie z ideologicznymi potrzebami angsocu, czyli socjalizmu angielskiego. […] Celem nowomowy było nie tylko dostarczenie środków odpowiednich do wyrażania światopoglądu oraz myśli właściwych dla zwolenników angsocu, lecz również uniemożliwienie swobody myślenia. Zakładano, że z chwilą, gdy nowomowa wejdzie całkowicie do powszechnego użytku, a staromowa ulegnie zapomnieniu, jakakolwiek herezja myślowa – czyli odejście od zasad angsocu – stanie się całkowicie nierealna, przynajmniej jeśli chodzi o ujęcie jej w słowa. Słownictwo nowomowy tak ukształtowano, aby za jego pomocą można było przekazać – ze wszystkimi odcieniami znaczeniowymi – to, co lojalny członek Partii ma do powiedzenia, zarazem zaś uniemożliwiono wykorzystanie języka do formułowania, nawet okrężną drogą, myśli uznawanych za niewłaściwe. Osiągnięto to częściowo poprzez tworzenie nowych słów, głównie jednak przez usunięcie wyrazów niepożądanych oraz przez pozbawienie pozostawionych jednostek leksykalnych nieprawomyślnego sensu, a w miarę możliwości jakichkolwiek znaczeń ubocznych.”

HASŁA PARTII OCEANII:

„Wojna to Pokój
Wolność to Niewola
Ignorancja to Siła”

Kamil Mirowski:

Słownik nowomowy dzielił się na trzy grupy: wyrazy niezbędne w życiu codziennym, wyrazy dotyczące polityki i słownictwo techniczne, przy czym słowa z tych grup nigdy się nie mieszały. Sam język kierował się kilkoma prostymi zasadami. Usuwano z niego słowa niepożądane przez władzę, takie jak: honor, sprawiedliwość, moralność, demokracja i religia lub zmieniano ich znaczenie — słowo „wolny” występowało jedynie w zdaniach typu „Pies jest wolny od pcheł”. Dążono do minimalizacji słownictwa tak, aby jak najmniejszej liczbie wyrazów nadać jak największy sens, co doprowadzić miało do zawężenia zakresu myślenia obywateli Oceanii. I tak znaczenie pojęcia „wiedza” przejęło słowo „angsoc”, a wszystkie określenia odnoszące się do wolności lub równości w „starym sensie” określano mianem „myślozbrodni”. Poza tym w słowniku znalazły się tylko wyrazy o pozytywnym znaczeniu, które mogły zmienić zabarwienie po dodaniu przedrostka „bez-” lub wzmocnić je za pomocą „plus-”. Spowodowało to, że nawet, gdy uda się sformułować heretyckie zdanie „Wielki Brat jest bezdobry”, to ani nie brzmi to tak jak „Wielki Brat jest zły”, ani nie uda się tego w żaden sposób uargumentować. Ostatnią zasadą nowomowy jest dążenie do skrótów w zakresie polityki — widząc nazwę „Ministerstwo Prawdy” musimy przez chwilę zastanowić się nad sensem słowa „prawda”, widząc wyraz „Miniprawd” — już nie.

U Orwella ten sztuczny, urzędowy język miał stać się głosem wewnętrznym wszystkich Oceanian, wypierając z użycia — nawet w myśleniu — normalną mowę.

Ta literacka wizja znalazła swych naśladowców w rzeczywistości. Język podobny do nowomowy tworzyły wszystkie totalitaryzmy, od stalinowskiej Rosji począwszy, na Północnej Korei skończywszy. Podobne procesy językowe można było zauważyć w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.

Podobnie, jak w Roku 1984, język PRL-u charakteryzował się dużą ilością utartych sloganów, w których pojęcia albo traciły swój właściwy sens — „bratnia pomoc” zawsze oznaczała zbrojną interwencję, „antypatriotyczny element” to zazwyczaj szykanowani w tamtych czasach patrioci, a „służba bezpieczeństwa” oznaczała niebezpieczeństwo, albo brzmiały do tego stopnia ironicznie, że właściwie nic nie oznaczały — „Jedność wszystkich Polaków”.

