Według Encyklopedii Popularnej PWN socjotechniką nazywamy działanie idywidualne lub grupowe zmierzające do uzyskania pożądanego zachowania jednostek i grup społecznych, refleksję teoretyczną nad celowymi działaniami społeczeństwa przyjmująca ich skuteczność za jedno z naczelnych kryteriów analizy czy też sztukę i umiejętność skutecznego oddziaływania na innych.
Można więc powiedzieć, że socjotechnika jest próbą praktycznego podejścia do socjologii, traktowana bywa jako dyscyplina odrębna lub jako jedna z możliwych funkcji tej nauki. Przez socjotechnikę rozumie się zespół ogólnych zaleceń dotyczących tego, jak przy uwzględnieniu istniejących ocen społecznych dokonywać świadomie przekształceń po to, aby osiągnąć zamierzone społecznie cele.
Przedmiotem tej pracy jest podjęcie rozważań nad moralnością socjotechniki czyli inżynierii społecznej. Nad zastanowieniem się czy jest ona nauką potrzebną i bezpieczną dla dzisiejszego społeczeństwa, czy podstawowe metody socjotechniczne takie jak perswazja, manipulacja, intensyfikacja lęku są aby na pewno metodami moralnymi. Aby dokładnie zagłębić się w ten problem należałoby przyglądnąć się sytuacjom i sposobom w jakich socjotechnika jest stosowana.
Oddziaływanie socjotechniczne może się posługiwać zachętą do naśladowania, przekonywaniem, i manipulacją jako swymi środkami. Sposoby te mogą być używane oddzielnie lub łącznie, z większym lub mniejszym stopniem uświadomienia. Mogą być użyte w celach uznawanych za dobre i dla celów uznawanych za złe. Działania socjotechniki stanowią jeden ze środków walki o władzę jak i rozwiązywania konfliktów społecznych, komunikacji społecznej itp. Oddziaływania na grupy i jednostki są często przejawami walki klas, partii i nurtów ideowych o dominację i hegemonię, a więc formami gier o ważkie społecznie stawki. Najistotniejszą cechą owych walk jest ich polityczny charakter, czyniący z socjotechniki dziedzinę inwencji i aktywności politycznej. Podmiotami socjotechniki są instytucje, których funkcje kształtują kultury polityczne i są przy tym świadectewem moralnego i instrumentalnego poziomu tych kultur.
Socjotechniki oddziaływań na grupy i jednostki są metodami i formami walki o zdobycie, utrzymanie, umocnienie i rozszerzenie oraz przekształcenie takiej kontroli i takiego decydowania o losach innych grup i jednostek, które zasługuje na miano władzy politycznej (a szerzej – na miano władzy klasowej). Socjotechnika jest ściśle związana z konfliktami klasowymi, politycznymi ideologicznymi, a przez to stanowi jedną z najważniejszych form oddziaływania aparatu państwowego, partii politycznych i elity władzy na tych, których się już kontroluje, na tych których się pragnie kontrolować, i na tych którzy przeszkadzają w sprawowaniu pożądanej władzy.
Celem socjotechniki jest z reguły przede wszystkim uzyskanie określonych stanów instytucjonalnych. Są one warunkami i formami budwania i wdrażania programów socjotechnicznych. Socjotechnika kształtuje instutycje i jest przez nie kształtowana. Ludzie tworzą instutucje socjotechnicznego iddziaływania na grupy i jednostki, ponieważ owe instytucje są służebne wobec interesów, potrzeb i aspiracji w sferze dominacji i hegemonii klasowej, a zwłaszcza politycznej i ideologicznej.
Instytucjami, które można potraktować jako zajmujące się projektowaniem i realizowaniem stylów oddziaływania na grupy i jednostki, są m.in. : partie polityczne, szkoły, policja, wojsko, paramilitarne formacje szturmowe, oddziały partyzanckie, przedsiębiorstwa przemysłowe, instytucje wymiaru sprawiedliwości, stowarzyszenia młodzieży, korporacje zawodowe, ośrodki informacji i propagandy, grupy nacisku, interestu, etc.
