Genologia- dziedzina poetyki, której przedmiotem badań są rodzaje literackie, gatunki literackie, ich odmiany i przekształcenia

LIRYKA

0. jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok dramatu i epiki)

1. Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka

2. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny

3. Wywodzi się ona od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego - liry; przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni.

Cechy utworu lirycznego odróżniające go od epiki i dramatu

0. cechy te mają swoje wykładniki językowe, ale zachodzące między nimi stosunki nie są jasne

1. z punktu widzenia kształtu językowego charakteryzuje się go w opozycji do utworów nielirycznych (epiki): użycie czasu teraźniejszego (epika: głównie czas przeszły), przewaga określonej struktury wypowiedzi – monologu (epika, dramat: dialog)

2. utwór liryczny posługuje się bardzo często formami czasownikowymi i zaimkowymi pierwszej osoby (epika: zazwyczaj trzecia osoba); istnieje wyrazista przewaga stosunków współrzędnych między zdaniami (epika: zdania podrzędne i współrzędne)

3. stosowanie elipsy; szerokie wykorzystanie homonimii; objętość – z zasady bardzo krótki (epika i dramat: większa objętość)

Cechy kompozycyjne liryki

0. podstawowe cechy kompozycyjne są prostą konsekwencją cech podmiotu lirycznego i jego funkcji w strukturze utworu

1. paralelizm, gradacja zakończona punktem kulminacyjnym, refren,

Cechy stylistyczne liryki

0. czynnikiem, który decydująco determinuje konstrukcje językowo-stylistyczne utworu lirycznego, jest podmiot liryczny

1. Sytuacja liryczna musi zostać obsłużona stosownymi kategoriami językowymi. Podstawową cechą podmiotu jest emocjonalność, wyrażająca się w subiektywnym ujmowaniu i przedstawianiu świata.

2. Świat przedstawiony jest pozornie rzeczywisty, bo podmiot przedstawia go przez sposób w jaki go przeżywa, doznaje i rozumie

3. Literatura, a zwłaszcza liryka, operuje obrazem, czyli obrazowością bezpośrednią.

Sytuacja liryczna – okoliczności, jakie towarzyszą wypowiedzi podmiotu lirycznego, a dające się określić na podstawie tekstu wypowiedzi. Najczęściej to sytuacja wyznania, które podmiot lir. adresuje do odbiorcy. Stypizowane sytuacje liryczne: modlitwy rozstających się rano kochanków (alba), kochanek wyznający miłość ukochanej wieczorem pod jej domem (serenada), pieśń weselna itd. Bywa, że syt. liryczna jest przedmiotem opisu w utworze – sam podmiot lir. przedstawia w jakich okolicznościach formułuje wypowiedź.

Czas lirycznego wyznania – czas w liryce ma jeden wymiar. Albo wyłącznie przeszły, albo teraźniejszy, albo przyszły. Jednak refleksje i przeżycia ujawnione przez podmioty liryczne zawsze odnoszą się do czasu ich wypowiadania.

SYTUACJE LIRYCZNE

1. Sytuacja lirycznego wyznania realizowana w postaci monologu lirycznego – najbardziej ujawnia kształt podmiotu lir., który używa I os. Czasownika i zaimka „ja”.

2. Sytuacja apelu, gdzie pojawia się mniej lub bardziej ukonkretniony adresat wypowiedzi. Podmiot bezpośrednio odnosi się do adresata w trybie rozkazującym.

3. Sytuacja narracyjna – podmiot liryczny rezygnuje z pierwszej osoby, przedstawia stan rzeczy, często posługuje się czasem przeszłym. Podmiot dystansuje się wobec świata przedstawionego, co zbliża go do funkcji epickiego narratora, ale nim nie jest, bo zachowuje subiektywny sposób interpretacji i nazywania zjawisk.

4. Sytuacja rozmowy – sytuuje niektóre utwory liryczne w pobliżu form dramatycznych. Podmiot lir. dopuszcza do głosu swojego rozmówcę, którego kwestie mają charakter przytoczenia, czasem mowy niezależnej, niemniej jednak to sam podmiot lir. jest czynnikiem koordynującym przebieg takiego dialogu i on najczęściej prezentuje myśli utworu.

0. Podmiot lityczny i sytuacja liryczna stanowią w utworze dwie warunkujące się kategorie. Sytuacja komunikacyjna decyduje o roli podmiotu. Podmiot jest twórcą wypowiedzi, a pośrednio i sytuacji lirycznej.