Cała gama takich pojęć, które zamiast rozjaśniać, w istocie zaciemniały rzeczywistość, zanalizowana została przez Jakuba Karpińskiego w pracy Mowa do ludu. Szkice o języku polityki. Autor, opierając się na tekstach dotyczących marca 1968 r., wymienia pojęcia używane przez polską prasę na określenie sprawców wydarzeń, ich działań, motywów, reakcji społeczeństwa oraz koncepcji wyjścia z sytuacji. Tak więc działały: „grupy brudnych długowłosych chuliganów”, „ludzie z określonymi życiorysami”, „sojusznicy Dajana” oraz „Zambrowscy, Staszewscy, Werflowie”. Co robili: „grupy studentów tamowały ruch uliczny”, „wysuwano hasła przeciw sojuszowi z ZSSR”, „młodzież występowała przeciw tym, co dali jej wszystko; deptała trud”, „spokojny wtorek w Warszawie”. Skąd się to wzięło: „wiemy, kto sprowokował”, „perfidne działania takich ludzi jak Zambrowski i Staszewski”, „zamieszki i burdy spowodowane przez siły, których interes splatał się ściśle z syjonizmem, a ten z kolei z rewizjonistycznym, odwetowym programem najbardziej zażartych kół faszyzującej się Bundesrepublik”. Jak na to wszystko zareagowało społeczeństwo: „dezaprobata”, „społeczeństwo całego kraju potępia wichrzycieli”, „jesteśmy z Wami, towarzyszu Wiesławie”, „mieszkańcy wsi Narewka, w której mordowała banda Łupaszki, żądają ukarania P. Jasienicy” (sic!). Co zatem należy zrobić: „krytyczna kontynuacja — tak, mała stabilizacja i przewrót — nie”, „zacieśniać sojusz z ZSRR”, „chcemy spokoju i pełnej informacji”, „Pawła Jasienicę — Lecha Benyara wykluczyć ze Związku Literatów Polskich i izolować w społeczeństwie”. Interesujące jest zestawienie obok siebie często sprzecznych informacji typu: znamy sprawcę — apelujemy o ujawnienie prowodyrów; apele o spokój — informacje, że spokój już panuje oraz niezwykle uboga wartość opisowa komunikatów, najczęściej naładowanych emocjami — mających raczej odpowiednio „nastroić” czytelnika zamiast informować.

Polska nowomowa, jak jej pierwowzór, także aspirowała do roli języka naturalnego, stąd wykluczała wszelkie uwagi metajęzykowe. Te bowiem, przez samą konieczność myślenia o języku władzy jako o odrębnym zjawisku obnażały jej fałszywy i sztuczny charakter. Kolejnym podobieństwem jest fakt, że peerelowski język władzy cechuje bardzo mała liczba synonimów, przy jednocześnie wysokiej strukturalizacji, co powodowało, że komunikaty były na tyle przewidywalne, iż niemalże bezbłędnie można było odgadnąć, jakie słowa po sobie następują. Nic więc dziwnego, że mowa Polski Ludowej nie nadawała się do przekazywania informacji, gdyż już sama jej forma wskazywała właściwą treść — przykładem może tu być fakt, że wypowiedzi przemawiających z okazji święta państwowego partyjnego notabla i robotnika zupełnie nie różniły się słownictwem.

Oryginalną cechą polskiej nowomowy jest istnienie tzw. biernika postulatywnego, czyli zdań typu „O wartości socjalizmu”, które już ze względu na formę są tak mocno konotowane z systemem, że skądinąd niewinne hasło „O swobody demokratyczne w Polsce” brzmi na stworzone przez peerelowskich propagandystów. Równie oryginalne są używane w nowomowie eufemizmy — np. „nie najlepiej” w znaczeniu „źle” — oraz wyrażenia zewnętrzne, czyli słowa, które mogą być użyte tylko w stosunku do określonej — w tym wypadku położeniem na zachód od Berlina — sytuacji. Odpowiednikiem wyrazu „strajk” w stosunku do PRL było określenie „przerwa w pracy”, inne zewnętrzne słowa to: kryzys, inflacja, nierówność społeczna, bieda, cenzura oraz korupcja.

Wszystkie te cechy szczególnie wyraźnie ujawniły się podczas kryzysów, gdy władza rezygnowała z nowomowy jako języka monologu, na rzecz zwyczajnych form komunikacji ze społeczeństwem. Także wtedy język władzy okazywał się nadzwyczaj słaby — mógł on bowiem oddziaływać na masy jedynie z pozycji monopolu, ale kiedy do głosu doszły inne ośrodki, nowomowa zaczęła pełnić rolę szumu, „który się słyszy, ale którego się nie słucha”.

Nowomowa to wachlarz różnych zabiegów językowych: oznacza nacechowanie każdego słowa dodatnio lub ujemnie, posługuje się słowami modnymi, zmienia nacechowanie wyrazów lub ich znaczenie, teksty są celowo dwuznaczne lub celowo niejasne, daje się optymistyczną wizję naszego świata i pesymistyczną - świata przeciwników, bo świat jest podzielonych na „nas” i „ich”. (Andrzej Markowski)

PRZYKŁADY

UNIA: „implementacja” zamiast „wdrażania”, „transponowanie” zamiast „przekazywania”.
REKLAMA:

– Wmawia się nam, że pewne wyrazy znaczą co innego, niż dotąd znaczyły, np. wyraz „agresywny” czy „dramatyczny” nabierają pozytywnego znaczenia. Stąd np. „inteligentny krem, który przez cały rok wsłuchuje się w potrzeby skóry” – inteligencja staje się cechą kremu, a nie ludzi. To manipulacja znaczeniem wyrazu – mówił językoznawca.
POLITYKA:

budowanie haseł, które są postulatami, ale ich forma językowa nakazuje wierzyć, że to już fakt

„Cały naród buduje swoją stolicę” i „Obywatel IV RP”.
Wśród użytkowników nowomowy politycznej popularne są przenośnie wojskowe – np. „partia chce realizować swój program na wszystkich frontach”, „jesteśmy gotowi do walki”, religijne – „nowe biuro partii to opoka na czas jesiennych wyborów samorządowych”, „uderzmy się w piersi za popełnione błędy” i budowlane – „na gruzach Okrągłego Stołu zbudujemy IV RP”. Pojawiają się też przymiotniki w miejscach, gdzie nie należy się ich spodziewać – np. demokracja jest „dobra” lub „socjalistyczna”.

