Skowronek, Żmigrodzka Powstanie Listopadowe30 1831

Powstanie listopadowe 1830-1831

Polskie Towarzystwo Historyczne

Komitet Nauk Historycznych PAN

Instytut Badań Literackich PAN

Powstanie listopadowe 1830-1831

Geneza - uwarunkowania bilans porównania

Pod redakcją Jerzego Skowronka i Marii Żmigrodzkiej

Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk • Łódź

Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk

1983

Okładkę projektowała

Jolanta Suchar

Redaktorzy

Anna Lergetporer-Jakimow i Teresa Wąsowiczowa

Redaktor techniczny

Jan A. Drajczyk

Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich—Wydawnictwo, Wrocław 1983 Printed in Poland

ISBN 83-04-01237-5

Wstęp

Oddawana do rąk czytelnika książka jest rezultatem największego ze spotkań historyków z okazji 150 rocznicy powstania listopadowego. Było to międzynarodowe sympozjum na temat: „Powstanie listopadowe: uwarunkowania — bilans — porównania", zorganizowane z inicjatywy Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego przy bardzo czynnym i owocnym współudziale dwu zasłużonych instytucji Polskiej Akademii Nauk: Komitetu Nauk Historycznych i Instytutu Badań Literackich. W czterodniowych obradach (29 XI—2 XII 1980 r.) w Warszawie uczestniczyło łącznie ok. 120 historyków, literaturoznawców, badaczy myśli społecznej (nieco słabiej dopisali zaproszeni naukowcy zagraniczni, wskutek czego pasjonująca, nie zbadana dotychczas problematyka porównawcza nie została uwzględniona w obradach i niniejszym tomie tak szeroko, jak obiecywali sobie organizatorzy).

Sympozjum zajęło wysoką pozycję w bogatym, różnorodnym dorobku tej rocznicy Polskiego Listopada. Nie było uroczystym „posiedzeniem ku czci", lecz rzeczową, po większej części pasjonującą, dyskusyjną prezentacją nowej problematyki badawczej lub gruntownie modyfikowanych ocen czy wreszcie wskazaniem tematyki dalszych badań nad dziejami powstania listopadowego, a zwłaszcza jego rzeczywistej roli w dziejach Polski i Europy.

W ożywionych, kontrowersyjnych sporach ponownie wracały konfrontacje ocen wielu wybitnych postaci (wzbogacone nowymi cennymi „materiałami dowodowymi* lub nową interpretacją wielu faktów), zasadnicze batalie o klasyfikację i ocenę poszczególnych nurtów powstania listopadowego, a zwłaszcza wywodzących się z niego polskich dążeń niepodległościowych następnych dziesięcioleci. Znalazło się tu miejsce na cenną próbę uplasowania polskiego powstania w bogatej plejadzie różnorodnych ruchów rewolucyjnych i narodowych trzeciego i czwartego dziesięciolecia XIX w. w Europie (Stefan Kieniewicz) oraz na kontrowersyjną refleksję na temat mankamentów polskiej historiografii w zakresie ocen rewolucyjności polskiego ruchu narodowego w XIX stuleciu (Andrzej Walicki).

Bogata, wielowątkowa problematyka dyskusji sympozjum stała się punktem wyjścia niniejszego tomu. Zawiera on jedenaście fundamentalnych artykułów, stanowiących w większości wypadków bardziej rozwinięte i wzbogacone pod względem treści wersje zasadniczych referatów przedstawionych na sympozjum i wytyczających ogólne ramy dyskusji (pominięto tu jedynie opublikowany wcześniej referat Bogdana Zakrzewskiego

O „Warszawiankach"). Ponadto włączono kilka wartościowych komunikatów oraz garść głosów i opinii przedstawionych w dyskusji, zawierających nowe dane, a zwłaszcza nowe propozycje interpretacyjne (zbiorcze charakterystyki dyskusji opracował J. Skowronek).

Wyznaczony w ten sposób zakres niniejszej książki sprawia, że przedstawia ona najnowszy dorobek historiografii w wielu dziedzinach powstania 1830—1831 r., a zarazem aktualny stan świadomości środowisk historyków na ten temat. Występują tu bardzo wyraźne, drastyczne luki — przede wszystkim w zakresie szeroko pojętego życia i dziejów politycznych powstania listopadowego. Wcześniejsze prace Józefa Dutkiewicza, Władysława Bortnowskiego, a zwłaszcza Władysława Zajewskiego przedstawiły jedynie niektóre, bardzo ważne wątki tej złożonej problematyki, czekającej jeszcze na swego historiografa. Podobna sytuacja panuje w dziedzinie spraw prawnoustrojo-wych powstania, gdzie monografia Zdzisława Gołby (Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Wrocław 1971) stanowi raczej debiut inicjatyw naukowych w tej dziedzinie.

Tematyka niniejszej książki skoncentrowała się — zgodnie z aktualnymi zainteresowaniami historyków w tej dziedzinie — na następujących problemach powstania listopadowego i szerokiego kontekstu historycznego, w który zostały wpisane:

geneza powstania listopadowego (a przede wszystkim wciąż budzące kontrowersje wśród historyków i szerszej publiczności kwestie roli rewolucji lipcowej i powstania Belgów oraz ewentualnych inspiracji płynących z Francji dla polskich patriotów);
problemy wewnętrzne powstania listopadowego (zredukowane do zasygnalizowania udziału prowincji w powstaniu na wybranych konkretnych przykładach i dążeń do rewolucyjnego współdziałania polsko-rosyjskiego oraz interesujących prób zmodyfikowania nazbyt ostrych, jednostronnych ocen niektórych z wybitnych uczestników „listopadowego dramatu");
ocena militarnych możliwości i wysiłku powstania;
zewnętrzne uwarunkowania i reperkusje powstania;
próba porównania powstania listopadowego z ważniejszymi walkami rewolucyjnymi i narodowymi lat dwudziestych i trzydziestych XIX w. w Europie;
znaczenie powstania listopadowego dla formowania programów walki Polaków o niepodległość oraz wzbogacenia świadomości narodowej i politycznej społeczeństwa polskiego w ciągu następnych kilkudziesięciu lat;
problemy historiografii powstania listopadowego (poruszane okazjonalnie w większości głównych artykułów, stanowią temat jednej tylko wypowiedzi — Larysy A. Obu-szenkowej);
kwestie rewolucyjnego charakteru sprawy polskiej i wynikającej stąd potrzeby przewartościowania generalnych nazbyt krytycznych ocen głównych nurtów polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego w okresie powstań narodowych;
obustronne, różnorodne związki między powstaniem listopadowym a literaturą ówczesną i następnych lat.

W miarę możliwości w podobnej kolejności zostały też uszeregowane zasadnicze artykuły i mniejsze wypowiedzi zamieszczone w niniejszym tomie. Ostatni z wymienionych tematów, z wielką werwą i w świetnej formie literackiej przedstawiony na sym-

pozjum, stanowi ze względu na bogatą a odrębną problematykę drugą część niniejszej książki (opracowaną przez prof. dr Marię Żmigrodzką). Ale dyskusja (z udziałem wielu historyków) nad głównymi tezami zaprezentowanymi przez wybitnych historyków literatury romantyzmu była dobitnym świadectwem potrzeby i możliwości integracji historyków i badaczy szeroko pojętych dziejów literatury wokół wspólnych tematów czy przedmiotów dociekań naukowych. Zarówno głos prof. Andrzeja Walickiego, jak wywołana jego tezami dyskusja wskazują na włączenie do tego kręgu integracji konkretnych badań nad przeszłością także historyków myśli filozoficznej i społecznej. Mimo upływającego czasu przedstawione tu artykuły i mniejsze wypowiedzi stanowią ważki i najbardziej aktualny głos historyków w większości istotnych problemów dziejów powstania listopadowego. Nawet z perspektywy kilku lat warto zorientować się, w jakim stopniu zapowiadane tu podejmowanie nowych tematów badań, nowe spojrzenie na wiele spraw powstania listopadowego i integracja różnych dyscyplin nauk humanistycznych w obrębie dociekań nad powstaniem 1830—1831 r. stały się rzeczywistością. Zwłaszcza że poszczególne artykuły pisane były z dużym zaangażowaniem, nawet pasją, mitygowaną co najwyżej rzeczowością dyskusji.

I. Geneza i wewnętrzne uwarunkowania

powstania

Władysław Zajewski

Wokół genezy powstania listopadowego w 150 rocznicę nocy 29 listopada 1830 roku

W setną rocznicę nocy 29 listopada pisał Artur Śliwiński, przeciwstawiając się epigonom myślenia pozytywistycznego, co „mają patent na klepanie Konrada po ramieniu", o tym niezwykłym fakcie w naszej historii porozbiorowej: „Nie ma w dziejach naszych wydarzenia, które by miało tak olbrzymią literaturę, tyle pamiętników, tyle dzieł polskich i cudzoziemskich, ile ma powstanie listopadowe [...] Im więcej przybywa materiałów, im szersze kręgi zataczają badania historyczne, tym więcej zjawisk tylokrotnie badanych i omawianych w odmiennych przedstawiają się kształtach lub woła o rewizję. Mimo woli budzi się pytanie: dlaczego rewolucja listopadowa przez wiek cały więcej zaprzątała umysły i więcej pochłaniała pracy niż jakikolwiek inny okres dziejów naszych? Dlaczego rozgłośnym echem odbiła się w piśmiennictwie europejskim? Zjawisko to musi mieć swoje głębsze przyczyny"¹.

Na to ostatnie pytanie próbował, jak sądzę, odpowiedzieć już wcześniej przed Śliwińskim, na uroczystym obchodzie Nocy Listopadowej w Genewie, Zygmunt Mił-kowski. Mówca przypomniał zebranym szerokie poparcie opinii europejskiej dla dzieła rozpoczętego w noc 29 listopada atakiem na Belweder. Z najgłośniejszych nazwisk polityków, mężów stanu oraz intelektualistów, którzy wyrażali swój wielki podziw dla powstania listopadowego i sprawy polskiej, Miłkowski wymienił: Marie Josepha de La Fayette'a, Benjamina Constanta Giuseppe Mazziniego, Giuseppe Garibaldiego, Julesa Micheleta, Casimira Delavigne'a, Pierre'a Jeana Berangera, Victora Hugo, Emma-nuela Arago, Thomasa Campbella. Ale najwięcej uwagi referent poświęcił sympatii Karola Marksa do powstania listopadowego i sprawy polskiej, ujmując jego stanowiska w tych oto słowach, wypowiedzianych — przypomnijmy — w 1880 r.: „Motyw główny tej sympatii, według Karola Marksa, jest następujący — Polska jest nie tylko jedynym narodem słowiańskim, lecz także jedynym narodem europejskim, który niczym żołnierz światowy uczestniczył we wszystkich walkach rewolucyjnych: w Ameryce, pod sztandarami Pierwszej Republiki Francuskiej, w 1830 r. Polska uniemożliwiła inwazję Francji i dopomogła emancypacji Belgii, w 1846 r. w Krakowie to Polska pierwsza

¹ A. Śliwiński, W setną rocznicę 1830—1930, „Tygodnik Ilustrowany", 1930, nr 48, s. 996 n.

rozwinęła sztandar rewolucji socjalnej, w 1848 r. walczyła ona na Węgrzech, w Niemczech, w Italii etc. Ten znamienity socjolog widzi oddane przez Polskę usługi w walce, jaką ona prowadziła w imię wolności"².

Jak tedy doszło do rozpoczęcia tej walki o wolność w noc 29 listopada? Historyk usiłujący wyjaśnić genezę nocy 29 listopada stoi przed nie lada trudnością. Rzadko bowiem który problem w naszej historiografii jest równie kontrowersyjny, co przyczyny wybuchu powstania. Ujmując pojęcie genezy szeroko, należałoby przedstawić pełny wykład dziejów Królestwa Polskiego po kongresie wiedeńskim; wąsko — to losy tajnego związku podchorążych, zwanego w naszej historiogra fii Sprzysiężeniem Piotra Wysockiego. Pytanie zasadnicze sformułował tutaj Karol Boromeusz Hoffman: czy konstytucyjne, parlamentarne Królestwo Polskie mogło na dłuższą metę współżyć z despotycznie rządzoną Rosją? Znane jest historykom jego dowcipne porównanie garnka glinianego z żelaznym i odpowiedź, że rozwój wypadków po 1815 r. nieuchronnie wiódł do rozbicia garnka glinianego³. Rzeczywistość dnia codziennego wykazała bowiem, jak wspominał senator Antoni Ostrowski, iż „włidze konstytucję chciały mieć na papierze, a posłuszeństwo ślepe w rzeczywistości"⁴. Władze uważały, „że prawie każdy Polak nie oddycha jak tylko jakobinizmem i duchem subwersji porządku towarzyskiego"⁵.

Odpowiedzi na tak sformułowany przez Hoffmana problem były różne i od ponad stu lat trwają w naszej historiografii spory na ten tamat. Od tego bowiem, jakiej się udzieli odpowiedzi, uzależnione są na ogół wszystkie oceny powstania listopadowego. Znany krakowski konserwatysta, w młodości uczestnik powstania 1831 r., Paweł Popiel, po ukazaniu się dzieła Stanisława Barzykowskiego pisał na ten temat: „O powstaniu 1830 r. przyszło mi nieraz mówić, uważałem je, jak i teraz uważam, za największy błąd, jaki kiedykolwiek popełniliśmy, a ci, co podpalali na znak ruchu browar na Solcu, nie wiedzieli, że podpalają równocześnie byt Królestwa Kongresowego i wojska, uniwersytetów warszawskiego i wileńskiego, szkół krzemienieckich i bazyliańskich, Statut Litewski i sądownictwo w zabranych krajach"⁶. Ten, co dowodził, że Królestwo Polskie — zasobne gospodarczo, posiadające 34-milionową nadwyżkę w budżecie, przełamujące zwycięsko „tradycyjny wstręt i uprzedzenie szlacheckich głów do łokcia i do miary" — powinno za wszelką cenę utrzymać istniejące po 1815 r. status quo, ten historyk musiał potępiać tajne związki i sprzysiężenia, podkopujące egzystencję tego państewka.

Najdobitniej ten punkt widzenia wyłożył w przygotowanej już na pięćdziesiątą rocznicę powstania listopadowego rozprawce Walerian Kalinka. Jego zdaniem, źródłem

² Conference M. le colonel S. Milkowski, [w:] Ginąuantieme Anniversaire de 1'Insurrection
Polonaise du 29 Novembre 1830, Geneve 1881, s, 43 n.

³ K. B. Hoffman, Rzut oka na stan polityczny Królestwa Polskiego pod panowaniem rosyj
skim przez ciąg lat piętnastu od 1815—1830, Warszawa 1831, s. 289.

⁴ A. Ostrowski, Jaki jest duch czasu w teraźniejszym Królestwie Polskim i czy Polacy pierwsi
stali się przyczyną teraźniejszych swych cierpień politycznych?, „Rocznik Łódzki", t. XX, 1975,
s. 305.

5 Ibidem, s. 307 n. K. Bronikowski, Griefs nouveaux des cabinets europem contrę le cabinet russe, Paris 1832, s. 28.

⁶ P. Popiel, O powstaniu roku 1830 z powodu dzieła S. Barzykowskiego, [w:] Pisma, t. II, Kraków 1893, s. 73 n.

nieszczęścia były tajne związki, które doprowadziły do rewolucji 29 listopada: „Powodem najbliższym [rewolucji] było stare, nie wyleczone usposobienie anarchiczne, które, jak trafnie zauważył Szujski, za dawnych czasów w liberum veto, za nowych w liberum conspiro znalazły swój wyraz"⁷. W gruncie rzeczy, jego zdaniem, nieszczęsny wybuch 29 listopada był na rękę Mikołajowi, gdyż usprawiedliwiał likwidację Królestwa Polskiego. „Jest więc dość prawdopodobne — konkludował Kalinka — że rząd petersburski przewidywał rewolucję, chociaż może jej tak nagle nie spodziewał [się], i że nie chciał jej zbytecznie przeszkadzać"⁸. Również Stanisław Smolka uważał, że to Mikołaj Nowosilcow „wymyśla sprzysiężenia" w interesie petersburskiej „partii wojennej", która zmierzała do likwidacji Królestwa Polskiego⁹.

W historiografii zwyciężył raczej pogląd Wacława Tokarza, że po załamaniu się liberalnej polityki Aleksandra I związki tajne w Królestwie Polskim stały się nieodzowną koniecznością, „tworzył je instynkt samozachowawczy narodu"¹⁰. Rzeczywiście, zdumiewająca ciągłość tajnych związków po III rozbiorze Polski wykazuje niesłychaną energię narodu w próbach odbudowania utraconej suwerennej państwowości. Maurycy Mochnacki trafnie pisał, że werdykt Sądu Sejmowego z 22 maja 1828 r., uniewinniający oskarżonych działaczy Towarzystwa Patriotycznego od zarzutu zbrodni stanu, był po prostu „sankcją uroczyście udzieloną przez ojców narodu [...] wszelkim na przyszłość spiskom, wszelkim nowym ku wywróceniu tego porządku przedsięwzięciom"¹¹. Zgadzam się z oceną Hanny Dylągowej, że Sąd Sejmowy „przygotował psychicznie społe-łeczeństwo Królestwa do walki o prawdziwie wolną i niepodległą Polskę", lecz z poprawką sformułowaną przez Bonawenturę Niemojewskiego w 1831 r., iż „naród był przysposobiony do ducha rewolucyjnego przez opozycję objawiającą się na sejmach w ciągu minionych 15 lat. Broniliśmy zawsze niepodległości narodu w granicach konstytucją zakreślonych, nie zaś instytucji aleksandrowskiej"¹².

Wyjaśnienie to tłumaczy nam ów szczególny prestiż „ojców narodu" zasiadających nie tyle w senacie, co w izbie poselskiej. Autorytet senatu szybko się załamał w powstaniu 1831 r.¹³

Znana jest historykom reakcja Mikołaja na wieść o werdykcie Sądu Sejmowego: „Nieszczęśni, ocalili winnych, lecz zgubili Ojczyznę". Jednakże po pewnym wahaniu car wyrok zatwierdził. Powodem tej ustępliwości była tocząca się ze zmiennym szczęściem od 27 kwietnia 1828 r. wojna z Turcją. Mikołaj, chłodny i ostrożny realista, nie chciał

7 W. Kalinka, Królestwo Kongresowe i związki tajne, „Przegląd Polski", t. CXVI, 1895, s. 567.

⁸ Ibidem, s. 314.

⁹ S. Smolka, Polityka Lubeckiego przed pozostaniem listopadowym, t. I, Kraków 1907, s. 409 n.
¹⁰, W. Tokarz, Polska w latach 1816—1831, [w:] Polska, jej dzieje i kultura oi czasów najdaw
niejszych do chwili obecnej, pod redakcją S. Lama, t. III, Warszawa 1930, s. 114.

¹¹ M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. I, Poznań 1853, s. 226;
J. S. Harbut, Noc Listopadowa w świetle i cieniach historii i procesu przed Najwyższym Sądem
Kryminalnym, Warszawa 1930, s. 77—79.

¹² H. Dylągowa, Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821—1829, Warszawa 1970,
s. 324. Por. Dyariusz sejmu z r. 1830—1831, wyd. M. Rostworowski, t. III, Kraków 1909, s. 630 n.

¹³ Por. W. Zajewski, Wolność druku w powstaniu listopadowym 1830—1831, Łódź 1953,
s. 79 n.

w tym momencie kłopotów z armią polską, którą uważał za „przednią straż armii mającej czuwać nad bezpieczeństwem Cesarstwa"¹⁴. Wystarczy powiedzieć, że aż 60% wszystkich awansów generalskich w armii polskiej nastąpiło w latach 1826—1830. Nadto zgodnie z art. 45 konstytucji z 1815 r. Mikołaj dokonał w maju 1829 r. koronacji w Warszawie, na 3 miesiące przed podpisaniem pokoju z Turcją w Adrianopolu¹⁸.

Kluczowa rola przypadała armii, która posłuszna w korpusie generalskim, od dołu ogarnięta była wpływami licznych tajnych związków. W armii tej „być napoleonistą a patriotą za jedno wówczas uchodziło", nigdy nie wygasły tradycje Legionów Jana Henryka Dąbrowskiego i epopei napoleońskiej. Były ambasador austriacki w Petersburgu Karl L. Ficquelmont (1777—1857), zastanawiając się nad przyczynami „rewolucji 1830 r.", uznał za największy błąd Aleksandra I nadanie konstytucji Polakom i utworzenie armii narodowej, gdyż armia ta od początku zarażona była nieposłuszeństwem: „Bo jakiż duch mógł ożywiać tę starą bandę? Wszak pozostawali do ostatniej chwili pod sztandarami Napoleona. Czy były więc powody, by wierzyć ich uczuciom wierności do monarchy? Wojska te służyh/ Napoleonowi, spadkobiercy wszystkich rewolucji. Służyły mu dlatego, iż nigdy nie zaprzestały walki z trzema mocarstwami uczestniczącymi w rozbiorach Polski"¹⁶.

Zaledwie w kilka miesięcy po werdykcie Sądu Sejmowego instruktor w Szkole Podchorążych Piechoty ppor. Piotr Wysocki, wychowany przez ojca w kulcie bohaterów konfederacji barskiej, założył nowy tajny związek. Wiemy z relacji przyjaciół Wysockiego, że decyzja ta zrodziła się pod wpływem Sądu Sejmowego¹⁷. Jednakże pogląd Wacława Tokarza (oparty na relacjach posła Romana Sołtyka), że epigoni Towarzystwa Patriotycznego wzięli pod swoją kuratelę Związek Podchorążych i kierowali jego działalnością, został zakwestionowany przez Władysława Bortnowskiego i Tadeusza Łepkowskiego¹⁸. Udokumentowany też jest pogląd dwóch ostatnich historyków, że celem Sprzysiężenia Wysockiego nie była obrona konstytucji 1815 r., lecz wywołanie — przy nadarzającej się okazji — zbrojnego powstania. Jak zezna później przed carskim sądem polowym inicjator Nocy 29 listopada: „W roku 1830 miałem nadzieję oswobodzenia Polski spod władzy Rosji"¹⁹.

Znaczne kontrowersje w naszej historiografii wywołał tzw. spisek koronacyjny, możliwość zbrojnego wybuchu już w 1829 r., w czasie koronacji Mikołaja I w Warsza-

¹⁴ Annexa do protokołu posiedzeń izby poselskiej i inne papiery dotyczące sejmu czerwcowego 1830, Bibl. PAN w Gdańsku, rkps IV 251911 (tekst wystąpienia Mikołaja z 28 V 1830).

¹⁵ W. Zajewski, Koronacja i detronizacja Mikołaja I w Zamku Królewskim, „Przegląd Humanistyczny", 1971, nr 5, s. 15—30; M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego. Warszawa 1980, s. 58.

¹⁶ K. L. Ficąuelmont, Lord Palmerston, l'Angleterre et le Continent, t. II, Paris 1852,*. 81.

17 K. Karsznicki, Wspomnienie o Piotrze Wysockim, „Kronika Emigracji Polskiej", t. IV, 1837, s. 370.

¹⁸ W. Tokarz, Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, Warszawa 1925, s. 12. Inaczej: W. Bortnowski, Walka o cele powstania listopadowego, Łódź 1960, s. 34 n.j T. Łepkowski, Piotr Wysocki, Warszawa 1972, s. 37 n.

19 Por. A. Kraushar, Fragmenty z odnalezionego pamiętnika rękopiśmiennego Piotra Wysockiego przed Delegacją Najwyższego Sądu Kryminalnego, Archiwum PAN: Materiały Artura Śliwińskiego, rkps 111-59, nr 142.

wie²⁰. Wydaje mi się, że momentem decydującym, który wpłynął na odrzucenie projektu insurekcji w 1829 r., były już widoczne dla każdego sukcesy Rosji w wojnie z Turcją. Zadecydowała nie tyle trwożliwość posłów, ile ostrożność Wysockiego, który uważał, że należy poczekać na ewentualne zmiany we Francji²¹. W istocie klimat polityczny nie sprzyjał ewentualnej insurekcji Polaków. Nowe ministerium hr. Jean Baptiste Marti-gnaca (od 5 1 1828) we Francji wypowiadało się za wspólnym przymierzem Francji, Prus i Rosji. Podróż Mikołaja I do Berlina wiosną 1829 r. zdawała się otwierać drogę takiemu przymierzu²².

Tak więc w istocie rzeczy sytuacja międzynarodowa w 1829 r. nie była pod względem politycznym korzystna dla powstania w Polsce. Jeżeli nawet względy czysto wojskowe przemawiały za rozpoczęciem walki w 1828—1829 r., to należy pamiętać, że miała ona być i była ruchem oddolnym, wywołanym wbrew opiniom naszej generalicji, a tym samym ruch ten nie mógł się kierować zimną kalkulacją sztabową. Rewolucje karbo-narskie w pierwszej połowie XIX w. nie podlegały logice planowania strategów wojskowych. Ta prawda obowiązuje także w wypadku naszego powstania 29 IX 1830 r.

Nowa jakościowo sytuacja zaistniała w Europie w wyniku rewolucji lipcowej i obalenia „tyrana" Karola X. Celnie to sformułował ostatnio Stefan Kieniewicz na XV Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych: „Oddziaływanie europejskie rewolucji lipcowej zdaje mi się być bardziej powszechne, bardziej szybkie i bardziej nieuchronne niż rewolucji 1789. Jest prawdą, że w całej Europie w gabinetach dyplomatycznych i w redakcjach dzienników, w kawiarniach i warsztatach rzemieślniczych oczekiwano w 1830 z lękiem i nadzieją powtórzenia się scen Wielkiej Rewolucji Francuskiej⁵'²³.

Wieść o rewolucji lipcowej zastała członków podchorążych w obozie wojskowym pod Warszawą i wywołała ogromne poruszenie. Pisał potem Wysocki, że „wszyscy rozstrząsali wypadki lipcowe", i wówczas bodaj zrodziła się decyzją, jak pisał, „do podniesienia oręża, byle ktoś stanął na czele wojska"²⁴. Związany ze Sprzysiężeniem akademik Jan Bartkowski, twórca jednego z trzech „kół cywilnych", zanotował, że „im bliższe dochodziły nas szczegóły o rewolucji lipcowej, tym większe wyradzały się nadzieje w żywej wyobraźni młodzieży"²⁵.

Dzięki zelżeniu cenzury prasa warszawska we wrześniu i w październiku 1830 r. bardzo obszernie — techniką przedruków z gazet zachodnich — informowała o prze-

²⁰ W. Zajewski, Uwagi historyka nad monografią o „Kordianie", „Przegląd Humanistyczny", 1963, nr 6, s. 83—86.

²¹ Por. biogram Piotra Wysockiego [w:] Biographies, pod redakcją G. Sarrut et B. Saint-
-Edme, Paris 1836, s. 75, gdzie czytamy o różnicy zdań między Zaliwskim i Wysockim co do wy
buchu insurekcji w 1829 r.

²² Zob. R. Podevin, Baricty, Les relations francoallemandes 1815—1975, Paris 1977, s. 17:
„Le voyage de Nicolas I^er - Berlin au Printemps 1829 semble ouvrir la voie d'apres les declara-
tions de Bernstorff au comte d'Agoult et une entente entre la Prusse, la France et la Russie".

²³ S. Kieniewicz, 1830: revolutions et reformes en Europe, [w:] XV^e Congres International
des Sciences Historices: rapports-Chronologie, t. II, Bucarest 1980, s. 454.

²⁴ W. Zajewski, Wpływ rewolucji lipcowej na wybuch powstania listopadowego, [w:] Powsta
nie listopadowe 1830—1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod red. W. Za-
jewskiego, Warszawa 1980.

²⁵ J. Bartkowski, Wspomnienia z 1830—1831, „Przewodnik Naukowy i Literacki", R.
XXV, 1897, s. 325.

biegu rewolucji lipcowej w Paryżu i o rewolucji wrześniowej w Brukseli, o chwalebnej roli ludu w obu tych stolicach. W listopadzie czytelnicy „Kuriera Warszawskiego" byli informowani o narastającej w Anglii opozycji przeciw gabinetowi ks. Arthura Wel-lesleya Wellingtona, o fali rozruchów w Londynie, upadku tego gabinetu i wreszcie o tym, co mogło być najciekawsze dla członków Sprzysiężenia, a mianowicie iż przedstawiciele pięciu mocarstw w Londynie już na pierwszym posiedzeniu zgodzili się na zasadę odrębności Belgii i dopuścili przedstawiciela belgijskiego Rządu Tymczasowego do narad²⁶.

Komitet kierowniczy rozrastającego się Sprzysiężenia wyznacza kolejno kilka terminów wybuchu na 10, potem 15, następnie 20 X 1830 r., lecz za każdym razem Wysocki sprawę odwlekał dowodząc, że przygotowania są nie ukończone. Tokarz uznał, że decyzja wybuchu w terminie 29 listopada zapadła, gdy komitet kierowniczy uświadomił sobie, że właściwie związek podchorążych został rozszyfrowany przez policję w. ks. Konstantego. Po złożeniu raportu w. ks. Konstanty otrzymał od swego brata Mikołaja carte blanche, a właściwie polecenie oddania obwinionych pod sąd, bez oglądania się na konstytucję²⁷. W tej krytycznej sytuacji po dwóch dość enigmatycznych rozmowach z Lelewelem powzięto decyzję powstania.

Jednakże nie sam lęk przed dekonspiracją zadecydował o wybuchu. Dutkiewicz, recenzując w 1926 r. Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadową, zwrócił uwagę na bardzo istotny fakt. Oto obiegające Warszawę pogłoski o możliwości użycia armii polskiej w planowanej przez Mikołaja I interwencji zbrojnej przeciw rewolucji w Belgii znalazły potwierdzenie w prasie warszawskiej. Główne dzienniki polskie przedrukowały bowiem 19 i 20 XI 1830 r. — jako informację nieoficjalną z prasy petersburskiej — wieść o zarządzeniu przez cara mobilizacji części armii rosyjskiej i całej armii polskiej²⁸. Natomiast bardzo wątpliwa wydaje mi się sugestia niektórych historyków (Juliusza Stanisława Harbuta, Wisławy Knapowskiej, Mariana Kukiela, Czesława Blocha), że rewolucję nad Wisłą sprowokowali karbonarzy francuscy przerażeni widmem zbrojnej interwencji Rosji nad Sekwaną²⁹.

²⁶ „Kurier Warszawski", nr 346, 26X11830, s. 1769: „Posłowie wielkich mocarstw w Lon
dynie, zgromadzeni w celu naradzenia się nad wypadkami w Belgii, zgodzili się na pierwszym
posiedzeniu na następujące punkta: 1. Belgia będzie krajem niepodległym; 2. Belgijczykowie
obowiązani będą wybrać swego monarchę z domu nassauskiego, ale gdyby tego nie chcieli uczynić,
nie będzie to przyczyną zerwania pokoju; 3. Poseł Rządu Tymczasowego będzie przypuszczony
do narad; 4. Nie będzie mógł być zaprowadzony w Belgii republikański kształt rządu". O oddzia
ływaniu prasy piszą: W. Bortnowski, op. cit., s. 37 n.; J. Łojek, Studia nad prasą i opinią pub
liczną w Królestwie Polskim 1815—1830, Warszawa 1966, s. 283—299; tenże, Opinia publiczna
a geneza pozostania listopadowego, Warszawa 1982; T. Łepkowski, op. cit., s. 45.

