Spis Treści
1. Potrzeby jednostkowe i społeczne. 3
1.2. POTRZEBY TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ 4
1.3. POTRZEBA SPRAWIEDLIWOŚCI ŻYCIOWEJ 4
2. Społeczne funkcjonowanie. 5
2.2. Problemy społecznego funkcjonowania. 6
3. Problemy jednostek a kwestie publiczne. 8
4.Profilaktyka jako funkcja pracy socjalnej. 10
5. Problemy związane z działalnością zapobiegawczą. 12
Potrzeby ludzkie są zasadniczą treścią pracy socjalnej. Każdy człowiek odczuwa potrzeby:
- biologiczne,
- rozwojowe,
- społeczne,
- kulturowe.
Oprócz tych potrzeb każdy z nas ma indywidualne potrzeby wynikające z indywidualnego rozwoju w każdej dziedzinie. Wszyscy jesteśmy niepowtarzalni w naszym psychicznym, fizycznym, poznawczym ,psychospołecznym i kulturowym rozwoju. Nasze indywidualne i społeczne potrzeby zazwyczaj zaspokajane są w czasie interakcji z otaczającym nas na co dzień środowiskiem.
Jednostki społeczne dążą do osiągnięcia indywidualnej satysfakcji w życiu. Potrzeby leżące u podstaw ludzkich zachowań zostały przedstawione w hierarchii schematu Abrahama Maslowa. W tej hierarchii podstawowe potrzeby muszą być zaspokojone najpierw zanim potrzeby wyższego poziomu rozwojowego.
Podstawowe potrzeby sprowadzają się do fizjologicznych mianowicie zaspokajanie głodu, pragnienia i sen. Drugi poziom stanowi zaspokajanie potrzeb bezpieczeństwa. Następne to potrzeby związane z przynależnością do kogoś, zaspokaja przez intymność i satysfakcjonujące związki. Po niej występuje potrzeba szacunku, związana jest ona z poczuciem własnej wartości. Na koniec występuje potrzeba samorealizacji która polega na urzeczywistnienie maksymalnych możliwości jednostki. W hierarchii tej niedobry oznaczają potrzebę , natomiast rozwój wiąże się z samorealizacją.
Według Towle potrzeby rozwojowe dotyczą psychicznego komfortu, rozwoju intelektualnego, związków między ludzkich i rozwoju duchowego. Te czynniki mają wpływ na przystosowanie do rozwoju oraz dostosowują do warunków zewnętrznych. W każdej fazie naszego życia występuje szereg potrzeb. Mają one wpływ na siebie przyczniają sie do wzrostu, koniecznego do przystosowawczego funkcjonowania społecznego. Niektóre potrzeby pojawiają się w określonej fazie rozwoju lub są dla niej specyficzne np. miłość wyraża sie w sposób zróżnicowany, w niemowlęctwie miłość występuje jako przyzwyczajenie dziecka do opiekuna a we wczesnej fazie dojrzałości - w związkach o charakterze intymnym.
Różnorodność kulturowa i tożsamość kulturowa ukazywane jest poprzez wartości ,obyczaje i symbole związane z danym społeczeństwem. Tożsamość etniczna jest dla wielu jednostek źródłem dumy i szacunku, daje poczucie przynależności do konkretnej mniejszości kulturowej. Etniczny układ i klasy społeczne mają wpływ na uniwersalność zadań społecznych które są integralną częścią różnych faz cyklu życiowego. Wzory naśladowań, socjalizacji dzieci różnią się w cyklu życiowym wynika to z przynależności klasową, etniczną i status grupy mniejszościowej. Niektóry grupy społeczne są krytykowane za swoją tożsamość kulturową. Skutkiem rasizmu, dyskryminacji , segregacji oraz wyznaczania tożsamości kulturowej wiąże się z zagrożeniem realizacji zadań życiowych.
Idealnie byłoby, gdyby każdy członek społeczeństwa posiadał te same prawa do udziału w życiu społecznym, ochrony prawnej, te same możliwości rozwoju i dostępu do dóbr społecznych oraz ponosili taką samą odpowiedzialność za porządek społeczny. Sprawiedliwość odnosi wtedy sukces kiedy członkowie społeczeństwa są równoprawnymi podmiotami porządku społecznego, które gwarantuje sprawiedliwy podział zasobów i wyrównywanie szans. Problem z utrzymaniem sprawiedliwości społecznej wyłania sie wówczas gdy ludzie nie zgadzają sie na równe i sprawiedliwe traktowanie oraz gdy ich prawa człowieka są naruszane.