1. Liryka bezpośrednia (I os.) – konstytuuje ją monolog liryczny wypowiedziany w I os. Stara tradycja poetycka przekształca lirykę bezpośrednią w osobistą, gdzie podmiot liryczny utożsamiony jest z autorem, podmiotem czynności twórczych. W obrębie liryki bezpośredniej można wyróżnić:

1. Liryka osobista – podmiot sugeruje, że jest autorem zewnętrznym, podmiotem czynności twórczych.

2. Liryka roli – podmiot lir. jest postacią historyczną, mitologiczną itp., - wypowiedź podmiotu ma udawać wypowiedź owej postaci. Autor zewnętrzny demonstracyjnie identyfikuje się z podmiotem lir. wypowiedzi.

3. Liryka maski – podmiot lir. przyjmuje postać przedmiotu, rzeczy, zwierzęcia, rośliny itp. i wygłasza tekst zawierający poglądy, które możemy uznać za przekonania samego poety. Istotą kompozycji lirycznej jest antropomorfizacja przedmiotów.

2. Liryka pośrednia (III os) – taki typ wypowiedzi lirycznej, która prowadzone jest w 3 os., forma gramatyczna użyta w utworze nie odnosi się do podmiotu lirycznego. O lirycznym charakterze przesądza emocjonalny stosunek podmiotu do świata przedstawionego, który w taki sposób staje się funkcją podmiotowego przeżycia. Występuje tu narracja liryczna, relacja taka w stosunku do prowadzonej w I os. zapewnia większy dystans wobec świata przedstawionego, dzięki czemu ów świat zyskuje pewien stopień niezależności, świat ten jest przedmiotem nie tyle przeżycia co refleksji.

0. Liryka apelu (liryka inwokacyjna) – podmiot liryczny ustępuje miejsca lirycznemu ty, eksponuje bohatera lirycznego, jego doznania, przeżycia, refleksje i to one stanowią treść utworu, wypowiadane przez podmiot mówiący. Przydatność tej liryki jest duża – utwory religijne, polityczno-agitacyjne, ody, hymny.

Podział tematyczny liryki:

1. Liryka miłosna – utwory realizujące temat miłości to erotyki. Temat miłości może się realizować na dwa sposoby: tematem utworu jest miłość i utwór jest refleksją nad zjawiskiem miłości, albo – tematem jest konkretne przeżycie miłosne, związane z określoną osobą.

2. Liryka religijna – nasza literatura narodowa zaczyna się od pieśni-hymny Bogarodzicy.

3. Liryka filozoficzna.

4. Liryka patriotyczna.

5. Liryka autotematyczna – obejmuje utwory, w których tematem jest poeta, jego czynności poetyckie, refleksja nad istotą i funkcjami poezji.

Podmiot liryczny – fikcyjna osobowość podmiotu mówiącego w wierszu, poznawana na tyle, na ile została określona w samej wypowiedzi. Podstawowy wyróżnik literatury – fikcja literacka – przejawia się w liryce głównie w kreacji podmiotu lirycznego. Różne są związki między osobowością podmiotu lir. a realnym autorem. W każdej wypowiedzi lirycznej mówi podmiot liryczny, w każdej też można odczytać nadrzędny głos podmiotu całego utworu – autora wewnętrznego. Istnieje jeszcze autor zewnątrztekstowy, dysponent reguł. Dopiero na najwyższym piętrze komunikacji literackiej pojawi się realna osoba autora i jego biografia. Każda epoka wykształciła nie tylko własny zasób środków artystycznych, ale i własne wzorce liryczne (przeżycia charakterystyczne dla swoich czasów, typowe dla ogółu).

0. Liryka podmiotu autorskiego – utwory, w których występują wzmianki biograficzne, a także przeżycia w nich wyrażone odnoszące się wyraźnie do osoby autora. Występuje w liryce bardzo rzadko, przeważa w niej nieokreślony podmiot fikcyjny. Ważniejsze jest rozumienie dzieła, a nie jego autora.

Podmiot indywidualny – autor wyraża świat uczuć i doznań lub przekonań jednostki. Utwory takie, w których występuje podmiot indywidualny, nazywamy liryką osobistą, niezależnie od nasycenia ich autentycznymi przeżyciami autora.

Podmiot zbiorowy – występuje w utworach, w których autor chce wyrazić doświadczenia ogólne lub pokreślić, że wyrażane przeżycie nie ma charakteru indywidualnego, ale dotyczy jakiejś grupy, określonej zbiorowości. Takie utwory nazywamy liryką nieosobistą lub liryką podmiotu zbiorowego.

TRANSPOZYCJA FORM OSOBOWYCH

W każdej wypowiedzi językowej realizują się trzy podstawowe role osobowe:

- nadawcza – „ja”

- odbiorcza – „ty”

- przedmiotowa – „on”.