27 W_ Tokarz, Sprzysiężenie..., s. 101 n.; M. Handelsman, W przeddzień wybuchu listo
padowego. Dwa rozkazy petersburskie, [w:] Księga pamiętnikowa ku czci Władysława Abrahama,
t. I, Lwów 1930, s. 277—281.

²⁸ J. Dutkiewicz, recenzja książki W. Tokarza Sprzysiężenie Wysockiego, [w:] „Kwartalnik
Historyczny", t. XL, 1926, s. 75—81; tenże, Francja a Polska w 1831 r., Łódź 1950, s. 16, przyp.
33. Por. A. Zahorski, Wśród sporu historyków o Noc Listopadową i charakter powstania listopa
dowego, „Wiadomości Historyczne", 1980, nr 4, s. 195—200; tenże, Wstęp do wyd. II W. To
karza Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, Warszawa 1980.

²⁹ W. Zajewski, Wpływ rewolucji lipcowej na wybuch powstania listopadowego, s. 28 nn.

Ewentualność wspólnego marszu z armią rosyjską przeciw niedawnym towarzyszom broni z wojen napoleońskich wstrząsnęła wojskowymi i cywilnymi członkami związku. O tym, że była to jednak główna przesłanka wybuchu powstania, mówił oficjalnie m.in. Gustaw Małachowski na sesji sejmowej 12 lutego 1831 r.: „Nietajną jest rzeczą, że co udeter-minowało chwilę naszej rewolucji, jest rozkaz użycia naszego wojska i krwawo zarobionych zasobów na wojnę zabójczą dla wolności. Nie znano nas, gdy nam takie rozkazy dawano. Ją [armie] chciano użyć do poparcia napadu, broń myśląca nie nawykła do tego użytku, odwróciła się w mniej zdolnym ręku i raniła napastnika"³⁰.

Dnia 28 listopada 1830 r. na posiedzeniu komitetu Ksawery Bronikowski poinformował przywódców związku podchorążych o upadku gabinetu Wellingtona i zaakcentował fakt, że „pierwszym ministrem został Charles Grey, niegdyś przyjaciel Kościuszki"³¹.

Kierownictwo Sprzysiężenia, które już wiedziało, że przedstawiciel Rządu Tymczasowego został dopuszczony do obrad londyńskiej konferencji pięciu mocarstw w sprawie Belgii, mogło dojść do wniosku, że nadszedł właśnie najlepszy moment dla Polski. Pomyślnym zbiegiem okoliczności warty w najważniejszych miejscach Warszawy w nocy z 29 na 30 listopada miał sprawować uzbrojony w ostrą amunicję 4 pułk piechoty liniowej, z którego spora grupa młodych oficerów wciągnięta była do konspiracji. Członkom związku podchorążych wydawało się, że w chwili wybuchu porwą swoim zapałem i szlachetnym celem tych generałów, których uważali za patriotów (Józefa Chłopickiego, Stanisława Potockiego), inni „przeznaczeni zostali na zabicie, gdyby najmniejszy opór okazali"³².

Twórcy Sprzysiężenia nie wyznaczyli w swych planach szczególnej roli ludowi Warszawy, początkowo przeznaczając mu rolę statysty, i niewiele w tych planach zmienił Maurycy Mochnacki. A jednak faktycznym autorem zwycięstwa w nocy 29 listopada — napiszą Dutkiewicz i Łepkowski — był lud Warszawy. To dzięki jego udziałowi walka pod Arsenałem przybrała charakter rewolucyjny. Ten lud, który w liczbie ponad 30 tys. wybiegł na ulice i chwycił za broń, nie tylko naśladował lud lipcowego Paryża i wrześniowej Brukseli. Tutaj, w Warszawie, żyły nigdy nie wygasłe, wspaniałe tradycje walk rewolucyjnych z 17 i 18 IV 1794 r.

Kiedy po klęsce 1831 r. i jeszcze cięższej klęsce 1864 r. oskarżano uczestników szturmu na Belweder i Arsenał o „brak miary, a nadmiar wiary", że trawione „romantyczną gorączką" pokolenie Wysockiego i Mochnackiego, Goszczyńskiego i Nabielaka odrzuciło z pogardą podaną nam przez Opatrzność „drabinę, po której trzeba było cierpliwie wstępować ze szczebla na szczebel, aby bezpiecznie wejść na sam szczyt"³³, tym lamentującym pragmatystom i progromcom w piórze ruchu narodowowyzwoleńczego odpowiedziano na obchodach pięćdziesięciolecia Nocy 29 Listopada w Paryżu; „Nie upadkiem powstań narody umierają, te je chwilowo tylko osłabiają [...] ale niewiarą i odszczepieństwem od idei przewodniczęj. Straty materialne łatwe są do powetowania i niczym są w porównaniu ze stratami moralnymi, bo te zabijają ducha naro-

³⁰ Dyariusz sejmu..., t. II, Kraków 1908, s. 62 n.

³¹ K. Bronikowski, Sprostowanie niektórych szczegółów tyczących się klubu patriotycznego,
„Kronika Emigracji Polskiej", t. III, 1835, s. 309 n; „Gazeta Warszawska", nr 321, 29 XI 1830.

32 W_ Tokarz, Sprzysiężenie..., s. 80; M. Tarczyński, op. cit., s. 77.

³³ W. Kalinka, op. cit., s. 304.

dowego, wszczepiają w serce jad zwątpienia, wyrywając mu ostatni skarb i zadatek jego żywotności — nadzieję"³⁴.

Zwyciężył w naszej historiografii pogląd, że powstanie listopadowe, obok rewolucji lipcowej, stało się jednym z najpoważniejszych wydarzeń w dziejach Europy powie-deńskiej. Nie była to walka od samego początku skazana na klęskę. Wielu zagranicznych obserwatorów po zwycięskiej ofensywie wiosennej uważało, że Polska stoi u progu niepodległości³⁵. Stało się inaczej. Przegraliśmy powstanie, ale nie przegraliśmy ani sprawy narodowej, ani honoru. Dlatego w historii walk o niepodległość po III rozbiorze Polski powstanie listopadowe, mimo licznych jego błędów oraz potknięć militarnych i politycznych, złudzeń i załamań jego przywódców, zajmuje miejsce wyjątkowe, bo jak napisze cudzoziemski obserwator tych heroicznych walk nad Wisłą: „Nie ma nic bardziej wielkiego i godnego podziwu w annałach nowożytnej historii"³⁶.

³⁴ Głos Apolinarego Plucińskiego, [w:] Pięćdziesięcioletni Jubileusz Powstania Narodowego 29 Listopada 1830 obchodzony w Paryżu w roku 1880, Paryż 1881, s. 33. " „l'Emancipation", nr 103, 13 IV 1831. 35 Ibidem.

Hanna Dylągowa

Powstanie w planach polskich związków tajnych

1815—1830

Cechą charakterystyczną Europy pokongresowej były związki tajne, generalnie dążące do zmian ustalonego w Wiedniu porządku politycznego. Chodziło więc albo o walkę o niepodległość, albo o przewrót wewnętrzny zmieniający system rządu. Wszystkie te związki opierały się na młodzieży, korpusie oficerskim i inteligencji, a w krajach, w których inteligencja nie tworzyła jeszcze grupy dość silnej, również na szlachcie, jak to miało miejsce np. w Polsce.

Tajne związki europejskie stawiały sobie za cel wybuch powstania lub rewolucji na ogół w określonych terminach. A chociaż terminy bywały przesuwane (np. Rosja) albo wybuch spowodowany bywał samorzutnym, nie uzgodnionym z centralą wystąpieniem członków (np. Hiszpania, Neapol), lub nie dochodził do skutku z powodu wcześniejszego wykrycia spisku przez policję (np. Francja), zawsze jednak celem była rewolucja przewidziana w określonym terminie.

W Polsce rzecz miała się inaczej. Polacy byli szczerze wdzięczni Aleksandrowi I za Królestwo Polskie mimo rozczarowania z powodu niewielkiego terytorium. Traktowali jednak serio zapowiedź rozszerzenia granic Królestwa, zawartą w art. 3 traktatu wiedeńskiego z 3 maja 1815 r., w którym czytamy m.in.: jjego Cesarska Mość zachowuje sobie nadać temu krajowi, mającemu używać oddzielnej administracji, rozszerzenie wewnętrzne, jakie uzna za przyzwoite"¹. Powszechnie rozumiano przez tę obietnicę przyłączenie do Królestwa pięciu zachodnich guberni (wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, wołyńskiej i podolskiej) oraz obwodu białostockiego. Sprawa wyglądała jeszcze bardziej realnie, gdy Aleksander I wydzielił w 1817 r. z armii rosyjskiej tzw. Korpus Litewski, w którego skład mieli wchodzić odtąd rekruci z wyżej wymienionych guberni, i oddał go pod dowództwo w. ks. Konstantego, już przecież wodza naczelnego armii Królestwa.

Sprawa rozszerzenia granic Królestwa była dla Polaków tak ważna, że dla ewentualnej możliwości jej realizacji godzili się nawet z łamaniem konstytuq'i przez Konstantego, Nowosilcowa i własny rząd. I ciągle wierzyli w urzeczywistnienie swych

¹ Cyt. za: S. Kieniewicz, Przemiany społeczne i gospodarcze to Królestwie Polskim (1815— —1830), Warszawa 1951, s. 48—49.

nadziei przez Aleksandra. W tej sytuacji powstanie wywołane za życia Aleksandra I nie miało raczej wielkich szans powodzenia. Widać to wyraźnie w sformułowaniach sposobów osiągnięcia celów stawianych politycznym związkom tajnym przez ich założycieli. Zresztą tych politycznych związków nie było znowu tak wiele. Jeżeli dokładnie rozpatrzyć ponad 70 związków młodzieżowych z lat 1815—1830, pracowicie zestawionych przez Aleksandra Kamińskiego, widać wyraźnie, że przeważały związki typu naukowego, samokształceniowego i literackiego², z tym że w niektórych z nich kładziono pewien nacisk na patriotyczną postawę członków, na ugruntowanie miłości ojczyzny. Odegrały zatem i one jakąś rolę w podnoszeniu ogólnej temperatury uczuć patriotycznych w społeczeństwie — a tym samym przygotowywały moralnie do ewentualnej walki o niepodległość.

Natomiast celem związków o charakterze politycznym była już niepodległość Polski. Związków takich istniało zaledwie kilka: Związek Wolnych Polaków, Towarzystwo Filomatów, Wolnomularstwo Narodowe, Towarzystwo Patriotyczne i Sprzysiężenie Wysockiego. A i tu można dyskutować, w jakim stopniu niektóre z nich były polityczne.

Nie budzi zastrzeżeń polityczny charakter Związku Wolnych Polaków, który powstał w Warszawie pod koniec 1819 r., stawiając sobie za cel niepodległość całej zjednoczonej z trzech zaborów Polski oraz upowszechnianie zasad liberalnych. Działalność organizacyjna i zebrania członków miały o wiele mniejsze znaczenie niż jego działalność zewnętrzna, polegająca m.in. na wydawaniu „Dekady", pisma periodycznego, ukazującego się od 1 I 1821 do 24 III 1821 r., na wydaniu masowym, tanim — pod firmą już nie istniejącej „Dekady" — Konstytucji 3 Maja oraz zakładaniu ekspozytur związku. Ekspan-sywność Wolnych Polaków przyczyniła się wprawdzie do rozszerzenia ich wpływów, stała się jednak również przyczyną aresztowań i w efekcie likwidacji związku. Wolni Polacy byli rewolucyjni w zakresie propagowania idei niepodległości, nie podejmowali jednak żadnych działań spiskowych i nic nie wiadomo, żeby je planowali. Można więc stwierdzić, że chętnie na łamach „Dekady" informowali społeczeństwo o wybuchłych niedawno rewolucjach europejskich, natomiast sami rewolucji nie planowali, chociaż ich poczynania ją przygotowywały³.

Bardziej kontrowersyjną sprawą jest ustalenie politycznego charakteru celów Towarzystwa Filomatów w Wilnie. Istniało ono 6 lat i w tym okresie zmieniał się jego charakter z naukowego poprzez społeczno-narodowy do politycznego. Kontakty filomatów z innymi związkami tajnymi, ich własne dojrzewanie, wyrastanie niejako ze świata młodzieży i przechodzenie do świata dorosłych, do zagadnień obejmujących szersze grupy społeczne doprowadziły z biegiem lat do włączenia się związku w nurt polityczny. Zmiana nastawienia spowodowała zmianę nazwy. W końcu 1821 r. filomaci stali się Towarzystwem „bez nazwiska" z nie sprecyzowanymi jeszcze dokładnie celami patrio-tyczno-politycznyrni. Na początku 1823 r. przyjęli nazwę Związku Patriotycznego, używaną zamiennie z nazwą Biali. Celem, nigdzie niestety jednoznacznie nie zapisanym, było tu świadome przygotowanie do przyszłej „rewolucji narodowej", jednakże bez okre-

2 A. Kamiński, Polskie Związki Młodzieży (1804—1831), Warszawa 1963.

³ Ibidem, s. 146 i n. Źródłem wiadomości dot. Związku Wolnych Polaków i jego czołowych działaczy są materiały znajdujące się w AGAD, Kancelaria Nowosilcowa, m.in. rkpsy 546, 564, 615, 620, 823.

słonego bliżej terminu, a zatem działalność na dłuższą metę bez charakteru ściśle spiskowego, chociaż z pewnymi elementami takiej działalności⁴.

Najpoważniejsza konspiracja niepodległościowa polska w latach przed powstaniem listopadowym reprezentowana była przez dwa związki tajne: Wolnomularstwo Narodowe i Towarzystwo Patriotyczne. Celem pierwszego, założonego w Warszawie w 1819 r. przez Waleriana Łukasińskiego, było utrzymanie narodowości we wszystkich zaborach oraz pomoc wzajemna, szczególnie dość licznie wówczas dymisjowanym wojskowym. Nie był to cel sensu stricto polityczny, ponieważ utrzymanie narodowości we wszystkich trzech zaborach nie musiało się równać dążeniu do połączenia Polski w niepodległe państwo. Jednak tak właśnie rozumieli to przyjmowani do Wolnomularstwa Narodowego członkowie, a co więcej, prowadzący później przeciw nim śledztwo również interpretowali wyraz narodowość jako równoznaczny z niepodległością. Nic więc nie pomogło konsekwentne odżegnywanie się twórców Wolnomularstwa Narodowego od politycznego charakteru związku. Narodowość kojarzyła się ówczesnym Polakom z niepodległością, i to zarówno uczestnikom, jak i przeciwnikom konspiracji. Inna sprawa, że niepodległość nie była równoznaczna z konkretnymi przygotowaniami do bliskiego powstania. Zawsze miało to być moralne przygotowanie narodu do ewentualnego wybuchu w razie pomyślnej sytuacji międzynarodowej⁵.

Cel Towarzystwa Patriotycznego założonego również przez Łukasińskiego w Warszawie w 1821 r. był już jednoznaczny — odzyskanie wolności i niepodległości Polski. Jednakże środki do jego osiągnięcia nie były nigdy ściśle określone. Nie miały być jednak ani gwałtowne, ani rewolucyjne. „Najgłówniejszy cel — pisał Łukasiński — był połączenie Polski. Okoliczności same miały wskazać związkowi sposoby doprowadzenia go do skutku"⁸. Przywódcy Towarzystwa Patriotycznego możliwość wybuchu powstania odkładali do czasu wyjątkowo pomyślnej międzynarodowej sytuacji politycznej, której jednak nie precyzowano. W każdym razie następcy Łukasińskiego w kierownictwie Towarzystwa Patriotycznego nie uznali za taką okoliczność wspólnego z dekabrystami wystąpienia rewolucyjnego, o co ci ostatni w pewnym okresie zabiegali. Towarzystwo nie miało więc charakteru spiskowego. Było w swej istocie zdecydowanie defensywne, odkładając powstanie nawet do następnego pokolenia⁷.

Wszystkie zatem istniejące za życia Aleksandra I polskie związki tajne bardziej lub mniej polityczne realizację celu, jakim było odzyskanie niepodległości przez Polskę, odkładały do bliżej nie określonej korzystnej sytuacji międzynarodowej, poprzestając na propagowaniu idei niepodległości wśród swoich członków. W szerszych kręgach społeczeństwa idee te stały się bardziej znane dzięki wielkim procesom politycznym przeciw filomatom, Wolnomularstwu Narodowemu i Towarzystwu Patriotycznemu.

4 Archiwum filomatów, cl. II, Materiały do5historii Towarzystwa Filomatów, t. II, Kraków 1921, s. 430—432; t. III, Kraków 1934, s. 328—334, 514 i n.

5 Szczegółowe rozpatrzenie celu Wolnomularstwa Narodowego wraz z podaniem źródeł daję w swej książce Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821—1829, Warszawa 1979, s. 46—50.

6 Zeznania Łukasińskiego z 13 XII 1825 r., Biblioteka PAN w Krakowie, rkps 2228, t. I, k. 80.

⁷ H. Dylągowa, op. cit., s. 85—89, 176 i n.

Prawie jednomyślne uznanie (z wyjątkiem Wincentego Krasińskiego) przez senatorów zasiadających w Sądzie Sejmowym Królestwa Polskiego, że dążenie do pełnej niepodległości Polski nie jest zbrodnią stanu, dało tym ideom dodatkową sankcję społeczną uznanych w kraju autorytetów.

Dopiero więc związek założony przez Piotra Wysockiego postawił na przygotowanie do wybuchu powstania. Współtwórcy tego związku krytycznie ocenili działalność dotychczasowych konspiracji polegającą głównie na moralnym przygotowaniu społeczeństwa do odległego celu. Uznali, że dla takich celów nie warto narażać się na poważne represje, jakie spotkały ich poprzedników. Według nich związek musi być sprzy-siężeniem nastawionym na wywołanie wybuchu w krótkim terminie. Jednakże i w tym związku główny jego inicjator, Piotr Wysocki, należał do umiarkowanych i starał się hamować swoich współtowarzyszy w podejmowaniu zbyt radykalnych kroków. Jego usiłowania nie były zupełnie bezowocne. Upłynęły bowiem blisko dwa lata, zanim sprzysiężeni w wyniku splotu różnych okoliczności zdecydowali się na wybuch powstania⁸.

8 W. Tokarz, Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, Warszawa 1925.

Władysław Bortnowski

Noc listopadowa prowincji

Odzew prowincji na wieść o wybuchu powstania listopadowego Lelewel charakteryzuje słowami: „Wiadomość o rewolucji w stolicy rozbiegła się po kraju pędem niesłychanym, a gdzie doszła, nie było pułku, nie było powiatu, w którym by się nie odezwał głos narodowy z całym życiem. W parę dni całe Królestwo było w powstaniu"¹.

Związek Wysockiego był konspiracją warszawską. Nie starał się o nawiązanie kontaktów z prowincją ani o zakładanie kół w garnizonach prowincjonalnych. Wiadomości w pamiętnikach Romana Sołtyka i Walentego Zwierkowskiego o wysyłaniu emisariuszy nawet na Litwę, Wołyń i do Galicji są echem emigracyjnych plotek, a nie odzwierciedleniem rzeczywistości.

Rozpoczynając powstanie członkowie Związku byli przekonani, że „naród podziela uczucia wojska". Postawa generalicji, części oficerów, rozdwojenie wśród oddziałów polskich w Noc Listopadową, jednolicie wrogi stosunek wyższych urzędników i burżu-azji warszawskiej dawały nadzieje na stłumienie ruchu. Wobec odmowy Konstantego użycia do walk jednostek Korpusu Litewskiego „oporą" dla elementów antypowstań-czych stawały się garnizony prowincjonalne. I Konstanty, i rozszerzona w swym składzie Rada Administracyjna wezwały na pomoc jednostki spoza stolicy.

We wrześniu i październiku wytworzył się na prowincji swego rodzaju nastrój oczekiwania, że oto lada dzień wybuchnie powstanie i trzeba chwytać za broń. Nastroje insurekcyjne opanowały młodzież, młodszych oficerów, drobną szlachtę, a nawet rzemieślników i czeladników Polaków.

Pierwsze, bardzo niedokładne informacje o Nocy Listopadowej zaczęły docierać na prowincję poprzez przygodnych pasażerów oraz pracowników poczty. 30 listopada podążyli kurierzy Konstantego oraz Rady Administracyjnej, by sprowadzić pomoc. Koła powstańcze także wysłały emisariuszy z grona studentów i podchorążych.

Stanowisko dowódców jednostek prowincjonalnych i oficerów sztabowych było w zasadzie jednolite — wykonywać rozkazy dotychczasowych władz. Tylko gen. Józef Dwernicki, faktycznie dowodzący pułkiem strzelców konnych w Sieradzu, opowiedział się od razu po stronie powstania, chociaż nie znał przebiegu wypadków w Warszawie.

¹ J. Lelewel, Polska odradzająca się, [w:] tenże, Dzieła, t. VIII, Warszawa 1961, s. 94.

Dowódca baterii lekkokonnej w Łęczycy ppłk Konarski zwołał oficerów baterii i podzielał ich stanowisko — iść na pomoc powstańcom.

Gen. Szembek, dowódca pułku strzelców pieszych w Sochaczewie, otrzymał prawie równocześnie rozkazy od Konstantego i Rady Administracyjnej. Poderwał pułk i w trybie alarmowym rozpoczął marsz na Warszawę.

W tymże czasie na rozkaz gen. Krukowieckiego jego dywizja piechoty, rozłożona szerokim półkolem od Opoczna po Radom, Kozienice, Rawę Mazowiecką, rozpoczęła alarmową koncentrację. W jednostkach od razu zaznaczył się ferment. Młodsi oficerowie, a także część podoficerów żądała „wspierania braci w stolicy".

Płk Maciej Rybiński, jeszcze przed otrzymaniem rozkazu Krukowieckiego, wobec pogróżek oficerów młodszych, którzy uzyskali całkowity wpływ na podoficerów i żołnierzy, musiał wydać rozkaz marszu z Mszczonowa (miejsce konsystencji) na Warszawę.

Podobny był przebieg wydarzeń w dywizji jazdy gen. Kickiego, rozrzuconej szwadronami od Koła—Kutna po Piotrków i Brzeziny. Wszędzie postawa oficerów młodszych miała decydujący wpływ na stanowisko całej jednostki. Nadzieja na pacyfikację Warszawy przez garnizony prowincjonalne rozwiała się.

Na wiadomość o wybuchu powstania szlachta rozsyłała „sąsiedzkie" wici i uzbrojona zbierała się w miasteczkach i miastach wojewódzkich. W województwach wschodnich (lubelskie, augustowskie) obawiano się wkroczenia wojsk rosyjskich i dlatego na zjazdach odbywających się doraźnie postanowiono czekać na zarządzenia władz centralnych. Natomiast na obszarach lewobrzeżnych Wisły panowało przekonanie, że już rozpoczęła się insurekcja i należy powołać pospolite ruszenie.

W obwodach nadgranicznych uzbrojona szlachta, młodzież, młodzi wiekiem urzędnicy, a także i rzemieślnicy rozbroili komendy kozackie, które pełniły służbę pograniczną. Zaskoczeni kozacy bez oporu oddali broń. Część kozaków przekroczyła granicę pruską. Po rozbrojeniu kozaków puszczono wolno, a lokalne władze rewolucyjne dostarczały im żywność. Dopiero później zostaną oni internowani.

Charakterystyczne, że w szeregu miast w czasie doraźnych zjazdów dochodziło do bratania się szlachty i drobnomieszczaństwa. Mówiono o wspólnej ojczyźnie, lecz nie głoszono potrzeby reform społeczno-gospodarczych. W niektórych miastach (np. Łęczyca), powołując się na wzory kościuszkowskie, spisano „akt powstania obywateli". Powoływano także Komitety Obywatelskie, które kontrolowały czynności włade administracyjnych. W Kaliszu już 3 grudnia Komitet Obywatelski wezwał wszystkich dymisjonowanych oficerów, podoficerów i żołnierzy, by stawili się do oddziałów powstańczych².

W miastach i miasteczkach młodzież szkolna i rzemieślnicza manifestowała tłumnie na ulicach, pomagała przy rozbrajaniu kozaków, objawiała chęć wstąpienia do oddziałów terytorialnych.

Godny upamiętnienia jest fakt utworzenia w Piotrkowie Trybunalskim pierwszego ochotniczego, plebejsko-młodzieżowego oddziału powstańczego, zwłaszcza że nie jest on odnotowany w zdawałoby się tak obszernej literaturze historycznej powstania listopadowego.

² Wypadki w Kaliszu przedstawia „Dziennik Wielkopolski", nr 1—5 z grudnia 1830 r.

Skoro wiadomość o wybuchu powstania dotarła do Piotrkowa, nauczyciel szkoły wojewódzkiej, z pochodzenia Francuz, Ludwik Giulmet, wygłosił do uczniów patriotyczne przemówienie i wezwał ich do zawiązania oddziału ochotniczego. Uczniowie roznieśli po mieście wiadomość o tworzeniu „wojska narodowego". Zaczęli się zgłaszać ochotnicy skrzętnie rejestrowani przez Giulmeta. Gorzej było z bronią. Trochę myśliwskich strzelb, kilka pistoletów, parę pałaszy — oto całe bojowe wyposażenie, które udało się naprędce zgromadzić. Tzw. stateczni obywatele z dala trzymali się od akcji zapoczątkowanej przez Giulmeta. W ciągu paru dni oddział w liczbie 90 ochotników został uformowany i żegnany przez tłumnie zgromadzoną ludność, zwłaszcza z warstw najbiedniejszych, wyruszył do Warszawy.

Ciekawy jest profil społeczny owego oddziału. A więc dowódcą został nauczyciel szkoły wojewódzkiej Ludwik Giulmet, razem z nim podążył jego rodak „powszechnie znany metr tańców w naszym mieście [Piotrkowie] Józef Benoit" oraz około 60 uczniów szkoły wojewódzkiej „z tych, co to już po brzytwę sięgali i fajeczkę w skrytości pociągali". Pozostali ochotnicy — to służący, terminatorzy, wyrobnicy i jeden „kupczyk". Nie widzimy wśród tej gromady pierwszych ochotników ani jednego „kamienicznego obywatela", ani jednego właściciela zakładu rzemieślniczego czy handlowego. Oddział składał się z młodzieży szkolnej i przedstawicieli plebsu miejskiego. Wśród tych grup żywe były hasła walki narodowowyzwoleńczej i tradycja powstania kościuszkowskiego.

W ślad za tym oddziałem wyruszył po kilku dniach drugi, liczący około 70 ochotników. I w tej gromadzie nie znajdujemy „handlowych i kamienicznych" obywateli. Znów czeladnicy, wyrobnicy, uczniowie szkoły wojewódzkiej i paru niższych urzędników.

Ochotnicy piotrkowscy nie spisywali aktu uformowania oddziału. Prawdopodobnie nigdy nie dowiedzielibyśmy się o patriotycznej inicjatywie nauczyciela Giulmeta, gdyby Urząd Municypalny Piotrkowa w końcu grudnia, gdy już sejm uznał powstanie za narodowe, nie zechciał pochwalić się patriotyzmem swoich obywateli. Wówczas to spisano obszerne sprawozdanie i przesłano je na ręce dyktatora Chłopickiego. Niestety, nie zachowały się wiadomości o losach ochotników piotrkowskich po opuszczeniu miasta*.

Stanowisko zarówno garnizonów prowincjonalnych, jak i prowincjonalnej szlachty, polskiego drobnomieszczaństwa, częściowo plebsu miejskiego oraz młodzieży przesądziło o rozwoju „rewolucji" w stolicy. Charakterystyczne, że w dalszych tygodniach i miesiącach powstania nacisk prowincji i jej materialny wkład w rozrost sił zbrojnych będzie miał decydujące znaczenie dla wzrostu polskiego potencjału militarnego.

³ Archiwum Główne Akt Dawnych, Władze Centralne 1830/31, nr 2339.

Zdzisław Janeczek

Wielki Książę Konstanty a sprawa polska

Pragnę poddać pod dyskusję temat: „Wielki książę Konstanty a sprawa polska", zgłaszając postulat podjęcia szerszych, całościowych badań nad sylwetką cesarzewicza. Zastanawiając się nad genezą powstania listopadowego nie sposób ominąć chęci dokonania oceny roli, jaką w naszej historii odegrał cesarzewicz. Jednak bez dokładnego zaznajomienia się ze zdaniem strony przeciwnej opis jakiejkolwiek postaci historycznej będzie niedokładny i musi zawierać pewne luki. Takim typowym przykładem niepełnego ujęcia i oceny jest przejaskrawiony obraz okrucieństw, tchórzostwa, samowoli i bezmyślności naczelnego wodza wojsk Królestwa Polskiego, skreślony w pamiętnikach elewów Szkoły Podchorążych. Dla pełnego scharakteryzowania osobowości Konstantego należałoby przedyskutować jego stosunek do generalicji, oficerów i żołnierzy oraz określić jego pozycję w Królestwie. W jakim stopniu rozwiązanie spraw politycznych zależało od chęci cesarzewicza, a w jakim od carskiego przyzwolenia? Co więcej, należałoby dokonać oceny umiejętności wojskowych naczelnego wodza armii Królestwa Polskiego. Innym zagadnieniem byłoby omówienie kwestii bezmyślności i tchórzostwa Konstantego oraz jego roli w kształtowaniu nastrojów powstańczych w Królestwie.

Dziwnie potoczyły się losy tego człowieka. Konstanty urodził się 8 maja 1779 r. jako syn Pawła I — władcy, który dokoła siebie widział samych spiskowców, konspiratorów, morderców, intrygantów i szpiegów. Paweł I zawsze wstawał o czwartej rano. „O piątej nie tylko przyjmował ministrów, ale i kopał ich". O północy alarmował gwardię, zarządzał przeglądy i bił trzciną oficerów. Dwór Katarzyny II i Pawła I musiał wycisnąć swoiste piętno na osobowości Konstantego. Wielki książę odebrał wychowanie koszarowe, nikt o niego nie dbał ani się nim nie zajmował, gdyż nikt w nim nie przewidywał następcy tronu. Z czasem wybryki cesarzewicza dochodziły aż do sławnych spacerów w paradnym mundurze generalskim i stosowanym kapeluszu z piórami, ale boso i nago aż „do miejsca, gdzie zaczynał się mundur". Charakter wielkiego księcia kształtował się w państwie, gdzie nawet prosty żołnierz wychowany w półbarbarzyńskim rygorze mody Fryderyka Wielkiego drwił z całą głupotą z „wariactwa Polaków, mrących za jakąś idiotyczną Konstytucję 3 Maja". Jedyną osobą o „prawdziwej duszy" była matka, Maria Teodorówna. „Wierzaj mi, synku — pisała carowa — iż tylko istotne nasze cnoty mogą zniewolić nasz lud do wiary w nasze posłannictwo i wyższość, a taka wiara

głęboka jest jedyną rękojmią spokoju i rozwoju państwa". Paweł I pragnąc rozwinąć "w synu wytrwałość i męstwo wysłał go w 1799 r. do armii Aleksandra Suworowa, gdzie uczestniczył w bitwach nad Trebbią, pod Novi oraz przy zdobywaniu twierdz piemonc-kich. W kampanii szwajcarskiej Konstanty dowodził awangardą w oddziale Bagra-tiona i szedł cały czas piechotą. Ciągła jego obecność przy wojsku podobno ożywiała ducha i wytrwałość żołnierza.