Kamil Mirowski

W języku Leppera słowa zmieniają swe znaczenie w dwojaki sposób. Poprzez łączenie ich z nasyconymi emocjonalnie przymiotnikami — „Wszyscy dziwnie milczą, a większość polityczna SLD-UP uprawia propagandę braku alternatywy dla jej antyludzkiej, liberalnej ekonomii” — lub poprzez posługiwanie się nimi w nieprawidłowy sposób — „Jak jest marszałek liberalny, to mogę jeszcze kilka zdań powiedzieć i o to chodzi”.

Podobnie jak Oceania, Polska jest stale zagrożona zarówno z zewnątrz — „Ja nie mam kompleksu Niemiec, ale historia lubi się powtarzać. W 1939 r., żeby zająć nasze ziemie, trzeba było produkować czołgi, armaty, samoloty. Dzisiaj wystarczy produkować marki i euro”, jak i od wewnątrz. Pamiętać bowiem należy, że i Polska ma swojego „zdrajcę Goldsteina”, a jest nim oczywiście Leszek Balcerowicz. Prezes NBP to „bandyta ekonomiczny”, ginekolog, który „bezkrwawo usuwa ciąże”, a swoją polityką „dokonuje holocaustu na narodzie polskim” oraz „powoduje straty dla gospodarki polskiej w wysokości co najmniej 10 mln zł dziennie”. Spowodował, że Polska jest „krajem o katastrofalnym, trzydziestoprocentowym jawnym i ukrytym bezrobociu strukturalnym, i krajem trwałego deficytu w handlu zagranicznym”.

Nowomowa szefa Samoobrony jest mało ustrukturyzowana i charakteryzuje się ubogim słownictwem, oto kilka określeń wobec politycznych adwersarzy: „największy nierób w Polsce”, „bandyta”, „kanalia”, „zbrodniarz”, „zdrajcy”, „banda idiotów i nieudaczników albo pozbawionych wszelkich skrupułów złodziei i cwaniaków”.

Język Andrzeja Leppera jest prosty i mało wyrafinowany. Adresowany jest jednak do ludzi, którzy taką mową posługują się na co dzień, i którzy w Lepperze zobaczą swojego „Wielkiego Brata”.

Antysłowo IVRP 2007 (ankieta „Polityki”)
Pierwsze miejsce:

„układ" - za największą uniwersalność, zaraźliwość i samodzielność

Prof. Andrzej Markowski: - To nowe znaczenie zdefiniowałbym tak - według kierownictwa rządzącej partii (PiS), grupa ludzi sprawujących władzę w III RP, mająca do dziś kontrolę nad newralgicznymi dziedzinami życia w Polsce, składająca się z polityków mających od dawna powiązania z ludźmi należącymi w przeszłości do elit władzy PRL i komunistycznymi służbami specjalnymi, a dziś powiązana licznymi interesami z ludźmi biznesu oraz przedstawicielami świata przestępczego, usiłuje uniemożliwić przemiany w Polsce i zatrzymać budowę IV RP.

Antywyróżnienia:

„odzyskiwanie państwa" - w jaskrawy sposób ujawnia mentalność ludzi władzy - poczucie szczególnego uprawnienia do „posiadania" państwa na własność
„udoskonalanie wolności mediów" - najbardziej wyrafinowane zafałszowanie rzeczywistego znaczenia

Autorskie wskazania jurorów:

Prof. Michał Głowiński:
„rewolucja moralna" - dziwna formuła w ustach przedstawicieli nurtu ideowego, odwołującego się do konserwatyzmu
„nagonka na rząd" - komiczna skarga siły politycznej posiadającej pełnię władzy, większość w parlamencie i wszystkie siły represji w ręku

Prof. Andrzej Markowski:
„oczyszczanie państwa" - jeszcze krok dalej niż „odzyskiwanie"

Prof. Jerzy Bralczyk:
„Włoszczowa" - przykład antysłowa z drugiej strony, narzędzia odreagowania opozycji, słowo podsumowujące i stereotypizujące to, co kiedyś nazywało się „woluntaryzmem władzy"

Wybrane przez internautów antysłowa-finaliści, spośród których ostatecznego wyboru dokonywało jury:
1. Wykształciuchy 16 proc.
2. Czwarta RP 8 proc.
3. Układ 6 proc.
4. Łże-elity 5 proc.
5. Oczywista prawda  5 proc.
6. Propaganda homoseksualna 5 proc.
7. Porażające fakty 4 proc.
8. Robimy naprawdę dużo, aż trudno wymienić  4 proc.
9. Tanie państwo  4 proc.
10. Dowód nieudowodniony  3 proc.
11. Odzyskiwanie państwa 3 proc.
12. Semantyczne nadużycie 3 proc.
13. Udoskonalanie wolności mediów  3 proc.