Najważniejsza jest rola podmiotowa „ja” liryczne, choć nie zawsze podmiot mówiący ujawnia swoją obecność bezpośrednio. Niekiedy na plan pierwszy wysuwa się „ty” liryczne (liryka zwrotu do adresata) lub przedmiotowy „on” (bohater w liryce narracyjnej lub opisowej). Zawsze jednak najważniejsza jest rola podmiotowa „ja”, co odróżnia lirykę od innych rodzajów literackich. Jednak… podmiot liryczny nie zawsze jest obecny przez gramatyczne „ja”, niekiedy podmiotowo nacechowane są formy „ty” lub „on”.

Zjawisko transpozycji form osobowych to przełożenie jednych form gramatycznych na inne, przenośne użycie form gramatycznych. Np. „Czy Marysia nie słyszała pukania?” (ona jako ty); „Niech tatuś usiądzie.” (on jako ty). „Jak się dzisiaj czujemy?” (my jako ty). „Twój ukochany mąż ma dzisiaj ochotę iść na bal” (on jako ja).

Transpozycja form osobowych stanowi „rodzaj gramatycznej metafory pomnażającej semantyczny potencjał wypowiedzi. Mechanizm jej działania polega zawsze na zwielokrotnieniu znaczenia zastosowanej formy przez nałożenie na nią funkcji właściwych formie osobowej prymarnej w danej sytuacji komunikacyjnej, ale wspartej i zarazem reprezentowanej przez formę użytą”. W liryce najczęściej używane jest transpozycyjne „ty” jako „ja”. Jest to uświęcone w tradycji i realizowane na wiele sposobów. Można to znaleźć w twórczości Norwida. Transpozycyjnie użyte „ty” jest fikcją, nie oznacza adresata wypowiedzi i odnosi się do „ja” lirycznego, jest nacechowane podmiotowo.

Różne sposoby użycia „ty” jako „ja”:

1. „Ty”, czyli wspólnota – widać to w sentencjach, np. „Módl się i pracuj”.

2. „Ty” jako lustrzane odbicie „ja”. – „Ty jest zindywidualizowane i jednostkowe, ale jednocześnie nieokreślone, anonimowe. Tożsamość „ty” i „ja” lirycznego nie jest potwierdzona żadnymi wskazówkami w strukturze, można jedynie domyślać się, iż nieokreślone personalnie „ty” stanowi odbicie „ja” lirycznego.

3. „Ty” tożsame z „ja” – sytuacja w której początkowe „ty” przechodzi niepostrzeżenie w „ja” i obydwie te formy odnoszą się do tej samej postaci. Wskazówką tożsamego ty i ja jest wspólna sytuacja liryczna. Innym sygnałem tożsamości mogą być w tekście szczegóły biograficzne.

4. „On” jako „ja” – jednak jest to trudne.

Podział ze względu na sytuacje liryczną

1. Liryka wyznania – najbardziej typowa dla liryki jest sytuacja wyznania, jest odpowiednikiem stylistycznym jest monolog liryczne.

2. Liryka zwrotu do adresata - Utwory liryczne ukształtowane w formie monologu skierowanego do określonej postaci mają wspólną cechę. Występuje w nich bezpośredni adresat wypowiedzi – „ty” liryczne. W erotykach adresat monologu lirycznego pełni najczęściej funkcję wyznacznika sytuacji lirycznej, konkretyzuje wyznanie, w centrum wypowiedzi staje jednak zawsze „ja” liryczne.

3. Liryka opisowa – liryka przedstawiająca, wypowiedź skierowana jest w większej mierze ku rzeczywistości otaczającej nadawcę, mówi o kimś, kogo się określa zaimkiem „on”. Liryka opisowa jest najwyraźniej wyodrębnioną odmianą poezji pośredniej. Opis liryczny nie istnieje samodzielnie, podporządkowany jest zawsze podmiotowi, wyraża jego stosunek do opisywanego zjawiska. Opis nie służy obiektywnemu przedstawianiu rzeczy i zjawisk, ale wyraża subiektywne stany emocjonalne podmiotu, który dostrzega te, a nie inne zjawiska w opisywanym świecie, kształtuje własną, niepowtarzalną wizję, na swój sposób interpretuje świat.

4. Liryka narracyjna – podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza podmiotem, co się zdarzyło. Mówimy wtedy o monologu lirycznym narracyjnym. Opowiadanie nie jest ważne samo w sobie, odnosi się w pełni do podmiotu. Występują elementy typowe dla każdego opowiadania: bohater oraz zdarzenia rozwijające się w określonym porządku. Czas przeszły. Monolog ten rzadko występuje w formie czystej, często przeplata się z innymi typami monologu lirycznego: narracji, opisu, wyznania.