Brał udział w kampaniach 1805, 1806—1807 i 1812—1814 r.

Posuwał się szybko po szczeblach kariery wojskowej. Aleksander I mianował go najpierw inspektorem kawalerii, następnie dowódcą korpusu gwardii, a w 1812 r. — dowódcą V korpusu piechoty wchodzącego w skład I Armii. W styczniu 1813 r. cesarzewicz wraz z armią rosyjską przeszedł Niemen i wkroczył do Księstwa Warszawskiego. Po upływie zawieszenia broni wielki książę dowodził sprzymierzonymi rezerwami wchodzącymi w skład I Armii tzw. czeskiej, dowodzonej przez Karola Schwarzenberga. Podobno wyróżnił się w bitwie pod Fere-Champenoise oraz w walkach pod murami Paryża. Konna gwardia w tych ostatnich zmaganiach dowiodła, że żołnierz „ukształcony stara-niem Konstantego i osobiście przez niego dowodzony zadziwiał najlepszym wewnętrznym urządzeniem i uderzającym blaskiem powierzchownym [...] znajomością obrotów, odwagą".

W czerwcu 1814 r. Konstanty wrócił do Petersburga, gdzie na jego cześć chciano wydać uroczysty bal. Cesarzewicz, wyraziwszy wdzięczność, odpowiedział, że: „pieniądze na utratę przeznaczone lepiej ofiarować dla rannych w bitwach pod Fere - Cham-penoise i przy wzięciu Paryża". Generałowi Sałtykowi odpisał: „Ja nie mam prawa do szczególnego powitania, żołnierze więcej niżeli Ja przyłożyli się do zniszczenia nieprzyjaciela". Żołnierze świadomi, że zajmowali uprzywilejowane miejsce w jego sercu, zapominali mu łatwo „zapalczywe wybuchy gniewne". Konstanty zajął się wojskiem polskim z pracowitością i starannością nieporównaną. Wglądał w każdy szczegół, pilnując ładu i porządku. Odwiedzał oficerów i żołnierzy nawet podczas choroby, wspierał materialnie, trzymał ich dzieci do chrztu. Dla wojska, które musiało kwaterować po wsiach i miasteczkach w warunkach urągających potrzebom zdrowia, z inicjatywy gen. M. Haukego, za zgodą Konstantego, budowano nowe koszary. W kazamatach twierdz zaprowadzono sztuczną wentylację i światło boczne. W swoich majętnościach cesarzewicz przeznaczył na każdy szwadron konnej gwardii i szwadron konnej artylerii po 1,5 morga ziemi na ogrody, gdzie żołnierze sadzili kapustę, kartofle, owoce. Konstanty bardzo dbał o wyżywienie wojska. Położenie spiskowych przed Nocą Listopadową było trudne i skomplikowane. O ile generalicja i dyplomaci mogli łączyć z osobą wielkiego księcia nadzieje i rachuby polityczne, o tyle żołnierze darzyli go pewną sympatią. Świadczą o tym pogłoski, jakie szerzyły się wśród polskich żołnierzy wcielonych po 1831 r. do armii rosyjskiej. Na Kaukazie prości żołnierze mówili o nadziei na pomoc ze strony Konstantego, nie wierząc wieściom o jego śmierci. Już w młodości — pod wpływem przyjaźni z księciem Konstantym Czartoryskim (bratem Adama Jerzego) i poglądów Pawła I — Konstanty był „nie najgorzej dla Polski usposobiony", potępiał dzieło rozbiorowe swojej babki. Był naocznym świadkiem uwolnienia przez Pawła I Tadeusza Kościuszki i Ignacego Potockiego. Obiektem młodzieńczej miłości wielkiego księcia stała się córka Ludwiki z Sosnowskich, Helena Lubomirska, którą

Konstanty koniecznie chciał poślubić. Licząc się z patriotyzmem pań Lubomirskich i sentymentem matki do Naczelnika, Konstanty zamówił u Aleksandra Orłowskiego swój portret w stroju kosyniera.

W chwili stworzenia Królestwa cesarzewicz był zdania, że należy zaprowadzić w nim administrację panującą w cesarstwie, „a la russe". Później jednak uległ polityce Aleksandra I, a ślub ze szlachcianką polską Joanną Grudzińską dokonał reszty. Konstanty zaczął bywać na sejmach Królestwa jako deputowany przedmieścia Pragi i gorliwie przemawiał za ulgami i dobrem swych wyborców. Do końca jednak nie przekonał się do konstytucji, która zawsze pozostała dla niego „pustą i czczą zabawką". Swój pogląd na prawo i konstytucję przedstawił posłom i deputowanym w czasie posłuchania udzielonego 15 czerwca 1830 r.: „Co to są prawa? Co Konstytucja i prawda z niej wypływająca? Wszystko o tyle tylko obowiązuje, o ile się zgadza z wolą monarchy. Czytajcie Pismo Święte, że wszelka władza nie od dołu się zaczyna, lecz pochodzi tam z góry, od Boga, który postanowił królów, żeby rządzili państwami, jak im się podoba. Nic więc z dołu dobrego początku wziąść nie może". Zakazał przedstawień dramatu Ignacego Humnic-kiego pt. Żółkiewski pod Cecorą, bo dopatrywał się w utworze tendencji antymon archis-tycznych.

Konstanty miał także wyrobiony pogląd na swą pozycję w Królestwie. Przedstawicielom opozycji liberalnej (kaliskiej) oznajmił: „jestem jak ów stangret w komedii, który był razem marszałkiem, kucharzem, lokajem i woźnicą. Tak i we mnie widzicie: wielkiego księcia, cesarzewicza Rosji, naczelnego wodza wojsk polskich, który nad wolę monarchy żadnego innego nie zna prawa i przeciwnej tej zasadzie nigdy nie zna myśli, deputowanego miasta Pragi i poddanego wspólnego z wami monarchy".

Konstanty nie tylko znęcał się nad Polską, ale ją także po swojemu kochał, z nią związał całą swą przyszłość. Nadspodziewanie wiele prawdy wyraził Słowacki słowami cara: „Mój brat — już Polakiem!" Jeszcze pełniej nadzieje Konstantego wyraził Wyspiański: „I we krwi się zjawię, i albo los podejmę i Polskę wybawię, i będę czymś —■ nie błaznem, nie kpem, nie dworakiem, ale carem Polski — przez krew [...] Wojna, wojna — Polaki to są lwy. Oni zdobędą wsio — jak lodowcowe kry, przebojem wzdłuż i wszerz! {...] Ja będę nad cara, ja będę Polski król".

Przyswoił sobie polską mowę, do Petersburga jeździł w mundurze polskiego generała, zerwał przyjaźń z gen. Aleksandrem Jermołowem, który okazywał wyraźną pogardę dla Polaków. W 1823 r. Konstanty na czele swoich pułków przy rogatkach mokotowskich powitał zwłoki Adama Kazimierza Czartoryskiego. Zgodnie z etykietą przybył także do kościoła Św. Krzyża, aby w otoczeniu g:nerałów i wyższych oficerów wziąć udział w egzekwiach żałobnych z okazji pogrzebu tego wybitnego działacza.

Ostatnich kilka lat życia Konstantego w Polsce to okres, w którym dzikie instynkty nieco przycichły. Był to wynik głębokiego przeobrażenia się cesarzewicza. „Ale na przeobrażenie stosunku narodu do Konstantego zmiana była zbyt słabi, zbyt późna". Usiłowania gen. Wincentego Krasińskiego, który podobno na polecenie wielkiego księcia zaczął szukać porozumienia z opozycją kaliską, „oziębłością przyjmowano". Konstanty ostrzegał przed knowaniami Austrii i Prus, nie lubił prowokatora Nowosilcowa, który brał pensję od Prusaków i podjudzał opozycję do wystąpień. Awersję do Fryderyka Wilhelma III łączył z admirowaniem Bonapartego.

Konstanty cieszył się jakąś sympatią we Francji. W liście z 23 luteggo /7 marca 1817r.cesa-rzewicz pisał do Kapodistriasa o nieoficjalnych rozmowach przeprowadzonych z nim i naczelnikiem jego kancelarii baronem Morenheimem z przedstawicielem francuskich emigrantów M. de Viel Castelem. Łazarz Carnot z Castelem jeździł z Holandii do Warszawy, by uzyskać poparcie cesarzewicza dla emigrantów francuskich walczących z Burbo-nami. Castel — pisał Konstanty — wyraził niezadowolenie emigracyjnych kręgów z ustanowionego we Francji reżimu, nie ukrywał, że emigranci dążą do obalenia Bur-bonów, problem w tym, że pośród nich nie było nikogo, komu można by oddać tron francuski, dlatego wybrali kandydaturę księcia z rosyjskiej rodziny panującej. Pod naciskiem Aleksandra Konstanty odrzucił czynione mu propozycje¹.

Specyficzny stosunek Konstantego do Prus i Francji budził pewne nadzieje wśród generalicji polskiej, która rozważała możliwość wojny z Prusami i Austrią. Memoriał Prądzyńskiego z 1828 r. nie ograniczał się do granic powiedeńskich, ale wciągał w rozważanie obszar Galicji i Prus Wschodnich, a nawet tereny po Odrę. Idei tej patronował pełniący obowiązki ministra wojny gen. M. Hauke, który zbierał mapy wojskowe oraz informacje dotyczące twierdz pruskich².

Szymon Askenazy uznał, że „tarczą od Rosji a rękojmią od Polski uczynił Aleksander w. ks. Konstantego". Po śmierci Aleksandra I cesarzewicz uważał za konieczne spełnienie obietnic co do powiększenia Królestwa o pięć guberni zachodnich — mińską, wołyńską, podolską, wileńską, grodzieńską z okręgiem białostockim. Konstanty przyjął z niedowierzaniem oskarżenie Polaków o współpracę z dekabrystami. Car jednak zmusił wielkiego księcia do powołania komisji śledczej w Warszawie. Do ponownego zatargu między Mikołajem i Konstantym doszło, gdy car chciał wysłać armię polską na teren działań wojennych z Turcją i Persją. Cesarzewicz był także niechętny interwencji we Francji i w Belgii. Dlatego kategorycznie odmawiał przyjęcia dowództwa nad armią interwencyjną oraz zwolnił wysłużonych szeregowych, zmniejszając faktyczny stan liczebny armii Królestwa. W tych okolicznościach Konstanty „znajdował wielkie podobieństwo między swym położeniem a położeniem ks. Orleanu, który — jego zdaniem — może rozżarzyć wojnę domową w kraju, lecz równocześnie przypuszczał, że — gdyby nawet jego poddani chcieli z bronią w dłoni popierać jego prawa — zgniotą ich dla dobra i spokoju cesarstwa"³.

Godne uwagi historyka są bardzo wnikliwe charakterystyki poszczególnych generałów polskich, przesyłane przez Konstantego Mikołajowi I⁴.

Karność w armii polskiej oraz w administracji zawisła od osoby wielkiego księcia, który latem wstawał o godzinie czwartej, zimą o siódmej i zajmował się codziennymi interesami. Po usunięciu Konstantego, który sam jeden utrzymywał wszystko w po-

¹ Wnieszniaja politika Rosii XIX i naczała XX wieku, t. IX, Moskwa 1974, s. 502—504,
507—508, 518.

² I. Prądzyński do M. Haukego, Kalisz 9 X 1821, Biblioteka Uniwersytecka KUL, rkps 64;
A. Kraushar, Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk, t. V. Kraków—Warszawa 1904, s. 132.

³ A. de Moriolles, Pamiętniki hrabiego o emigracji, Polsce i dworze wielkiego księcia Konstan
tego, Warszawa 1902, s. 79.

⁴ Wielki Książę Konstanty Pawłowicz, Naczelny Wódz armii polsko-rosyjskiej, do osobistego
użytku monarchy. Uwagi o generałach wszystkich rang, Biblioteka PAN w Krakowie, rkps 1789.

rządku, dowódcy pozostali bez znaczenia i powagi w wojsku. „Rozprzężenie, jakie teraz nastąpiło, odpowiadało pod względem swego stopnia dawnemu uciskowi" —« pisze Marian Kukiel. Podobnej oceny dokonał na sejmie powstańczym Jan Olrych Sza-niecki. W jego mniemaniu „sprężystym ministrem był Lubecki, a jeszcze sprężystszym samowładca Konstanty. Gdy natężone sprężyny pękły, ludzie sprężyści stali się przedmiotem nienawiści i przyczyną zguby swego sprężystego rządu"⁵.

Główna przyczyna wybuchu powstania tkwiła jednak w nie spełnionych obietnicach zwrotu ziem zabranych. Zamierzeń Mikołaja nie był w stanie odmienić nawet Konstanty, który osobiście był zainteresowany w realizacji woli Aleksandra. Niezadowolenie Polaków z połowicznych ustępstw trafnie ujął Walenty Zwierkowski: „System moskiewski gubernatorom wojskowym nad cywilnymi daje pierwszeństwo. Otrzymał takowe ks. Konstanty nad namiestnikiem, czyli gubernatorem Królestwa, jak nad gubernatorami Litwy i ziem ruskich. I miało to się nazywać wskrzeszeniem narodu, zjednoczeniem Polaków". Niepokój musiały budzić podjęte przez cara próby ograniczenia autonomii częściowo wyodrębnionych już ziem litewsko-ruskich. Dlatego powstanie było nieuniknione, bez względu na to, kto w tym momencie stał na czele armii Królestwa Polskiego.

5 Dyariusz sejmu z r. 1830—1831, wyd. M. Rostworowski, t. IV, Kraków 1911, s. 308.

Tadeusz Mencel

Społeczeństwo Lubelszczyzny w powstaniu listopadowym

Powstanie na Lubelszczyźnie, a ściślej w województwie lubelskim, dzieliło się na kilka okresów. Pierwszy okres obejmował czas wybuchu do początków lutego 1831 r., kiedy władze i społeczeństwo lubelskie mogły swobodnie działać na rzecz organizacji siły zbrojnej, drugi okres nastąpił po rozpoczęciu ofensywy rosyjskiej. W odróżnieniu od woj. podlaskiego, które Rosjanie zajęli niemal całkowicie i podporządkowali władzom wojskowym, w woj. lubelskim Rosjanie początkowo „stali jedną nogą" (jak pisał Ludwik Mierosławski), pilnując przeprawy na Wiśle i odcinając twierdzę zamojską od głównych sił polskich. Stopniowo jednak oddziały rosyjskie zajmowały coraz większe obszary Lubelszczyzny, a w lipcu 1831 r. okupacja rosyjska objęła niemal całe województwo, gdyż broniła się tylko twierdza zamojska do 22 października 1831 r. Obrona Zamościa stanowiła trzeci okres powstania na Lubelszczyźnie. Na okupowanym obszarze Rosjanie powołali w lutym 1831 r. w Lublinie podporządkowaną sobie Komisję Wojewódzką z Antonim Rostworowskim, właścicielem Milejowa jako prezesem, co przyniosło Lubelszczyźnie niechlubną opinię kolaboracji z wrogiem. Urzędnicy ci otoczeni byli pogardą społeczeństwa, a Rostworowski w maju 1831 r. uciekł w obawie przed powstańcami na Wołyń i nie wrócił do końca powstania. Od lipca 1831 r. Komisja ta, zwana nieprzyjacielską, została całkowicie podporządkowana naczelnikowi wojennemu gen. Kuzminowi. Na obszarze nie zajętym przez Rosjan działała przez cały czas tzw. narodowa Komisja Wojewódzka z Kajetanem Morozewiczem na czele.

Władze centralne powstania od początku traktowały Lubelszczyznę jako mało ważny obszar peryferyjny. Od początku ściągano pod Warszawę pułki regularne, a nowe oddziały powstańcze organizowano w zachodniej części województwa i w chwili wkroczenia Rosjan ewakuowano za Wisłę. Obronę tego obszaru przed wojskami rosyjskimi nakazano administracji cywilnej i Straży Bezpieczeństwa, złożonej z chłopów i bardzo słabo uzbrojonej. Później naczelne dowództwo polskie organizowało wyprawy korpusów Dwernickiego, Sierawskiego, Chrzanowskiego na Lubelszczyznę, ale nie zdołały one jej uwolnić i wykorzystać w pełni jako obszaru zaopatrzenia i punktu wypadowego na armię rosyjską w oparciu o Zamość.

Ta krótka periodyzacja dziejów powstania na Lubelszczyźnie jest konieczna dla zro-

zumienia i oceny postawy społeczeństwa tego regionu w powstaniu, gdyż zaważyło to w bardzo istotny sposób na postawie poszczególnych grup społeczeństwa.

Klasy posiadające, przede wszystkim ziemiaństwo lubelskie, przyjęły wybuch powstania początkowo z rezerwą. Kiedy w Lublinie „wybuchła rewolucja" — jak relacjonował jeden z urzędników — „i kiedy szał onej wielu ogarnął, jedni pochwycili za oręż, drudzy pięli się do wyższych urzędów, inni wzięli się do pióra i wyszydzali spokojnych mieszkańców", szlachta posiadająca po otrzymaniu z Warszawy zapewnienia o utrzymaniu porządku i zachowaniu własności wzięła żywy udział w organizacji sił zbrojnych, i już w pierwszych dniach zapewniła w Radzie Obywatelskiej poparcie dla powstania. Znaczna grupa (ok. 60 osób) zaangażowała się w komitetach obywatelskich powołanych przy dotychczasowych urzędach i wzięła czynny udział w organizowaniu magazynów, dostaw dla wojska, poborze podatków i ceł, zaopatrzeniu twierdzy zamojskiej i organizacji Straży Bezpieczeństwa, która zresztą miała służyć utrzymaniu porządku i własności. Wielu przedstawicieli ziemiaństwa działało też jako urzędnicy, a dawni oficerowie weszli do formacji regularnych i ochotniczych. Lubelska Rada Obywatelska zorganizowała z pomocą patriotycznych ziemianek zbiórkę składek pieniężnych i ofiar w naturze na potrzeby wojskowe. Akcja ta objęła prawie 20 ziemian i prawie 40 pań i przyniosła 1,6 mln zł oraz wiele żywności, furażu i oporządzenia dla wojska. Najgłośniejszą ofiarę stanowiło ufundowanie przez Zamoyskich pułku jazdy kosztem 1 mln zł, ale ofiarodawcami byli także mieszczanie, szczególnie lubelscy, zarówno Polacy, jak i Żydzi, a w Łaszczowie tamtejszy chirurg Brawszted założył swoim kosztem szpital dla wojska na 30 łóżek. Można więc mówić, że powstanie znalazło w tym okresie poparcie organizacyjne i materialne w dworach szlacheckich, ale także w domach mieszczańskich polskich i żydowskich. Regimentarz Roman Sołtyk podkreślał w styczniu 1831 r. „dobry duch" chłopów lubelskich, którzy jednak ze względu na własne ubóstwo nie -wzięli udziału w składkach i ofiarach, niewielu także było chłopów ochotników, chyba wyposażonych przez dziedziców. Na liście ofiar szlacheckich spotykamy m.in. wzmiankę o 20 koniach i 20 jeźdźcach ofiarowanych przez płka Henryka Kamieńskiego i wiele podobnych ofiar. Nad patriotyzmem chłopów mieli czuwać z rozkazu władz księża i wójci gmin.

Przełomowy charakter dla stosunku ludności miał okres od początków lutego 1831 r., kiedy wojska rosyjskie zajęły północną część województwa z Lublinem, Puławami, Lubartowem, Krasnymstawem. Na okupowanych obszarach komendanci rosyjscy działali z pomocą miejscowych burmistrzów i wójtów, a pod okupacją musiała ustać polska działalność patriotyczna. W chwili wkraczania Rosjan niektórzy ziemianie próbowali organizować opór. Np. Adam Madam z Kozodawów (pow. hrubieszowski) po przejściu głównych sił korpusu Kreutza „chłopów uzbrojonych przeciw nim [kozakom] wystawił", ale wystąpienia te szybko zostały stłumione. Na okupowanym obszarze wyróżniał się Lublin, gdzie docierała nielegalnie prasa powstańcza z Warszawy i utrzymywano kontakty ze stolicą mimo zaostrzenia nadzoru policyjnego i licznych aresztowań, a nawet wywozów w głąb Rosji. Za kontakty z powstańcami wywieźli Rosjanie m.in. księży —> sufragana lubelskiego Mateusza Wojakowskiego i wikariusza generalnego lubelskiego Błażeja Machnikowskiego. Mieszkańcy Lublina z pogardą odnosili się do urzędników Komisji Wojewódzkiej podporządkowanej Rosjanom i z entuzjazmem

przyjęli żołnierzy Dwernickiego, a w dniu 11 marca po wymarszu Dwernickiego z Lublina w obronie miasta pod wodzą prezesa Komisji Wojewódzkiej Lubelskiej Morozewicza wystąpiła obok żołnierzy i urzędników młodzież szkolna i rzemieślnicza, a nawet klerycy miejscowego seminarium. Miasto musiało się jednak poddać wobec przewagi sił rosyjskich. W czerwcu do przechodzącego korpusu Chrzanowskiego przyłączyło się dwunastu ochotników z Lublina.

Na wolnych jeszcze od nieprzyjaciela terenach pod osłoną twierdzy zamojskiej na postawę społeczeństwa wpływała w dużej mierze obecność oddziałów regularnych i aktywność administracji cywilnej. Początkowo panowały tam optymistyczne nastroje, a władze centralne uważały okupację za chwilową. Na koncentracji Straży Bezpieczeństwa w Janowie w lutym 1831 r. chłopi wznosili okrzyki: „Niech żyje kochana nasza Ojczyzna". Niestety, słabo uzbrojone oddziały straży, dowodzone przez urzędników jako tysiączników, nie otrzymały pomocy oddziałów regularnych i zostały rozproszone przez korpus rosyjski. Lepiej poszło oddziałom Straży Bezpieczeństwa w obwodzie hrubieszowskim, które w sile 2500 ludzi pod dowództwem komisarza Kacpra Bromir-skiego rozbiły z pomocą oddziałów regularnych 5 marca wojska rosyjskie w Uściługu. Komisja Wojewódzka, działająca na tym terenie pod przewodnictwem Morozewicza, miała trudne zadanie, gdyż brak silnych garnizonów polskich w miastach pozbawiał urzędy osłony przed napadami oddziałów rosyjskich na miasteczka i wsie. Na usługach Rosjan stali często Żydzi, a akty represji na ludności i aresztowania zniechęcały do współdziałania z władzami powstańczymi. Dowódcy rosyjscy wysyłali do dziedziców i proboszczów pisma grożące śmiercią lub deportacją na Sybir za organizowanie oddzi łów polskich. Dlatego szczególnie wysoko należy ocenić udział ziemian jako wójtów gmin przy ściąganiu żywności i furażu, przy spisach i dostarczaniu ludzi do Straży Bezpieczeństwa i Gwardii Ruchomej. Dzięki temu Komisja Wojewódzka mogła uzupełniać nowymi rekrutami korpusy Dwernickiego, Chrzanowskiego, załogę twierdzy zamojskiej oraz oddzhły regularne za Wisłą. Wobec trudności organizacyjnych i zagrożenia ze strony oddziałów rosyjskich wielokrotnie zbierano i rozpuszczano oddziały Straży, co wpływało demoralizująco na chłopów. W obliczu coraz silniejszego zagrożenia upadały nadzieje ludności na oswobodzenie Lubelszczyzny i w lipcu 1831 r. wielu ziemian schroniło się do Galicji, a reszta musiała posłusznie wykonywać rozkazy komendantów rosyjskich. Na oswobodzonych obszarach chłopi zbiegali ze Straży Bezpieczeństwa, denuncjowali przed Rosjanami dziedziców, którzy wzywali ich do udziału w pospolitym ruszeniu. Wśród proboszczów tylko ks. Matraszek z Goraja przj-prowadził chbpów, ale musiał schronić się do lasów przed nadciągającymi Rosjanami. Szlachta posiadająca nie chciała już współdziałać z władzami powstańczymi. Komisja Wojewódzka z Tarnogrodu, a następnie Zwierzyńca, musiała w lipcu schronić się do twierdzy zamojskiej, która została otoczona przez wojska rosyjskie. Młodsi urzędnicy wstąpili do artylerii zamojskiej, a przy prezesie Morozewiczu zostało tylko dwóch urzędników.

Postawa poszczególnych grup społeczeństwa Lubelszczyzny wobec powstania została najwcześniej oceniona przez władze rosyjskie, które zastosowały represje wobec urzędników, nauczycieli, księży. Kilkunastu ziemian — posłów, urzędników, oficerów i działaczy — poszło na emigrację, a dobra ich zostały skonfiskowane. Uratował swoją osobę i dobra „egzaltowany jakobin" prezes Morozewicz, a wielu ziemian oskarżo-

nych o czynny udział w rokoszu usuwano z urzędów i poddano inwigilacji policyjnej. Nie doszła do skutku myśl cara Mikołaja, aby ukarać szlachtę uwłaszczeniem chłopów, których wielu za udział w oddziałach powstańczych wysłano „w sołdaty" w głąb Rosji. Można też powtórzyć za Maksymilianem Melochem, że postawa chłopów lubelskich w powstaniu listopadowym stanowi jaśniejszą kartę w dziejach stosunku chłopów do powstania, chociaż w końcowym okresie powstania wyczerpał się także ich patriotyzm.

Marta Piwińska

„Sfinks powstania"

Przygotowując się do tej sesji przeczytałam między innymi Pamiętnik z 1830—1831 Joachima Lelewela. To bardzo dziwny, irytujący i fascynujący tekst. Nie dlatego, by Lelewel dobrze pisał, choć on nie pisał aż tak źle, jak przekazuje tradycja¹. Ten Pamię-nik czyta się i dobrze, i źle głównie dlatego, że dość trudno pojąć, o co w nim właściwie chodzi autorowi. Kiedy się więc już przebrnie przez tę męczącą opowieść, nie można wręcz oderwać od niej myśli. Tekst Lelewela staje się rodzajem zagadki.

Mówię celowo tekst — i mniejsza o jego bliższe określenie gatunkowe⁸. Posługuję się celowo wobec Pamiętnika terminem zaczerpniętym z historii literatury i krytyki. Owszem, ten Pamiętnik jest pewnie interesujący także jako źródło historyczne czy dokument — dodajmy — dość przygnębiający. Odmalowany w nim obraz powstania od strony politycznych kulis i przetargów, sporów o kompetencje, walk o sfery wpływów i o władzę, nieporozumień i tragicznego wręcz bałaganu, który wcale nie był przypadkowy, nie jest całkiem lepszy od obrazu powstania oglądanego od strony pól bitewnych. W porównaniu z Pamiętnikiem Lelewela Powstanie Narodu Polskiego stanowi lekturę wręcz budującą. Mochnacki, przy całej wierności faktom, przedstawia wewnętrzną logikę historii Polski i nieustający postęp działań niepodległościowych. Przeprowadza krytykę rzeczywistości z punktu widzenia założonego przez siebie idealnego historycz-

¹ „Dzieło pana Lelewela jest zapewne bardzo cenne, szkoda tylko, że dotąd nie zostało prze
łożone na język polski" — miał podobno powiedzieć Koźmian, i ta złośliwa opinia przetrwała,
choć, jak wiadomo, Lelewel był autorem chętnie czytanym w XIX w. Jako wykładowca podobno
był wręcz fascynujący i jeśli pisał średnio, mówił na pewno świetnie, o czym świadczą jego dzieje
na uniwersytecie wileńskim.

² Pamiętnik nie jest, jak wiadomo, skonwencjonalizowanym gatunkiem literackim i, zosta
wiając ogromną swobodę indywidualnym potrzebom wypowiedzi swoich autorów, mieści w so
bie możliwości tak różne, jak dziennik intymny, autobiografia, kronika wypadków. Czy pamięt
nik Lelewela jest pamiętnikiem mimo braku podstawowego zewnętrznego wyznacznika, to sprawa
osobna. Sam autor nazywał go „notatami" i traktował jako materiał do przyszłych dzieł historycz
nych, nie tylko własnych. Wykorzystał go pisząc Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane
i pożyczył Mochnackiemu do wykorzystania w Powstaniu: „cząsteczka moich notat znalazła się
w rękach Maurycego Mochnackiego nie przypadkiem, jak powiada, alem [...] ja sam udzielił,
użyć i przepisać pozwolił" (Użycie moich notat przez Maurycego Mochnackiego, objaśnienie udzie
lone posłowi Chełmickiemu, [w:] J. Lelewel, Dzieła, Warszawa 1961, t. VIII, s. 189).

nego planu. Każdej nieudolności, słabości, głupocie czy wręcz złej woli Mochnacki przeciwstawia projekt lub nawet kilka projektów innych możliwych rozwiązań. Dzieło Mochnackiego jest pisane jak podręcznik dla wszystkich przyszłych powstań — i to jest w nim optymistyczne, mimo iż autor doprawdy nie idealizuje rzeczywistości 1830 r. Wizja Lelewela jest o wiele bardziej gorzka i trudno się dziwić, że jego tekst nie bywał czytany przez pokolenia następnych powstańców. To nie jest taka wiedza o historii, jaką by się chciało mieć. Podobno jednak Lelewel był dobrym historykiem: znał się na swoim fachu i, co więcej, kładł podwaliny pod nowożytną metodologię historyczną. Cóż więc znaczy to, że jego Pamiętnik przedstawia chaos sprzecznych działań ludzi zaskoczonych, nieświadomych własnej sytuacji, którzy ledwo w parę miesięcy po wybuchu powstania zaczynają rozumieć, w czym właściwie uczestniczą, a dotyczy to ludzi tak politycznie światłych, jak np. książę Adam Czartoryski. Czytelnik Pamiętnika Lelewela może być zbudowany tylko tym, że powstanie, mimo tylu rozsadzających je od wewnątrz sprzeczności, przetrwało jednak tyle czasu. Graniczy to z cudem. Ale fakty, jakie Lelewel opisał, znane są także z innych źródeł. Jego Pamiętnik może nas interesować nie tylko jako dokument. Warto pomyśleć nad nim i starać się go zrozumieć przede wszystkim ze względu na osobę jego autora.

Wiadomo, jak osobliwe, delikatnie mówiąc, było działanie Lelewela w czasie powstania, a ten tekst, przeczytany po raz pierwszy, nic z niego nie wyjaśnia. Raczej zaciemnia dodatkowo. Czasem wygląda bowiem tak, jakby autor pisał sam na siebie jakiś paszkwil, nie zdając sobie z tego sprawy. Podaje fakty własnej dwulicowości, opisuje posunięcia niezbyt zgodne z własnymi przekonaniami, wypieranie się własnych zwolenników i nie wyjaśnia, dlaczego to wszystko robi³. To znaczy, owszem, wyjaśnia, ale trzeba ten Pamiętnik czytać albo z nadzwyczajnie dobrą wiarą, albo trzeba użyć doń narzędzi innych. Sądzę, że warto podjąć taką próbę, ponieważ postawa tego właśnie człowieka nasuwa kilka pytań godnych przemyślenia także dziś.

Historia wydała już na ten temat sąd. Jest on oparty w dużej mierze na opinii Mochnackiego, ale przyjmują go także współcześni historycy⁴. Można go tak streścić: Lelewel był typowym uczonym, który dał się wciągnąć w politykę i przez swą naiwność, brak decyzji, kompromisy popełnił cały szereg błędów, które miały fatalne skutki tak dla powstania, jak i dla niego samego. Ten człowiek, który w roku 1830 był uznany za najwyższy autorytet, niemal za sumienie narodu — bo przecież jego pytał Wysocki, czy naród uzna powstanie, gdy wybuchnie — wyszedł z powstania znienawidzony, obrzucony obelgami, paszkwilami i politycznym błotem przez wszystkie partie, bo wszystkim się naraził, nie opowiadając się jasno po żadnej stronie.