Społeczne funkcjonowanie obejmuje działania konieczne do osiągnięcia zadowalających stosunków w różnorodnych sytuacjach społecznych. Interakcja wśród jednostek, grup i struktur społecznych jest procesem ciągłym i każda przeszkoda w spełnianiu ról społecznych stanowi problem w społecznym funkcjonowaniu. Jednostka funkcjonuje w sposób społecznie akceptowany wtedy, gdy efektem jej działań są zadowalające doznania w codziennym życiu.
O grupie, na przykład rodzinie, można powiedzieć, że funkcjonuje zadowalająco bądź sprawnie wtedy, gdy: jej członkowie zgadzają się mniej więcej, co do celów; przekaz treści między członkami jest wyraźny i niezakłócony; jednostki wzajemnie pomagają sobie realizować swoje potrzeby i zainteresowania; podjęte działania spotykają się z chęcią współpracy i bazują na wystarczających zasobach; dezorganizujące wpływy z zewnątrz są odpierane i redukowane do minimum.
Społeczność albo system społeczny, jest funkcjonalny lub dysfunkcjonalny zależnie od tego, czy reaguje na potrzeby jego twórców czy nie. Na przykład system szkolny konstruktywnie kształcący wszystkie dzieci wszystkich ludzi można nazwać funkcjonalnym. Natomiast taki system, który regularnie notuje 50-procentowy ,,odsiew" uczniów i nie zapewnia skutecznego wzrostu intelektualnego uczniów, jest do pewnego stopnia dysfunkcjonalny.
Praca socjalna poświęca większość swej uwagi stosunkom jednostki z innymi ludźmi. Dziedzina ta bada, jak i z jakim skutkiem osoba spełnia różnorakie role społeczne. Zagrożenia lub utrudnienia realizacji ról społecznych są przedmiotem zainteresowania pracy socjalnej. Pracownik socjalny analizuje stosunki społeczne klienta, współpracuje z nim w poszukiwaniu rozwiązania czynników blokujących funkcjonowanie społeczne oraz udziela mu wskazówek służących wzbogaceniu jego związków z innymi ludźmi.
Funkcjonowanie społeczne oznacza dla jednostek starania o osiągnięcie takiego poziom życia, który zaspokaja podstawowe potrzeby, ustanawia pozytywne relacje z otoczeniem oraz kładzie nacisk na indywidualny rozwój i dostosowanie. Wiele jednostek oczekuje wsparcia od systemu dystrybucji świadczeń i usług społecznych.
Pracownicy socjalni pracują z grupami, organizacjami i społecznościami, jako odbiorcami usług, aby ich wzmocnić i przywrócić im zdolność społecznego funkcjonowania, dążąc do wykorzystywania zasobów, sprzyjających harmonii pomiędzy członkami danej grupy oraz kreując, możliwości dynamicznego rozwoju i zmiany w tych właśnie środowiskach społecznych. Poprawa funkcjonowania społecznego każdego odbiorcy usług może nastąpić dzięki niemu samemu lub też w wyniku zmian struktury społecznej.
Zmiany w którejkolwiek ze struktur społecznych mogą mieć skutki w postaci poprawy społecznego funkcjonowania w innych strukturach.
Jimmi miał kłopoty w szkole. Jego siostra, May, często trafiała do domów poprawczych. Ich ojciec nigdy nie umiał utrzymać się w pracy, matka zaś była ciągle ,,chora". Rodzina jakoś utrzymywała się przy życiu-głównie dzięki pomocy społecznej- pieniędzy zawsze jednak brakowało. Przydawały się bony żywnościowe. Próbowali pomagać sąsiedzi, próbował kościół, ale rodzina ta ,,nie zasługiwała" na pomoc - jej członkowie poprostu nie chcieli pomóc sobie sami. Właściwie wszyscy oni nie spełniali swych ról społecznych, lub w najlepszym razie spełniali je słabo. Rodzice nie radzili sobie z wychowywaniem dzieci, dzieci nie radziły sobie w szkole. Jedni i drudzy nie radzili sobie w życiu codziennym.