5. Liryka sytuacyjna (liryka dialogu) – Utwory liryczne oparte na sytuacji dramatycznej nazywamy liryką sytuacyjną. Na pierwszy plan wysuwa się świat przedstawiony ukazany bezpośrednio jak w dramacie. Podmiot liryczny chowa się w cień, dopuszcza do głosu bohaterów. Monolog zastosowany w liryce sytuacyjnej to monolog udramatyzowany.

6. Obrazowanie – podstawowym wyróżnikiem liryki są wyznania podmiotu. Obrazem poetyckim nazywamy wizję świata odsłoniętą w utworze przez semantyczną warstwę języka, powstaje pośrednio dzięki słowu. W konstrukcji obrazu ważną rolę odgrywa metaforyka, głównie w funkcji interpretacyjnej. Sposób konstruowania obrazu poetyckiego nazywamy obrazowaniem. Może ono być: 1) realistyczne, 2) przekształcające (deformujące rzeczywistość); 3) fantastyczne.

Gatunki liryki:

1) Elegia – utwór wierszowany, meliczny (mówiony pierwotnie przy akompaniamen-cie fletu), melancholijny. Treść – zwykle miłosna (Kochanowski), czasem autobiograficzna (Janicki) lub patriotyczna (Karpiński). W XX w. elegiami nazywa się utwory o tonie emocjonalnym, pełnym zadumy, smutku.

2) Oda – twórcą jest Pindar. Utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłe idee, czyn znakomitego człowieka. Elementy retoryki.

3) Hymn – o charakterze uroczystym, podejmujący sprawy najbardziej wzniosłe, nadający im dostojną realizację poetycką. Tematyka religijna i patriotyczna. Podmiot zbiorowy. W star. Grecji: peany (ku czci Apollina) i dytyramby (Dionizosa).

4) Pieśń – pozbawiona wyznaczników gatunkowych. Wyrażana za pomocą różnych środków językowych. Obecnie nazywa się ją po prostu wierszem.

5) Tren – poświęcony osobie zmarłej.

6) Epitafium – utwór żałobny, nagrobkowy.

7) Epitalamium – pieśń weselna.

8) Anakreontyk – gł. w lit. XVI-XVIII w. Stworzony przez Anakreonta. O charakterze lekkim. Wiersze biesiadne, pisane na pochwałę życia, wina, miłości.

9) Fraszka – krótki utwór o charakterze żartobliwym.

10) Epigramat – lapidarny i bardzo zwarty utwór oparty na jakimś koncepcie, niekiedy paradoksalnym.

11) Madrygał – krótki wiersz miłosny (pochodzenie włoskie). Związany z kulturą dworską. gł. w baroku.

12) Sonet – wiersz 14-wersowy (dwie strofy 4-wersowe wersowi charakterze opisowym, dwie tercyny o char. refleksyjnym).

13) Poemat prozą – krótki utwór liryczny o zwartej, „zagęszczonej” kompozycji

DRAMAT

0. jeden z 3 podstawowych rodz. lit.

1. Obejmujący utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej mające najczęściej charakter fabularny a w płaszczyźnie językowej odznaczające się zdecydowaną dominacją dialogu

2. Świat przedstawiony koncentruje się zazwyczaj wokół wyraziście zarysowanej akcji, w tradycyjnych gatunkach d. ma ustalone fazy przebiegu:

3. Ekspozycja

4. Rozwiniecie akcji’

5. Punkt kulminacyjny

6. Perypetia

7. Rozwiązanie

0. Zewnętrznym wykładnikiem podziału strumienia zdarzeń nakładających się na akcję d. jest segmentacja na

8. Akty

9. Sceny

10. Odsłony

0. Szczególna rolę w d. odgrywają ujęcia dynamizujące akcję, przede wszystkim dobitnie zarysowany konflikt a, poza tym wszelkie chwyty wprowadzające napięcie i nagłe zmiany sytuacji, np.. intryga.

1. Za wzór akcji dramatycznej uznawany bywa jednowątkowy przebieg zdarzeń pozbawiony epizodów nie mających bezpośredniego wpływu na jego docelowy rozwój. Ponadto świat przedstawiony charakteryzuje silna kondensacja fabuły, rozwiązanie się zdarzeń we wciąż aktualizowanej teraźniejszości oraz ograniczenia w przestrzeni przemieszczania się akcji.