Na przekroju wieków instytucjami zajmującymi się socjotechniką, które zaznaczyły się w historii są na przykład takie całości historyczno-socjologiczne jak inkwizycja hiszpańska. Była to z pewnością najbardziej złowieszcza instytucja jaka zaistnaiła w Portugalii pod presję jej potężnego sąsiada. Ustanowioną ją w czasach królów katolickich (Kastylii i Aragonii). Za panowania Karola V stała się urzędem państwowym aby w czwartej i piątej dekadzie XVIw. Przekształcić się w wielki represyjny aparat kontroli na umysłami. Ta praktyka utrwaliła się na wieki. W owyczh czasach na porządku dziennym wśród metod sotsowanych przez inkwizycję w trakcie przesłuchiwań i wydawania wyroków były bestialskie tortury i egzekucje. Jednakże największe sprzeciwy budziło zachęcanie przez inkwizycję do zdrady tajemnic życia prywatnego. Potępiony heretyk tracił nie tylko życie oraz honor ale także przepadało jego mienie. Aparat złożony z donosicieli, denuncjatorów, wymuszone zeznania oraz rozpowszechniony zwyczaj śledzenia innych to zjawiska dobrze znane również w XX wieku.
Kolejnym przykładem negatywnego wpływania na społeczeństwo jest makiawelizm. Jest to zespół działań politycznych i społecznych opierający się na podstępie, surowości, przebiegłości i oszustwie. Synonim bezwzględnego postępowania w myśl hasła “cel uświęca środki”. Makwiawelizm jako doktryna polityczna głosi, iż dobra i skuteczna polityka musi być nastawiona na osiągnięcie wyznaczonych celów. Podstęp, brutalna siła, terror i obłuda to metody sprawowania władzy. Machiavelli uważał, że polityk musi być przede wszystkim skuteczny. Wychodząc z założenia, że ludzie z natury są źli, zawistni i niesprawiedliwi, władca powinien dbać o pozory łaskawości i prawości, łamiąc je w razie potrzeby.
Według Machiavellego republikańska forma rządów jest najlepsza, gwarantuje bowiem nie tylko stabilność i praworządność sprawowania władzy, ale też wolność, równość i możliwość nieustannego bogacenia się poddanych. Fundamentem takiej formy rządów są prawa, stąd siła i przemoc nie odgrywa szczególnej roli. W praktyce jednak jest to trudne do osiągnięcia, gdyż wymaga wiedzy, doświadczenia i politycznego talentu władcy. Makiawelizm był wielokrotnie wykorzystywany dla uzasadnienia antydemokratycznych rządów faszystowskich i totalitarnych.
Totalitaryzm to system sprawowania rządów polegający na kontrolowaniu przez arbitralną władzę wszystkich przejawów życia społecznego. Państwo totalitarne charakteryzuje m.in.: autokratyzm, powszechna indoktrynacja za pomocą centralnie kierowanej propagandy, całkowite podporządkowanie społeczeństwa przez wprowadzenie systemu kontroli policyjnej opartego na terrorze, uniformizacja (ujednolicenie) form życia społeczeństwa, wprowadzenie monopolu oficjalnej ideologii, zmonopolizowanie władzy państw, która jest skupiona w rękach jednej partii (np. partii komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego), centralne sterowanie gospodarką.
Państwo totalitarne odrzuca idee demokracji i wszelkie przejawy pluralizmu, a interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. W stosunkach międzynarodowych dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów. Za totalitaryzm uważa się model ustrojowy hitlerowskich Niemiec (nazizm), Związku Radzieckiego, zwłaszcza w czasach stalinowskich (stalinizm), a także państw Europy Wschodniej (do 1956). Pojęcie totalitaryzm wprowadził B. Mussolini.
Stalinizm był systemem społeczno-polityczny ukształtowanym w ZSRR u schyłku lat 20. XX w. przez J.W. Stalina. Oznaczał panowanie aparatu partyjnego nad wszelkimi dziedzinami życia oraz przekształcenie państwa w dyktatorski reżim policyjny. Biurokracja partyjna, kontrolująca organizacje społeczne, administrację, gospodarkę, środki masowego przekazu, naukę, szkolnictwo, kulturę, siły zbrojne, milicję, stanowiła uprzywilejowaną warstwę stojącą najwyżej w hierarchii społecznej. Władza aparatu partyjnego ograniczona była jedynie przez Stalina, otoczonego konsekwentnie narzucanym i powszechnym kultem. Jego pozycję umacniały przeprowadzane co jakiś czas tzw. "czystki". Począwszy od lat 30. ofiarami masowych represji, obok przeciwników partii bolszewickiej oraz tzw. "obcych klasowo", stali się także działacze partyjni oskarżani o nieprawomyślność i "odchylenia" od obowiązującej linii. Likwidując demokrację parlamentarną i swobody polityczne zniesiono również demokrację wewnątrzpartyjną. Charakterystyczną cechą stalinizmu była także dogmatyczna ideologia, mająca w praktyce służyć przede wszystkim uzasadnieniu i zamaskowaniu władzy nielicznej grupy wyższych funkcjonariuszy partyjnych.