Inne propozycje:
„bezpardonowy atak", „chaotyczne antypaństwo", „cywilizacja śmierci", „dobry kierunek zmian", „genetyczny patriotyzm", „impossybilizm", „korekta wcześniejszych ustaleń", „korporacja", „krucjata anty-PiS-owska", „lumpeninteligencja", „michnikowszczyzna", „normalny ruch kadrowy", „obrońcy III RP", „pierwiastek albo śmierć", „Prawo i Sprawiedliwość", „prawo naturalne",  „przypuszczenie graniczące z pewnością", „repolonizacja mediów", „równoważenie trójpodziału władz", „sematyczne nieporozumienie", „skrót myślowy", „solidarna Polska", „szara sieć", „wściekły atak", „zamieszanie aksjologiczne", „zbliżenie programów", „zero tolerancji"...

Michał Wojciechowski (UPR)

Michał Wojciechowski (ur. 1953), pierwszy katolik świecki w Polsce, który został profesorem teologii; propagator idei wolnorynkowych.

Studiował fizykę na Uniwersytecie Warszawskim, a także teologię w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie oraz Instytucie Katolickim w Paryżu. Ma stopień doktora habilitowanego biblistyki. Obecnie wykłada na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, gdzie jest kierownikiem katedry oraz na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Zajmuje się biblistyką, patrystyką, apokryfami i światem starożytnym epoki Nowego Testamentu. Jest ekspertem Centrum im. Adama Smitha i autorem wielu artykułów publicystycznych także w prasie świeckiej. Członek Unii Polityki Realnej.

Słownik naszej nowomowy, „Fronda” 2003, z. 30.

Język propagandowy przeszedł znaczną ewolucję. Od nachalnej cenzury i kłamstw zmierza w stronę ukrytego zafałszowania, blisko spokrewnionego ze zjawiskiem „politycznej poprawności”. Ma ona cechy orwellowskiej nowomowy, ale działa głównie na zasadzie zdecentralizowanej cenzury nieformalnej i prania mózgów. Świat językowy wykreowany tą czy podobną metodą ma wykluczyć możliwość sensownego i godnego wypowiadania poglądów zwalczanych przez propagandę. Próbuje zawładnąć umysłami, a szczególnie sferą polityki, religii, życia prywatnego.

Można wyróżnić dwie operacje na słowniku, jakie cechują język współczesnej nowomowy propagandowej, a czasami w ogóle język mediów; najbardziej są one widoczne w rzeczonej poprawności politycznej, zabarwionej lewicowo. Pierwsza operacja, to usuwanie pewnych słów i zastępowanie ich innymi, o wyraźnie odmiennym odcieniu albo w ogóle innego rodzaju. Kto używa starych słów i nazywa rzeczy po imieniu, oskarżany bywa o zacofanie umysłowe oraz obrażanie ludzi. Druga metoda polega na nadawaniu starym wyrażeniom odmiennego sensu lub przynajmniej kontekstu, by kojarzyły się z czymś innym, niż przedtem. Dawne znaczenie znika i trudno je wyrazić; odpowiadające mu pojęcie wypierane jest ze świadomości. Kto używa takich słów w ich innym niż „medialne” znaczeniach, ryzykuje brak zrozumienia u odbiorców.

Operacje te mogą być nieszkodliwe lub tylko irytujące, ale bywają też groźne, i to nie tylko dla porządku w myśleniu. Są przecież kraje i miejsca, w których mówienie „po staremu” grozi kłopotami w pracy, potępieniem w mediach, a w skrajnych przypadkach wyrokiem. Zarazem metody te często śmieszne w swoim zadufaniu i sztuczności; nietrudno przekłuć balon eufemizmów i ujawnić manipulację, jeśli tylko cicha cenzura temu nie zapobiegnie (obawiam się, że dla niektórych wykazy poniższe staną się poradnikiem cenzora...).

Proponuję tu dwie listy słów i zwrotów takiej manipulacji poddawanych: słowa eliminowane i słowa przenicowane. Przykłady pochodzą głównie z Polski. Przy pierwszej kategorii podaję zaraz odpowiednik starego wyrażenia w nowomowie. Przy drugiej — najpierw sens pomijany, a potem sens zakładany przez propagandę; terminy i znaczenia propagandowe podano odpowiednim dla nich drukiem pochyłym.

Warto też wspomnieć kategorię pokrewną: imiona i nazwy geograficzne. Współcześni wydawcy i redaktorzy często zwalczają tradycyjne polszczenie imion cudzoziemców, czy to autorów, czy znanych postaci (Umar zamiast Omara), a także swoiste polskie nazewnictwo geograficzne, wyjątkowo bogate (Antakya zamiast Antiochii; Bautzen, a nie Budziszyn). Takie przedkładanie słów i norm obcych nad polskie jest doprawdy zastanawiające.