2. Postacie przedstawione podlegają wyłącznie charakterystyce pośredniej to kim każda z nich jest ujawnia się tylko przez jej działania i wypowiedzi zhierarchizowanie postaci jako elementów konstrukcyjnych świata przedstawionego. W konstrukcji bohatera istotne znaczenie ma jego umiejscowienie pomiędzy przeciwstawnymi kat. Typu i charakteru. Świat przedstawiony to nie tylko obraz rzeczywistości ludzkiej, ale również wykładnik ideologii autora.

3. Zgodnie z dzisiejszym rozumieniem tej kat. D. jest jest rozległa dziedziną gat. Lit. I paraliterackich przechodzących w regiony

4. Publicystki

5. Propagandy

6. Agitacji

7. Homiletyki

Gatunki i odmiany dramatu

Tragedia – wg Arystotelesa na tragedię złożyły się dwa starsze gatunki literackie :

0. Dytyramb – pieśń wykonywana najczęściej chóralnie, poświęcona bogu wina i wegetacji Dionizosowi. Pierwotny dytyramb miał charakter ludowo-obrzędowy.

1. Dramat satyrowy – w swej pierwotnej postaci był wstępem aktorów również przebranych za kozłów wyobrażających satyrów bożków spokrewnionych z bóstwem płodności.

Komedia :

0. Tragifarsa – stanowi efekt połączenia poetyki farsy i właściwych jej kategoriach estetycznych z niekomediowymi strukturami dramatycznymi. Tragifarsa kumuluje cechy komedii charakterów, obyczajowej, komizmu postaci i komizmu sytuacyjnego. Poetyka tragifarsy polega na zamianie znaków wartości i stanowi znakomity przykład sposobów, jakimi posłużyć się może dramat poszukujący nowych środków ekspresji.

0. Tragikomedia – wyróżnia się strukturą tragedii, której akcja rozwiązuje się komediowo, zgodnie z życzeniem bohatera, brak jej natomiast innych komponentów komediowych. Gatunek ten powstał w starożytności (Arystoteles zdawał sobie sprawę z jej odrębności gatunkowej). Tragikomedia uświadamia, że dramat rozwija się poprzez krzyżowanie cech gatunkowych.

Dramat średniowieczny

0. dramat liturgiczny – związany z liturgią kościoła , przedstawiał najczęściej epizody z Nowego Testamentu , ale często wzbogacane były wątkami pochodzącymi spoza liturgii

1. Misterium – widowisko swoim charakterem wywodzące się od dramatu liturgicznego. Krzewiły zasady wiary. Początkowo pisane po łacinie , niezbyt rozbudowane, wystawiane w kościołach . Skupiały się na samej akcji, ujmowanej dosłownie. Z czasem przeniesiono je na place i rynki miejskie. Akcja toczyła się na ziemi i w sferze pozaziemskiej. W misterium występowały intermedia – sceny komiczno – satyryczne rozdzielające tekst misterium bądź moralitetu. Ich funkcja polegała na zmianie poważnego nastroju wprowadzonego przez tekst misterium.

2. Moralitet – gatunek dydaktyczny, którego cechą wyróżniającą jest to, że posługuje się alegorią. Tematem moralitetu był wybór między dobrem a złem jaki musi dokonać każdy człowiek. Moralitet pouczał widza jak żyć godnie , jednocześnie ośmieszając typowe wady.

Dramat romantyczny

Kompozycja dramatu romantycznego była luźna, poszczególne epizody cechowała duża niezależność, utwór nie podlegał typowym zasadom poetyki klasycystycznej, jak zasada trzech jedności czy zasada pięciu aktów, sceny monumentalne przeplatały się z kameralnymi i lirycznymi, toteż kwalifikuje się go do gatunku mieszanego. Typowe dla dramatu romantycznego było łączenie uważanych przez klasyków za wykluczające się kategorii estetycznych - patosu i groteski, realizmu i fantastyki, komizmu i tragizmu. Łączono także wszelkiego rodzaju przeciwstawne konwencje stylistyczne i gatunkowe oraz techniki dramaturgiczne.

Dramat mieszczański

Odmiana dramatu popularna w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. Swą tematyką i formą przeciwstawiał się regułom dramatu klasycystycznego. Dramat mieszczański miał duże znaczenie dla rozwoju nowych form inscenizacyjnych.

Dramat mieszczański rozwinął się w dwóch kierunkach, co doprowadziło do wykrystalizowania się dwóch nowych gatunków :

0. Melodramat – wywodzi się z komedii łzawej i wyróżnia się sensacyjną akcją opartą na intrydze skierowanej przeciwko głównej postaci.