³ Od udziału w Radzie Administracyjnej i rozmów z Konstantym w Wierzbnie po ustąpienie
z redakcji „Nowej Polski", gdy ta zinterprerowała detronizację Mikołaja jako detronizację dynastii
Romanowów i prowadziła kampanię przeciw monarchiczności przyszłej Polski (por. Pamiętnik,
[w:] J. Lelewel Dzieła t. I, s. 276—278).

⁴ Por. wstęp i komentarze do Dzieł Lelewela w opracowaniu H. Więckowskiej. Por. wydaną
ostatnio książkę popularną H. Więckowskiej Joachim Lelewel. Uczony — polityk — historyk, War
szawa 1980. Podobne stanowisko zajął I. Chrzanowski. Teza o naiwności i zagubieniu Lelewela
wydaje się być sądem obiegowym. Nieco inne stanowisko zajął J. Chałasiński, lecz opisując ko
lejne postawy polityczne Lelewela, ominął sprawę jego osobistego uczestnictwa w powstaniu.

Dziś się go usprawiedliwia „naiwnością uczonego". Wydaje się jednak, że staroświecki stereotyp „naiwnego uczonego", oderwanego od życia właśnie z racji swej wiedzy, nie powinien działać w umysłach uczonych w końcu XX w. Zwłaszcza jeśli chodzi o kolegę po fachu, który zakładał nowożytne podwaliny uprawianych przez nich dyscyplin, ukazując historię jako coś innego niż dzieje walk egoistycznych królów oraz dzieje mądrych posunięć dyplomatycznych.

Lelewel może działał właśnie tak, bo wiele wiedział o historii. Tymczasem sąd obiegowy głosi, że działał chwiejnie i niemądrze, bo był teoretykiem i miał taki charakter— typowy zresztą dla uczonego inteligenta, teoretyka. Ale charakter Lelewela, jaki wyłania się z przekazów, też jest dziwnie sprzeczny⁵. Podobno był bardzo uparty, a jednocześ-

⁵ O charakterze Lelewela w związku z jego postawą polityczną takie oto próbki opinii:

„Był kapryśny, chimeryk, uparty jak kozieł, przekorny, kłótliwy, zgryźliwy, złośliwy, podejrzliwy, niewyrozumiały dla ludzi, sam za to bardzo zarozumiały, nie znoszący opozycji, a nawet cudzych rad, choćby one pochodziły od życzliwych mu ludzi, narzucający swoje zdanie innym, czasem niechętny i zazdrosny względem tych, którym wyższości umysłowej w tej lub innej dziedzinie nie mógł zaprzeczyć [...] Działa w nim przede wszystkim niechęć do chodzenia utartymi drogami. Był to nie tylko straszny cudak i oryginał, ale i człowiek w całym tego słowa znaczeniu samodzielny [...] Tę swoją samodzielność poczytywał za drogocenny dar natury i przez całe życie pracował nie tylko nad jej rozwinięciem za pomocą wysiłku własnej myśli, ale i nad jej użyciem w swej działalności, czy to naukowej, czy innej, nie wyłączając (niestety!) politycznej" 5 I. Chrzanowski, Joachim Lelewel. Człowiek i pisarz, Kraków 1946, s. 30—31, podkreślenia, wewnętrzne cudzysłowy i nawiasy pochodzące od Chrzanowskiego).

„Lelewel nie potrafił ani wykorzystać w rządzie swego autorytetu naukowego i moralnego, ani zdecydować się na ustąpienie z rządu [...] Nie byl to z pewnością z jego strony brak odwagi cywilnej — przeczyłoby temu całe jego wcześniejsze i późniejsze życie. Chwiejność postępowania w tych bardzo ciężkich miesiącach powstańczych wytłumaczyć można raczej tym, że znakomity uczony-erudyta, zamknięty dotąd w świecie nauki, książek i rękopisów, szeroko zakrojonych badań i intelektualnych akademickich dyskusji, nie orientował się w świecie polityki, w rozgrywkach wewnętrznych, różnych małostkowych ambicjach ludzkich. W tym świecie intryg i walk podjazdowych musiał się czuć słaby i zagubiony. Łatwo też ufał zręcznym demagogom, ulegał wpływom różnych ludzi" (H. Więckowska, Joachim Lelewel, Uczony — polityk — człowiek, Warszawa 1980). Lelewel świetnie się orientował w tym małostkowym świecie i bardzo wiele mu zawdzięcza w tym względzie Mochnacki. Np. zawarta w Pamiętniku charakterystyka Chło-pickiego jest dowodem ogromnej wnikliwości, także psychologicznej, Lelewela (por. Pamiętnik, zwłaszcza s. 214 i 262).

A oto fragment autocharakterystyki ważnej dlatego, że pochodzi właśnie z Pamiętnika i że widać w niej pewną autostylizację autora na Rzymianina (można dodać: romantycznego Rzymianina):

„Lelewel, człowiek z bardzo szczupłą fortunką [...] zjednał sobie imię na drodze naukowej i autorskiej [...] Pozyskał on wielką u młodzieży wziętość i zaufanie. Przystępny i otwarty, nie daje się ostatecznie zbadać. Ani żalem, ani radością nigdy się nie unosi, smutne zdarzenia równie i z rozwagą przyjmuje jak najpomyślniejsze. Jedna namiętność w nim panuje, oburzenie i gniew na fałsz i zdrożności. W prywatnym postępowaniu widać można gwałtownie wybuchające to uczucie jego, w publicznym działaniu jest panem siebie, rzadko wybuchnie, hamuje, powściąga, tłumi. Zdań swoich nie narzuca. Kiedy się co dzieje, co mu się niestosownym zdaje, dopuszcza rozwijanie się tego, dopóki się samo nie zdyskredytuje. Stąd pospolicie z początku więcej patrzy, niż działa, przeciwnościami nie zraża się i celu dociera" (J. Lelewel, Pamiętnik z roku 1830—1831, [w:] J. Lelewel, Dzieła, t. I, Materiały autobiograficzne, oprać. H. Więckowska, Warszawa 1957, s. 207).

nie łatwo ulegał cudzym wpływom. Dawał się użyć jako narzędzie w cudzych rękach, a jednocześnie cechą naczelną jego charakteru była niezależność posunięta do ekscen-tryczności. Był kryształowo uczciwy — i dziwnie dwulicowy zarazem". Między poglądami wyrażanymi w dziełach a działalnością w powstaniu panowała rozbieżność (wejście w skład Rady i rządu pięciogłowego, choć był autorem tezy, że arystokracja zniszczyła Rzeczpospolitą szlachecką; słabe działania w kwestii chłopskiej w sejmie; hamowanie radykalizmu klubu w kwestiach społecznych etc, etc). Rozbieżność panowała zresztą także między jego opiniami o danej sytuacji i osobach a jego działaniem. Był np. głęboko przekonany, że Chłopicki nie nadaje się na naczelnego wodza, że jeśli powstaniu w ogóle jest potrzebny dyktator, to cywilny, nie wojskowy. A jednak stał się nie tylko lojalnym członkiem rządu za dyktatury, ale niemal powiernikiem i doradcą Chło-pickiego, wiedząc zresztą, że ma minimalny wpływ. Skończyło się to, jak wiadomo, aresztowaniem Lelewela przez Chłopickiego, co zniósł ze stoicyzmem, a nawet humorem. I też zostawił bez bliższych wyjaśnień. Wygląda więc rzeczywiście, jak gdyby Lelewel był człowiekiem słabym, zagubionym, chwiejnym, pozbawionym orientacji politycznej.

Być może nawet tak było, może on nie miał temperamentu polityka. Jest jednak rzeczą myślowo niebezpieczną cechy osobiste Lelewela wyprowadzać z faktu, że był on „erudytą", „zagrzebanym w starych księgach". Ten sąd Mochnackiego, który stał się sądem obiegowym, jest za łatwy. Jeżeli się niezdolność do działania politycznego u Lelewela wyprowadza stąd, że był on hislorykiem, bardzo łatwo odwrócić taką myśl. W ten sposób sami się ubezwłasnowalniamy — bo każda humanistyczna dyscyplina jest dziś, w mniejszym lub większym stopniu, „historią".

• Trudno zrelacjonować tu stosunki między Klubem a Lelewelem; jak dalece jednak były one zawiłe i jak Lelewel usiłował chronić Klub przed sejmem i opinią publiczną, niech świadczą następujące fragmenty z Pamiętnika. Otóż tematy poruszane w Klubie i „sposoby, w jakie klu-biści przemawiali, wydawały się różnym osobom niebezpiecznymi i grożącymi. Mówiono tam o reprezentacji włościan, o potrzebie oświaty ludu i ulepszeniu jego losu, o trybunałach rewolucyjnych..." (273). Zresztą i w łonie Klubu „zaszła scysja" o cenzurę. Mochnacki zrywa obrady: „Chciał Lelewel umysły pojątrzone ukoić, pośpieszył tedy powtórnie na krzesło prezydującego" (274). Jednocześnie działa w sejmie tłumacząc, że radykalizm Towarzystwa nie jest zagrożeniem legalności (275). „Ale Klub, a z nim i Lelewel, doznawał coraz przykrzejszych niechęci" (275), opinii publicznej wmawiano, że jest on „miłującym jakobiński terroryzm", co zresztą po części było słuszne, jako że: „Na Klubie rozprawiano o zapewnieniu własności ziemskiej wieśniakom o potrzebie naglejszego i sprężystszego działania, tak aby zaniedbać formuły, i na konstytucję, czyli na jej resztki, mniej zważać, o potrzebie trybunału rewolucyjnego, aby sprawę szpiegowską załatwić i niechętnych rewolucji poskromić, a niechętni rozgłaszali, że klub pragnie krwi, grozi wieszaniem, ścinaniem" (276). Powodowało to niechęć sejmu do niego. A znów „Klub zranione miał serce dla wielu osób sejm składających" (276), co rzadko z mównicy, raczej w artykułach w „Nowej Polsce" ogłaszał (to domena Mochnackiego). Gdy wybucha spór o wyzucie z tronu polskiego dynastii Romanowów i Lelewel miał zostać pociągnięty do odpowiedzialności za stanowisko „Nowej Polski", wycofuje swe nazwisko z redakcji. I tak przez cały czas. Lelewel przyznaje rację krytykom rządu, dyktatora i sejmu, lecz tłumi ostre stanowiska, by nie przerażać opinii publicznej, i pilnie śledzi zachodzące w niej przemiany: „oto już posłowie się radykalizują", „ten i ów przyznaje rację Klubowi, »Nowej Polsce«, mówi: »gotowiśmy rząd odmienić, chcemy trybunał rewolucyjny ustanowić«. Słuchał Lelewel i tych narzekań, nie przeczył niejakiej słuszności [...] ale chwilowy zapał słodzić usiłował" (294). Wszystkie cytaty z Pamiętnika, ze stron podanych w nawiasach.

Teza, jakoby nadmiar teorii i wiedzy szkodził działaniu, wydaje mi się podejrzana w epoce, w której każdy humanista musi coś przykrego wiedzieć z zakresu socjologii, psychologii mas, funkcji propagandy etc. Przekonanie, iż prawdziwy duch historii dmie spontanicznie, przed czym winni się ugiąć uczeni, oddaje dziedzinę polityki w ręce „nie-uczonych" właśnie dlatego, że są tacy. Jest to myślenie masochistyczne i poniżej stanu badań osiągniętego w naszych dyscyplinach. Argumentacja zaś szczegółowa i dotycząca jednego wypadku w historii Polski, gdy uczony i historyk „zaplątał się" w politykę, wydaje mi się godna przepatrzenia jeszcze raz.

Warto przypomnieć, że o to, że „nie sprostał", oskarżali Lelewela wszyscy: zarówno ci, którzy opowiadali, jak z warszawskimi jakobinami pił krew niemowląt i stawiał szubienice, jak i ci, którzy sądzili, iż się zaprzedał hrabiom. Już choćby ta zgodność nienawiści coś zapewne znaczy. Chałasiński opisał kiedyś, jak o śmierć Lelewela ohydnie walczyli „masoni" z „katolikami"⁷. Podobna walka toczyła się w powstaniu — tylko że Lelewel wtedy żył i wszystkim partiom stawiał milczący opór. Co właściwie ten opór znaczył? I dlaczego Lelewel był tak kompromisowy i tak oporny zarazem?

Na zarzut Mochnackiego, że Lelewel siedział w starych księgach wtedy, kiedy dookoła działa się historia, odpowiedział on sam — że on wtedy siedział w rządzie, był zastępcą ministra oświecenia, siedział w sejmie, po części także w klubie, a kiedy decydowała się przyszłość Polski, on pisał Porównanie trzech konstytucji i rozdawał je posłom w sejmie. Więc działał politycznie, tylko ta jego działalność nikomu się nic podobała. I, prawdę mówiąc, współczesnemu czytelnikowi Pamiętnika Lelewela też nie bardzo może się podobać. Lelewel w portrecie własnym nie jest wcale tak bardzo różny od portretu Lelewela stworzonego przez Mochnackiego. A obraz Mochnackiego jest bardzo sugestywny. I bardzo trafnie ukazał on w działaniu Lelewela szereg sprzeczności. Pamiętniki Lelewela wyglądają czasem na zapis szeregu czynów niezbornych. I na dodatek opisanych z całą dokładnością historyka. Bo ten Pamiętnik oczywiście niesłusznie nazywa się pamiętnikiem. To są notaty historyczne. On chce dać obraz wydarzeń, jakie były — i obraz samego siebie, jakim był w tych wypadkach; opisuje więc siebie od zewnątrz — tak samo jak wszystko inne.

Historyka literatury może zastanowić sam zapis. Lelewel pisze o sobie w trzeciej osobie. Może to znaczyć dwie rzeczy:

Lelewel chce być maksymalnie obiektywny, podawać same fakty, zachować dystans, nie oceniać zdarzeń — i rzeczywiście, jest pod tym względem przeciwstawieniem Mochnackiego, który ocenia fakty i wywodzi z nich skorygowane plany dla przyszłych powstań.
Lelewel pisze w trzeciej osobie, ponieważ „tak się pisze historię" — tak pisali ją Grecy i Rzymianie. Lecz owa trzecia osoba razem z dystansem i obiektywizmem wymagałaby innego bohatera. Lelewel w czasie powstania nie zachowywał się jak Rzymianin, więc ten zapis w trzeciej osobie jest czasem dziwnie nienaturalny. Choć chyba chciałby się tak zachowywać. Stoicyzm, cierpliwość, milczenie, półsłówka, pozwalające ledwo się domyślać, że na temat różnych zdarzeń i osób miał on swoje opinie, zjednały mu kiedyś nazwę „sfinksa powstania". Współcześni uważają, że słynne milczenie Lele-

' Por. Tworzenie legendy i naukowe zadania historii. Uwagi socjologiczne z powodu dwóch nowych książek o Lelewelu, [w:] J. Chałasiński, Kultura i naród, Warszawa 1968.

wela⁸ wynikało stąd, iż po prostu nie miał własnego zdania w wielu kwestiach. Ja bym głosowała raczej za „sfinksem".

Sądzę, że sposób uczestniczenia Lelewela w powstaniu jest historią ważną, znaczącą, wręcz symboliczną, którą warto jeszcze raz i dokładnie przemyśleć, bo poniekąd ona nas samych z racji naszego zawodu dotyczy. Z tej historii, myślę, można wysnuć nawet jakiś wniosek, choć ja, przyznaję, nie mogłabym się tego podjąć i na zakończenie podam tylko szereg pytań, które mi ta historia nasuwa. Dowodem, że jest to historia znacząca, niech będzie to, że Wyspiański uczynił Lelewela bohaterem tytułowym i naczelnym finalnego członu swej trylogii o powstaniu listopadowym. Właściwie należałoby porównać Lelewela w oczach własnych, Lelewela w oczach Mochnackiego i Lelewela Wyspiańskiego. Takie potrójne spojrzenie przez historię, dokument i symbol tragiczny ukazałoby pełniej jego miejsce w naszej historii. Że nie ma na to jednak czasu, o Lelewelu Wyspiańskiego mowy tu nie będzie⁹.

Wracając do Lelewela historycznego. Po pierwsze: nie sądzę, że on był uczonym,

⁸ Lelewel sam o własnym milczeniu pisze wiele, a nawet z upodobaniem. Dokładna styli
styczna analiza tego milczenia i fakt napisania Pamiętnika w trzeciej osobie są dla historyka lite
ratury kluczem do tego tekstu. Oto kilka charakterystycznych cytatów o milczeniu: Lelewel wie
dząc już, że Chlopicki jest właściwie przeciwny powstaniu i widząc niepokój sejmu, „widział
się być zniewolony do ściślejszego niekiedy milczenia" (s. 224). Po oficjalnym oświadczeniu Chło-
pickiego wobec Rządu, że będzie dążył tylko do utrzymania w całości Królestwa, nie będzie wy
stawiał wojska na „jatki", że przysięgał Mikołajowi i przysiędze swej zostanie wierny (s. 225),
Rząd uchwala ukryć stanowisko dyktatora przed opinią publiczną: „Przedsięwzięto tedy dla
uniknienia hańby w osłanianiu tego, na którym opinia narodu losy swoje pokładała, aby to milcze
niem pokryć i słabej jego strony nie odkrywać. Obu izb deputacje, a zatem i członkowie rządu,
postanowili zachować tajemnicę i zdarzenia tego nie rozgłaszać. Jakoż zupełnie tajemnica docho
waną była i Lelewel znajdował się w położeniu wymagającym coraz ściślejszego milczenia" (s. 226).

Chlopicki składa dyktaturę i powstaje panika; przedpokoje generała pełne są osób cywilnych i wojskowych „skonsternowanych, zdekurażowanych, lamentujących, rozpaczających, że wojsko bez wodza, zaklinających, żebrzących", Lelewel „nadaremnie chciał co mówić, przedłożyć, że tak nie jest, uspakajać [...] Są momenta, w których podniesione uczucia łatwo się uwodzić i zaślepiać dają, taki zdawał się być w dniach 19-tym i 20-tym grudnia w stolicy Warszawie" (s. 231). „Publiczność zbałamucona", „ciężkie zaślepienie izby" pisze, gdy ubłagany dyktator objął znów dyktaturę, a sejm głosuje za faktem dokonanym. Lelewel wtedy nie zabiera głosu, lecz przesiada się z miejsc rządowych w poselskie, potem z poselskich do ławek arbitrów, „bo rzecz niegodnie idzie". Głosu jednak nie zabiera, nie widząc żadnych szans formalnych (kilkunastu wymownych mówców przed nim) ani realnych (nastrój euforii i paniki) dla przekonania kogokolwiek o swej racji. Gorzej, że wreszcie także on sam glosuje „affirmative". W Pamiętniku komentuje się przytoczeniem zdania Barzykowskiego, który na tej „prawdziwie niegodnej sesji sejmu" miał powiedzieć: „Lelewel milcząc więcej mówi od nas" (s. 234—235).

Ostrą opinię o milczeniu Lelewela można przeczytać u Mochnackiego w drugim tomie Powstania, [w:] Dzieła Maurycego Mochnackiego, t. III, Poznań 1863, zwłaszcza s. 234 (przypis) oraz strony 236, 238.

⁹ Trylogia Wyspiańskiego to: Noc listopadowa, Warszawianka, Lelewel. Powstała ona nie
w tej kolejności, Wyspiański jednak z całą pewnością myślał przy niej o trylogiach tragicznych
antycznej Grecji — wiadomo, jak silna była inspiracja helleńska jego i epoki. Analiza tej trylogii
i jej znaczenia jako mitu narodowego — jakim się stała — wymaga specjalistycznych badań nad
modernistyczną interpretacją pojęcia fatum. Wyspiański operuje przecież tym samym pojęciem
fatum co np. Ibsen w Budowniczym Solnessie, a interpretacja członu powstałego najwcześniej,
czyli Lelewela, rzuca światło na rolę bogów i Nike w Nocy listopadowej.

który dał się wciągnąć w politykę, bo nie mógł się nie wciągnąć. O Chłopickim można by tak rzec — a przecież nawet Chłopickiemu nie udało się uniknąć wciągnięcia w politykę. Lelewel natomiast miał poczucie odpowiedzialności i uważał się za reprezentanta narodu, który powinien robić to, do czego naród go powoła, a jeśli naród wypowiada się niejasno i w sposób pełen sprzeczności, bo i głosem Czartoryskiego, i głosem Wysockiego, i głosem Lubeckiego, i głosem Mochnackiego, to on, Lelewel, ma „odgadywać", czego naród chce z tych wszystkich głosów i, ewentualnie, może coś suflować. Takie poczucie miał jako Polak, jako zawodowiec — historyk, i takie poczucie miał formalnie — jako poseł na sejm. Można by rzec, że było to poczucie wychowawcy. Lelewel nigdy by nie decydował w imieniu narodu i za naród, co jest dla narodu dobre, a co złe — jak to bez wahania czynił Mochnacki.

Po drugie: sprzeczności działań Lelewela i fakt, iż odchodził on od swoich poglądów i od swoich osobistych opinii, nie wynikają z braku programu, lecz są realizacją programu. Z tym, że Lelewel nie miał i nie chciał mieć za sobą żadnej partii i programowo pozwalał używać swego nazwiska Klubowi i Radzie, i rządowi pięciogłowemu.

Klub nie był jednolity i rząd nie był jednolity. Lelewel był prezesem Klubu i przyjął uczestnictwo w rządzie już wtedy, kiedy ten rząd był trochę zmodyfikowaną Radą Administracyjną. Właśnie to mu miał za złe Mochnacki. Właśnie to wydaje się niepojęte do dzisiaj. Wiadomo, że Lubecki dokooptował go do Rady, żeby wygrać popularność Lelewela. Ale dokładnie to samo zrobił nazajutrz Klub. I Lelewel też przyjął prezesurę, nie wycofując się z Rady, na co liczono. Otóż Lelewel był manewrowany i wiedział o tym. I wiedział także, że jeśli chce działać politycznie, może działać tylko jako manewrowany, lecz próbował zapanować nad tą sytuacją przez mediację stron manewrujących nim, a poprzez niego losami narodu.

Obie partie nie były jednolite i dzieliły się na szereg orientacji. Dla przeprowadzenia swojej tezy dokonałam selekcji i wybrałam typowych przedstawicieli obu stron. Zestawiłam różnice stanowisk między Lelewelem i Czartoryskim z jednej strony i Lelewelem a Mochnackim z drugiej.

Czartoryski: zwolennik monarchii, wierzący w rolę „familii" arystokratycznych, droga do niepodległości przez walkę, ale i dyplomację; oparcie po kolei w Rosji, potem w Austrii, potem w Anglii; tajność działań dyplomatycznych; decyzja o losach narodu w rękach rodów. Lelewel: rzeczpospolita, przemiana struktury społecznej, zdeklarowana niewiara w działania dyplomatyczne, absolutna niechęć do Austrii (jedyna dziedzina, w której Lelewel był bezkompromisowy), przekonanie o zgubności polityki arystokratycznej dla narodów w ogóle, a Polski w szczególności; jeśli poparcie z zewnątrz, to w ruchach rewolucyjnych w samej Rosji; jawność decyzji rządowych mimo świadomości, że demokracja polska jest niedojrzała i niesprawna; wielka waga przywiązywana do sejmu.

Mochnacki¹⁰: walka o niepodległość jest walką o potęgę państwową i przede wszystkim o ziemię, nie o fikcje konstytucyjne. Walka z Rosją jako wyraz odwiecznej nienawiści

¹⁰ Dzieło Mochnackiego jest o wiele bardziej znane niż Pamiętnik Lelewela, nie wymaga więc dokumentacji. Oto kilka charakterystycznych cytatów. Dwernicki „byl więc dobrym strategi-ciem; to jest chciał walczyć za ziemię nie za fikcje konstytucyjne" (M. Mochnacki, Dzieła, ', III, s. 276). „Powstanie w Polszcze [...] Żyje ziemią, oddycha ziemią, bo mu tylko o ziemię

plemiennej; walka Europy z azjatyckim barbarzyństwem. Pochwała żołnierskiej dyktatury, bo jest ponadklasowa. W wypadku jej klęski — terroryzm jednej partii. W najgorszym wypadku — oparcie na arystokracji, rodzie, rodzinie. Powstanie powinno przede wszystkim obalić stare instytucje, które są mu przeciwne i muszą przeszkadzać jego rozwojowi. Zniszczyć polską manię urzędowania, a więc przede wszystkim sejm, który zresztą reprezentacją narodu nie jest, bo posłowie zostali wybrani za Mikołaja. Lud należy rewolucjonizować i dać mu broń, odsuwając na przyszłość reformy społeczne. W groźbę jakobinizmu w Polsce Mochnacki raczej nie wierzył i chyba miał w 1830 r. rację. Zgodny był Mochnacki z Lelewelem, że powstanie powinno było przede wszystkim wyłonić własny rząd. Ale jeśli nie wyłoniło, Mochnacki był za grupą, która by dokonała zamachu stanu — Lelewel za lojalizmem i „rewolucjonizowaniem" starych instytucji, powolnym wychowywaniem całego narodu do powstania. Zgodni byli oczywiście co do tego, że chodzi o całość dawnej Polski, a przede wszystkim o Litwę. Ale Lelewel był autorem hasła „walki o wolność naszą i waszą" i podsuflował symboliczny pogrzeb dekabrystów; choć jednocześnie był zaprzysięgłym przeciwnikiem zasady legionów¹¹. Walczyć o Polskę należy na terenie Polski. Lelewel był zdania, podobnie jak Mochnacki, że rząd federacyjny „pięciogłowy" jest tworem niedołężnym, ale był zwolennikiem dyktatury cywilnej. Niestety, nie umiał sam siebie zaproponować na cywilnego dyktatora, jakby to na jego miejscu bez wahania uczynił Mochnacki. Lelewel miał ponadto ciągłą świadomość klasowego znaku wszelkich działań; choć był tak samo zwolennikiem solidarności w obliczu wojny narodowej i sam łagodził konflikty, chciał uporządkować prawnie przez konstytucję przyszły kształt państwa. Był demokratą i bardzo cenił to, co Mochnacki nazywał „fikcjami konstytucyjnymi". Dla jednego wolność i niepodległość oznaczała potężne państwo równe innym państwom europejskim. Dla drugiego wolność i niepodległość oznaczała samorządność państwową, demokrację konstytucyjną. Mówiąc symbolicznie, dla Mochnackiego ideałem może by było imperium brytyjskie; dla Lelewela ideałem może byłyby Stany Zjednoczone, oczywiście

idzie — i o nic tylko o ziemię" (s. 278). Partie zgubiły powstanie. „W takim razie cóż zostaje ludziom prawym, kochającym ojczyznę? Oto położyć w to całą swą usilność, ażeby jedna opinia, jedna partia wzięła stanowczą przewagę nad innemi" (s. 284). „Ponieważ w insurrekcji jedna partia powinna inne partie wniwecz obrócić, to jest wcielić w siebie, łatwo więc podług tej zasady ustanowić miarę partii. Tą miarą jest siła. Siła tedy, nie moralna wartość pryncypiów społecznych, siła materialna, siła wpływów, talentów, majątków, rozumu, koneksji, siła potrzebna do zawojowania w społeczeństwie innych opinii, ażeby powstanie przeciwko zewnętrznemu nieprzyjacielowi wzięło jeden kierunek..." (s. 285). Krytyka sejmu za to, iż dla „interesu potęgi zewnętrznej" (państwa polskiego) nie chce „poświęcić swobód konstytucyjnych" (s. 289). Krytyka interpretacji powstania jako walki narodu z carem w imię interpretacji jego jako nienawiści plemiennej — s. 303, 305, 308, 309; „nie wolności, ale przede wszystkim ziemi i potęgi, czyli innymi słowy poniżenia Moskwy, żądamy!" (s. 211).

Do stanowiska Czartoryskiego nie podaję żadnych odwołań. Charakterystyki swej nie oparłam, niestety, na źródłach, czyli na pismach samego Czartoryskiegoj jest ona zlepkiem opinii obiegowych i wnioskiem z opinii Lelewela oraz Mochnackiego.

¹¹ Powinno być na odwrót. Swoje stanowisko wobec idei legionów i wobec legionów historycznych Lelewel przedstawił w Dziejach. Mochnackiemu idea legionów nie powinna by się była właściwie podobać. Jeżeli ją pochwala, to może dlatego, że Lelewel ją potępia. Czasami wydaje się wręcz, że cokolwiek Lelewel by wymyślił, Mochnacki po 1831 r. uważał za zgubne dla narodu.

te z czasów Waszyngtona i Kościuszki. Ale żaden z nich nie uważał za ideał Francji, a już zwłaszcza Francji 1789 r., choć Mochnacki pochwalał terroryzm — ale w służbie narodowej, Lelewela zaś pomawiano o „jakobinizm".

I teraz rozumiemy, że Lelewel był wbrew sobie prezesem Klubu, podobnie jak wbrew sobie był członkiem rządu. Oczywiście, różne były proporcje tego „wbrew sobie". Rozumiemy jednak, czemu on pisał swoje pamiętniki w trzeciej osobie. Ten Lelewel, który działał w czasie powstania, był Lelewelem takim, jakiego naród sobie życzył, a naród przemawiał sprzecznymi głosami. Własnych przekonań Lelewela Lelewel w powstaniu prawie nie wyrażał — bo nie było dla nich pola do działania. Tak przynajmniej sądził on sam. Milczał i poświęcił narodowi nie tylko swoją osobę, ale także swój światopogląd, idąc na dalekie kompromisy. Nie zdradzał sam siebie — ale i nie realizował swoich idei. Pozwalał wykorzystywać swój autorytet — sam zaś go nie używał.

I być może nie doceniał własnej siły. Być może on był tym jedynym człowiekiem, wokół którego mógł się zjednoczyć naród — ale on wolał „słodzić", „odgadywać" i pośredniczyć między partiami. Kiedy się czyta w Pamiętniku, jak Lelewel uciekał z domu i krył się, kiedy tylko rozchodziła się po Warszawie pogłoska, iż zamierza sięgnąć po władzę, trudno nie zrozumieć irytacji Mochnackiego. Rola Lelewela w powstaniu była ogromna i nie darmo mówi się o jego „szatańskich machinacjach". One były tylko może za mało szatańskie. I to właśnie trudno nam zrozumieć.

Jeśli Mochnacki zrzuca na niego odpowiedzialność za klęskę, to właśnie dlatego¹². To zresztą nie znaczy, że Mochnacki ma tak we wszystkim rację. Mochnacki w wielu punktach nie ma racji, a nasz pech historyczny polega między innymi na tym, że to

¹² Sama ilość miejsca, jaką Mochnacki poświęca Lelewelowi w Powstaniu, jest wymowna, a gorycz i inteligencja jego oskarżeń są przejmujące. Od opisu pertraktacji w Wierzbnie sądzi Mochnacki, że „głównym winowajcą, le grand coupable tych pierwszych dni jest zdaniem moim Lelewel" (s. 157) i właściwie nie zmienia zdania do końca. Chłopickiemu wybacza więcej i lepiej go rozumie. Okrutnych opinii Mochnackiego o Lelewelu cytować nie trzeba, bo są zbyt znane — i jest ich zbyt wiele. Rozprawa z Pamiętnikiem na s. 159—162 (przypis). Wiadomo, że Mochnac-kiemu zawdzięcza Lelewel obelżywy epitet „erudyty" i „ślepej sowy".