Terminy zastępowane innymi

Termin	zamiast tego czytamy:
ANARCHIA, AWANTURY, ROZRUCHY	protesty, blokady
BEZBOŻNICTWO	krytyka Kościoła i religii
BIUROKRACJA	1) administracja, służby publiczne; 2) regulacje, wprowadzanie standardów europejskich
BOŻEK	bóstwo religii politeistycznej
BRAK ZASAD	1) luz; 2) umiejętność porozumienia
CYGANIE	Romowie
CZARY, MAGIA LECZNICZA	bioenergoterapia, medycyna naturalna
DEKADENCJA	oryginalność artystyczna
DEMORALIZOWANIE DZIECI	wychowanie seksualne
DOM PUBLICZNY	agencja towarzyska
DUMA NARODOWA	ksenofobia, nacjonalizm, rasizm
DUSZA	psychika, osobowość
DYSCYPLINA	opresja, przymus
EMANCYPANTKA	feministka
ETATYZM, NADMIAR PRZEPISÓW	troska państwa o obywateli i gospodarkę
GANGI, BANDY	grupy (przestępcze, młodzieżowe)
GŁOWA RODZINY	męska dominacja
GOSPODYNI	kobieta niepracująca
GRABIEŻ MIENIA PUBLICZNEGO	przekształcenia własnościowe (z kolei faktyczne przekształcenia własnościowe są nazywane „roszczeniami właścicieli”, „wykupywaniem majątku narodowego” itp.)
HINDUSKIE POGAŃSTWO	duchowość Wschodu
INWALIDA	niepełnosprawny
KARANIE DZIECI	przemoc wobec dzieci
KSIĄDZ, KAPŁAN	duchowny katolicki
KOMPLEMENTY, ZACHWYTY, ZALOTY	molestowanie seksualne
KOMUNISTA	człowiek lewicy
KOMUNISTYCZNY, SOCJALISTYCZNY, MARKSISTOWSKI	postępowy
KOMUNIZM I SOCJALIZM	lewica; ich wprowadzanie to reformy
LENISTWO	brak motywacji i perspektyw
LUDY PRYMITYWNE	ludy pierwotne
MAHOMETANIZM (określenie pokazujące, że religia ta historycznie pochodzi od Mahometa, jak chrześcijaństwo od Chrystusa)	islam (słowo wartościujące, podsunięte przez jego sympatyków; po arabsku „oddanie” [Bogu])
MAŁŻEŃSTWO, NARZECZEŃSTWO, ROMANS	związek
MASONERIA	— tu brak odpowiednika, bo przecież istnieje ona tylko w chorej wyobraźni; w kontekście historycznym: wolnomularstwo
MĄŻ, NARZECZONY, KOCHANEK	partner
MIŁOŚĆ BLIŹNIEGO	altruizm, humanizm
MONOPOLE PAŃSTWOWE	służby publiczne
MORD	zabójstwo
MOTŁOCH	1) margines społeczny; 2) demonstranci
MURZYN	Afrykanin
NAŁÓG (np. alkoholowy)	choroba (np. alkoholowa)
NAWRACANIE	ekumenizm, dialog
NUMERUS CLAUSUS	akcja afirmatywna (w USA ustalanie, jaki procent Murzynów etc. ma być przyjętych do pracy czy na studia)
OCHRONA PRZYRODY	ekologia
OJCIEC ŚWIĘTY	Watykan
PATRIOTA	nacjonalista, szowinista
PIJANY KIEROWCA	kierowca - przestępca
PIJANY PIESZY	ofiara wypadku
PIOSENKARKA	wokalistka
POBOŻNY	tradycjonalista, klerykał
PODWYŻKA PODATKÓW	reforma podatkowa
PODZIAŁ ŁUPÓW	porozumienie koalicyjne
PORNOGRAFIA	erotyka
POSADY	funkcje państwowe i samorządowe
PRAWDA I FAŁSZ	dwie sprzeczne opinie
PROPAGANDA	informacja
PROSTYTUCJA	usługi seksualne
PRYMITYWIZM	naturalność
PRYWATA	interesy jednostkowe i grupowe
PRZESTĘPCA	1) podejrzany, oskarżony; 2) więzień; 3) nieprzystosowany społecznie
RABUNEK	1) konfiskata; 2) przywłaszczenie
RELIGIJNOŚĆ	1) duchowość; 2) fundamentalizm
ROZKŁAD MORALNY	wolność od sztucznych ograniczeń
ROZKŁAD RODZINY	1) świeckie ustawodawstwo rodzinne; 2) emancypacja kobiet
ROZWIĄZŁOŚĆ	bujne życie erotyczne
RÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA	wyrównywanie szans (przez stwarzanie nierówności: przywilejów dla różnych mniejszości, grup i orientacji)
RÓŻNICE MIĘDZY PŁCIAMI	dyskryminacja kobiet
SABOTAŻ	blokada dróg itp
SIŁA	przemoc
SPRAWIEDLIWOŚĆ	sprawiedliwość społeczna
SUROWOŚĆ	brutalność
ŚLĄZAK	autochton
ŚLEPY	niewidomy
ŚWIĘTO	dzień wolny
TRWONIENIE GROSZA PUBLICZNEGO	dotacje, restrukturyzacje
UŚMIERCANIE STARUSZKÓW	eutanazja
UTRATA SUWERENNOŚCI	integracja
WIARA	przekonania religijne
WIERZĄCY	wyznawca, zwolennik (katolicyzmu, chrześcijaństwa itd.)
WIERNOŚĆ ZASADOM	ekstremizm, Ciemnogród
WŁASNOŚĆ	egoistyczne posiadanie
WOLNOŚĆ GOSPODARCZA	dziki kapitalizm
WSTRZEMIĘŹLIWOŚĆ	zahamowania seksualne
WYRZUTY SUMIENIA	(nadmierne) poczucie winy
ZABICIE DZIECKA NIENARODZONEGO	przerwanie ciąży, zabieg, świadome macierzyństwo, prawo do wyboru
ZABOBON	tradycyjne przekonanie
ZBOCZENIE	odmienna orientacja (preferencja) seksualna
ZŁA ORTOGRAFIA (rodzaj niewiedzy, którą należy nadrobić)	dysgrafia, dysleksja (nieumiejętność usprawiedliwiona nawet na studiach polonistycznych)
POPULARNE PRZESĄDY	opinia publiczna
ŻONA, NARZECZONA, KOCHANKA	partnerka