Z kolei faszyzm (z włoskiego fascio - wiązka, związek), to kierunek polityczny powstały po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i monopartyjnego. Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego. Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech, zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej, ogłoszony 24 II 1920, a opracowany przez A. Dexlera i A. Hitlera, miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Rozprawiał się z kapitalistami i właścicielami ziemskimi. Poza Niemcami i Włochami faszyzm jako zorganizowana formacja pojawił się w 1933 w Hiszpanii (Falanga), w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii (Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji (ustasze). Grupy katolicko-totalitarne określa się jako klerykofaszyzm (np. Front Ojczyźniany w Austrii, 1934-1938), pokrewne mu cechy wykazywał reżim A. Salazara w Portugalii od 1932. Ruchy faszystowskie były stosunkowo silne także w Ameryce Łacińskiej.
Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa.
Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą (Hiszpania), albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Włochy, Niemcy). Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny, władza wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając jego kontroli.
Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (niemieckiego Gestapo, włoskiego OVRA). Dla przyspieszenia masowej izolacji i wyeliminowania przeciwników politycznych faszyzm stworzył sieć obozów koncentracyjnych. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników faszyzmu. Szczególną uwagę przywiązywały władze faszystowskie do wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje (włoskie Avanguardia Balilla, niemieckie Hitlerjugend).
Podobnym przykładem indoktrynizacji może być maoizm. Ideologia i praktyka polityczna rozwijana przez Mao Tse-tunga, przywódcę Komunistycznej Partii Chin od lat 60. do śmierci przywódcy w 1976 uznany za oficjalną państwową doktrynę komunistycznych Chin. Zyskał wielu zwolenników w krajach Trzeciego Świata, Europie Zachodniej i USA, głównie wśród młodej ultralewicowej inteligencji i jej ugrupowań. Na jego kształt wpłynęła tradycyjna filozofia chińska, fakt zdominowania społeczeństwa chińskiego przez chłopstwo, doświadczenia długotrwałej wojny domowej i wyzwoleńczej, imperialne interesy Chin i dyktatorskie cele przywódcy.
Zasadnicze tezy maoizmu to absolutyzacja przemocy jako metody działania, nadrzędność polityki nad innymi sferami życia społeczeństwa i jednostki, utrzymywanie wysokiego poziomu rewolucyjnego napięcia (związane to było z przekonaniem, że społeczeństwo rozwija się poprzez fazy spokoju i ruchu – teoria sprzeczności).
W samych Chinach tezy te były realizowane przez rewolucję kulturalną, tworzenie komun ludowych w trakcie Wielkiego Skoku. W skali międzynarodowej Chiny głosiły konieczność permanentnej rewolucji, dążąc do budowania napięć lokalnych i międzynarodowych. Ideą naczelną maoizmu była wojna ludowa biednego Południa, “światowej wsi”, z Północą, czyli “światowym miastem”. Maoizm stał się ideologią państwową w Albanii, KRLD, w najczystszej zaś formie został zrealizowany w Kambodży przez Czerwonych Khmerów, doprowadzając do masowego ludobójstwa.
Innym przykładem negatywnego wpływania na społeczeństwo mogą być sekty. Sekta (z łaciny secta – sposób życia, stronnictwo) to grupa religijna, która oderwała się od któregoś z wielkich kościołów i przyjęła własne zasady organizacyjne, odłam wyznaniowy jakiejś religii. Jej członków łączy zazwyczaj silne poczucie wspólnoty, świadomość misyjnego powołania, rygoryzm religijny i etyczny. W miarę upływu lat niektóre sekty przekształcają się w uznane organizacje religijne, np. Świadkowie Jehowy, mormoni. Wiele nowych sekt pojawiło się w latach 60. XX w. jako wyraz poszukiwania przez młodych ludzi sensu istnienia, jedności. Ich rosnącą popularność wciąż obserwuje się w Ameryce Północnej, chociaż ich forma kultu i organizacja budzi często kontrowersje, zwłaszcza gdy całkowicie izolują się od reszty społeczeństwa, uniemożliwiając swym wyznawcom swobodę poruszania się. W skrajnych sytuacjach dochodzi do masowych samobójstw członków sekt podporządkowanych silnej indywidualności przywódcy wierzącego w zbliżenie w ten sposób do zbawienia. Niektóre sekty są zakazane lub podlegają kontroli przez państwo.