1. Dramat psychologiczno – obyczajowy – ukształtował się jako kontynuacja komedii poważnej i domowej. Ukształtowany w XIX wieku .Utwory eksponowały w treści obyczajowość, psychologizm w kreśleniu postaci, w warstwie językowej kolokwializmy codziennej rozmowy.

2. Dramat obyczajowo-psychologiczny wykorzystał możliwości ekspresji zarówno tragedii, jak i komedii . Dramat ten stanowi najbardziej reprezentatywną odmianę gatunkową realizmu krytycznego i naturalizmu.

Dramat wieku XX wymyka się wszelkim próbom typologii. Rozróżnia się :

0. dramat symboliczny

1. dramat epicki

2. dramat ekspresjonistyczny

3. dramat groteskowy – polega na skonstruowaniu absurdalnej sytuacji która zastępuje akcje dramatyczną

4. dramat poetycki - dramat , który łączy odejście od jego klasycznych zasad. Charakteryzuje go swobodna kompozycja, poetyckość języka i tekstu, stylizacyjność, i/lub paraboliczność. Świat przedstawiony w dramacie poetyckim jest nośnikiem metaforycznych i symbolicznych znaczeń, nadających mu charakter filozoficznego uogólnienia.

EPIKA

0. jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, w których:

1. świat przedstawiony ma charakter fabularny

2. podmiot mówiący jest w zasadzie usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego

3. podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja

Ze względu na kryterium formy przekazu rozróżnia się:
1) epikę wierszowaną np. epos, poemat, epicki, poemat heroikomiczny, powieść poetycka, poemat dygresyjny
2) epikę prozaiczną np. nowela, powieść, opowiadanie

Ze względu na rozmiar utworów rozróżnia się:
1) duże formy epickie np. epos, powieść
2) krótkie formy epickie np. anegdota, nowela, ballada

Ze względu na stosunek świata przedstawionego dzieła do czasu, który został w nim zobrazowany, rozróżnia się:
1) epikę współczesną (gdy świat przedstawiony odsyła do zjawisk pozostających w polu bezpośredniego doświadczenia pisarza)

2) epikę historyczną (gdy świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw, zabytków, źródeł pisanych
3) epikę fantastyczną (gdy świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników: w legendarnej przeszłości lub wyobrażonej przyszłości

2) epikę historyczną (gdy świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw, zabytków, źródeł pisanych
3) epikę fantastyczną (gdy świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników: w legendarnej przeszłości lub wyobrażonej przyszłości

Narrator

0. to postać należąca do fikcji dzieła literackiego, która akt mówienia, czyli narracja, kreuje na sprawcę świata przedstawionego i tego wszystkiego, co się w tym świecie dzieje: skoro mówi – istnieje.

1. postać narratora nie jest tożsama z autorem, który jest rzeczywistym sprawcą dzieła, nawet wtedy, gdy prowadzi narrację w 1. os.

2. pozycja narratora obejmuje przede wszystkim przyjęty w narracji punkt widzenia, dystans wobec opowiadanych postaci i zdarzeń, a więc czasową względem nich odległość oraz zasady wartościowania

Dwa typy narracji:

0. Narracja autorska-3 os. w której opowiadacz umieszczony jest na zewnątrz świata przedstawionego i rozwija o nim relacje mniej lub bardziej zobiektywizowaną

0. Narracja pamiętnikarska -1 os. narrator uzewnętrznia się tu jako „ja”, opowiadając o zdarzeniach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył (występuje wtedy równocześnie jako bohater utworu)

1) narrator autorski – nie należy do świata przedstawionego i nie ujawniony jest również jako podmiot literacki
a) narrator wszechwiedzący
b) narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o tym, co dzieje się w świecie przedstawionym

c) Narrator będący obserwatorem interpretującym i oceniającym wydarzenia świata przedstawionego
d) narrator neutralny, którego opowiadanie zaledwie rejestruje fakty

2) Narrator utożsamiający się z autorem zewnętrznym dzieła

3) Narrator jest postacią fikcyjną, należącą do świata przedstawionego utworu
a) narrator opowiada o historii, w której uczestniczył
b) narrator rejestrujący swe aktualne przeżycia

4) Narrator, który godzi pewna sprzeczność: należąc do świata przedstawionego zachowuje przywilej wszechwiedzy o tym świecie

Narracja ze względu na charakter przedstawionego przedmiotu dzieli się na dwie formy:

1) opowiadanie – służy przestawieniu zdarzeń

0. opowiadanie właściwe - jest sposobem prezentacji zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym

1. opowiadanie unaoczniające – jest formą służącą przedstawieniu zdarzeń fabularnych niejako zaktualizowanych w teraźniejszości