 

Terminy o znaczeniu zmienionym

 

Termin	Znaczenie pierwotne	W politycznej poprawności etc.:
ABORCJA	pocięcie na kawałki dziecka nienarodzonego lub zabicie go w inny sposób.	zabieg medyczny poszerzający wolność kobiet
AGENT	szpicel, donoszący na znajomych do bezpieki itp.	Ofiara fałszowania dokumentów SB i podejrzliwości lustratorów
ANTYSEMITYZM	głupawa podejrzliwość i wrogość wobec Żydów.	Każda krytyka postępowania Żydów
ASTROLOGIA	pogański przesąd, że nasze życie zależy od położenia gwiazd.	Sposób określania cech osobowości
AUTORYTET	człowiek mądrzejszy i lepszy.	Osoba znana z mediów
BEZPIECZEŃSTWO	skuteczna ochrona mieszkańców kraju przed przestępcami i najeźdźcami.	Policja polityczna i jej dbałość o spokojne życie rządzących
CŁO	podatek od towaru na granicy, niekorzystny dla krajowego konsumenta.	Opłata na granicy korzystna dla krajowych producentów i współtworząca dochody państwa
DEKOMUNIZACJA	usunięcie komunizmu z polityki, gospodarki i sposobu myślenia.	Zemsta na członkach PZPR i podobnych partii
DEMOKRACJA	władza obywateli.	System biurokratyczny, w którym niektóre posady obsadza się przez głosowanie
DZIEDZICZENIE	prawowite otrzymanie rzeczy po zmarłych bliskich.	Wzbogacenie się bez własnych zasług
FALA W WOJSKU	skutek nieudolności i lenistwa dowódców oraz braku dyscypliny.	Skutek złych warunków w wojsku
FASZYZM	autorytarny i korporacyjny ustrój Włoch za Mussoliniego.	1) Dawniej synonim totalitaryzmu niekomunistycznego, np. nazizmu; 2) obecnie także epitet pod adresem orientacji prawicowej akcentującej godność narodową
GAZETA	dziennik, popularne czasopismo informacyjne lub rozrywkowe.	Autorytet, kształtujący opinie czytelników
HISTORIA	rzetelnie opisana przeszłość, która pomaga zrozumieć teraźniejszość i zbudować ludzką tożsamość.	Przedmiot zainteresowań przeciwników postępu
HOMOSEKSUALIZM	naganne moralnie zboczenie płciowe.	Równouprawniona orientacja seksualna
INTELEKTUALISTA	zarozumiały uczony teoretyk, wypowiadający się publicznie na rozmaite tematy.	Autorytet intelektualny i moralny
KAPITALIZM	ustrój oparty na wolności gospodarowania i ochronie własności prywatnej.	Ustrój, w którym właściciele wyzyskują pracowników i płacą zbyt niskie podatki
KARA ŚMIERCI	wymierzenie sprawiedliwości okrutnemu zbrodniarzowi.	Egzekucja przerażonego człowieka, który już nikomu nie może zaszkodzić
KOMUNIZM	oparty na marksizmie totalitarny kolektywizm z monopartyjnym systemem rządów, wrogi wolności ludzkiej i własności prywatnej.	Ustrój troski o zwykłych ludzi, unikający wad kapitalizmu, choć popadający w pewne wypaczenia
KONSERWATYZM	postawa zmierzająca do zachowania i upowszechnienia dorobku przeszłości w zakresie życia społecznego i umysłowego (termin z zakresu nauk politycznych).	Wstecznictwo, nienowoczesność, wrogość wobec postępu (termin ogólnikowy i obelżywy)
KOŚCIÓŁ	pochodząca od Jezusa Chrystusa społeczność religijna złożona z ludzi ochrzczonych i wyznających wspólną wiarę, której nauczają papież i biskupi.	Organizacja grupująca księży (w liczbie mnogiej, KOŚCIOŁY: wszelkie grupy i grupki uważające się za chrześcijańskie)
KULTURA EUROPEJSKA	najbogatsza kultura światowa.	Imperialistyczne zagrożenie dla innych kultur
LEWICA	komuniści i socjaliści, orientacja polityczna dążąca (gdy jest u władzy) do wzrostu roli państwa zwanego „opiekuńczym” oraz biurokracji, jak też do ograniczenia wolności, własności prywatnej i religii.	Siły postępu i obrońcy ludzi biedniejszych
LIBERALIZM	koncepcja ustrojowa akcentująca wolność jednostek, także w sferze gospodarki.	Lewicowość, tolerancja, swoboda obyczajów
LUSTRACJA	oczyszczenie warstw rządzących z byłych i obecnych szpiclów.	Krzywdzące dla wielu osób rozliczenia z nieaktualną przeszłością
MŁODZIEŻ	młode osoby, które wyszły już z dzieciństwa, ale są zbyt niedojrzałe, by uznać je za dorosłe.	Ludzie młodzi, dynamiczni, nowocześni
MNIEJSZOŚĆ NARODOWA	grupa obywateli z powodu swojego poczucia narodowego dystansująca się od narodu przeważającego w danym państwie.	Grupa narodowa zasługująca na uprzywilejowanie w porównaniu z innymi
NARKOMAN	człowiek zdegenerowany z powodu nadużywania środków odurzających.	Chory wymagający opieki finansowanej ze środków publicznych
NATURALNE PLANOWANIE RODZINY	metody decydowania o posiadaniu (lub nie) dzieci, obywające się bez stosowania środków mechanicznych i chemicznych.	Właściwa katolikom niechęć do pigułki i prezerwatywy.
NAZIZM	skrót od „narodowy socjalizm”, w hitleryzmie połączenie nacjonalizmu z socjalizmem.	Skrajna antysemicka prawica niemiecka
OCHRONA PRZYRODY	działania mające na celu zachowanie przyrody, by mogli z niej bez szkody korzystać ludzie.	Wykluczanie ludzi z przyrody
PACYFIZM	wymigiwanie się od służby wojskowej.	Szlachetna troska o pokój