Warto jednak dodać, że wszystkiemu najgorszemu winien był Lelewel także w oczach człowieka orientacji wręcz przeciwnej. „Przez Joachima Lelewela od dnia 29 listopada wszystko się stało, a nic się bez niego nie stało"; nie kto inny tylko on własną ojczyznę „przez dziesięć miesięcy opętał, dręczył i do najokropniejszego, jakiego dzieje nie znają przykładu, samobójstwa przywiódł" — cytuje Chrzanowski Kajetana Koźmiana (por. I. Chrzanowski, op. cit., s. 51). Zresztą „winny był" nie tylko powstaniu listopadowemu, lecz także wileńskiej sprawie filomatów. Cytuje Chrzanowski „Kurier Polski" z 1830 r. nr 495: „Oto np. 3 maja 1823 roku — tego samego dnia, kiedy to w gimnazjum wileńskim [...] młody Plater napisanym na tablicy wyrazem «Niech żyje Konstytucja 3 maja!» wywołał drapieżną czynność niecnego Nowosilcowa, pan Lelewel [...] całą godzinę miał rzecz z katedry o Konstytucji 3 maja wśród szczękających na sali pałaszami siepaczów despotyzmu" (I. Chrzanowski, op. cit., s. 46). Dla pełni obrazu dodajmy, że Lelewela nie znosił też Słowacki. Szanował go i długo utrzymywał z nim kontakt Mickiewicz i gdyby nie wiersz Do Joachima Lelewela, obraz tego historyka przekazany nam przez jego współczesnych świadczyłby o głębokiej niewdzięczności narodu. Analiza wiersza Mickiewicza powinna być jednym ze źródłowych tekstów do badań nad postawą polityczną Lelewela — także w powstaniu. Zwłaszcza werset o tym, iż Lelewel swym wileńskim uczniom tłumaczył, „jak się z przyczyny wspólnej różne skutki rodzą" (A. Mickiewicz, Do Joachima Lelewela, [w:] A. Mickiewicz, Dzieła, t. I, Warszawa 1955, s. 94).

Mochnacki, nie Lelewel, jest pisarzem porywającym, przenikliwie inteligentnym, sugestywnym, genialnym. A jednak Mochnacki nie miał we wszystkim racji; bo Lelewel właśnie odwlókł może klęskę przez swoje matactwa, mediacje, kompromisy, które odwróciły groźbę wojny domowej skuteczniej niż Straż Porządkowa. On w dużej mierze nie dopuścił do tego, co byłoby najbardziej na rękę Rosji, do tego, czego chciał książę Konstanty mówiąc: „niech Polacy to załatwią między sobą". Ale z drugiej strony Polacy, nie zakrwiwszy między sobą nic, okazali się niezdolni do prowadzenia powstania, ponieważ władza nad powstaniem znajdowała się cały czas w ręku antypowstańczym. Choć w tej władzy brał udział także Lelewel i podtrzymywał ją całym swoim autorytetem.

Wydobyłam tylko kilka punktów tej historii, która wymagałaby rozszyfrowania znak po znaku, żeby z niej wydobyć jakiś sens i morał. Dla mnie ten morał nie jest jasny. Nie wiem, co stąd wynika, a to, czego nie wiem i czego nie rozumiem, pozwalam sobie sformułować w postaci kilku pytań:

Czy dobrze, czy źle jest działać dla tzw. dobra sprawy po części wbrew własnym przekonaniom, tak jak to robił Lelewel?
I co wtedy znaczy tzw. dobro sprawy, jeżeli wymaga ono dalekich kompromisów z własnym światopoglądem?
Czy lepiej jest, kiedy inteligencja nie docenia własnej siły, jak Lelewel, i poprzestaje na głosie doradczym, czy też lepiej jest, kiedy inteligencja siłę swoją przecenia i uznaje sama siebie za głos narodu, podejmując bez wiedzy i woli narodu w jego imieniu decyzje, tak jak to zrobił Wysocki i radził robić Mochnacki?
Czy mediacje między stronnictwami i łagodzenie nie rozwiązalnych konfliktów w obliczu nieprzyjaciela są dobre — jak to robił Lelewel — czy też lepiej jest doprowadzić do jasnego wyklarowania stanowisk i najpierw rozstrzygnąć „między sobą" przyszłość przez wojnę domową?

Te pytania są po części teoretyczne, a po części praktyczne i aktualne. Ponieważ nie wiadomo, co nam przyniesie najbliższa przyszłość, bardzo bym chciała poznać myśli innych ludzi na ten temat.

Daniel Beauvois

Powstanie listopadowe a szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich

Zniszczenie szkolnictwa polskiego w 1832 r. na całym obszarze okręgu wileńskiego, czyli w ośmiu guberniach, z których się składały tzw. „ziemie zabrane", można uważać za największą stratę kulturalną poniesioną przez kulturę polską w XIX w. Żaden zabór bowiem nie doznał w XIX w. takiego wspaniałego rozkwitu nauki, dziennikarstwa, życia obywatelskiego, oświaty, jak zabór rosyjski w latach 1802—1832. Przypomnijmy tylko, że szkolnictwem średnim i podstawowym objętnych było tu w 1822 r. przeszło 22000 uczniów, że uniwersytet wileński ze swoimi 2000 studentów był w 1830 r. największym zakładem naukowym na obszarze dawnej Polski i w całym Cesarstwie Rosyjskim¹. Nie jest więc rzeczą obojętną ustalić, jaki był stosunek inteligencji akademickiej, licznej grupy uczniów i studentów do powstania, oraz prześledzić skutki powstania w życiu organizacji, która stanowiła najpiękniejsze dziedzictwo Komisji Edukacji Narodowej.

Udział nauczycielstwa oraz „uczonej młodzieży" w powstaniu, choć późny i krótki (od kwietnia do czerwca 1831 r.), dał władzom rosyjskim wymarzony pretekst, aby się pozbyć wyraźnie przeważającego wpływu kulturalnego Polaków w Cesarstwie w pierwszych latach panowania Mikołaja I. Ale podkreślić należy, iż chodziło istotnie o pretekst.

Chęć wytępienia polskości przejawia się i przed powstaniem. Nie byłbym skłonny dopatrywać się już wyraźnego ducha antypolskiego w procesie filaretów, w którym— mimo pewnych aluzji — widzę raczej jeden z przejawów ogólnoeuropejskiego wpływu Świętego Przymierza i zwalczania tradycji oświeceniowych. Na terenie kościelnym natomiast działalność władz rosyjskich przybiera od 1825 r. charakter jawnie antypolski. Znajduje to wyraz w staraniach kuratora Nowosilcowa, aby oddzielić kleryków unickich od katolickich w uniwersyteckim Seminarium Głównym. Od momentu objęcia swojej funkcji senator rozumiał, iż unici stanowią najpodatniejszy grunt i są najlepszym narzędziem do rozszerzenia prawosławia. Utworzenie osobnego seminarium unickiego w Po-

¹ D. Beauvois, Lumieres et Societe en Europe de VEst: l'Universite de Vilna et les ecoles polo-naises de l'Empire russe (1803—1832), t. I—II, Paris — Lille 1977.

łocku w 1828 r. zapowiadało więc wielkie połączenie unitów z prawosławiem w 1839 r.^sW związku z tym w początkach 1830 r. Błudow komunikował Liewenowi, ministrowi oświaty, że w Brześciu zamknięto klasztory: trynitarski, augustiański, bernardyński, dominikański oraz bazyliański, aby otworzyć w szkole tego ostatniego zakonu rosyjską szkołę świecką i zmusić bazylianów do wyłącznego zaopiekowania się przyszłymi paro-chami — a już nie polską szlachtą — w Kobryniu³. Jednocześnie ten sam dyrektor departamentu inostrannych ispowiedanij informował, że cesarz zaproponował mu wyrugowanie pijarów z Połocka, aby w pojezuickiej akademii (którą przejęli w 1821 r.) otworzyć korpus kadecki. Przy tej okazji dziesiątki tysięcy książek pojezuickiej biblioteki rozdzielono między pozostałe szkoły na Białorusi i uniwersytet moskiewski⁴.

Podobne wypieranie kultury polskiej obserwujemy na Kijowszczyźnie jeszcze przed powstaniem: na prośbę wojskowego gubernatora z 15 XI 1830 r. M. Murawiew zaproponował Liewenowi całkowite wyrugowanie bazylianów z trzech istniejących tam szkół (w Kaniowie, Humaniu i Machnówce) przez rodowitych Rosjan⁵.

Po tych rozproszonych jeszcze próbach nastąpić miał tam rok później, dzięki stłumieniu powstania, generalny atak na polskość. Przyjrzyjmy się temu procesowi.

Prócz faktu, że Litwa w ogóle bardzo powoli budziła się ze snu na wieść o powstaniu w Warszawie, że brakowało tam prawdziwego wodza, a rywalizacja między Giełgudem a Chłapowskim fatalnie odbiła się na losach powstania litewskiego⁸, uniwersytet wileński, na który liczono w Królestwie jako na inicjatora akcji, stał w odrętwieniu, sterroryzowany przez żelazny regulamin narzucony mu w 1824 r. Rzut oka na „Dziennik czynności uniwersyteckiej policji" w końcu 1830 r. pozwala zrozumieć, że żadna organizacja, żadne wspólne wystąpienie studentów nie było możliwe. Każdy z nich miał na piętach szpiega przy każdym kroku, a na wiadomość o Nocy Listopadowej przyszło policji z pomocą kilku profesorów: Znosko, Malewski, Jundziłł, Mianowski'. Wszyscy zwracali się do studentów w sposób, który opisuje Andrzej Przyalgowski w swoich pamiętnikach: „Jednego razu w nocy wszedł do mnie dziekan Mianowski z profesorem Porcyjanką i dwoma bedelami; budniki [policja miejska] zostali w sieni; oddział żołnierzy, który Mianowskiemu towarzyszył, zatrzymał się przed domem na ulicy.

Z rozkazu kuratora uniwersytetu, rzekł Mianowski do mnie przebudzonego, wzywam pana, abyś oświadczył, czy masz u siebie broń lub proch i abyś je złożył w policji uniwersytetu w ciągu najdalej dwudziestu czterech godzin"⁸.

⁸ Ibidem, t. I, s. 335—336.

* Cientralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw, Leningrad (dalej cyt. CGIAL), fond
773, opis 62, rkps 1073.

⁴ Korespondencja Błudowa, Nowosilcowa, Liewena, Kartaszewskiego od lutego do czerwca

1830 r., Ibidem, f. 733, op. 91, rkps 1065; „Katalog biblioteki", ibidem, rkps 1066 i 1067.
⁶ Korespondencja M. Murawiewa, Liewena, Nowosilcowa od 15 XI1830 do 13 11831,

ibidem, f. 733, op. 91, rkps 185.

* A.Z., Wojna na Litwie w roku 1831, Kraków 1913, s. 124.

' Żurnał otprawlajemoj służby czynownikami uniwersyteckoj policji od 4 X 1830 r. do 26 IV

1831 r.₃ Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, K.C. 423, 424, 428.

* A. Przyalgowski, Pamiętniki, [w:] Pamiętniki polskie, zebr. Ks. Bronikowski, t. I, Prze
myśl 1883, s. 212.

Prócz tych środków zastraszenia stosowano również areszty. Codziennie kilka stu-dentów wsadzano, na dzień lub dwa, dla przykładu, aby utrzymywać napięcie; trafiono nawet na trop niedużego spisku studenckiego tzw. Mnezerów, któremu przewodniczył przyszły pisarz J.I. Kraszewski, wydany przez nieostrożność przez syna prof. Abichta⁹. Epidemia cholery zaś nastręczyła władzom uniwersyteckim dodatkowy powód, aby zabraniać wszelkiego ruchu, wszelkiego kontaktu między studentami. Miarę lęku władz wileńskich przed możliwością wybuchu daje raport Nowosilcowa do ministra Liewena z okazji wizyty Dybicza Zabałkańskiego, pierwszego naczelnego wodza wojsk rosyjskich wysłanego przez Mikołaja do Warszawy. Pisał tam kurator, iż cała młódź szkolna i uniwersytecka w liczbie 3000 zachowała najdoskonalszy spokój, słuchając z największym szacunkiem miłych słów szlachetnego gościa. W całym okręgu — podkreślał — panuje ten sam porządek¹⁰. A przecież rzeczywistość wyglądała zupełnie inaczej. Oddajmy tu głos naocznemu świadkowi: „Przyjazd Dybicza był dramatyczniejszy. Był on zapowiedziany i władze przez kilka dni go czekały, w niepewności, kiedy przyjedzie.

Jednej nocy przyjechał do Wilna niespodzianie. Nazajutrz o świcie wszyscy bedelowie rozbiegli się po mieszkaniach studentów, wzywając ich z zaproszeniem przez fełdmarsz£łka do auli akademickiej na godzinę ósmą z rana, gdzie się stawić mieli w uniformach. Zgromadziliśmy się w oznaczonym czasie; było nas do tysiąca.

Wnet pokazał się dozorca uniwersytecki, niosąc insygnia akademii, jak był zwyczaj w czasie wielkich uroczystości, w jednej ręce berło, w drugiej glob, na którym była pogoń, a za nim Pelikan i Nowosilcow, wprowadzający Dybicza z kilku jenerałami i adjutantami.

Tłum profesorów zamykał ten orszak. Dybicz wszedłszy w głąb sali pomiędzy dwa szeregi, któreśmy formowali, przywitał nas grzecznym ukłonem i w te do nas po rosyjsku odezwał się słowa:

— Panowie! Cesarz kazał mi oświadczyć wam swoje najwyższe ukontentowanie
za dobre i spokojne sprawowanie się i prosi was, abyście się na przyszłość równie spra
wowali i nie szli za przykładem bezrozumnych zapaleńców warszawskich. Jeśli, jak się
spodziewa, uczynicie zadosyć jego woli, wszelkie łaski jego będą dla was i prowincyj
waszych przystępne i na dowód tego może każdy z was pisać osobiście do N.P., jeśli
żąda umieszczenia w cywilności lub wojsku; w ośm dni każdy otrzyma pomyślną
odpowiedź.

Jak tylko Dybicz mówić przestał, rektor Pelikan zaczął nam tłumaczyć jego mowę.

— Panowie — rzekł — Jw. hrabia feldmarszałek Dybicz Zabałkański oświadczył
w imieniu cesarza itd.

Gdy przyszedł na to miejsce, gdzie Dybicz mówił o łaskach cesarskich, rozpoczęło się szurgotanie nogami i gwizdanie, po czym nastąpiło powszechne sykanie, tak iż się zdawało, że syki te wychodziły z wszystkich porów muru.

• F. Sliesoriunas, 1830—1831 metu sukilimas lietuvoje, Wnius 1974, s. 262—279} tenże, Mnezeńu draugija Vilniaus Universitete (1830 m), „Liemvos TSR Mosklu Akademijos darbai", A serija, t. 2/47: 1974, s. 73—92.

¹⁰ P. Żukowicz, Pierzuyj russkij popieczytiel wilenskowo ucziebnowo okruga 1824—1832, [w:] Chrystianskoje cztienije, 1892, nr 5—6, s. 398.

Nagle, jak gdyby na komendę, syki te ustały. Jak się tylko uciszyło, Pelikan znowu przybiera urzędową minę i powtórnie zaczyna od słów:

— Jaśnie Wielmożny hrabia feldmarszałek Dybicz Zabałkański itd. ale młodzież tym razem już do mówienia o łaskach nie dozwoliła mu przystąpić; szurowanie nogami, gwizdanie, sykanie znowu głos jego stłumiły i musiał przestać, po czym znowu nastąpiła cisza.

Po pierwszem zaraz sykaniu, trudno wystawić sobie, co się działo z twarzami Dybicza, Nowosilcowa, Pelikana i całego orszaku. Dybicz skłonił się i uczynił krok do wyjścia, Nowosilcow przewracał oczyma, Pelikan o mało nie zemdlał; na wszystkich widać było drganie konwulsyjne"¹¹.

W szkołach podlegających uniwersytetowi nie wszędzie zdołano zadośćuczynić rozkazowi rektora Pelikana z 19 XII 1830 r., aby nie dopuścić do wyjazdu uczniów z okazji Bożego Narodzenia. Dyrektorzy w Boninach i Łyskowie pisali w styczniu 1831 r., iż zastosowano się do zaleceń, ale w Berdyczowie dyrektor nie mógł się oprzeć woli rodziców chcących odebrać swoich synów, podobno obawiających się cholery. W ciągu tygodnia od 10 do 17 grudnia wszyscy powyjeżdżali. Wielu z nich nie wróciło po świętach. W Słonimiu dyrektor notował 63 nieobecnych, a w Drohiczynie — 129¹². W tym wielkim nieładzie trudno orzec, czy młodzież szkolna szykowała się do powstania, czy wolała siedzieć w domu pod opieką rodziców. Zdaje się, że dopiero po bardzo długim namyśle dała się wciągnąć w wir wydarzeń.

Na uniwersytecie studenci byli nadal trzymani mocno w ryzach. Oprócz oficjalnie wysłanych z seminarium medycznego do wojska 37 młodych lekarzy do końca lutego nikt nie wyjechał. Dopiero w marcu zaczął się nieśmiały ruch. „W marcu nie tylko akademicy, ale i ludzie rozmaitych stanów z ukrytą bronią opuszczali Wilno po kilku, a nawet kilkunastu, i spieszyli bić się wspólnie z powstańcami" — donosi Przyałgow-ski¹³, lecz nie było to jeszcze masowe opuszczanie uczelni, gdyż w początku kwietnia księgi policyjne notowały tylko 43 nielegalne wyjazdy¹⁴. Aby podkreślić swoje wierno-poddańcze zamiary, rektor Pelikan ofiarował się w styczniu 1831 r. zorganizować szpital dla 50 oficerów w klinice uniwersyteckiej, za co otrzymał podziękowanie od Dybicza i samego Mikołaja¹⁵.

Gdy rok później Petersburg chciał zniszczyć uniwersytet, Nowosilcow próbował bronić go uzasadniając swój memoriał tym właśnie, że birdzo późno uczelnia wileńska przystąpiła do insurekcji. Uważał to za zasługę, którą naturalnie — i nie bez słuszności —• przypisywał sobie. W Warszawie czekano, twierdził, aby młodzież wileńska poszła w śkdy młodzieży Królestwa. „Miatieżniki" wysyłali swoich agentów, swoje gazety, przemówienia, wiersze, ale nic nie skutkowało. Z przechwyconych listów studentów

¹¹ A. Przyalgowski, op. cit., s. 206—207.

¹² Raporty dla rektora Pelikana ze Slonimia (3 I 1831), Drohiczyna (9 I 1831), Berdyczowa
(12 I 1831), Borun i Łyskowa (12 I 1831), Biblioteka Jagiellońska (dalej cyt. BJ), rkpsy 6341
i 6342.

¹³ A. Przyalgowski, op. cit., s. 256.

¹⁴ Spis uczniów, którzy opuścili uniwersytet w grudniu 1830 r., w styczniu i lutym 1831,
CGIAL, f. 733, op. 62, rkps 1036.

" Ibidem, rkps 1087.

wynikało, iż czekają na jakiś znak, ale znając ten ich „wrodzony pociąg do warchol-stwa" policja tak ich pilnowała, że nie było gestu, który by nie był znany władzom¹⁶.

Im dłużej trwał terror, tym gwałtowniejszy był wybuch. Gdy tylko powstańcy zdecydowali się nareszcie na zdobycie Wilna, kolebka filomatów wyzwoliła całą swą energię. Dziennik policji uniwersyteckiej urywa się 26 IV 1831 r. Z ogromnym samozaparciem i młodzieńczym zapałem niektórzy studenci pisali romantyczny testament¹⁷ i ruszali na wieś, gdzie pod kierownictwem Klimaszewskiego, profesora w gimnazjum wileńskim, oraz Gronostajskiego, profesora w wileńskiej szkole powiatowej, formowali oddziały akademickie. Towarzyszył im ksiądz Petrulewicz. Jeden z oddziałów, liczący 90 młodych, nosił flagę z portretem Napoleona. Według Ignacego Domejki najbogatsi studenci, jakimi byli Parczewski, Szemiot, Pol, Chodźko, Kublicki, chcieli (ale chyba nie zdążyli) ofiarować całym szwadronom, zgodnie z tradycją szlachecką, pełny ekwipunek wojskowy, inni werbowali się jako instruktorzy (Wierzbołowicz, Zabiełło), a jeszcze inni stali się emisariuszami¹⁸.

Niestety, ciągle zapowiadana i ciągle odwlekana pomoc z Królestwa nie nadchodziła: „Byłoby stanęło do boju kilka tysięcy tak akademickiej, jak i innej młodzieży, ale cóż, kiedy pomimo największego zapału palnej broni miano zaledwie 300 sztuk, a drugie tyle pałaszy, a wojska carskiego cała załoga była pod bronią" — pisze Przyałgowski. Tak więc ledwo rozpoczęta akcja spotkała się z ogromną przewagą wrogich sił. „Ścigani i pędzeni przez kozaków w przejściu z Barbaryszek do Worszteńskiej puszczy, dognani, ponieśli [studenci wileńscy 30 maja straszną klęskę, 200 studentów oddało swe młode życie za ojczyznę, a ci, co z życiem uszli, zrozpaczeni błędnie tułali się po lasach"¹⁹.

Nieco później wyprawa na Litwę generała Chłapowskiego dodała otuchy młodym powstańcom. 350 z nich przyłączyło się do ludzi księcia Ogińskiego, a 5 VI1831 r. spotkało wojsko polskie we wsi Gabryelowie. Po 40 latach rozdzielenia Litwini mogli działać z Polakami. Michał Jackowski, podpułkownik, dowódca brygady jazdy, relacjonuje akt oddania studentów pod rozkazy generała Chłapowskiego przez prof. Gronostajskiego:

„Oto widzisz młodzież, kwiat narodu, z tych niektórzy małoletni, zaledwie broń dźwignąć zdołają. Z ogólną ufnością poddajemy się twemu dowództwu, prowadź nas do chwały, a tę w oswobodzeniu ojczyzny i dobru ogólnem mieć pragniemy.

Generał Chłopowski odpowiedział:

— Jeden mamy cel — dobro ojczyzny, a tym samym ogólne. Przy waszej pomocy i poświęceniu się, wszystkich moich do tego użyję zdolności"²⁰.

¹⁶ H. Mościcki, Zniesienie uniwersytetu wileńskiego, [w:] Pod znakiem Orła i Pogoni, [red.
H. Mościcki], Warszawa 1915, s. 232—238. Raport ten znajduje się w CGIAL, f. 733, op. 62,
rkps 1082.

¹⁷ Testament nieznanego studenta, Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, f. 151,
rkps 1174.

¹⁸ S. Rabinowiczówna, Wilno a> powstaniu roku 1830—1831, Wilno 1932, s. 112—113;
F. Sliesoriunas, 1830—1831 mętu, s. 264—265; F. Wrotnowski, Pamiętniki o powstaniu
Litwy i ziem ruskich w roku 1831, t. I, Paryż 1833, s. 13; I. Domejko, Z filareckiego świata, [w:]
Pod znakiem Orła..., s. 105; L. Janowski, Młodzież wileńska w powstaniu listopadowym, [w:]
tenże, W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wilno 1923, s. 214—216.

¹⁹ A.Z., op. cit., s. 23.

¹⁰ M. Jackowski, Pamiętniki, [w:] Pamiętniki polskie, 1.1, s. 358—359. Przytaczając te słowa

Wiadomo, że i te działania nie odniosły skutku. Kto mógł, ratował swoje życie przekraczając granicę pruską.

Spójrzmy teraz, jak przedstawiała się przez cały ten czas sytuacja w szkołach prowincjonalnych okręgu wileńskiego. W zasadzie, będąc zwierzchnikiem całego szkolnictwa, rektor Pelikan powinien był wiedzieć, co dzieje się w każdej szkole. Całkowity brak wiadomości lub raportów od kwietnia po lipiec 1831 r. jest najlepszym dowodem wielkiego zasięgu powstania na ziemiach litewsko-ruskich. Dopiero powoli i urywkowo władze uniwersyteckie mogły poznać rzeczywistą postawę nauczycielstwa i uczniów w ciągu tej długiej przerwy. Większość dyrektorów bowiem starała się zacierać ślady. Historykowi nie jest więc łatwo czytać między wierszami.

Weźmy na przykład, jak przebiegał okres powstania w bardzo wielkim akademickim gimnazjum (tj. niezakonnym) w Krożach na Żmudzi. Dyrektor J. Dowiatt — którego w 1824 r. Nowosilcow odznaczył krzyżem za to, że doniósł o czterech podejrzanych uczniach²¹ — uważał się za skompromitowanego w powstaniu, toteż jako jeden z pierwszych wysłał raport myśląc, że sprawa na tym się zakończy. Z powodu insurekcji — pisał — uczniowie zostali odesłani do rodziców między 15 a 17 III 1831 r. Powstańcy ukradli kasę szkolną zawierającą 1225 rubli srebrnych, zdjęli dwa wielkie dzwony oraz ołów z organów i witraży. Prof. Guberlej przystąpił do powstania i nie wrócił, Lensi zaś zmarł na cholerę. Raport ten kończył się prośbą o przyspieszenie wypłaty nie otrzymywanych od 5 miesięcy pensji.

Nowosilcow jednak słyszał, że w rzeczywistości wszystko przebiegało inaczej, że Dowiatt sam wręczył kasę powstańcom. Prosił więc kurator generała Szyrmana o dowód prawdy. Wtedy dopiero mamy możność się przekonać, jak konkretnie wyglądało powstanie na Żmudzi w środowisku inteligenckim.

Z drugiego raportu Dowiatta, z 12 IX 1831 r., dowiadujemy się, że już 13 marca o godz. 7 rano dochodziły wiadomości o rozruchach w Kielmach, o 2 mile od Kroż. Dzięki brakowi w tym rejonie wojsk rosyjskich ruch rozszerzał się szybko, tym bardziej że — jak mówił dyrektor — „czerń otbiła rekrut". Następnego dnia większość rodziców już odbierała uczniów (było ich w tym roku 430), ale i sam Dowiatt wykluczał najniesforniejszych. Wieczorem przybył z Rosień mierniczy I. Burba z kokardą na kapeluszu, aby zorganizować nową policję i nawoływać do broni. Mieszkańcy zebrali się na placu, aby „rabować" szkołę, lecz ciało nauczycielskie czuwało całą noc. Nazajutrz ksiądz wzywał do powstania z ambony, a tłum żądał, aby zdjęto wszystkie oznaki carskie z budynków urzędowych, m.in. z gimnazjum. Uwięziono żołnierzy rosyjskich na podwórzu szkolnym, a potem w klasach, aby tłum i pozostali uczniowie im nie ubliżali. Wtedy to zjawił się „obywatel T. Przewłocki" z rozkazem zabrania kasy szkolnej podpisanym przez dowódców „Polskiego Rządu Tymczasowego" — J. Grużewskiego, I. Rymkiewicza, J. Staniewicza. Bez jakiegokolwiek protestu Dowiatt osobiście oddał kasę. Dalej donosił dyrektor o swoich kolegach, starając się wykazać, iż ciągle działał pod przymusem, podczas gdy oni byli ściśle związani z „buntownikami". Guberlej, profesor

autor pamiętnika podkreśla, iż później w Prusach Chłapowski haniebnie opuścił tę młodzież, zostawiając ją własnemu losowi. Autorzy, którzy pozytywnie oceniają akcję Chłapowskiego, dają odmienną wersję jego odpowiedzi studentom. Patrz A.Z., op. cit., s. 44. " D. Beauvois, Lumiires et Societe, t. II, s. 730.

niemieckiego, był początkowo szefem policji. Po jego odejściu do wojska polskiego stanowisko to objął prof. Słomiński, ale przyjął z powrotem po ponownym zdobyciu Kroż przez „rebeliantów". Inni jeszcze profesorowie spisywali się bardzo dzielnie u powstańców: prof. Okołów wytwarzał proch w Retowie, a prof. Ochman wskazywał buntownikom na dziedziców, którzy chcieli współpracować z Rosjanami, prowadził intensywną propagandę na rzecz likwidowania carskich władz, brał udział w bitwie pod Szawlami²².

W większości wypadków udział szkolnictwa w powstaniu był tak wyraźnie ustalony, a śledztwo nastręczało jednak ogromne trudności. 30 VII 1831 r. Pelikan mógł wymienić tylko szkołę kowieńską jako przykład „doskonałego porządku". O sytuacji w innych było głucho. Nowosilcow nie mógł nawet pobierać funduszów z tzw. dóbr beneficjal-nych należących do uniwersytetu, aby z nich utrzymywać wojska rosyjskie; pisał ministrowi, że te folwarki się spaliły, kiedy indziej znów tłumaczył, że komunikacja z nimi została przerwana „po powodu woznikszewo tam wozmuszczenja"²³. Wstrząs był tak głęboki, że rektor stracił zaufanie do najlepszych swoich współpracowników. Fakt, że w ciągu czterech miesięcy nie otrzymywał żadnych raportów od dyrektorów, kazał mu mieć się na baczności wobec wszystkich. „To zmusza mnie do wątpienia co do prawomyślności niektórych zakładów w służbie Jego Cesarskiej Mości, w szczególności zakładów zakonnych" — pisał do ministra 30 lipca, sugerując, aby powierzyć Krassowskiemu, dyrektorowi szkół gub. grodzieńskiej, ogólne śledztwo w okręgu. Ale Polak, nawet prawomyślny, nie nadawał się, zdaniem Petersburga, do takiej misji. W tajnej opinii wydanej na prośbę Jazykowa, wysokiego urzędnika ministerstwa, rektor zapewniał, że Krassowski jest jednym „iz nadieżniejszyich czynowników", ale że w obecnej chwili trudno mu naprawdę ręczyć za kogokolwiek. Rezultatem tych pertraktacji było mianowanie, dopiero 10 II 1832 r., nie Polaka, lecz osoby „iz prirodnych russkich", mianowicie Piotra Boryczewskiego, protojereja i nauczyciela religii prawosławnej przy uniwersytecie. Sekretna instrukcja, jaką otrzymał, daje miarę podejrzliwości władz rosyjskich oraz pozwala poznawać kierunek ich poszukiwań²⁴.

Rosyjski pop miał, według tej instrukcji, ustalić, w jaki sposób nauczyciele w szkołach współpracowali z miejscową policją carską, miał wytropić w nich „zarodki zepsucia", starając się dowiedzieć, jakie było zachowanie każdego w czasie powstania, pisząc oddzielne raporty o każdym. Chodziło o to, aby wiedzieć, ilu z nich opuściło pracę, ilu uczniów przyłączyło się do ruchu i jakie „głupstwa" popełnili. Najbardziej znamienne zalecenie tej instrukcji dotyczyło szkolnictwa zakonnego. Ponieważ zauważono wielu członków Kościoła katolickiego wśród powstańców na Litwie, jest rzeczą istotną stwierdzić — mówiło ministerstwo — jaki był udział mnichów, podlegających dyrekcji szkół, w tym ruchu. Czy nie stworzyli osobnych grup, w jakim celu, kto zainicjował te grupy, jaki był ich wpływ na uczniów, jakie były ich środki, jak przekonywali młodzież, co

²² Raporty I. Dowiatta do Krassowskiego (b.d). Pelikana do Liewena, 20 VIII 1831j I. Do-
wiatta do Pelikana, 12 IX 1831, i Pelikana do Liewena, 20 IX 1831, CGIAL, f. 733, op. 62, rkps
1098.