Rodziny wielo problemowe są przykładem dezorganizacji i rozbicia rodziny. Niepowodzenia w realizacji ról ilustrują problemy funkcjonowania społecznego lub wręcz jego braku. Funkcjonujące lub dysfunkcyjne jednostki, rodziny i społeczności, w zakresie właściwych sobie społecznie określonych ról stają się przedmiotem pracy socjalnej.
Praca socjalna jako profesja wspomagająca w rozwiązywaniu kłopotów życiowych, problemów w stosunkach między ludźmi i dysfunkcyjnej złożoności różnych instytucji społecznych. Praca socjalna stoi na gruncie najwyższej wartości ludzkości i wychodzi z założenia, że ludzie są z natury wyposażeni w potencjalną zdolność stawiania czoła trudnościom. Jednakże czasami, zwłaszcza w sytuacjach stresowych, ludzie potrzebują pomocy. Praca socjalna stawia sobie za cel sprostanie tej potrzebie i systematycznie tworzy służącą temu filozofię oraz wiedzę i umiejętności służące realizacji tej filozofii.
Praca socjalna nie postuluje życia bezstresowego i bezproblemowego ani nie pragnie uwolnić ludzi od ich odpowiedzialności. Trudności mogą okazać się twórcze. Kryzysy bywają siłą napędową mechanizmów przystosowawczych. Niektórzy, pokonując swe ułomności, wzbijają się na szczyty ludzkich możliwości. Zdarza się jednak, że ludzie stają w obliczu problemów przerastających ich możliwości. Mogą to być problemy osobiste, wynikające ze słabego ,,ja" lub wrodzonych niedostatków osobowości, mogą być natury rodzinnej, mogą również wynikać z wpływu otoczenia i zaznanych niepowodzeń.
Interwencja i pomoc pracy socjalnej jest wskazana, gdy jednostka nie potrafi samodzielnie podołać swym obowiązkom, gdy problem jest społeczny i blokuje bądź utrudnia stosunki istniejące w rodzinie, w szkole, w pracy czy innych instytucjach społecznych. Celem pracy socjalnej jest wzmocnienie i poprawa społecznego funkcjonowania.
Niektóre populacje lub też systemy społeczne są uważane za szczególnie narażone na ryzyko niewłaściwego funkcjonowania społecznego. System narażony na ryzyko to taki system, który jest podatny na pojawienie się problemów z funkcjonowaniem, choćby problemy takie miały się dopiero później uwidocznić. Innymi słowy, istnieją dające się zaobserwować okoliczności, których niekorzystny wpływ na funkcjonowanie społeczne można przewidzieć. Na przykład badania wskazują, że pewne zjawiska, takie jak: bezrobocie, nadużywanie alkoholu i narkotyków oraz choroba opiekunów, wystawiają dzieci na ryzyko złego traktowania i zaniedbywania, osoby niepełnosprawne - na ryzyko nieuzyskania zatrudnienia, osoby starsze - na wczesną i niekonieczną jeszcze instytucjonalizację, a w niektórych dzielnicach położonych w centrum miasta może nastąpić zmniejszenie możliwości edukacyjnych i ekonomicznych. W takich przypadkach sieć struktur świadczenia pomocy stara się odnaleźć i zidentyfikować grupy wystawione na ryzyko oraz oferuje im usługi, zanim ujawniają się konkretne problemy. Usługi polegające na docieraniu do innych mają charakter działań prewencyjnych. Odbiorcy mają dostęp do usług prewencyjnych na zasadzie dobrowolności. Działania prewencyjne mają zazwyczaj charakter informacyjny, wspierający i edukacyjny, nie zaś interwencyjny, rehabilitacyjny czy terapeutyczny. Ponadto wysiłki w celu dokonania zmian mogą być kierowane tam, gdzie powstają warunki wywołujące ryzyko. Identyfikacja grup ludności, które uważa się za narażone na ryzyko, wywołuje problem natury etycznej, ponieważ może spowodować niejako napiętnowanie jednostek w grupach określonych mianem grup ryzyka.