PAŃSTWO	kosztowna i oparta na przymusie forma organizacji społeczeństw, którą należy znosić, gdyż nie znamy lepszego sposobu zapewnienia minimum bezpieczeństwa jednostkom.	System organizacji społecznej, dzięki któremu obywatele otrzymują więcej dóbr, niż by mogli sobie zapewnić sami
PARLAMENT	miejsce, w którym o ustanawianiu praw nie decyduje logika ani sprawiedliwość, lecz głosowanie.	Reprezentująca obywateli najwyższa władza w państwie demokratycznym
PATRIOTYZM	miłość ojczyzny i rodaków.	Tyle, co nacjonalizm i szowinizm
POLITYK	dążąca do władzy osoba, która tym samym powinna być szczególnie czujnie kontrolowana, gdy ją osiągnie.	Osoba u władzy, której przysługują szczególne prawa
POSTĘP	zmiana na lepsze.	Walka z przeszłością i każda zmiana z niej wynikła
PRAWA CZŁOWIEKA	prawne gwarancje dla życia, wolności, własności i sprawiedliwego traktowania.	Ochrona osób nadużywających swych praw (i szkodzących w ten sposób innym) przed stanowczą interwencją organów państwa. (Jak wiadomo, w świecie politycznej poprawności mówi się z troską o prawach człowieka aresztowanych terrorystów, ludzi lżących religię, agentów SB itp. ale nigdy — dzieci nienarodzonych, właścicieli skonfiskowanego majątku, ludzi niewolonych przez biurokrację.)
PRAWICA	tendencja polityczna, akcentująca wartość przestrzegania prawa, patriotyzmu, religii, własności prywatnej i wolności gospodarczej.	Nacjonalizm, wstecznictwo
PRAWO	słuszne, obowiązujące zasady, „to co prawe” (łac. „ius est quod iustum est”).	Przepisy (redukcja prawa do aktualnych ustaw, „ius” do „lex”)
PRYWATYZACJA	sprzedaż majątku państwowego osobom prywatnym podjęta dlatego, że w ich rękach będzie ona społecznie użyteczniejsza.	Przejęcie własności społecznej przez kapitalistów, którzy na tym korzystają
RELIGIA	świadome i przybierające formę społeczną odniesienie człowieka do Boga.	Prywatne poglądy na temat zaświatów, łączące się z nietolerancją
REPRYWATYZACJA	uczciwy zwrot właścicielowi bądź jego spadkobiercy należnego im majątku.	1) Oddawanie własności społecznej z powodu przestarzałych roszczeń; 2) (w projekcie nieboszczki ustawy reprywatyzacyjnej) definitywna konfiskata majątku właściciela, powiązana z wypłaceniem mu częściowego odszkodowania z kieszeni podatnika
REWOLUCJA	niszczący przewrót polityczno-społeczny.	Obalenie przestarzałych czy niesprawiedliwych porządków
RODZICE	opiekunowie swoich dzieci.	Osoby, które spłodziły dzieci i łożą na nie, ale nie mają prawa ich karcić, ani wtrącać się do ich urabiania w szkole państwowej
SEKS, PŁEĆ	cecha biologiczna człowieka umożliwiająca mu rozmnażanie i stwarzająca okazję do więzi między osobami i wspólnej przyjemności.	Źródło przyjemności, do którego każdy ma nieograniczone prawo
SKŁADKA UBEZPIECZENIOWA	regularne oszczędzanie w wybranej instytucji na wypadek choroby i starości oszczędzającego.	Potrzebny podatek, z którego państwo wypłaca innym osobom obiecane dawniej emerytury i świadczenia
SŁUŻBA ZDROWIA	zbiurokratyzowany państwowy system lecznictwa.	Instytucja państwowa zapewniająca obywatelom bezpłatne leczenie
SOCJALIZM	ustrój, w którym państwo prawie wszystko obywatelowi zabiera, a potem przydziela część tego, co zabrało, jako „bezpłatne” świadczenia.	Ustrój dążący do sprawiedliwości społecznej
STRAJK	szantaż zmierzający do wymuszenia korzyści dla pracowników firmy lub jakiejś grupy społecznej.	Odmowa pracy jako środek walki o prawa pracowników
SUMIENIE	zdolność człowieka do osądzenia swego postępowania w oparciu o obiektywne zasady moralne.	Prawo człowieka do postępowania niemoralnie, gdy znajdzie dla tego jakieś usprawiedliwienie
SZKOŁA	instytucja służąca nauce i wychowaniu dzieci.	1) Miejsce pracy nauczycieli, którego funkcjonowaniem kieruje państwo; 2) miejsce realizowania programów nauki ustalonych przez ministra
TELEWIZJA PUBLICZNA	czyli państwowa, utrzymywane przez obywateli narzędzie propagandy służące partiom rządzących i biurokracji.	Stacja telewizyjna nadająca programy o wyższej wartości i stroniąca od pogoni za zyskiem
TOLERANCJA	unikanie narzucania swojego zdania w sferach, w których subiektywizm jest dopuszczalny (cecha pożądana).	Milczenie wobec zła i uznawanie każdych poglądów za równie dobre (cecha wymagana od wszystkich)
TRADYCJA	dobre i ważne rzeczy przekazane nam przez poprzednie pokolenia.	1)Śmigus dyngus, wianki świętojańskie i podobne bzdety. 2) Ciemnogród
WARTOŚCI	trwałe dobra, zwłaszcza w sferze duchowej.	Rzeczy subiektywnie i uporczywie uważane za cenne, nie wiadomo dokładnie jakie
WEGETARIANIN	człowiek po prostu nie jedzący mięsa.	Człowiek wrażliwszy moralnie jako przeciwnik zabijania zwierząt
WOLNOŚĆ	niepodleganie przymusowi oraz możliwość wyboru jako środek dostępu do rozmaitych dóbr i wartości.	1) Przyznawane ludziom prawo do życia niemoralnie i bez zwracania większej uwagi na innych (pseudoliberalizm); 2) subiektywne przekonanie, ze dokonujemy wyborów, gdy faktycznie jesteśmy zdeterminowani społecznie (postmarksizm); 3) to, na co zezwala władza