²³ Nowosilcow do Liewena, 20 VI i 7 XI1831, ibidem, rkps 1086.

» Pelikan do Liewena, 30 VII i 4X1831; Jazykow do Pelikana, 13 VIII i 161X1831; Tajna instrukcja dla wizytatora P. Boryczewskiego, 10 II1832, ibidem, rkps 1097.

obiecywali, czy otwarcie, czy po cichu, czy wygłaszali buntownicze kazania? Odpowiedzi na te ciekawe pytania nie zachowały się, ale nie o to przecież chodziło, gdyż instrukcja wskazywała na szkoły zakonne z góry uważane już za winne: szkołę pijarską w Ponie-wieżu, szkoły bernardyńskie w Telszach, Datnowie i Traszkunach, szkołę dominikańską w Kalwarii, szkołę karmelicką w Chwałojniach; szkoły bazyliańskie w Podubi-siu i Borunach. Nie zapomniano naturalnie i o szkołach akademickich.

Na samym uniwersytecie pożądana czystka została, na prośbę ministra, przeprowadzona osobiście przez rektora Pelikana już 1 XII 1831 r. „Ukrytego pod maską obojętności wroga — pisał gorliwy sługa Rosjan — wykryć niełatwo". Nie przeszkadzało mu to jednak wydawać osąd o każdym pracowniku uniwersyteckim na 11 wielkich stronach. Z 43 profesorów i adiunktów skazywał on bezapelacyjnie sześciu: Jędrzeja Śniadeckiego za ogólny szacunek, którym otaczano go wśród powstańców (syn jego zresztą działał w „bandzie" Dembińskiego, a zięć Baliński został aresztowany!), Leona Borowskiego, I. Fonberga i A. Korowickiego za to po prostu, że byli „wiesma niebłago-nadieżnawo obraza mysiej". Co do Michała Bobrowskiego, to ten „szkodliwy ksiądz" (Bobrowski był parochem unickim), który już w 1824 r. został „wykluczony" razem z Lelewelem z uniwersytetu, długo ukrywał swoje zamiary, ale to zły i niewdzięczny człowiek, który się nie poprawił mimo kary i wybaczenia; I. Borowski wreszcie jako kapelan nie mógł być prorosyjski, gdyż ostatnio „wszyscy rzymskokatoliccy duchowni byli opętani nienawiścią i pogardą dla Rosjan". Brak opinii przy 15 następnych nazwiskach nie znaczy, tłumaczył rektor, iż nie należy ich karać; trzymali się ostrożnie środka w ciągu wydarzeń, ale sam ten umiar jest karygodny. Są to: Poliński, Oczapowski, Podczaszyński, Sławiński, Jundziłł, Abicht, Rymkiewicz, Fiałkowski, Zamkowski, Górski, Kisling, Jelski, Rumbowicz, Szahin, Jakowicki. Ministerstwo skwapliwie pozbawiło pracy większość z tych profesorów²⁶, ale jest to już historia likwidacji uniwersytetu wileńskiego²⁶.

Pozbawieni pracy byli i wyżej wzmiankowani nauczyciele w Krożach pomimo rozpaczliwych listów do „Jaśnie Oświeconego Xiążęcia Ministra Narodowego Oświecenia, obrońcy krzywdę cierpiących". Starali się dowodzić, że padli ofiarą zwykłej zemsty Dowiatta, który sam najwięcej przewinił, każąc odśpiewać Te Deum z okazji triumfu powstania. Liewen nie zgodził się na wypłacenie im pensji, dodając z bezlitosną ironią, iż „tych, którzy współpracowali z miatieżnikami, niech płacą sami buntownicy". Dołgorukow, wileński gubernator wojskowy, jeszcze w marcu 1833 r. proponował wyrugować wszystkich profesorów z Kroż w głąb Rosji. W końcu dwóch tylko przeniesiono: jeden poszedł do Witebska, drugi do Grodna²⁷.

Jak można było przewidzieć, nie tylko uniwersytet i szkoły akademickie, ale i szkolnictwo zakonne poniosło dotkliwe straty z powodu klęski powstania. Tu dopiero walny atak, który zapowiadał się jeszcze przed powstaniem, znalazł swoje uzasadnienie i rozwinięcie.

²⁶ Pelikan do Liewena, 1 XII 1831, ibidem, rkps 1082.

²⁶ J. Kozłowska-Studnicka, Likwidacja uniwersytetu wileńskiego w świetle korespondencji urzędowej.

" CGIAL, f. 733, op. 62, rkps 1098.

Już we wrześniu 1831 r. Liewen pisał do Nowosilcowa, iż zamiast odbudowywać szkołę dominikańską w Nowogródku, która spaliła się w sierpniu tego roku, lepiej zwolnić obecnego dyrektora świeckiego, aby stworzyć nowy zakład świecki „napoł-niw jewo po wozmożnosti uczytielami iz russkich". Zlikwidowano również szkołę w Lidzie²⁸. 6 XI 1831 r. Unickie Kolegium w Petersburgu donosiło, iż spalił się klasztor bazyliański koło Oszmiany. Należało więc połączyć fundusze tego klasztoru z funduszami boruńskiej szkoły, przekształciwszy ją w małe seminarium dla 20 przyszłych parochów unickich. Już 18 listopada Nowosilcow zamykał szkołę w Boranach²⁹. 18 II 1832 r. Liewen pisał do Pelikana, że po otrzymaniu jego raportu o ucieczce prof. Mąkie-lewicza z dominikańskiej szkoły w Mereczu rozmawiał z Mikołajem I. Reakcja cara była niedwuznaczna: „Jego Cesarska Mość kazał merecką szkołę powiatową zamknąć, wszystkich mnichów zaś oddać do dyspozycji gubernatora wojskowego". Minister dodawał, że byłoby dobrze, gdyby Nowosilcow osobiście mógł przesłuchać dyrektora ks. Labuńskiego³⁰. W pijarskiej szkole w Łużeczu na Mińszczyźnie, przełożony klasztoru ks. Gustynowicz wraz z dyrektorem Załęskim brali udział w powstaniu; ukaz z 1 V 1832 r. zamknął szkołę, zabraniając jednocześnie ponownego zatrudnienia ojców gdziekolwiek indziej³¹. Jak widać, wszędzie stosowano radykalne polecenia mohylowskiego gubernatora Murawiewa z 2 XII 1830 r. dla usunięcia zgubnego wpływu katolickiego na „lud rosyjski" białoruskich prowincji³².

Najcięższy był oczywiście los młodzieży szkolnej i uniwersyteckiej. Mimo iż statystycznie nie stanowiła wielkiego odsetka uczestników powstania³³, skazana była w całości na kulturalny zastój. W 1832 r. zaledwie mała grupka licząca ok. 50 studentów mogących wylegitymować się świadectwem o „błagonrawnom powiedienii swojem" przez cały czas „rozruchów" została dopuszczona do egzaminów na rosyjskich uniwersytetach³⁴. Wiadomo, że po 1833 r. dużo Polaków zapisywało się na nowo utworzony uniwersytet kijowski. Większość jednak nie miała już po prostu żadnej możliwości ani kształcenia się, ani najmniejszego awansu społecznego³⁵. Nie przesadzimy mówiąc,

²⁸ Ibidem, rkps 1108.

²⁹ Ibidem, rkps 1104.

³⁰ Ibidem, rkps 1105.

³¹ O. Hedemann, Szkoły walerianowskie XX pijarów łużeckich, Wilno 1937, s. 147—
—149.

³² Przedpowstaniowy ten raport stanowił jeden z najmocniejszych argumentów w obradach
Komitetu Guberni Zachodnich, który tak smutnie zapisał się w historii zniszczenia kultury pol
skiej na ziemiach litewsko-ruskich w 1832 r. (zob. CGIAL, f. 733, op. 62, rkps 1082).

³³ Próba oszacowania liczby uczestników powstania przeprowadzona przez W.A. Djakowa,
K^.M. Zajcewa i L.A. Obuszenkową, Socyalnyj sostaw uczastnikozo polskowo wosstania 1830—
—1831 gg., [w:] Istoriko-socyołogiczeskije issledowanija, Moskwa 1970, s. 19—169, nie jest może
>ardzo ścisłą ze względu na fakt, że określenie student było w Cesarstwie Rosyjskim tytułem
loszonym bardzo często długo po opuszczeniu uniwersytetu. Udział uczniów „południowych"
;uberni, wtedy już luźniej związanych z Wilnem, znajdujemy w studium T. Łepkowskiego,
społeczne i narodowe aspekty powstania 1831 r. na Ukrainie, „Kwartalnik Historyczny", 1957,
ir 6.

³⁴ CGIAL, f. 733, op. 62, rkps 1116.

*⁶ D. Beauvois, Inteligencja bez wyjścia: wiedza a przywileje społeczne w Wileńskim Okręgu szkolnym (1803—1832), [w:] Inteligencja polska pod zaborami. Studia pod red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1978, s. 62—64.

że to, co się działo w 1832 r. na ziemiach litewsko-ruskich, przekreśliło tam trzy wieki kulturalnej obecności Polski.

Wielu byłych studentów wileńskich zapisało się chlubnie w dziejach emigracji we Francji. Dużo młodych wilnian znalazło się w zakładzie w Besancon, gdzie uformowano z nich osobną grupę. Jednemu z tych wychodźców, J.A. Potrykowskiemu, zawdzięczamy jedno z najciekawszych świadectw o życiu na emigracji. On to opowiedział, jak gorąco witano w 1833 r. byłego przywódcę wileńskiej legii akademickiej, Klimaszewskiego, po jego ucieczce z ośmiomiesięcznego więzienia w Wilnie³⁶. Czyż postać Hipolita Klimaszewskiego — będącego symbolem niezłomnej energii środowiska akademickiego w walce z caratem, przyszłego kustosza Biblioteki Wersalskiej, a później dyrektora szkoły batignolskiej — nie zasługuje, wśród masy absolwentów wileńskich, którzy znaleźli sobie miejsce w życiu francuskim³⁷, na równie poczesne miejsce jak bardziej utalentowani, lecz nie zawsze tak samo odważni i dzielni wieszczowie?

" J.A. Potrykowski, Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, cz. I, Warszawa 1973, s. 143.

" M.L. Brown, The Polish Question and Public Opinion in France 1830—1846, „Antemu-rale", t. XXIV, 1980, s. 181, podaje, że w 1839 r. było we francuskich uniwersytetach i szkołach wyższych 449 studentów polskich. Jak wynika z badań B. Konarskiej, Emigranci polscy na studiach technicznych we Francji w l. 1832—1848, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", 1978, nr 3—4, s. 693—711, większość pochodziła z okręgu wileńskiego.

Problemy dyskusji

Inni uczestnicy bogatej dyskusji nad genezą i początkami powstania zwracali uwagę na potrzebę opracowania pełniejszej syntezy skomplikowanego problemu pośrednich i bezpośrednich przyczyn walki zainicjowanej Nocą Listopadową. Należy w niej uwzględnić znacznie więcej czynników niż te, które spotykamy zazwyczaj w dotychczasowych publikacjach historycznych.

Np. obok Sądu Sejmowego z pewnością dużą, choć trudniejszą do uchwycenia rolę odegrała opozycja sejmowa — zarówno jej rozwój i wystąpienia na sejmach w 1818 i 1820 r., jak późniejsze jej zduszenie przez władze za pomocą coraz bardziej niekonstytucyjnych, bezprawnych decyzji. Działalność legalnej opozycji popularyzowała wśród czynnej politycznie części społeczeństwa program i formy legalnej walki o utrzymanie wszystkich swobód narodowych i gwarancji konstytucyjnych. Stłumienie tej opozycji oznaczało dla społeczeństwa zablokowanie wszelkich możliwości walki legalnej, a to zachęcało najbardziej gorących patriotów do działań nielegalnych jako jedynej już drogi.

Znaczna rola opozycji sejmowej wyrażała się w tym, że w momencie jej tłumienia w początkach trzeciego dziesięciolecia XIX w. niejako automatycznie nasiliła się opozycja nielegalna — zarówno w Warszawie, jak w Wilnie. Równocześnie dzięki swej postawie wybitni przedstawiciele opozycji sejmowej zyskali i zachowali bardzo duży autorytet w środowiskach nielegalnego ruchu narodowego, przekazali temu ruchowi obronę nienaruszalności konstytucji 1815 r. jako formalnie główny, pierwszy cel działania.

Istotnym elementem precyzowania genezy powstania powinny być dokładne badania kadry dowódczej, a nawet oficerskiej wojsk Królestwa Polskiego (a może i Korpusu Litewskiego), zainicjowane niedawno opublikowaną monografią Marka Tarczyńskiego o generalicji powstania listopadowego. W. ks. Konstanty i dwaj pierwsi władcy Królestwa Polskiego, a zwłaszcza Mikołaj I, prowadzili bardzo konsekwentną „politykę kadrową" w stosunku do tej elity armii i podpory porządku. Może nawet wybryki Konstantego odegrały w niej konkretną, istotną rolę, służąc wyeliminowaniu niezależnych oficerów? Towarzystwo Patriotyczne i powstanie dekabrystów zdopingowały zapewne do jeszcze bardziej aktywnej polityki, mającej na celu zgodne z potrzebami tronu zmodyfikowanie polskiej kadry generalskiej, stworzenie nowej elity wojskowej, która jak najszybciej zastąpiłaby dotychczasową, ukształtowaną w okresie napoleon-

skim. Właśnie tym (a nie chęcią rozładowania niechęci polskiego społeczeństwa) należy prawdopodobnie tłumaczyć ten „deszcz awansów generalskich" i orderów, jaki spłynął na polską armię w pierwszych latach panowania Mikołaja I, a zwłaszcza po Sądzie Sejmowym. Warto dokładniej zbadać, w jakim stopniu ta polityka przyniosła oczekiwane przez władcę rezultaty¹.

Słuszne zakwestionowanie przez Zajewskiego spopularyzowanej tezy Wacława Tokarza o kurateli epigonów Towarzystwa Patriotycznego nad sprzysiężeniem Wysockiego warto uzupełnić stwierdzeniem, że mimo to konspiracja związana w Szkole Podchorążych okazała się politycznie niesamodzielna, niedojrzała.

Również odpowiadające prawdzie stwierdzenie Zajewskiego, że przywódcy konspiracji nie przeprowadzili kalkulacji na temat wyboru najlepszego momentu powstania, nie oznacza a limine odrzucenia wszelkich prób sensownej dyskusji nad tym, jaki moment wybuchu powstania byłby najkorzystniejszy i jakie czynniki decydowały o wyborze chwili rozpoczęcia walki. Brak jakichś szerszych kalkulacji na ten temat wystawia fatalne świadectwo przywódcom spisku. Świadczy o zasadniczym niedostatku wyobraźni politycznej zastępowanej działaniami pod wpływem najmocniejszych, najbardziej aktualnych impulsów. Nadal nie została w istocie podważona teza Tokarza (po raz pierwszy sformułowana w rzeczywistości przez Adama Jerzego Czartoryskiego jeszcze w 1832 r.), że z punktu widzenia polityczno-wojskowego najkorzystniejszym momentem wybuchu powstania był okres wojny rosyjsko-tureckiej 1828—1829 r. Zaangażowanie wszystkich sił militarnych caratu w niełatwą, a ważną wojnę na Bałkanach i rosnące zaniepokojenie mocarstw zachodnich perspektywami pełnego sukcesu Rosji tworzyły logicznie biorąc znacznie lepsze warunki dla polskiego powstania aniżeli mobilizacja armii rosyjskiej do ewentualnej krucjaty przeciw rewolucjom na Zachodzie i lokalny antagonizm wielkich mocarstw w sprawie belgijskiej pod koniec 1830 r.

Sprawa belgijska (jeśli nie groziła rozprzestrzenieniem się „zarazy rewolucyjnej") była dla Rosji drobnym epizodem w porównaniu z kwestią wschodnią (turecką), a więc Petersburg mógł znacznie ograniczyć swe aspiracje w tamtej sprawie bez trudu koncentrując główną uwagę na wydarzeniach nad Wisłą i miał też do dyspozycji wszystkie swe siły zbrojne, zahartowane niedawną zwycięską kampanią na Bałkanach.

Również i nastroje społeczeństwa zbulwersowanego sprawą Sądu Sejmowego stanowiłyby prawdopodobnie podatny grunt dla inicjatywy powstańczej. Znamienne, że wybuchu powstania, a przynajmniej jakichś zaburzeń w Warszawie, obawiała się sama Rosja właśnie w czasie wojny z Turcją².

W poszukiwaniu pełnej odpowiedzi na pytanie o najwłaściwszy moment wybuchu trzeba koniecznie uwzględnić sprawę bazy materialnej, a ściślej — możliwości zaopatrzenia armii powstańczej w broń i amunicję. A w tej dziedzinie podobno nieporównanie lepsze szanse przyniosła z kolei jesień 1830 r. — w związku z przygotowaniami Mikołaja I do akcji na zachodzie i gromadzeniem odpowiednich zapasów w Modlinie. Jeśli jest to pełną prawdą — to odpowiedź na temat słuszności wyboru momentu wybuchu walki wypadnie korzystniej dla inicjatorów powstania listopadowego. Może więc okazać się,

¹ Por. M. Tarczyński, Generalicja Królestwa Polskiego, Warszawa 1980, passim.

• Por. S. Damjanow, Frenskaja politika na Balkanite 1829—1853, Sofija 1977, s. 20, 26.

że przywódcy sprzysiężenia jednak przeprowadzili jakąś kalkulację, nie ograniczając się do samych tylko przesadnych nadziei na nowy marsz zwycięskiej rewolucji francuskiej przez Europę.

W dyskusji nad genezą powstania warto wziąć pod uwagę również niedawno znaleziony rękopis Adama Gurowskiego Dziesięć rozdziałów z historii Polski, obejmujący bardzo oryginalną charakterystykę lat 1815—1849, a stanowiący kapitalną próbę socjologicznej charakterystyki stosunków politycznych (obszerne studium na ten temat, a w razie możliwości także publikację tekstu przygotowuje Jan Garewicz). W rękopisie tym jeden z wybitnych przedstawicieli lewicy powstania 1830—1831 r. formułuje tezę, że decyzja o zaczęciu walki nie została podjęta pod wpływem wieści o rewolucji lipcowej czy zamierzonej interwencji zbrojnej Mikołaja I na Zachodzie, lecz była samodzielnym i świadomym aktem przywódców ruchu narodowego (wśród interesujących oryginalnych tez dotyczących powstania listopadowego znalazło się tam również bardzo dyskusyjne stwierdzenie, że ostry kurs rusyfikacyjny nie wynikał z klęski tego powstania, lecz raczej z fatalnej akcji Zaliwskiego w 1832—1833 r.).

Interesującym głosem w dyskusji na temat genezy, a zwłaszcza szans powstania listopadowego był według Garewicza porównawczy zestaw argumentów przemawiających za i przeciw przewidywaniom sukcesu powstańców. Opracował go eks-jakobin polski, a w dobie Królestwa Polskiego konserwatysta, a raczej reakcjonista, kierujący cenzurą i wypracowaniem najskuteczniejszych metod wychowania i oświecenia młodego pokolenia zgodnie z intencjami rządu. Był nim wielki entuzjasta Kanta, parający się filozofią, Józef Kalasanty Szaniawski. Jego kapitalny, oryginalny bilans (sporządzony prawdopodobnie w początkach powstania, może w styczniu 1831 r.) wart jest przytoczenia w całości:

„Czy uda się powstanie roku 1830?

Za:

Niewiadomość (i ślepstwo) rosyjskiego gabinetu w rzeczach Królestwa.
[ ] Naczelnego Wodza.
Nieznajomość ludzi.
Zły duch w części wojska rosyjskiego.
Zazdrość polit[yczna] europejskich gabinetów.
Ciągłe działanie Francuzów.
Patriotyzm i odwaga powstańców.
Wojenne wykształcenie Wojska Pol[skiego].
Stan obecnego zamieszania interesów i opinii w Europie.
Wzmagająca się w dyplomatyce opinia względem potrzeby przywrócenia Polski.
Duch rewolucyjny ludów biorący wszędzie przewagę.

Przeciw:

Nierozważność i niedość dojrzałe doświadczenie przywódców [powstania].
Lichy skład rządu dzisiejszego.
Krytyczny stan finansów prywatnych i publicznych.
Pomoc sąsiadów [dla Rosji] stanowczo w tym wypadku [za]interesowanych.
Niezgoda między powstańcami względem środków.
Egoizm i moralne skażenie narodu.
Mały udział pomocy ze strony ludu.
Potęga Rosji, jeżeli się naród ros[yjski] zainteresuje do lego wypadku.
Śmiały charakter cesarza.
Obawa gabinetów, zatrwożonych szerzeniem się ducha rewolucyjnego.

Ewentualna pomoc innych prowincji polskich.
Odstręczenie duchowieństwa i wierniejszych katolików przez okazaną niechęć [Rosji] ku katolicyzmowi.

Obawa wielu majętniejszych, którzy w tym są znacznie zagrożeni.
Nieprawna sprawa, do której miesza się nawet i wyobrażenie niewdzięczności.
Cicha reakcja wielu, którzy w obecnym stanie rzeczy byli nader dobrze i którzy stąd mają wiele od stracenia.
Wielka liczba zagranicznych fabrykantów i czeladzi.
Topografia kraju nie sprzyjająca rewolucyjnej wojnie.

Nb. Do tego bilansu sił, sprężyn i powodów światowych nie wchodzi bynajmniej ów wyższy rachunek stanowczej Boga woli, która w obecnym biegu interesów towarzyskich, w dzisiejszym zamęcie żądz i zdań ludzkich, jest dla nas zupełną tajemnicą".

Znamienne, że zestaw argumentów przeciwnych powstaniu jest bogatszy!

* *

W dyskusji na temat niektórych problemów wewnętrznych dziejów powstania zwracano uwagę na potrzebę szerszego uwzględnienia rozwoju powstania na Wileńszczyźnie, Kowieńszczyźnie i Żmudzi. Dodatkowym, a ważkim argumentem przemawiającym za tym jest odmienny charakter powstania listopadowego w tych regionach. Rozwijało się ono tam przede wszystkim w postaci walk partyzanckich dość luźnych oddziałów organizowanych przez miejscowych patriotów. W tych walkach nieraz brali udział chłopi litewscy lub uboższa ludność miast, nadając powstaniu w niektórych okolicach znacznie bardziej ludowy charakter, aniżeli miało je powstanie w Królestwie Polskim.

Polemizowano także z niektórymi błyskotliwymi, ale wzbudzającymi wątpliwości tezami komunikatu Piwińskiej. Nieco inaczej, niż sugeruje Autorka, przedstawiały się już same okoliczności towarzyszące powstaniu niewielkiej, fragmentarycznej relacji pamiętnikarskiej Lelewela (stanowiące punkt wyjścia i jedną z ważnych przesłanek interpretacji proponowanych przez Piwińską). W rzeczywistości w okresie pisania wspomnień wielki historyk nie był wcale tak powszechnie znienawidzony. Miał jeszcze zwolenników, ale dla utrzymania swej pozycji musiał udowodnić, że nie był współodpowiedzialny za katastrofę powstania listopadowego, mimo udziału w „pięciogło-wym" Rządzie Narodowym i przewodniczenia Towarzystwu Patriotycznemu. Nasilała się już „tendencja rozliczeniowa" — tak zrozumiała dla społeczności emigracyjnej, której losy bez reszty zdeterminowała tragiczna klęska 1831 r.

Ostra, bezwzględna krytyka Lelewela przez Mochnackiego nie była li tylko wyrazem osobistych animozji i żalów. Przede wszystkim wynikała z głębokiego rozczarowania prawie całej młodej generacji lewicy wywodzącej się z Towarzystwa Patriotycznego, której rozliczeniowych i radykalnych, choć mglistych idei nie zaakceptował przy-

wódca obdarzony przez nią tak wielkim zaufaniem. Efektem — upadek jego autorytetu w tym środowisku, będący klasycznym, typowym przejawem „zmierzchu bogów".

Lelewel pisał swój pamiętnik w tej typowej aurze i w typowych intencjach. Pragnął, jak każdy polityk, wykazać, że nie jest odpowiedzialny za klęskę, a w czasie powstania działał mądrze, nie chwiejnie i wykorzystywał wszystkie swe możliwości działania. O dominacji takich intencji świadczy i to, że relacja urywa się nagle na momencie upadku rządu Narodowego, w którego skład wchodził Lelewel, chociaż nie oznaczało to prze-cież końca powstania ani politycznej w nim działalności Lelewela. W celu mocniej-szego zasugerowania czytelnikom obiektywizmu swej relacji przedstawia ją w trzeciej osobie, niemal jak beznamiętny opis wydarzeń stworzony przez obserwatora-historyka.

Entuzjastyczny stosunek Autorki do lelewelowskiego pamiętnika świadczy o skutecz-nOŚci takiego zabiegu narracyjnego, ale naprawdę nie oznacza pogłębienia wiarygod-ności i rzetelności wspomnień, które, jak wszystkie źródła tego rodzaju, są subiektywne.

Nie podobna przyjąć sugestii Autorki o możliwości powierzenia Lelewelowi czy zagarnięcia przez niego dyktatury cywilnej. Taką ewentualność wykluczały zarówno brak odpowiednich cech osobowych niezbędnych dla zagarnięcia i utrzymania podobnej władzy, a przede wszystkim ówczesny obiektywnie istniejący układ sił politycznych i społecznych warunkujących powstanie.

Z podobnych powodów nie mógł tej władzy zdobyć bardzo ruchliwy i ambitny Mau-rycy Mochnacki (nb. imperium brytyjskie nie było dla niego idealnym wzorcem spo-łeczeństwa i państwa, co najwyżej interesowały go źródła i mechanizmy kształtujące sukcesy i potęgę tego państwa).

Efekty udziału Lelewela w życiu politycznym powstania listopadowego stanowią raczej symbol niewielkich możliwości działania lewicy w tym momencie, ale zarazem powierzenie mu roli niekwestionowanego przywódcy lewicy świadczy o zupełnym braku prawdziwych przywódców politycznych w tym obozie. Brak przywódcy i brak możliwości były ze sobą wzajemnie sprzężone i łącznie określały złą pozycję lewicy.

Dlatego trudno uwierzyć, by myślą przewodnią wielkiego historyka jako polityka powstańczego było świadome uniknięcie zaangażowania się w rozgrywki czy zasad-nicze antagonizmy wewnątrzpolityczne powstania, odgrywanie roli jakiegoś „wychowawcy" czy „generalnego zwierzchnika" całego społeczeństwa. Okresy wielkich dra-matów historycznych do jakich niewątpliwie należało powstanie listopadowe, nie przy-dzielają podobnych ról i „zbędnych etatów". Jeśli istotnie Lelewel tak widział swą rolę — to łudził siebie i oszukiwał swych zwolenników, hamował aktywność i rozwój lewicy. Enigmatyczne „zwierzchnictwo" nad całą młodą generacją nie oznaczało żadnej realnej siły liczącej się w wielkiej grze o władzę i jasny kierunek powstania. Natomiast nie miał Lelewel najmniejszych szans na zdystansowanie Czartoryskiego w walce o autorytet przywódcy ogólnopowstańczego, działającego ponad „partiami" i „fakcjami".

W tej sytuacji tworzenie wyodrębnionej „partii lewicy" było absolutną koniecznością, dającą jakieś perspektywy nie na zdobycie władzy w tym powstaniu, ale na samookreś-lenie się, wystąpienie jako konkretna, coraz bardziej licząca się siła polityczna, a nie bliżej nie określona magma głosząca co najwyżej, że jest wyrazicielem bliżej nie sprecyzowanej „opinii narodu".

Podobnie też nie sposób wyjaśnić trudno uchwytne, chwiejne stanowisko Lelewela

wewnętrznym zróżnicowaniem lewicy. Było raczej odwrotnie — to brak prawdziwego przywódcy tego obozu politycznego i niedostateczność politycznego autorytetu Lelewela, jego chwiejne, niejasne stanowisko (wyraźnie zadeklarował się tylko raz — przeciw kapitulacji wobec Metternicha) były jedną z walnych przyczyn braku jednolitości, a z pewnością najmocniej ją pogłębiły, może nawet (sądząc po załamaniu się autorytetu Lelewela w warunkach jasnych podziałów emigracyjnych) były warunkiem niezbędnym utrzymania jego roli politycznej?

II. Sztuka wojenna i militarne możliwości powstania

Wiesław Majewski

Sztuka wojenna powstania listopadowego na tle sztuki wojennej przełomu XVIII i XIX w.¹

Spora część poglądów na dzieje wojskowe powstania wywodzi się z „za późnych żalów, potępieńczych swarów" straconego pokolenia 1831 r., nie wyrzekającego się „nowej walki o niepodległość", a pozbawionego „już tych potężnych środków walki", jakie miało powstanie 1830 r. Jest zrozumiałe, że tworzona w tej sytuacji historyczna literatura rozrachunkowa podjęła bezlitosny sąd nad rokiem 1831. „Słabości, błędy, chwiejność i ociężałość przeciwnika są" dla jej twórców czymś normalnym, natomiast „te same zjawiska po stronie polskiej stawiają oni pod pręgierzem, piętnują nieraz znamieniem zbrodni". Ich sąd zaciążył nad całym późniejszym piśmiennictwem nie tylko polskim, ale i obcym dotyczącym dziejów militarnych 1831 r. (Kukieł). Nawet Tokarz jedynie częściowo wyzwolił się spod ich przemożnego uroku².

Pozornie podstawy do tych ostrych sądów znajdziemy w zachowaniu generałów w Nocy Listopadowej: liczni z nich stanęli po stronie Konstantego, pięciu z nich wówczas poległo. Otóż stan niejako polskiej wojny domowej zamknęło opuszczenie 3 grudnia przez polskie oddziały obozu Konstantego. Kurnatowski uznał, że to, co przedtem było różnicą przekonań politycznych, teraz stawało się zdradą. Żymirski 3 grudnia rano grozi Kruszewskiemu sądem wojennym za namawianie jego grenadierów do przejścia na stronę powstania, jednak gdy się to dokonało, generał idzie z podwładnymi i mówi swym oficerom, że teraz nie ma innej alternatywy jak „zwyciężyć lub zginąć", jeśli „każdy z nas, wódz, oficer, żołnierz postanowią jednogłośnie szczerze i święcie zwyciężyć lub zginąć, to żadna siła nam się nie oprze — zwyciężymy"³.

Metodycznie błędne jest wyciąganie wniosków o niechęci do walki na podstawie nieudolności dowodzenia. Zawsze wybitni wodzowie stanowili mniejszość, a nawet

¹ Referat ten oparłem oczywiście przede wszystkim na cennym dorobku Tokarza, acz spró
bowałem go w części poddać rewizji, rozwijając koncepcje Kukiela; korzystałem tu też z nie opub
likowanych przemyśleń Tadeusza Rawskiego na temat Skrzyneckiego, jak i z własnych badań
tak nad działaniami lutowymi, jak i nad postawą dowódców polskich (wiele tu nowego przynosi
książka Marka Tarczyńskiego). Oczywiście, nie wyczerpuje to moich lektur.