C. Wright Mills w swoim dziele „wyobraźnia socjologiczna” ukazuje propozycję tego, gdzie należy lokalizować problemy i poszukiwać rozwiązań. Według niego „problemy pojawiają się z charakterze danego człowieka i w jego bezpośrednich relacjach z innymi; wiążą się z Ja i z tymi ograniczonymi dziedzinami życia społecznego, których jest on bezpośrednio i osobiście świadomy. Odpowiednio, stwierdzenie istnienia problemów i ich rozwiązanie leży de facto w granicach działania jednostki w ciągu jej życia i jej bezpośrednim otoczeniu społecznym bezpośrednio otwartym na jej doświadczenia osobiste i do pewnego stopnia aktywność związaną z wolą. Problem jest sprawą prywatną: wartość wyznawane przez jednostkę są przez nią odczuwane jako zagrożenie. Kwestie wiążą się ze sprawami przekraczającymi granice środowisk lokalnych poszczególnych jednostek i zakres życia wewnętrznego. Dotyczą one organizowania wielu takich środowisk instytucje społeczne w sensie historycznym, społeczeństwa jako całości, sposobów, w jaki poszczególna środowiska nakładają się na siebie i przenikają wzajemnie, by tworzyć większe struktury społeczne i historyczne. Kwestie to sprawa natury publicznej: jakaś wartość wyznawana przez społeczeństwo postrzegana jest jako zagrożona.”
Prywatne kłopoty i problemy mogą stać się kwestią publiczną i odwrotnie. Problemy osobiste często uchodzą za niepożądane sytuacje, którymi jednostka musi sobie poradzić. Kwestie natury publicznej odnoszą się do grup i wymagań wysiłku instytucji gospodarczych i politycznych dla ich rozwiązania i zapobiegania. Kwestie publiczne stają się problemami prywatnymi gdy uzna się, że to jednostka nie potrafi poradzić sobie sama przecząc tym samym konieczność rozwiązania natury publicznej. Przykładem stosownym do tematu jest sytuacja ludzi bezdomnych, która zwraca na siebie uwagę całego społeczeństwa. Można zadać sobie pytanie czy jest to problem ludzi nie mających stałego miejsca pobytu, czy może problem bezdomności. Na pewno bezdomność stanowi kłopot natury prywatnej jak i kwestii publicznej. Bezdomność postrzegana jest jako kwestia publiczna, z uwagi na liczbę obywateli bez stałego zameldowania jak i implikacji dla polityki mieszkaniowej rządu i standardu utrzymania dochodów. Pewna część ludzi ma problem ze znaczeniem mieszkania na które byłoby ich stać. Bezdnie to także rodziny i dzieci, którzy doświadczają stresów związanych z wysiedleniem, brakiem prywatności oraz troską o bezpieczeństwo. Problemy są to trudności dotyczące zachowania się ludzi oraz takie wypełnianie relacji społecznych, które trzeba rozwiązać. Wraz z troską o kondycję społeczną przejawia się już jako problem społeczny, który u niektórych osób wywołuje uczucie dyskomfortu. Kwestie to spory lub brak zgody pojawiających się w obrębie systemów społecznych lub między nimi. Ich pojawienie się wiąże się z koniecznością lub możliwością dokonania zmiany. Potrzeby ukazują się wtedy, gdy coś traktowane jest jako zasadnicze, czy też pożądane dla poprawy jak i utrzymania jakości życia, gdy brak jest tego czegoś. Wszelkie przeciwności w dostępie do świadczeń przyczyniają się do powstania potrzeb, które można zaspokoić poprzez wprowadzenie zmian. W zaspokojeniu tych potrzeb pomogą programy i usługi w systemie świadczeń społecznych stanowiących wsparcie.
Większość świadczeń społecznych organizuje się w celu zaspokojenia potrzeb poszczególnych grup wiekowych w danym społeczeństwie, podczas gdy inne mają charakter uniwersalny, jeśli idzie o wiek ich adresatów. Tradycyjnie świadczone są usługi na rzecz rodziny i dzieci; z zakresu zdrowia i rehabilitacji; zdrowia psychicznego; na terenie działalności zawodowej adresatów; z zakresu mieszkalnictwa; rozwoju społeczności; informowania i przekazywania spraw do instytucji wyspecjalizowanych; zwiększenia dochodów; opieki społecznej nad osobami w wieku zaawansowanym; edukacji czyli pracy socjalnej prowadzonej w szkołach oraz systemie wychowawczo-poprawczym.