2. opowiadanie informacyjne – jest forma przekazu uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach

2) Opis – służy prezentacji elementów statycznych świata przedstawionego

0. opisy osób ( zewnętrzne i psychologiczne)

1. opisy tła zdarzeń

2. opisy sytuacji (forma pośrednia pomiędzy opisem a opowiadaniem)

Wypowiedzi bohaterów:

Są trzy sposoby relacjonowania wypowiedzi postaci literackich

1) mowa zależna
2) mowa pozornie zależna
3) mowa niezależna

MONOLOG

1) mowa zależna najprostszym sposobem jej wprowadzenia jest spójnik że po słowie oznaczającym mówienie lub myślenie

2) Mowa pozornie zależna znakomicie nadaje się do relacjonowania w narracji monologu wewnętrznego postaci, przez który rozumiemy opowiadanie o procesie myślowym postaci literackiej, wprowadza do narracji zwroty, słowa i stosunek emocjonalny należące do postaci utworu

3) Mowa niezależna – przytoczenie wypowiedzi postaci, co się zwykle robi po dwukropku; polega na uhonorowaniu dosłownego brzmienia wypowiedzi bohatera

DIALOG

1) mowa zależna
poszczególne stanowiska i racje włączone są w wypowiedź narratora i wprowadza je zdanie pierwsze; narrator streszcza wypowiedzi bohaterów

2) Mowa pozornie zależna
narrator wprowadza sytuację dialogową poprzez jakiś wyraz

3) Mowa niezależna dialogu nie przerywają żadne wtrącenia narratora, który nie chce ingerować w przebieg przytaczanej rozmowy

Monolog pełni funkcje informującą i charakteryzacyjną
Dialog pełni funkcje informacyjną, charakteryzacyjną i dramatyczną

Gatunki

Nowela

0. powstała w czasach antycznych. Ma motywację realistyczną. Ośrodkiem zainteresowania jest człowiek, sprawy ludzkie, brak ingerencji bogów. Rozkwit noweli w średniowieczu i odrodzeniu. Przełom w pisaniu nowel za sprawą Dekameronu Boccaccia:

1. To utwór epicki zwięzły, jednowątkowy (często nazywany anegdotą).

2. Zarysowane kontury i wewnętrzna logika rozwojowa rządząca biegiem przedst.. zdarzeń.

3. Występuje ośrodek kompozycyjny (np. punkt kulminacyjny utworu – zwrotny moment w dziejach bohatera lub kontrast – np. losów dwóch postaci).

4. Może występować motyw uboczny – np. kamizelka w noweli Prusa.

5. Zakończenie noweli stanowi istotny moment kulminacyjny utworu – tu najczęściej mieści się punkt ciężkości.

6. Opowiadania – nowela bez wyraźnych konturów, lecz mająca jej zwięzłość, jedność wątku, zdarzenia.

7. Opowieść – rozbudowana nowela.

8. Ukształtowana prozą publicystyczną i naukowo-krytyczną mieści w sobie reportaż, felieton, esej

Cykle nowelistyczne – połączone nowele, gdzie czynnikiem zespalającym może być rama sytuacyjna (np. Baśnie tysiąca i jednej nocy zespolone sytuacją opowiadania przez Szeherezadę) lub wspólny element tematyczny (np. postać bohatera w cyklu o Sherlocku Holmesie), albo jednolita postawa narratora wobec przedstawionego świata, jednolita problematyka moralna czy filozoficzna.

Powieść – rozpowszechniony w wieku XIX i XX. Do tego czasu znajdował się poza obrębem hierarchii rodzajów i gatunków literackich, gdyż należał do lit. plebejskiej.

0. Ma funkcję poznawczą.

1. Struktura dość swobodna i elastyczna.

2. Fabuła nierzadko wielowątkowa (wątek główny i uboczny). Zawiera szereg epizodów.

3. Rozbudowane tło.

4. Związki przyczynowo-skutkowe tworzą akcję. Siła napędową akcji jest konflikt.

5. Perypetie – zmiany w kierunku losów bohatera.

6. Ekspozycja – zarysowanie sytuacji wyjściowej bohaterów na początku utworu.

7. Przedakcja – szersza opowieść o losach bohaterów poprzedzająca właściwą fabułę.

8. Prolog – zdecydowane wyodrębnienie przedakcji w osobnym rozdziale.

9. Poakcja – informacje o dalszych losach bohaterów po zamknięciu fabuły.

10. Epilog - zdecydowane wyodrębnienie poakcji w osobnym rozdziale

11. Inwersja – układ czasowy fabuły, polegający na zakłóceniu chronologicznego następstwa zdarzeń. Częsta w nowoczesnej powieści (np. pamiętnik Rzeckiego w Lalce).