² M. Kukieł, Wojna polsko-rosyjska 1830—1831 r., „Wiadomości Literackie", 1931, nr 2,
s. 3; jest to recenzja dzieła Tokarza.

³ M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980, s. 135 (stąd cytaty);
I. Kruszewski, Pamiętniki z r. 1830—1831, Warszawa 1930, s. 13—15.

najwięksi, jak Napoleon, popełniali czasem kardynalne błędy. Dwaj przywódcy spisku — Wysocki i Zaliwski — nie wykazali się bynajmniej talentami dowódczymi większej miary.

Niewątpliwie dowódcy polscy pochodzący z pokolenia, które oglądało klęski 1794 i 1812 r., odnosili się sceptycznie do możliwości pokonania imperium Mikołaja I. Nie oznacza to, że je zupełnie negowali, że nie walczyli według swoich najlepszych możliwości o zwycięstwo polskie. Przecież nawet Chłopicki, który ciągle mówił o bitwie w obronie honoru wojskowego, chciał ją stoczyć dopiero, gdy „wszystko nas zawiedzie i fortuna sprzyjać nie zechce"⁴. Wymowy symbolu nabiera fakt, że połowie generałów poległych w walce z Rosją, w Noc Listopadową mogła grozić lub istotnie groziła śmierć z rąk powstańców (Żymirski, Sowiński).

Uważam za niesłuszne mówienie o stałych skłonnościach kapitulacyjnych polskich generałów. Nie można utożsamiać wszelkich układów z kapitulacją. Jeśli to uwzględnimy, to w trakcie działań wojennych, poza chwilowymi nastrojami w nocy po Grochowie, o poważnych zamysłach kapitulacyjnych można mówić dopiero od drugiej fazy szturmu Warszawy 6 września w bardzo ciężkiej sytuacji wojskowej.

Chcąc sprawiedliwie ocenić pokolenie dowódców z 1831 r., trzeba pamiętać, że działając, jak na dobę naszych powstań narodowych w stosunkowo dobrych warunkach, walczyli jednak ze znaczną przewagą sił przeciwnika. Jeżeli nawet dochodziło do pewnego zrównoważenia sił pod względem liczby żołnierzy, to Rosjanie rozporządzali w lwiej części starymi, doświadczonymi, a u nas od kwietnia zaczynali przeważać, od czerwca zdecydowanie przeważali nowi, słabo wyszkoleni żołnierze, w dość znacznej części uzbrojeni w kosy. Zawsze nieprzyjaciel miał 2 do 3 razy więcej artylerii, a odgrywała ona wówczas znaczną rolę, jak choćby pod Ostrołęką czy w szturmie Warszawy, gdzie właśnie przede wszystkim przewaga rosyjska w artylerii zadecydowała o zwycięstwie.

Przy niedoborze sił materialnych „zwycięstwo mogło być jednak wywalczone tylko przy zrównoważeniu niedoboru naszych sił materialnych wielką przewagą sił moralnych i intelektualnych ze strony polskiej". „Warunkiem [...] zwycięstwa musiała być wielka wyższość naszego dowództwa nad rosyjskim" (Kukieł)⁵. O to ostatnie nie było łatwo. W lutym 1831 r. w armii polskiej nie było właściwie nikogo z doświadczeniem operacyjnym, odwrotnie niż w 1794 r., gdy przy znacznie gorszym wojsku 3 ludzi posiadało doświadczenia z dowodzenia dywizjami w 1792 r.: Kościuszko, Poniatowski, Wielhorski. W dodatku Kościuszko od 5000 pod Dubienką (1792), stopniowo poprzez Racławice (6000), Szczekociny (15 000) dochodził do 44 000 podkomendnych pod Warszawą; Chłopicki od razu z dowodzenia kilku tysiącami z lat 1809—1812 stanął w 1831 r. na czele ponad 40 000. Oczywiście, dowódcy polscy z 1794 r. byli wychowani przede wszystkim na sztuce wojennej połowy XVIII w., u schyłku tego stulecia już dość przestarzałej, gdy dowódcy z 1831 r. byli wychowankami świetnej, najnowszej wówczas sztuki wojennej napoleońskiej. W rzeczywistości jednak sytuacja dowódców polskich z 1831 r. była gorsza niż tych z 1794 r. W 1794 r. wykształcała się dopiero owa sztuka wojenna. A więc zarówno mający mniejsze doświadczenie dowódcy polscy,

⁴ S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. II, Poznań 1883, s. 287. * M. Kukieł, Wojna polsko-rosyjska..., s. 3.

jak i rozporządzający większym dowódcy przeciwnika byli w podobnej sytuacji: i jedni,, drudzy musieli się uczyć nowego sposobu dowodzenia. Tymczasem w 1831 r. nowa sztuka wojenna była już w pełni wykształcona, z tym że wodzowie rosyjscy posiadali doświadczenie z prowadzenia według niej działań na szczeblu operacyjnym, a polscy go nie mieli.

Przeciwnikami wojsk powstańczych w 1831 r. byli ludzie, którzy przyczynili się wy-datnie do zwycięstw nad Napoleonem. Dybicz był kwatermistrzem armii w latach 1813— -1814, odegrał sporą rolę w zwycięstwie pod Kulmem. Jego szef sztabu Toll był kwa-termistrzem i jednym z głównych doradców Kutuzowa w 1812 r., a kwatermistrzem sztabu generalnego sprzymierzonych w 1813 r. Świeżo obaj oni jako wódz naczelny Dybicz) i szef sztabu (Toll) zakończyli zwycięsko wojnę z Turcją w 1829 r.

Tymczasem przejście od dowodzenia szczebla taktycznego do dowodzenia armią czy samodzielnym korpusem stanowiło poważny próg, o który potknął się nawet Bona-parte. Rozpoczynając swą słynną kampanię w 1796 r. realizował on swój czwarty plan operacyjny. Poprzednie z 1794 r. tworzone przezeń — dowódcę artylerii armii wło-skiej — były projektami mocno niedoskonałymi, dwa pierwsze z kwietnia i z maja ce-chowało jeszcze rozproszenie wysiłków.

Na obniżenie poziomu dowódców polskich w dużej mierze wpływała również fatalna polityka kadrowa Konstantego, sprawiająca, że pozbywał się najlepszych dowódców jak Chłopickiego), zatrzymując miernoty. Jeszcze gorsze było łamanie charakterów wyższych oficerów, charakterów tak niezbędnych zwłaszcza dla dowódców prowa-dzących samodzielne działania. Szembek, dzielny dywizjoner spod Wawra, drży na daleki widok Konstantego. Czy powodem tej niezdolności dzielnego przecież Skrzy-neckiego do podjęcia decyzji stoczenia bitwy nawet w tak dogodnych warunkach, jak z gwardią 18 maja nie było złamanie go przez Konstantego poprzez wymuszenie na nim podpisania wyroku na Łukasińskiego? Chyba owo złamanie charakterów sporej części wyższych dowódców konstantynowskich to był jeden z głównych powodów, że oficerowie dymisjonowani w swej masie okazywali się znacznie lepsi niż ci, którzy pozostali w armii. Z kolei jednak ci, którzy wyszli z wojska, tracili z nim kontakt i w ja-kiejś mierze musieli się go na nowo uczyć w 1831 r.

Za Prądzyńskim i Tokarzem, a wbrew Kukielowi i Blochowi, nie sądzę, aby plan Chrzanowskiego z 7 grudnia podjęcia w końcu grudnia działań zaczepnych na Litwie i Białorusi był planem słusznym. Kie było większych szans rozbicia całego VI korpusu rosyjskiego, jego prosty odwrót, nakazany już 12 grudnia, w kierunku nadciągającego korpusu powodował, że siły polskie stawały w obliczu znacznej przewagi nieprzyja-ciela. Same duże wysiłki marszowe w ciężkich warunkach zimowych mogły poważnie zużyć nasze stare wojsko.

Dopiero w lutym 1831 r. Chłopicki i Prądzyński mogli się uczyć dowodzenia armią.. Prądzyński, późniejszy „genialny sztabowiec" według określenia Kukiela⁶, twórca świetnego planu ofensywy na szosie brzeskiej, jest kapitalnym przykładem, że po pew-nym czasie nauka ta wydała istotne owoce. Tymczasem jednak poziom planów Prądzyń-skiego z lutego w niewielkim jedynie stopniu zapowiadał ów projekt marcowy. Należy

1 M. Kukieł, Zarys historii wojskowości w Polsce (wyd. 5), Londyn 1949, s. 197.

więc przypuszczać, że podobny proces wykształcania się dowódcy armii miał miejsce w tymże czasie i u Chłopickiego, uwieńczył je przecież świetnym kierowaniem bitwą pod Grochowem (25 lutego).

Projekty działań Chłopickiego z grudnia 1830 — stycznia 1831 r. wzorują się wyraźnie na napoleońskich manewrach po liniach wewnętrznych. Plany te były trafne w swej idei przewodniej (z przodu usamodzielnione straże przednie, z tyłu, w centrum odwód); zawodziły natomiast w szczegółach wykonawczych. Jazdę wysunięto na zbyt małą odległość przed piechotę, wskutek czego nie mogła ona na czas rozpoznawać działań przeciwnika, a odwody cofnięto zbyt daleko do tyłu, wskutek czego ich przesunięcia trwały zbyt długo.

Nie potrafił tego skorygować doradca Chłopickiego Prądzyński, który z kolei zapatrzony w literę, a nie ducha doktryny napoleońskiej, chciał się wycofywać za Wisłę, aby jak Napoleon w kampanii 1806—1807 wykorzystać trójkąt twierdz u zbiegów Narwi, Bugu i Wisły; oddawał w ten sposób tak cenny teren na prawym brzegu Wisły, na którym można było prowadzić działania po liniach wewnętrznych. Udział w dowodzeniu armią w lutym przyniósł Prądzyńskiemu cenne doświadczenia. Stopniowo po okresie w większej mierze błędnych niż trafnych pomysłów 17 lutego stworzył zaakceptowany przez Chłopickiego celny plan zasadzkowy: działań z położenia wewnętrznego, uderzenia gros sił przy wykorzystaniu zgrupowania zasadzkowego na północną kolumnę rosyjską, przy wiązaniu południowej. Jest on wzorowany na planie gen. Moreau bitwy pod Hohenlinden (1800 r.). W stosunku do projektów napoleońskich jest on bardziej bierny, uzależniony od inicjatywy przeciwnika, stanowiąc nie natarcie, ale kontrnatarcie. Sądzę, że przy zakładanym przez dowództwo polskie stosunku sił plan ten nie mógł być inny: tylko zaskoczenie uzyskane za pomocą zasadzki mogło zrównoważyć przewagę przeciwnika. Zbyt silny napór na osłonową grupę Żymir-skiego, przy zbyt wolnym marszu rosyjskiej kolumny północnej, zniweczył ten plan (18 lutego). Możliwość jego realizacji nastręczyła się 19 lutego na polu bitwy pod Wawrem: wyjście południowej kolumny rosyjskiej z lasu na parę godzin przed pojawieniem się tu kolumny północnej. Odruchowo wykorzystali tę sytuację dwaj dywizjonerzy Szembek i Żymirski dla natarcia na Pahlena. Ani Chłopicki, ani Prądzyński nie podjęli się realizowania tego projektu. Zapewne Chłopicki nie czuł się mimo wszystko jeszcze na siłach, by stoczyć bitwę z całą armią Dybicza, a Prądzyński był wówczas jeszcze dowódcą gabinetowym, uczącym się dopiero szybkiego reagowania na polu bitwy.

Działania Chłopickiego w dniach 24—25 lutego stanowią ciekawą próbę modyfikacji napoleońskiego manewru po liniach wewnętrznych. Manewru tego nie dało się pod Pragą zastosować w jego klasycznej formie: ze względu na słabość sił polskich nie było możliwości uderzenia czołowego na główne siły Dybicza pod Grochowem, ewentualny zwrot zaczepny przeciw nadciągającemu od północy Szachowskiemu groził tym, że Dybicz odetnie od Warszawy polską grupę skierowaną przeciw grenadierom. Chłopicki plan swój oparł na walorach obronnych pozycji, przedłużając znacznie okres biernego wyczekiwania do chwili, gdy przeciwnik w pełni się zaangażuje w atakach na armię polską. Równinę praską otaczało od wschodu i od północy półkole bagien z dwiema tylko bramami — suchszymi pasmami: od wschodu pod Grochowem, od północy pod Białołęką. Chłopicki zdecydował się stawić opór w tych dwóch miejscach.

Dostęp do bramy grochowskiej flankowała silnie z natury obronna Olszynka, aby otworzyć sobie tę bramę, trzeba było zdobyć lasek. Chłopicki zamierzał wyczekać, aż Dybicz zużyje swe siły w atakach na Olszynkę i dopiero potem dokonać generalnego przeciwnatarcia. Jego rana to uniemożliwiła.

Plan Chlopickiego taktycznego rozegrania bitwy pod Grochowem 25 lutego wyrósł z napoleońskiej sztuki wojennej: wiązania przeciwnika jak najmniejszymi siłami własnymi z pozostawieniem silnych odwodów, których użycie do kontrnatarcia miało rozstrzygnąć bitwę. Jednocześnie działania pod Grochowem stanowią ogniwo polskiej koncepcji wojskowej: twardy skuteczny opór stawiany znacznej przewadze ma wzmocnić morale żołnierza, by ułatwić mu psychicznie obronę stolicy (walki w lipcu 1794 r.) lub jej opuszczenie (Raszyn w 1809 r.).

W pełni mistrzostwo Prądzyńskiego jako sztabowca mogło zabłysnąć w planie ofensywy na szosie brzeskiej. Przede wszystkim działania te stanowią wykorzystanie napoleońskich zasad obrony linii wielkiej rzeki (tu: Wisły) za pomocą obrony pośredniej, tj. uderzenia na przeciwnika, który jeszcze nie przeszedł rzeki. Klasyczne rozwiązanie co prawda polegało na uderzeniu dopiero w trakcie przeprawy nieprzyjaciela, ale tu tego nie można było zastosować wobec zbyt dużej odległości przedmościa praskiego od miejsca przygotowywanej przez Dybicza przeprawy. Dalsze działania miały być w zamyśle Prądzyńskiego „szeroko pojętym manewrem na tyły i połączenia przeciwnika⁵". Zamysł ten nie został w pełni zrealizowany wobec oporu Skrzyneckiego. Po rozbiciu 31 marca VI korpusu — osłony rosyjskiej na szosie brzeskiej — Prądzyński wysunął projekt w duchu napoleońskim zwrotu przeciw armii Dybicza, przypuszczając, że ta zaskoczona i zmuszona do przegrupowania się w trudnych warunkach roztopów będzie mogła być bita częściami. Skrzynecki jednak projektu tego nie zaakceptował.

Ofensywa na szosie brzeskiej miała również charakter napoleońskiego manewru po liniach wewnętrznych: uderzenia na środkową część ugrupowania nieprzyjacielskiego. Analogiczne były wykonane pomysły Prądzyńskiego zwrotów przeciw skrzydłowym korpusom nieprzyjaciela — wyprawa na gwardię w maju, a przeciw Riidigerowi w czerwcu czy przeciw Rosenowi w sierpniu. Plan bitwy pod Austerlitz (1805) przeniesiony w przestrzeń operacyjną zapłodnił projekt Chrzanowskiego z 25 kwietnia uderzenia na flankę Dybicza obchodzącego stanowiska polskie od południa.

Z koncepcji napoleońskich wyrastały pomysły Prądzyńskiego podziału armii na parę usamodzielnionych kolumn, przeważnie na grupę wiążącą i obchodzącą (Wawer 31 marca, manewr na Siedlce 9—10 kwietnia, działania pod Międzyrzecem i Rogoźnicą 29 sierpnia), mające zapewnić osaczenie sił przeciwnika; nie zawsze udawało się zsynchronizować działania obu grup. Już same koncepcje działań rozdzielonych grup w wyprawach łysobyckiej i przeciw Gołowinowi były błędne.

Skrzynecki uchylał się od działań zaczepnych przeciw rosyjskim siłom głównym, :o spotykało się nieraz z ostrą krytyką w historiografii powstania. Nie wydaje się ona w pełni słuszna. Jak to już podnosił Kukieł, napoleońska sztuka wojenna nie stanowiła jedynego możliwego rozwiązania⁸. Skrzynecki wiedząc, że brak mu zdolności kiero-

' W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 r., Warszawa 1930, s. XV.

« M. Kukieł, Dzieje Polski porozbiorowe: 1795—1921, (wyd. 2), Londyn 1963, s. 244.

5 — Powstanie listopadowe 1830—1831

wania większymi siłami, słusznie robił uchylając się od walnej bitwy. Jeżeli w bitwie pod Ostrołęką w stosunkowo prostej sytuacji rozbił swą armię o znacznie słabsze przeprawione siły rosyjskie, to próba stoczenia bitwy przy mniejszej przewadze polskiej, a w bardziej skomplikowanej sytuacji, łatwo mogła się skończyć zagładą armii. Z punktu widzenia unikania walnej bitwy z główną armią rosyjską, w warunkach, gdy ta ostatnia nie była w stanie jej długi czas narzucić, racjonalniejszy był odwrót na szczeblu stra-tegiczno-operacyjnym od sztuki wojennej napoleońskiej do sztuki wojennej XVIII w., do strategii zagrożeń. Tak więc w początkach kwietnia słuszniejsze było zajęcie Siedlec z ich magazynami, co zmuszałoby pozbawionego dowozu żywności wodza rosyjskiego do odwrotu poza granice Królestwa, niż uderzenie na główne siły rosyjskie.

Skrzynecki jednak nie potrafił konsekwentnie zastosować i tej strategii zagrożeń, obawiając się i tu śmielszych działań. Dopiero po długich wahaniach, pod silnym naciskiem zaakceptował 9 kwietnia, zbyt późno, plan wyprawy na Siedlce.

W sytuacji, gdy przeciwnik od kwietnia do czerwca czuł się w zasadzie zbyt słaby, by podejmować działania zaczepne na większą skalę i z konieczności musiał rozdzielać swe siły, słuszne było w ramach strategii przyjętej przez Skrzyneckiego atakowanie drugorzędnych sił rosyjskich działających w większym oddaleniu od armii głównej (wyprawy w Lubelskie Dwernickiego, podejmowane już w marcu, Sierawskiego, Chrzanowskiego, Jankowskiego; działania przeciw Gołowinowi, Ramoriny przeciw Rose-nowi). Wykonanie zwykle mocno zawodziło, przede wszystkim do wyprawy Chrzanowskiego włącznie rzucano przeciw Rosjanom zbyt słabe siły narażone na rozbicie. Następnie często dowodzenie nie stało na odpowiednim poziomie. Z kolei wyprawa Ramoriny przeciw Rosenowi podjęta była w innej sytuacji, w obliczu grożącego decydującego starcia — szturmu Warszawy, miała więc ona sens tylko w wypadku nieoddala-nia się zbytniego od stolicy, by można było wrócić do niej na czas. Mimo często nieudolnego wykonywania polskich planów zaczepnych miały one tę ważną zaletę, że na przeciąg dość znacznego okresu (kwiecień—maj) odebrały przeciwnikom inicjatywę, a i w innych okresach nie pozostawiały one jej całkowicie w rękach nieprzyjaciela.

Stosunkowo często w powstaniu staczano bitwy przy pomocy sił rozdzielonych na usamodzielnione grupy. Stanowiło to istotne novum w stosunku do naszego dowodzenia z lat 1794—1813, gdy doszło tylko do jednego starcia tego typu — Maciejowic. Ten typ działań umożliwia w razie pełnego powodzenia osaczenie znacznych sił przeciwnika. Nigdy nie osiągnięto pod tym względem pełnego sukcesu w 1831 r. i te częściowe jednak w drugiej bitwie pod Wawrem, pod Iganiami, a nawet pod Rogoźnicą, też zasługują na uwagę. Jedynie Budziska przyniosły tu porażkę.

Oryginalną próbę działań stanowi końcowa faza bitwy pod Iganiami i wypad w centrum, którego celem jest śmiała próba odcięcia przeciwnika.

Ze względu na przewagę rosyjską typową bitwą polską w 1831 r. jest bitwa odporna, czasem (Stoczek, Wawer I) toczona z położenia wewnętrznego. Stosunkowo rzadko ma ona charakter odporno-zaczepny (Stoczek, Wawer I, Grochów, Boremel). Pod Ostrołęką mściwy miecz obrony użyto w sposób wybitnie nieskuteczny, nie zrealizowano ciekawego pomysłu Prądzyńskiego wzorowanego na napoleońskiej koncepcji bitwy pod Frydlandem (1807): przepuszczenie Rosjan na prawy brzeg Narwi, rozbicie ich krzyżowym ogniem artylerii i ostateczne złamanie potężnym przeciwnatarciem

ogólnym. W czasie szturmu Warszawy (6—7 września) przeciwnatarcia mają charakter lokalny.

Brak tu czasu na szczegółowe omówienie taktyki rodzajów broni, a więc tylko parę zdań. Wzmaga się rola ognia piechoty; w zasadzie jedyną formą walki ogniowej staje się tyralierka, w tyralierkę rozpuszcza się nawet całe bataliony. Dowództwo polskie pewne swych subalternów i żołnierzy decyduje się na tak rzadki wówczas bój leśny, w którym tyralierka jest podstawowym sposobem walki (Wawer 19 lutego, Grochów).

Powstanie 1831 r. doczekało się tylko niewielu wybitniejszych dowódców kawalerii, a z nich jedynie Dwernicki miał sposobność okazania w pełni swych talentów dowódczych. Błyskawiczna orientacja, szybkość działań sprawia, że pod Stoczkiem Russjan i Dwernicki zaskakują nie w pełni jeszcze rozwiniętych Rosjan, Russjan, by to osiągnąć, decyduje się na ryzykowną szarżę pod górę. Determinacja, szybkość, zaskoczenie decydują o powodzeniu ryzykownej szarży pod Dębem Wielkim (atak szóstkami niemal jak pod Somosierra).

Pod Domanicami sporą rolę odgrywa umiejętnie uzyskane zaskoczenie i wsparcie ogniowe 2 dział konnych. Współdziałanie artylerii konnej z jazdą to podstawa sukcesów szarż polskich pod Boremlem. Dezydery Chłapowski, Karol Różycki wyróżnią się jako dowódcy zagonów.

W taktyce artylerii należy wyróżnić stworzenie przez Bema w czasie szturmu Warszawy 7 września dwu silnych zgrupowań artylerii biorących w krzyżowy ogień wielką baterię rosyjską, co umożliwiło uzyskanie znacznie mniej licznym działom polskim przewagi ogniowej nad przeciwnikiem. Warto wspomnieć o paru skupieniach kilku baterii flankujących dostępy do Olszynki 25 lutego. Nie zaginęła tradycja szarż artylerii konnej z najświetniejszą z nich — Bema pod Ostrołęką (26 maja).

Nad dowodzeniem polskim w 1831 r. silnie ujemnie zaciążył nie tylko brak doświadczenia w skali operacyjnej, ale także brak doświadczenia w dowodzeniu różnego typu formacjami powstańczymi, nieregularnymi, gdy w 1794 r. spora część dowódców wyniosła je nie tylko z wojny amerykańskiej (Kościuszko), ale i z walk konfederacji barskiej (Madaliński, Zajączek, Morawski, przywódcy powstania w Wielkopolsce). Takich ludzi zabrakło w 1831 r. Pojawili się inni, jak Chłopicki, którzy z długich lat zwalczania partyzantki włoskiej i hiszpańskiej wynieśli lekceważenie dla wszelkich formacji improwizowanych. Istotne też było w ogóle pozostawanie wyższych dowódców polskich z 1831 r. pod urokiem spektakularnych sukcesów Napoleona odnoszonych w wielkich wojnach, jak i długie lata przesłużone w regularnej armii. Sprawiają one, że Dwernicki, partyzant z 1809 r., zamierza prowadzić powstanie na Wołyniu na modłę wojny regularnej, zabiera ze sobą zbyt dużo sił, przede wszystkim zbyt wiele piechoty i artylerii. Podobny błąd popełnia Dembiński, autor projektu wysłania zagrożonej odcięciem dywizji Giełguda na Litwę. Spośród wyższych dowódców armii regularnej rozumieli charakter i specyfikę walk powstańczych i partyzanckich Prądzyński, autor paru projektów działań sił nieregularnych, Chłapowski, Samuel Różycki; nauczy się jej rozumienia i Dembiński w czasie swego odwrotu z Litwy.

Obok braku doświadczenia w dowodzeniu oddziałami improwizowanymi istotny tu był również konserwatyzm społeczno-polityczny generalicji 1831 r.

Nie sądzę, by brak rozwiązań kwestii chłopskiej wpływał wydatnie na stosunek

żołnierzy armii regularnej do powstania. Niewątpliwie istniała dezercja, ale dotychczasowe badania nie wykazały, by prowadziła ona do znaczniejszego osłabienia armii. Wiadomo, że od dezercji nie uchroniły się bynajmniej i armie rewolucji francuskiej.

Poruszenie, użycie w działaniach wojennych mas ludowych wymagało od przywódców radykalizmu, jakiejś wiary w lud. Z kolei, aby chłopi z Królestwa z kosami wczoraj oderwani od pługa nie rozpraszali się na widok paru kozaków, by gotowi byli w ogóle stawić czoło wojsku, trzeba ich było pozyskać, stworzyć jakieś perspektywy polepszenia ich położenia, co najmniej na miarę Uniwersału połanieckiego, na to również nie było stać konserwatystów.

Jak wykazały badania Stanisława Herbsta nad 1794 r., niewyszkolone, źle uzbrojone pospolite ruszenie mogło odegrać poważną rolę na pomocniczych kierunkach działań użyte „do wielkich demonstracji zbrojnych, do wiązania, choćby kosztem wielkich krwawych strat żywych sił przeciwnika". Tak po Racławicach marsz „wielotysięcznej masy chłopów" „wzdłuż kordonu pruskiego" doprowadził do cofnięcia się przeciwnika. W czerwcu wypad improwizowanych oddziałów do Prus Wschodnich „był jedynym sukcesem", który ułatwił doraźnie przetrwanie kryzysu moralnego okresu po Szczekocinach i Chełmie (Herbst)⁹. Były szanse w lutym 1831 r. osłony przez siły improwizowane Lubelskiego przed Kreutzem. Tego typu formacje rzucone w Płockie flankując marsz Szachowskiego-szosą kowieńską zmuszałyby do rezygnacji z obejścia przez Białołękę głównych sił polskich.

Można było użyć formacje improwizowane i w walnych bitwach. Kosynierzy w 1794 r. odegrali sporą rolę pod Racławicami, Chełmem i Szczekocinami, a milicja w czasie oblężenia Warszawy. Sama obecność kilkunastu tysięcy kosynierów pod Grochowem stwarzałaby, jak opołczenije pod Borodino (1812), wrażenie potężnych odwodów. Nasuwają się też możliwości ich użycia do przeciwnatarć na Rosjan wychodzących z Olszynki czy do odparcia szarż jazdy jak pod Szczekocinami (1794).

Bardziej radykalny rząd i dowództwo mogło również powołać pod broń, jak w 1794 r., ogół ludności Warszawy do obrony miasta przed 6 września. Dwadzieścia kilka tysięcy jej mieszkańców zmniejszyłoby wydatnie dysproporcje sił, mogłoby obsadzić wał miejski, a może i część linii wysuniętych, co pozwoliłoby z wojsk regularnych stworzyć potężny odwód, który by zapewne w jakimś stopniu wyrównał szanse obu stron w czasie szturmu stolicy.

W sumie były szanse, że użycie sił improwizowanych wywrze spory wpływ na losy wojny.

Interesującą kartę dziejów wojskowych 1831 r. stanowi powstanie na Litwie, mało niestety przebadane. Tymczasem nie ma ono odpowiednika, jeśli chodzi o siły, rozmiary i czas trwania nawet w 1794 r. I fazę stanowi energiczne opanowanie terenu wraz z ośrodkami powiatowymi, ułatwione dzięki słabości sił rosyjskich (26 III—7 IV Żmudź, 3—11 IV Wileńszczyzna, w końcu marca rozwija się również partyzankta w Augustow-skiem, sięga ruch ten nawet w Mińskie). Powstanie przecięło linie komunikacyjne armii Dybicza, zagarnęło sporą ilość transportów idących do niej. Powstańcy podjęli nawet próby zdobycia miast obsadzonych przez silniejsze garnizony przeciwnika (nieudana

⁸ S. Herbst, Potrzeba historii, czyli o polskim stylu życia, t. II, Warszawa 1978, s. 328.

akcja na Kowno 8 kwietnia, zakończona powodzeniem akcja na Połągę 5 kwietnia). Gdy Rosjanie podjęli działania zaczepne, okazało się, że walki większych grup powstańczych w otwartym polu parokrotnie kończą się paniką i rozsypką (pod Plemborgiem 30 marca, pod Mariampolem 24 kwietnia), nie udało się powstrzymać marszu osaczonej kolumny Bezobrazowa (6 kwietnia między Szyrwintą a Musą). Nieraz jednak powstańcy potrafili staczać zacięte walki. 13 kwietnia Żmudzini pod Poświęciem wyparli Bartolomeiego do Prus. 10 maja Jacewicz pod Połągą zadaje porażkę Rosjanom, a 13 maja podejmuje nawet szturm szańców miasta. Dość często mając do czynienia z większymi siłami rosyjskimi powstańcy stosowali opóźnianie, wykorzystując do tego celu miasteczka, lasy, przeprawy (Oszmiana 16 kwietnia, Taurogi 18 maja), dokonując zasadzek (Prestowiany 4 maja). Nawet w najlepiej prowadzonych walkach niejednokrotnie dochodziło do paniki i częściowej rozsypki.

W końcu kwietnia po zebraniu większych sił mocne kolumny rosyjskie zaczęły przeczesywać kraj głównie w rejonie najważniejszych traktów łączących Królestwo Polskie z wnętrzem imperium. Do połowy maja Rosjanom udało się stłumić powstanie na znacznych obszarach (także i w Augustowskiem), pozostał jedynie silniejszy jego ośrodek na Żmudzi i słabszy w Alińszczyźnie. Powstańcy przeszli do działań czysto partyzanckich, wiążąc nadal spore siły Rosjan.

Z problemem użycia wojsk improwizowanych wiąże się ściśle problem fortyfikacji tak stałych, jak i polowych. Ich użycie pozwala znacznie wzmocnić siłę odporną oddziałów słabo wyszkolonych. Stosowano je dosyć często w 1794 r. W 1831 r. mamy z nimi znacznie rzadziej do czynienia. Poza odbudową Modlina prace fortyfikacyjne sprowadzą się głównie do oszańcowania Warszawy i Pragi, nawet obwarowania tak ważnego Serocka nie zostały w pełni zrealizowane. Odbiło się tu zapewne silnie tak mocne odizolowanie przez Konstantego inżynierii od reszty wojska. Szczególnie wyraźnie wystąpi to przy oszańcowaniu Warszawy; zamiast koncentrowania sił w 5 obozach jak w 1794 r., spotkamy się tu z mnożeniem samodzielnych dzieł, co prowadziło do rozdrobnienia sił. W bitwach staczanych w otwartym polu fortyfikacje występują bardzo rzadko i nie adgrywają większej roli.