 Michał Wojciechowski Źródło: „Fronda” 2003, z. 30.

Copyright © by Michał Wojciechowski

Zakończenie

Jerzy Bralczyk:

W dyskursie publicznym (politycznym) odbiorca jest ważny

od niego zależy powodzenie nadawców komunikatów

wśród wartości obecnych w retorycznych złożeniach publicznej wypowiedzi główne miejsce zajmuje atrakcyjność, tj. synonim słów „pozytywny”, „słuszny”

atrakcyjny jest wygląd, pomysł, wywód, sposób myślenia

zjawisko zwane przez J. Bralczyka zapośredniczeniem: publiczny nadawca mówi nie tyle o tym, co jest rzeczywiście, ile o tym, co jest postrzegane: ważne jest nie BEZPIECZEŃSTWO ale POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, nie SUKCES, ale ŚWIADOMOŚĆ SUKCESU

za najciekawsze wiadomości uważa się wyniki sondaży

ATRAKCYJNOŚĆ, ZAPOŚREDNICZENIE, SONDAŻE – sprawiają, że za wiarygodnie opisywalny uznajemu nie tyle świat w jego istocie, ile jego postrzeganie, a za ciekawe uznajemy to, co jest przez innych uznane za ciekawe

popularność staje się wartością autoteliczną i samowarunkującą się

język opisu rzeczywistości dostarcza odbiorcom wzorów dla ich własnych opisów

język stabilizuje nasze wyobrażenia o świecie

zdając sobie sprawę, że teksty intencjonalnie i nieadekwatnie opisując rzeczywistość, mogą wypaczać nam jej obraz, skłonni jesteśmy przypisywać im funkcję kreacyjną, zaczynamy uważać, że to od nich zależy nie tylko sposób widzenia rzeczywistości, ale i ona sama

coraz częściej zachowujemy się tak jakbyśmy wierzyli w magiczny wpływ opisu rzeczywistości na jej kształt

wśród tekstów społecznej komunikacji popularność zdobywają te, które są albo radykalnie afirmujące, albo generalnie negujące

afirmujące: reklamy, promocje, poradniki – zw. z jednostką

negujące: populistyczne wystąpienia polityków – zw. ze zbiorowością

następny wykład – o agresji językowej