Dziedziny działalności praktycznej.
|
Pole działania |
Przykłady świadczeń |
|
Świadczenia dla rodziny i dzieci |
Ochrona rodzin Poradnictwo dla rodzin Opieka zastępcza oraz adopcja Opieka dzienna Zapobieganie złemu traktowaniu dzieci oraz ich zaniedbywaniu Zapobieganie przemocy w domach |
|
Opieka zdrowotna i rehabilitacyjna |
Praca socjalna w szpitalach Praca w zakresie zdrowia publicznego Praca socjalna w zakresie macierzyństwa Rehabilitacja zawodowa Opieka w hospicjach |
|
Zdrowie psychiczne |
Kliniki psychiatryczne Programy leczenia na zasadach dziennego pobytu Leczenie uzależnienia od narkotyków i alkoholu Interakcja społeczności |
|
Informowanie i przekazywanie informacji oraz spraw |
Zapewnianie informacji o środkach i możliwościach Publikowanie informatorów Świadczenia na telefon (na wezwanie) Pomoc w nagłych wypadkach losowych Zarządzanie w sytuacji kryzysowej |
|
Praca socjalna w dziedzinie zatrudnienia |
Programy pomocy dla pracowników Leczenie stresów związanych z zawodem Programy zmiany zatrudnienia Planowanie okresu emerytalnego |
|
Działania wychowawczo-poprawcze dla młodzieży i dorosłych |
Świadczenia związane z warunkowym zawieszeniem wykonania kary oraz zwolnieniami warunkowymi Praca socjalna w policji Praca w miejscach odosobnienia Praca w szkołach przysposobienia Praca w więzieniach Programy prewencyjne |
|
Świadczenia na rzecz ludzi starych |
Pomoc w domach Pomoc na zasadzie zastępstw opiekunów-członków rodzin Opieka dzienna nad dorosłymi Opieka długo trwała Świadczenia w domach opieki |
|
Praca socjalna w szkołach |
Doradztwo ułatwiające dostosowanie się do szkoły Testy edukacyjne Doradztwo dla rodzin Kierowanie zachowaniami |
|
Mieszkalnictwo |
Subsydiowanie czynszów Schroniska dla bezdomnych Programy na rzecz niepełnosprawnych |
|
Uzupełnianie dochodów |
Programy ubezpieczeń społecznych Bony na żywność Pomoc dla rodzin z dziećmi na utrzymaniu |
|
Rozwój społeczności |
Planowanie społeczne Organizacja społeczności „wskrzeszanie” i ożywianie dzielnic |
Dobrze byłoby, gdyby w usługach w każdej z wymienionych dziedzin działalności praktycznej kładziono nacisk na zapobieganie negatywnym zjawiskom oraz wczesne podejmowanie interwencji.
Pojęcie prewencji używa się w wielu różnych znaczeniach. Generalnie oznacza ono działania zapobiegające czemuś. W ujęciu pozytywnym jest to proces lub działanie ukierunkowane, aby zminimalizować zachowania antyspołeczne lub problemy indywidualne, rodzinne czy grupowe, lub w ogóle do nich nie dopuścić. W teorii oznacza to przedsięwzięcie takiego działania, aby do patologii społecznej czy osobistej w ogóle nie doszło. Krajowy komitet do spraw Praktyki Pracy Socjalnej przy Krajowym Stowarzyszeniu Pracowników Socjalnych i określił prewencję w pracy socjalnej jako ,,działania skutkujące odwróceniu lub hamowaniem rozwoju konkretnych problemów społecznych, albo opóźnieniem lub ograniczeniem takich problemów, gdy dadzą się zauważyć ich pierwsze symptomy”.
W szerokim ujęciu prewencję w pracy socjalnej można rozumieć na dwa sposoby: po pierwsze, jako właściwe działania zapobiegawcze podjęte po to, by dany problem w ogóle nie zaistniał, po drugie, jako działania podjęte w celu niedopuszczenia do powtórzenia się problemu, pomimo że zdążył już zaistnieć. Prewencja polega na tym aby zachować wazon w całości, nie zaś sklejać go z kawałków. Interesuje się ona utrzymaniem zignorowanego i dojrzałego funkcjonowania osobowości i stosunków międzyludzkich, a nie sklejaniem połamanych ludzkich okruchów.