Powyższe przykłady są dowodem na to iż zastosowanie odpowiednich socjotechnik, może dopraowadzić społeczeństwo do stanu, w którym samo nie jest zdolne do zadecydowania o tym co jest dla niego dobre a co złe, co jest w ogóle dobre a co złe, bez uprzedniego wskazania tych wartości przez aparat nadzorujący posługujący się tymi właśnie socjotechnikami. Jest to zdecydowanie negatywne wpływanie na społeczeństwo. Prowadzi do uniformizacji, ujednolicenia i praktycznego pozbawienia społeczeństwa obiektywnego spojrzenia na własne otocznie.
Przytoczone powyżej przykłady świadczą o tylko nielicznych przypadkach negatywnego wykorzystywania socjologii. W rzeczywistości jest ich znacznie więcej. Wywieranie wpływu na społeczeństwo takimi sposobami jak manipulacja, terror, zastraszanie prowadzą często do bardzo negatywnych skutków. Intensywne wpływanie na jednostki wyzuwa ich ze swojej własnej odrębności i indywidualności.
Istnieją jednak i dobre sposoby zastosowania socjotechniki. Są to na przykład resocjalizacja, która metodami socjologiczno psychologicznymi włącza się do życia społecznego osoby przez jakiś czas pozbawione możności obcowania w nim.
Socjotechnika może pomagać równeiż w stworzeniu odpowiednich metod jakimi można się posługiwać przy wychowywaniu dzieci i odpowiednim wpływaniu na nie, wpajaniu im pewnych wartości etc. Naukę inżynierii społecznej wykorzystuje się także przy zwalczaniu patologii społecznych czy też oddziaływaniu na stosunki międzyosobowe w rodzinie. Przekształcanie stosunków międzyosobowych wymaga oddziaływania na poszczególne jednostki, aby one z kolei zmieniły postawy wobec siebie. Oddziaływanie kierowane jest na jednostkę lub kilka jednostek. Ukierunkowanie jednak tego oddziaływania i jego cel nie ograniczają się do jednostki, do jej spraw osobistych, do pomocy w radzeniu sobie z własnymi problemam, etc., gdyż jest to celem psychoterapii.
Socjotechnika znajduje również zastosowanie w medycynie. Dzięki skutecznej kontroli nad środowiskiem przyrodniczym i biologicznym organizmem człowieka zmniejszyły się ostre choroby w krajach uprzemysłowionych. Zaczęły zaś wzrastać zaburzenia przewlekłe, które wymagają innych metod kontroli. Schorzenia przewlekłe rozwijają się przez lata bezobjawowo i wymagają długiego kontynuowania opieki. Wczesne wykrywanie chorógb i rehabilitacja stają się podstawą postępowania praktycznego. Służba zdrowia stoi przed koniecznością zmiany metod kontrolowania swoich tradycyjnych „chorób społecznych“, takich jak np. choroby weneryczne i przed koniecznością objęcia opieką „nowych chorób społecznych“, takich jak np.: wypadki, alkoholizm, narkomania, prostytucja, samobójstwa, etc. Obok przepisów regulujących szczepienia ochronne czy warunki sanitarne, nakazów i zakazów adresowanych do anonimowego odbiorcy, tj. całej ludności, pojawia siędizałanie oparte na dobrowolnym uczestnictwie poszczególnych ludzi, np. w badaniach mających na celu wczesne wykrycie raka, AIDS, cukrzycy – na dobrowolnym zgłaszaniu się do lekarzy, korzystaniu ze szpitali, przychodni. Potrzebne są metody, które potrafią przekształcić zachowania medyczne poszczególnych ludzi i grup społecznych w zachowania pożądane, a następnie wmontują pożądane zachowania w ogólne systemy wartości i wzory zachowania poszczególnych ludzi i grup.