12. Narracja – autorska (w trzeciej osobie) i pamiętnikarska (w pierwszej osobie)

Historie– tak nazywano je w średniowieczu i Odrodzeniu. Stanowiły zaczyn prymitywnej prozy powieściowej, były lit. niższego rzędu (dziś – lit. brukowa).

Romans łotrzykowski – należał do lit. ludowo-mieszczańskiej. Bohater pomysłowy, energiczny, sprytny, jednocześnie wyrzucony na margines życia (np. Sowizdrzał).

Powieść nowożytna – powstała w wieku XVIII dzięki powiastce filozoficznej Woltera i Diderota (epizody fabularne powiązane motywem podróży bohatera).

XIX-wieczny realizm – powieść jako podstawowy gatunek lit. (Balzak, Flaubert, Stendhal, Dickens, Theckeray, Tołstoj, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz)

0. Stworzenie w pełni dojrzałej formy powieściowej.

1. Wielostronna prezentacja życia bohatera (również analiza psychologiczna). Dynamiczna konstrukcja bohatera – rozwój świadomości bohatera wcześniej – statyczna konstrukcja bohatera– charakter niezmienny, posiadający stały zespół cech)

2. Prymat fabuły i jej funkcji poznawczej (wyjątek: tzw. powieść z tezą – f. wychowawcza w dowodzeniu słuszności lub niesłuszności określ. poglądu, schematyczność bohatera i fabuły).

Powieść XX-wieczna – podważenie prymatu fabuły (Marcel Proust, James Joyce) na rzecz prymatu życia wewn. bohatera i monologu wewn. (zamiast narracji tradycyjnego typu).

TYPOWE ODMIANY POWIEŚCI:

0. P. społeczno-obyczajowa – obraz pewnego środowiska socjalnego, na którego tle przedst. są losy bohaterów, reprezentujących okr. siły społeczne, ideały moralne i światopoglądowe.

1. P. psychologiczna – rozbudowana motywacja psychologiczna boh. (najw. jest sfera przeżyć wewn. jednostki), np. Zbrodnia i kara Dostojewskiego.

Zazwyczaj powieść społeczno-obyczajowa stapiają się w jednorodną całość, np. u Balzaka, Tołstoja, Prusa, Dąbrowskiej czy Nałkowskiej.

0. P. historyczna – przeszła dwie fazy rozwojowe: 1. Na tle rzeczywistych wydarzeń historycznych działają fikcyjne postacie bohaterów pierwszoplanowe 2. Utwory osnute na losach postaci autentycznych.

1. P. sensacyjna – żywa akcja obfitująca w liczne niespodzianki i niezwykłe przygody. Tu: powieść kryminalna mająca spoistą kompozycję oraz powieść podróżnicza.

2. P. fantastyczna – Dwa rodzaje: 1. science fiction – motywacja fantastyczna łączy się z naukowymi wywodami, np. Lem; 2. fantazy – np. Harry Potter.

3. P. biograficzna – dzieje jakiejś autentycznej postaci znanej z historii.

4. P. cykliczne – np. Trylogia Sienkiewicza.

Epos

0. ma motywację fantastyczną (baśniową).

1. Najstarszy gatunek epicki.

2. Na wstępie znajduje się zwykle inwokacja, gdzie opowiadacz-rapsod prosi muzę o natchnienie.

3. Paralelizm dwóch szeregów zdarzeń – jeden w świecie bogów, drugi – w świecie

bohaterów.

0. Styl podniosły, uroczysty, patetyczny.

1. Retardacje w postaci opisów realiów.

Epos rycerski – jego źródła znajd. się nie w antyku, lecz w kulturze feudalnej i folklorze poszczególnych narodów. Wskrzeszony w Odrodzeniu. Ograniczenie roli świata bogów. Przetrwał do XVII wieku.

Epopeja – większy utwór powieściowy, dający szeroki obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych. Nie jest synonimem eposu.

Poemat heroikomiczny – jest parodią eposu (gł. XVII-XVIII w.), konflikt formy wysokiej i niskiej.

Poemat epicki – niezbyt rozbudowana fabuła, nie ma zbyt wielu epizodów (jak epos), skupia się na gł. nurcie fabuły. Narrator obiektywny, raczej nie wysuwa siebie na czoło. (np. Grażyna Mickiewicza)

Poemat opisowy – tematem są zjawiska przyrody (np. Sofiówka Trembeckiego). W epoce pseudoklasycyzmu.

Inne: poemat dydaktyczny, poemat filozoficzny