Kilka czynników działa hamująco na rozwój prewencji. Pierwszym jest złożoność ludzkich zachowań. Nie uzyskano jeszcze dostatecznych odpowiedzi na temat źródeł problemów i sposobów ich rozwiązywania. Trudno zatem zaplanować działanie i przewidzieć, jaki będzie jego skutek w odniesieniu do konkretnej sytuacji osobistej lub społecznej. Pojawia się zasada wątpliwości: jeśli nie znamy dokładnie przyczyny problemu społecznego, w jaki sposób możemy mu zapobiec? W medycynie i innych dziedzinach, choć nie znamy wszystkich związków przyczynowych, udaje nam się doprowadzić do stanu, który wydaje się satysfakcjonujący. Nie wiemy do końca co to jest elektryczność, ale potrafimy ją wykorzystać. Nie znamy przyczyn kataru ale znamy środki zaradcze, które często pomagają uniknąć przeziębienia. Mycie rąk zapobiegało powikłaniom pooperacyjnym jeszcze wówczas, zanim ktokolwiek usłyszał o zarazkach.
Kolejnym problemem jest to, że nasza wiedza i umiejętności w odniesieniu do ludzkich zachowań i funkcjonowania społecznego nadal tkwią w stadium początkowym. Na wiele pytań wciąż nie znamy odpowiedzi. Stajemy przed trudnym wyzwaniem powiększenia i wykorzystania wiedzy i umiejętności do zapobiegania złemu funkcjonowaniu społecznemu.
Jeszcze jedna trudność wiąże się z oceną. Skąd mamy wiedzieć, że powzięte działanie przyniosło pożądany skutek? Przy obecności tylu czynników wpływających na zachowania, bardzo trudno obiektywnie ocenić przebieg i przyczyny wydarzeń.
Na 86. Dorocznym Forum Krajowej Konferencji na temat Opieki Społecznej, B. Buell postawił sobie pytanie: ,,Czy prewencja jest możliwa?”. W swych rozważaniach doszedł do wniosku, że istnieje sześć kluczowych pojęć , które należy wziąć pod uwagę: 1) epidemiologia, 2)rodzina, 3) systematyka, 4) klasyfikacja różnicująca, 5) agresywność, 6) ocena. Mówca wyjaśnił, że epidemiologia ma swe odniesienia do syntezy wiedzy, mającej praktyczne zastosowanie w zapobieganiu i ograniczaniu danego problemu na skalę społeczności.
Rodzina nie tylko jest kluczowym pojęciem w systemie zgłaszania nieprawidłowości, ale zaleca się także traktowanie jej jako jednorodnej podstawy dla diagnostyki, terapii i rejestracji przypadków, a także wszelkiej praktyki administracyjnej. Systematyka jest konieczna przy dużej liczbie procesów terapeutycznych, aby można było jednolicie rejestrować przebieg zdarzeń. Aby to osiągnąć, należy kolejne kroki w procesie podejmować świadomie i z rozmysłem, a poszczególne oceny porządkować i zapisywać do wykorzystania w przyszłości.
Czwarte pojęcie kluczowe, klasyfikacja różnicująca, określa obciążenie agencji przez porównanie wielkości względnej jej potencjału rehabilitacyjnego i prewencyjnego oraz poziomu świadczeń, wymaganego do osiągnięcia celu. Agresywność pracy socjalnej może być potrzebna do przezwyciężania oporu wobec pracowników socjalnych i do poszukiwania pozytywnych motywacji oraz silnych punktów w rodzinie, na których można się oprzeć. Szóstym i ostatnim czynnikiem jest dokładna ocena całego procesu. Po starannym rozważeniu tych czynników i problemów związanych z prewencją, Buell sam odpowiedział na swoje pytania mówiąc, że na podstawie doświadczeń Towarzystwa Badań Społecznych prewencja jest możliwa:
1. Jeśli kluczowe agencje w danej społeczności przyjmą za cel do realizacji rozwiązanie problemu.
2. Jeśli planowanie będzie się opierać na danych o całej społeczności.
3. Jeśli świadczenia koordynuje się i integruje poprzez:
- systematyzację procesu terapeutycznego;
- klasyfikację różnicującą i przydział przypadków na podstawie potencjały rehabilitacyjnego.
4. Jeśli prowadzi się obiektywną okresową ocenę wyników.
B. DuBois, K.K. Miley, Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, r.1, cz. 1.
R. A. Skidmore, M. G. Thackeray, Wprowadzenie do pracy socjalnej, r.2, cz.1, r. 21, cz.4.