Również w rehabilitacji pacjentów znajduje socjotechnika swoje zastosowanie. I tak analiza rehabilitacji podjęta z socjotechnicznego punktu widzenia jest swoistym rodzajem oddziaływania, swoistą dyrektywą socjotechniczną, skierowaną do instytucji zajmujących się rehabilitacją. Może ona jakościowo usprawnić działalność tych instytucji, zwiększyć skuteczność ich funkcjonowania. W poszukiwaniu możliwie najskuteczniejszych środków realizacji wartości korzystnych dla zdrowia, powstało pojęcie zdrowia pozytywnego. Według znanej definicji Światowej Organizacji Zdrowia „zdrowienie nie jest tylko brakiem choroby lub niedomagania, lecz jest w pełni dobrym samopoczuciem fizycznym, psychicznym i społecznym“. Sposoby określenia rehabilitacji przypominają koncepcję zdrowia pozytywnego. Używana w USA definicja rehabilitacji brzmi: „Rehabilitacja jest przywróceniem osobom upośledzonym najpełniejszej użyteczności fizycznej, psychicznej, społecznej, zawodowej i ekonomicznej do jakiej są zdolni“. Postęp w dziedzinie rehabilitacji zależy w dużym stopniu od badań na temat założeń i celów poszczególnych programów rehabilitacyjnych, od rozwinięcia mierzalnych kryteriów dotyczących tych celów i ujemnych skutków ubocznych. Wobec wciąż rosnącego zapotrzebowania społecznego na rehabilitację i stale zwiększającego się zakresu działań rehabilitacyjnych, rozwój badań oceniających jest pilną potrzebą praktyczną.
Socjotechnikę stosuje się również w polityce kryminalnej i pomocy społecznej. Powstrzymam się tutaj od opisywania każdego z tych zastosowań gdyż dokładne rozpatrzenie problemu moralności socjotechniki wymagałoby zdecydowanie głębszych rozważań a tym samym obszerniejszej pracy.
Podsumowując socjotechnika nie jest ani nauką złą ani dobrą. Można ją jednak zastosować do złych jak i dobrych celów. Oddziaływanie socjotechniczne może się posługiwać zachętą do naśladowania, przekonywaniem, i manipulacją jako swymi środkami. Sposoby te mogą być używane oddzielnie lub łącznie, z większym lub mniejszym stopniem uświadomienia. Mogą być użyte w celach uznawanych za dobre i dla celów uznawanych za złe. Podsumowując można stwierdzić ze socjotechnika jest nauką praktyczną, która używa powyższych sposobów zmierzając do ukształtowania wyznaczonego wzoru osobowości, całościowego lub częściowego, tak, aby następnie nowo powstałe wzory zachowania działając realizowały z góry zamierzone skutki. Niestety możliwośći jakie daje socjotechnika są tak ogromne, iż zainteresowanie nimi jest bardzo duże i chęć poznania jak najbardziej skutecznych socjotechnik jest coraz większa. Obecna moda na socjologię ma swoje dobre i złe strony. Do stron dobrych należy przede wszystkim to, iż lepsze poznanie rzeczywistości społecznej, w której się żyje, pozwalać może na przysłużenie się jej. Jednak oddziaływanie na grupy i jednostki jako metody walki o zdobycie, utrzymanie, umocnienie i rozszerzenie oraz przekształcenie takiej kontroli i takiego decydowania o losach innych grup i jednostek często są jest czynnikiem bardzo szkodzącym społeczności. Socjotechnika tak jak i inne nauki powinna być używana tylko do działań mających na celu dobro społeczeństwa, a nie wykorzystywanie go do własnych celów przez jednostki posługujące się socjotechnikami. Nie można właściwie mówić w tym przypadku o moralności socjotechniki samej w sobie ale o moralności ludzi, którzy poznali jej reguły i potrafią się wprawnie posługiwać technikami wpływania na społeczeństwo. Oczywiście socjotechnika jako że jest nauką dzięki której można wywierać pozytywny wpływ na społeczeństwo, przez na przykład wpajanie dobrych wartości, może się przyczynić do tego iż będzie używana w negatywny sposób w mniejszym stopniu. Oczywiści całkowite zapobieżenie takim działaniom jest praktycznie niemożliwe, gdyż ludzka żądza władzy i kontroli nad innymi prawdopodobnie nie ustąpi nawet pod wpływem najsilniejszych technik socjologicznych.
BIBLIOGRAFIA:
Adam Podgórecki - „Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjologii“
Adam Podgórecki – „Socjotechnika. Jak oddziaływać skutecznie“
Encyklopedia Popularna PWN
Esmond Wright „Historia Świata. Ostatnie pięćset lat.“