Spróbujmy podsumować. Niewątpliwie walki powstania listopadowego były jak sażda kampania „wojną niewykorzystanych możliwości", była ona jednak taką dla obu itron. Na tle zastoju, a nawet upadku sztuki wojennej okresu 1815—1859 dowodzenie jolskie wykazuje „bądź co bądź wcale wydatne jeszcze wpływy" sztuki wojennej Napocona (Tokarz)¹⁰. Nie ograniczają się one do ofensywy na szosie brzeskiej czy wyprawy la gwardię, ślady ich widać również w bitwie pod Grochowem z ciekawą a celową nodyfikacją manewru z położenia wewnętrznego, jak i w ogólnym zamyśle wyprawy ysobyckiej. Jest słuszne w warunkach 1831 r. także odejście od koncepcji napoleoń-kiej na rzecz działań przeciw drugorzędnym grupom przeciwnika. Działania te, acz ue zawsze trafnie realizowane, odbierają jednak w okresie kwiecień—maj inicjatywę tieprzyjacielowi, a wcześniej (w marcu) i później (w czerwcu oraz w sierpniu) stanowią iróby walki o częściowe przynajmniej jej odzyskanie, niemal do końca wojny, mimo irzewagi nieprzyjaciela.

Gorzej było z dziedzictwem kościuszkowskim; jeśli chodzi o Królestwo Polskie, ¹⁰ W. Tokarz, op. cit., s. XV.

w niewielkim tylko stopniu wykorzystano improwizowane siły, szeroko natomiast użyto je na Litwie.

Na zakończenie kilka uwag o dziedzictwie wojskowym powstania 1831 r. Jest to temat w zasadzie nie tknięty w literaturze historycznej. Trudno tu podsumowywać, można jedynie wskazać kierunki przyszłych badań. Najcenniejszą chyba spuściznę militarną powstania stanowi piśmiennictwo. Powstanie stworzyło na nowo wielką naszą literaturę ogólnowojskową. W latach 1740—1830 ukazało się tylko jedno dzieło większej miary: Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość} Kościuszki—Pawlikowskiego. Wojna 1831 r. zaowocowała całym szeregiem dobrych prac; wśród nich wspomnienia Prądzyńskiego i książki Mierosławskiego o powstaniu, w których autorzy na kanwie wydarzeń snuli rozważania teoretyczne, stanowią wybitne dzieła z zakresu wojskowości nie tylko piśmiennictwa polskiego, ale i europejskiego. Ich oddziaływanie nie ograniczyło się do XIX w. Pamiętniki Prądzyńskiego wywarły spory wpływ na odradzającą się przed 1914 r. polską myśl wojskową, stały się „podstawową lekturą", „jakby biblią dla [tego] pokolenia" (Herbst, Kukieł); również po 1918 r. „młode wojsko polskie" „w poszukiwaniu tradycji sztabowych zwracało się ku Prądzyńskiemu" (Herbst)¹¹. Wykłady Tokarza w Szkole Sztabu Generalnego w latach 1921/1922 o kampanii 1831 r. stanowiły w tym odradzającym się piśmiennictwie wojskowym jedne z pierwszych refleksji „nad możliwościami tkwiącymi w polskim teatrze działań wojennych" (Herbst)¹². Rok 1831 przyciągał uwagę także i obcych teoretyków wojskowych, jak Clausewitz i Willisen.

Wpływ doświadczeń roku 1831 na dowodzenie Chrzanowskiego, Dembińskiego, a przede wszystkim Bema w latach 1848—1849 wymagałby szczegółowego studium. Obecnie mogłem jedynie stwierdzić, że to z 1831 r. wywodzi się duża rola artylerii w bitwach z lat 1848—1849 stoczonych przez Bema, jej masowanie, koncentrowanie ognia oraz ruchliwość.

To że w 1831 r. walczyliśmy chlubnie sami przeciw znacznej przewadze, stanowiło ważny element wzmagający wiarę w siły narodu i nadzieję na jego wyzwolenie.

Niewątpliwie doświadczenia roku 1831 wykazujące sporą wartość wojskową wszelkich formacji improwizowanych, powstańców litewskich, partyzantów nadnarwiań-skich, Karola Różyckiego, nowych pułków, ujmowane często w sposób przesadnie optymistyczny, stanowiły podstawę późniejszych planów powstańczych z lat 1832— —1863, uświadamiały jednocześnie konieczność pozyskania chłopów drogą głębokich reform.

¹¹ M. Kukieł, Dzieje..., s. 252; Herbst, op. cit., t. II, s. 393—399. " S. Herbst, op. cit., t. II, s. 397—398.

Jan Ziółek

Warunki wewnętrzne prowadzenia wojny

Wewnętrznymi warunkami prowadzenia wojny w 1830/31 r. był przede wszystkim potencjał wojenny, jakim dysponowało wówczas Królestwo Polskie. Z militarnego punktu widzenia jest to najważniejszy problem przy rozp mywaniu szans pokonania przeciwnika i wywalczenia niepodległości. Liczebność i wyposażenie armii ma swoje źródła w potencjale militarnym kraju, stanowiącym warunek skutecznego prowadzenia wojny. Nasuwa się więc pytanie, czy takie warunki posiadało Królestwo w tym momen-cie i czy je w pełni wyzyskało? Na to pytanie postaram się znaleźć odpowiedź.

Głównymi składnikami określającymi te warunki były: liczebność ludności Kró-lestwa (zwłaszcza roczników poborowych), stan finansów kraju, zapasy żywnościowe przemysł zbrojeniowy. Te bowiem czynniki składały się na potencjał wojenny Kró-lestwa. Nie wyodrębniam myśli technicznej, która także powinna wpływać na potencjał wojenny, gdyż będzie ona uwzględniana przy omawianiu przemysłu zbrojeniowego. Zbyt wąskie ramy niniejszego komunikatu nie pozwalają na szersze analizy, co zmusza jedynie do podania tylko wyników przeprowadzonych bidań szczegółowych.

W 1831 r. ludność Królestwa wynosiła około 4003 203 mieszkańców, w tym ponad pół miliona stanowili Żydzi (377 754) i Niemcy (190 030), którzy mieli silne poczucie odrębności narodowej i wykazywali nieżyczliwy stosunek do powstania¹. Dlatego mniej-szości narodowych nie można uwzględniać przy obliczaniu potencjału ludzkiego. Zatem należy brać pod uwagę niewiele ponad 3,6 mln obywateli Królestwa, z których połowę stanowiły kobiety. Przewaga mężczyzn w całym kraju wynosiła zaledwie 5981 osób tendencją do równowagi. Większa różnica płci na korzyść męskiej występowała w rocz-nikach dzieci urodzonych po wojnach napoleońskich, ale nie miała wpływu na mobilizację w 1831 r.

W czasie powstania powołano do wojska mężczyzn w wieku 18—45 lat, tzn. roczniki

¹ Zob. N. Gąsiorowska, Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim cz. II: Osadnictwo fabryczne, „Ekonomista", R. XXII, 1922, z. 2, s. 157; M. Meloch, Sprawa włościańska w powsta-niu listopadowym, Warszawa 1938, s. 102; W. Kula, Niemieccy koloniści przemysłom wobec pówstania listopadowego, „Przegląd Historyczny", t. XLVIII, 1957, s. 751 i n.; J. Ziółek, Żydowski Szwadron jazdy ochotniczej w powstaniu listopadowym, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Histo-rycznego", t. LXXX, 1971, s. 43—50.

1786—1812, z których dziesięć najstarszych uczestniczyło w wojnach napoleońskich Były one przez to mniej liczne niż pozostałe, poza tym wśród tych roczników była największa grupa kalek i niezdolnych do służby liniowej.

Niezawodnym źródłem do ustalenia liczby poborowych są raporty władz terenowych z grudnia 1830 r. o stanie straży bezpieczeństwa. Zawierają one informacje, że w Królestwie było w wieku poborowym około pół miliona mężczyzn. Nie wszyscy z nich byli zdolni do służby w wojsku, co zresztą potwierdzają raporty komisji lekarskich działających latem 1831 r.^a Ujawniono wtedy na lewobrzeżu Wisły 74 tys. poborowych zdolnych do noszenia broni. Doliczając do tego wcielonych już do wojska, otrzymamy liczbę 130 tys. ludzi. 36,6% uznano wtedy za niezdolnych do wojska. Przyjmując, że na pozostałym obszarze kraju, będącym w tym czasie w rękach nieprzyjaciela, był taki sam procent zdolnych do służby liniowej, możemy uważać, że potencjał ludzki, z którym podejmowaliśmy walkę, wynosił ponad 260 tys. poborowych. Nie oznacza to jeszcze, że mogliśmy przeciwko Dybiczowi wystawić tak liczną armię. Nasze możliwości mobilizacyjne o połowę zmniejszyły się po bitwie grochowskiej. Z terenów zajętych przez wojska nieprzyjacielskie zdołano wyprowadzić zaledwie 25 tys. rekrutów. Poza tym przeprowadzenie mobilizacji na tak dużą skalę było nierealne z powodu braku kadry oficerskiej, uzbrojenia, umundurowania i wyposażenia. Mimo to w okresie całego powstania objęto mobilizacją do wszystkich formacji około 115 tys. mężczyzn, nie licząc formacji paramilitarnych. Większość tego wojska pochodziła z lewobrzeża Wisły.

Drugim bardzo ważnym problemem są finanse Królestwa. Jak wiemy, budżet w 1830 r. dzięki polityce skarbowej Lubeckiego był zrównoważony. Wykazywał nawet pewne tendencje zwyżkowe. Kraj posiadał zapasy finansowe w wysokości 30 mln złp. Na nieszczęście sumy te na wyraźne żądanie Petersburga zdeponowane były w Banku Rosyjskim (6 mln rubli) i w Berlinie (1 mln talarów). Pozostałe 8 mln złp. znajdowało się w Banku Polskim i kasach rządowych. Z chwilą wybuchu powstania mogliśmy dysponować tylko tą sumą, ponieważ banki w Petersburgu i Berlinie jeszcze w grudniu 1830 r. zablokowały zdeponowane tam polskie kapitały. Ponad wymienione 8 mln złp. mogliśmy dysponować w grudniu 1830 r. kwotą 2 101 254 złp. przeznaczonych na umorzenie obligacji i na udzielenie pożyczek w r. 1831 oraz kapitałami prywatnymi w sumie 2 525 628 złp. W sumie w kraju znajdowało się około 13 mln złp., z tego w Banku w sztabach, monetach i biletach 5 891 518 złp., reszta w kasach państwowych³. W kasach dozorstwa kościelnego było pod koniec grudnia 1830 r. około pól miliona złp. przeznaczonych na bieżące remonty kościołów. Rząd Narodowy mimo wyraźnej propozycji ze strony duchowieństwa nie skorzystał z tych pieniędzy. Nie ruszono także depozytów pieczętowych (28 mln złp.) i sum depozytowych (14 mln złp.).

Prezes Banku Polskiego Ludwik Jelski próżno zabiegał o pożyczki w bankach austriackich i francuskich. Próbowano znaleźć wyjście z coraz cięższej sytuacji finansowej przerzucając ciężar mobilizacji na społeczeństwo. Formowanie wojska, począwszy od uzupełnień do starych formacji, jak też organizowanie nowych, odbywało się na koszt

¹ Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Akta Władz Centralnych Powstania (AWCP 1830/31), vol. 466a, 231abcd, 232, 465, 244, 464, 481, 77, 85, 81, 509. * Zdanie sprawy Banku Polskiego z roku 1831, [Warszawa 1831].

województw. Komisja Rządowa Wojny przyjmowała na etat gotowe już jednostki, uzupełniając jedynie brakujące wyposażenie i uzbrojenie. Fakt, że małe Królestwo, w połowie zajęte przez wojska nieprzyjacielskie, zmobilizowało około 115 tys. nowego wojska, przekonuje nas o ogromnych kosztach, jakie ponosiło społeczeństwo. Koszty wystawienia jednego jeźdźca z pełnym wyposażeniem obliczano na 736—849 złp., a jednego piechura — na 200 złp. Tak więc mobilizacja bez uzbrojenia i żywności kosztowała społeczeństwo polskie w 1831 r. ponad 25 mln złp.

Trzeba tu jeszcze dodać, że trudną sytuację finansową władz powstańczych ratowały dobrowolne ofiary i puszczenie w obieg nowej monety. Wykorzystano do jej wybicia złoto i srebro, jakie wpłynęło do mennicy od społeczeństwa i kościoła, oraz zapasy tego kruszcu. W sumie wypuszczono w obieg 11 855 690 złp., w tym 2 922 246 dukatów holenderskich złotych.

Sprawa żywności dla wojska to odrębna dziedzina trudności, z jakimi borykały się władze powstańcze. Co prawda, rolnictwo Królestwa miało za sobą lata kryzysu gospodarczego, częściowo zahamowanego w 1825 r. Z wyjątkiem powiatów rawskiego i brzezińskiego (województwo mazowieckie) oraz województwa sandomierskiego, jdzie wystąpiły nieurodzaje zbóż pastewnych, plony w 1830 r. były dobre i wynosiły )koło 10 mln korcy czterech podstawowych zbóż⁴. Po odliczeniu spożycia i zasiewów ladwyżka wynosiła około miliona korcy. Nadwyżkę tę przed wybuchem powstania iprzedano i wywieziono z kraju. Saldo handlowe zbożem na listopad 1830 r. było dwu-:rotnie wyższe niż w roku poprzednim i przekroczyło milion korcy. Zatem w kraju nie >yło nadwyżek żywnościowych. W tej sytuacji jest niezrozumiała decyzja rządu zezwa-ająca kupcom na wywóz z kraju wcześniej zakupionej pszenicy. Drugim fatalnym bielem było zlokalizowanie ośmiu magazynów zbożowych na prawobrzeżu Wisły. Usytu-wane na kierunkach operacyjnych szybko dostały się w ręce nieprzyjaciela.

Budżet na cele aprowizacyjne, zatwierdzony przez dyktatora 6 11831 r., wynosił onad 13 mln złp. i był wyższy od zapasów kasowych. Dużą część tych pieniędzy po-ałonęły wyżej wspomniane magazyny⁵. Brak żywności w Królestwie potwierdzają iporty komitetów żywnościowych i komisarzy rządowych. Groźna sytuacja żywnoś-iowa wystąpiła na wiosnę w całym Królestwie. Magazyny wojskowe zlokalizowane województwach na zachód od Wisły, z wyjątkiem dystrybucyjnych w Warszawie okolicy, były puste. Płatna rekwizycja zboża i żywności, ogłoszona przez Sejm VI1831 r., nie przyniosła rezultatów. W maju nakazywano koszenie traw na siano a. koni, a żołnierz przymierał głodem.

Wreszcie sprawa przemysłu zbrojeniowego, która również nie przedstawiała się ijlepiej. Przed wybuchem powstania czynne były dwa ośrodki przemysłu metalurgicz-go — w Warszawie i Zagłębiu Staropolskim. Oba nastawione były na produkcję grobów użytkowych, a nie zbrojeniowych. Przemysł zbrojeniowy w Królestwie nie

⁴ Cz. Strzeszewski, Kryzys rolniczy na ziemiach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego 1807—1830, Lublin 1934; B. Baranowski, Próba obliczenia rozmiarów produkcji rol-ijej konsumpcji w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego 1807—1830, „Kwartal-: Historii Kultury Materialnej", R. VIII, 1969, nr 2; Z. Kirkor-Kiedroniowa, Włościanie 7 sprawa w dobie organizacyjnej i konstytucyjnej Królestwa Polskiego, Kraków 1912, s. 61. ⁸ AGAD, AWCP 1830/31, vol. 4, k. 27.

istniał. Wynikało to z polityki caratu, który zaopatrując wojsko polskie w broń i amunicję rosyjską miał pełną kontrolę nad jej siłami zbrojnymi.

Zamknięcie przemysłu zbrojeniowego w Królestwie spowodowało zanik myśli technicznej w tym zakresie i stworzyło ogromne trudności w podjęciu produkcji w 1831 r. Dało się to odczuć w zakresie produkcji dział i karabinów. Rząd Tymczasowy po zorganizowaniu warsztatów naprawczych w koszarach artylerii wezwał rzemieślników branży metalowej w całym kraju do produkowania broni palnej, ale bez większych rezultatów. Przygotowywano jednocześnie otwarcie produkcji na skalę przemysłową. Pierwsze fabryki broni palnej uruchomiano poza Warszawą w kuźniach Onufrego Ma-łachowskiego w Przyborowie oraz w Wąchocku, Samsonowie i Suchedniowie. Wcześniej zakłady te musiały przejść reorganizację, co trwało dość długo. Poza tym szukano majstrów i rzemieślników przynajmniej trochę znających się na produkcji broni. Przez długi czas zakłady na południu kraju eksperymentowały. Dopiero w czerwcu — po dość długim okresie eksperymentowania — potrafiły wyprodukować 100 karabinów dziennie.

Niezależnie od tych zakładów nad rzeką Kamienną powstała fabryka broni w Warszawie na Solcu. Pracami kierował tu sam gen. Bontemps. Zatrudniono tu około 1500, ślusarzy. Do kapitulacji stolicy wyprodukowano tu 5000 karabinów, a dalszych 12 000 było w stanie niewykończonym.

Jeszcze większy brak fachowców dał się odczuć przy produkcji dział. Jako surowca użyto dzwonów kościelnych, których dostateczne ilości dostarczono do Warszawy i Zagłębia Staropolskiego. Brak odpowiednich pieców, a przede wszystkim giserów, sprawiał, że ciągle eksperymentowano. Wyprodukowane kloce luf pękały w czasie obróbki albo prób z prochem, natomiast te, które wytrzymały próby, nie nadawały się na działa polowe. Użyto je (łącznie około 60 sztuk) na wałach Warszawy. Znacznie większe efekty dała produkcja dział żelaznych.

Do chwalebnych wyjątków należy produkcja saletry i prochu. Saletrę ługowano wszędzie i z czego się tylko dało: z gruzów Ojcowa i Rabsztyna, z tynków zamku w Pieskowej Skale, z ziemi nawozowej w majątkach hr. Potockiego i wójta Chrzynowa, w gospodarstwach chłopskich w różnych częściach kraju. Bez większych przeszkód aptekarze sprowadzali z zagranicy kwas saletrzany, z którego odparowywano saletrę. Pod koniec powstania wieś dostarczała takich ilości saletry, jakich młyny prochowe potrzebowały.; Nie byb większych trudności z uruchomieniem młynów prochowych, które także były joieczynne przed powstaniem listopadowym.

Reasumując należy stwierdzić, że Królestwo w 1830/31 r. nie miało najlepszych warunków materialnych do prowadzenia wojny. Jednak wysiłek mobilizacyjny społeczeństwa tak pod względem militarnym, jak i organizacji zaplecza oraz przemysłu zbrojeniowego był ogromny. Zwiększa się jego ranga, gdy sobie uświadomimy, że działania wojenne toczyły się na terenie naszego kraju.

Leonard Ratajczyk

Plany i realizacja polskiej ofensywy na Siedlce oraz jej znaczenie dla losów powstania listopadowego

Wojna polsko-rosyjska prowadzona w 1831 r. była w XIX w. przedmiotem studiów wielu wybitnych historyków wojskowości i dużej liczby oficerów.

Co było powodem tak szerokich zainteresowań?

Według rosyjskiego generała, wykładowcy w akademii i historyka wojskowości, Aleksandra K. Puzyrewskiego, „niewiele zaprawdę wojen odznacza się tak niezwykłą różnorodnością działań". Przy tym stanowi ona przykład zmagań potężnego państwa z małym i słabym, a więc „zdawać by się mogło, że przy podobnych warunkach nie tylko wynik walki niewątpliwym się staje, ale i sam jej przebieg winien być dla nieskoń-czenie silniejszego czemś w rodzaju zwycięskiego pochodu, a tymczasem wojna ośm ciągnie się miesięcy z chwiejnem często powodzeniem, a nawet w pewnej chwili [podkr. R.L.] zdaje się przechylać stanowczo na korzyść słabszego, zadającego nie tylko dotkliwe ciosy przeciwnikowi, ale nawet na zaczepne odważającego się kroki"¹.

Tą właśnie „pewną chwilą" była polska ofensywa wiosenna wzdłuż szosy brzeskiej. Wywołała ona na nieprzyjacielu, a poza tym w całej Europie, wrażenie potężne, chociaż zakończyła się sukcesami o wiele mniejszymi, niż pozwalały na to możliwości. Dlatego studiowanie szczególnie tej ofensywy pasjonowało wiele pokoleń oficerów tak polskich, jak rosyjskich, a nawet niemieckich.

W początkowym okresie powstania listopadowego, w którym podstawa działań armii carskiej znajdowała się na wschód od granicy Królestwa Polskiego, a centrum sił powstańczych stanowiła Warszawa, olbrzymiego znaczenia dla działań, szczególnie wiosenną porą, nabierały drogi o twardej nawierzchni prowadzące do Warszawy. Drogi te bowiem uniezależniały działania wojsk od wpływów atmosferycznych i umożliwiały szybkie przerzucanie oddziałów, artylerii, parku inżynieryjnego, taborów oraz dowóz wszelkiego zaopatrzenia. W owym czasie do Warszawy prowadziły dwie takie drogi: szosa kowieńska i szosa brzeska, wybudowana w 1823 r. Stanowiły one osie kierunków

¹ A. K. Puzyrewski, Wojna polsko-ruska 1831 r., wyd. przerobione, poprawione i uzupełnione, Warszawa 1899, s. I.

działań w pierwszym etapie wojny, przy czym szosa kowieńska, znacznie wydłużona, przecięta przez Bugo-Narew, przebiegająca w pobliżu twierdzy modlińskiej, była mniej wygodna i bardziej niebezpieczna niż szosa brzeska — najkrótsza ze wszystkich dróg operacyjnych.

Na szosie brzeskiej, między Brześciem a Warszawą, najważniejszą miejscowością były Siedlce. Tworzyły one węzeł bocznych dróg zbiegających się tutaj z szosą główną. Dzięki temu tak szosa, jak i Siedlce stanowiły cel i podstawę wielu operacji wojennych w powstaniu. Przeprowadzając analizę teatru wojny Ludwik Mierosławski stwierdził, że dopóki armia carska nie opanowała szosy brzeskiej i Siedlec, dopóty nie mogła dokonać koncentracji swych korpusów ciągnących znad Niemna, górnej Narwi i górnego Bugu, a armia polska zachowywała swobodę wyboru kierunku działań przeciwko poszczególnym ugrupowaniom nieprzyjacielskim. Opanowanie Siedlec, znajdujących się na samym środku szosy, stanowiło według Mierosławskiego pierwszy akt rzetelnej przewagi armii carskiej nad armią polską, ponieważ pozwalało jej panować nad całą doliną Liwca i nad drogami prowadzącymi w Lubelskie².

Toteż od samego początku działań szosa brzeska doceniana była — co prawda z różnymi wahaniami — przez obydwie walczące strony.

Po bitwie pod Warszawą 25 lutego w armii carskiej oprócz 2587 zabitych i 2498 zaginionych było ponad 12 000 rannych i chorych (razem 17 039, w tym 12 generałów i 526 wyższych oficerów), których z trudem ewakuowano przeważnie do Siedlec i Brześcia. Brak było lekarzy i lekarstw. Wojsko coraz bardziej cierpiało głód, gdyż transporty żywności z braku podwód nie dochodziły, a teren, w którym armia się znajdowała, został już wyniszczony. Dłuższy postój pod Pragą, nie stwarzając żadnych perspektyw, stawał się dla wojska niebezpieczny.

Dybicz rozważywszy wszelkie możliwości postanowił w celu szybkiej likwidacji powstania, osłaniając VI korpusem (ok. 18 000) szosę brzeską, główne siły skierować na południe nad Wieprz, przeprawić je przez Wisłę w rejonie Tyrzyna i uderzyć na Warszawę od południowego zachodu³. Odsunięcie głównych sił od szosy kryło w sobie niebezpieczeństwo opanowania jej przez Polaków. Ale Dybicz był tak pewny słabości wojsk powstańczych, że wydawało mu się to — jak pisał w raporcie do Mikołaja I z 28 marca — niewiarygodnym przedsięwzięciem nawet w stosunku do pozostawionych tam sił gen. Rosena⁴. Zwłaszcza że chodziło tu tylko o kilka dni. Z momentem zakończenia przeprawy przez Wisłę (przewidywano go na 5 kwietnia) feldmarszałek znowu stawał się panem sytuacji. Wydano więc rozkazy i 29 marca armia carska ruszyła ku Wieprzowi.

Nadeszła wreszcie odpowiednia chwila, w której — zgodnie z przewidywaniami gen. Karola Clausewitza, ówczesnego szefa sztabu wschodniej armii obserwacyjnej Prus

² L. Mierosławski, Rozbiór krytyczny kampanii 1831 r. i wywnioskowane z niej prawidła d» wojny narodowej, Oddział I, Paryż 1845, s. 149.

⁸ W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1930, s. 206—207.

⁴ N. K. Szilder, Wojna s polskimi miatieżnikami 1831 goda w pieriepiskie imperatora Mikołaja I-go s grafom Dybiczem Zabałkańskim, „Russkaja starina", 1885, nr 9, s. 412—413; A. K. Pu-zyrewski, op. cit., s. 145.

byłego podwładnego Dybicza z 1812 r., ocenianego zresztą przez Clausewitza jako wodza o zdolnościach mniej niż przeciętnych — Polacy jako strona słabsza powinni wykorzystać z okazji w celu wykonania przeciwuderzenia⁵.

W tym czasie w polskim sztabie faktycznie rozważano możliwość takiego przeciw-uderzenia. Jego autorem był kwatermistrz generalny płk Ignacy Prądzyński. Proponował,

aby skoncentrować 50 000 wojska, rozbić korpus gen. Rosena na szosie i po odpowied-nim ubezpieczeniu dokonać zwrotu przez Siennicę — Latowicz — Żelechów oraz uderzyć na rozrzucone wojska feldmarszałka, przypierając je do Wieprza i Wisły, co przy pomyślnym przebiegu działań mogło doprowadzić do zniszczenia całej armii carskiej⁶. Plan ten w połowie marca, przed wyruszeniem wojsk nieprzyjacielskich w kie-runku Wieprza, był jeszcze zbyt ryzykowny⁷ i nie uzyskał poparcia w sztabie polskim, natomiast w końcu marca, z pewnymi poprawkami, okazał się nadzwyczaj trafny. Był on entuzjastycznie oceniany nie tylko przez Prądzyńskiego⁸. W sztabie polskim został przyjęty z pewnymi oporami. Tak naczelny wódz gen. Jan Skrzynecki, jak i szef sztabu i Wojciech Chrzanowski w dalszym ciągu obawiali się sił Dybicza i znajdującej się okolicach Ostrołęki i Zambrowa gwardii carskiej, której zgodnie z wolą Mikołaja I nawet feldmarszałek nie miał prawa ruszyć. Zdecydowano się więc tylko na działania czepne częścią sił przeciwko VI korpusowi, rozłożonemu wzdłuż szosy brzeskiej w celu zmuszenia Dybicza do zaniechania przeprawy⁹. Ograniczono się więc tylko do celów połowicznych, co oznaczało początek niepełnego wykorzystania nowych szans przyszłych zwycięstw.

O. Dąbrowski, Klausewitz a kampania 1831 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy", 31, z. 2, s. 278—279.
I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny i wojskowy o wojnie polsko-rosyjskiej w roku 1831, Petersburg 1898, s. 75. Te same korzyści widziało wielu oficerów, między innymi J. Bem, O postaniu narodowym w Polsce, Warszawa 1956, s. 131; podobnie gen. J. Kruszewski, Pamiętniki roku 1830—1831, Kraków 1890, s. 73.

7 W. Tokarz, op. cit., s. 244.

8 Według Mierosławskiego: „Czy pobity, czy nie, Rosen musiał zawsze ustępując przed
walnemi siłami Polaków, odsłonić flankę i komunikacje Dybicza, a więc niepowrotnie się z nim
rozłączyć, Wtedy śmiały odskok pięćdziesięciotysięcznej armii na tyły Pahlena i Szachowskiego,
zafrasowanych przeprawą przez Wisłę, musiał koniecznie rozstrzygnąć kampanię", L. Miero-
sławski, Powstanie narodu polskiego roku 1830 i 1831, Paryż 1845, s. 483. Michał Sokolnicki,
dający świetną krytyczno-analityczną charakterystykę Skrzyneckiego i jego otoczenia w powsta-
niu, stwierdzał: „Podczas wiosennych roztopów linie operacyjne dłuższe obciążyły w każdym
względzie, a więc osłabiły siłę. W trójkącie Warszawa—Puławy—Siedlce linia warszawsko-siedlecka
była najkrótszą i jedyną szosową. Uderzenie w tym kierunku wszystkim wojskiem polskim, zno-
szące osłonę rosyjską — VI korpus Rosena; stanięcie tym sposobem na przecięciu linii siedlecko-
brzeskiej, tj. na komunikacjach nieprzyjaciela; odwrócenie się wtedy i zmiana frontu z wygię-
ciem go na południe-zachód; mającym błotne drogi i rozlane rzeki w tyle, a przed sobą nieprzy-
jaciela na linii własnego odwrotu: — genialny ten plan Prądzyńskiego, najżywiej przypominający
jenajski manewr Napoleona, jak tamten będący ruchem zaczepnym strategicznie i faktycznie*
9 Willisen, Theorie des grossen Krieges, t. I, Berlin 1840), dawał maksimum możliwości zwy-
cięstwa [...] Prosty i zupełnie jasny rozcinał skomplikowane plany podzielonych sił rosyjskich,
uzależnionych od bazy dalekiej, od dostaw trudnych, od powstania na Litwie i Rusi, niezdolnych
do koncentracji" (M. Sokolnicki, Skrzynecki, Poznań 1914, s. 60).

10 W. Tokarz, op. cit., s. 246; I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny..., s. 78.

31 marca nad ranem znienacka 30 000 piechoty, 7500 jazdy polskiej i 81 dział ruszyli spod Pragi rozbijając pod Wawrem oddziały osłonowe VI korpusu dowodzone przez gen. Gejsmara. Zaskoczenie było całkowite. Przygotowań do ofensywy ani ruchóv wojsk nie zauważyła nawet ludność warszawska¹⁰. Dalsze ruchy naszych wojsk nie miały jednak znamion pościgu prowadzonego z rozmachem. Odbywały się dość wolno z winy naczelnego wodza, w dalszym ciągu nie doceniającego nowych możliwości¹¹Pod wieczór oddziały polskie zostały zatrzymane przez doraźnie zorganizowaną obronę na wzgórzach w Dębem Wielkim, gdzie doszło do drugiej bitwy pierwszego dnia ofen sywy. Tutaj już dużo nie brakowało, ażeby pomyślnie rozpoczęte działania zaczepne zostały zatrzymane tak długo, jak tego pragnął gen. Rosen. Na szczęście pomysł płk Chrzanowskiego o użyciu kawalerii na szosie, świetnie zrealizowany przez gen. K. Skarżyńskiego, doprowadził do ponownego zwycięstwa¹². Rozbity nieprzyjaciel uciek w popłochu. Tymczasem „u nas nikt o pościgu nocnym nie pomyślał. Nie zdawano sobie może sprawy z całej doniosłości uzyskanego zwycięstwa oraz z demoralizacji przeciwnika, przy której można było i należało ścigać go tak, jak ścigali Prusacy pod Waterloo. Gdyby Skarżyński z całą swą dywizją posunął się o 15—20 km dalej, zabrałby oddziały idące z Rysi pod Kobierne i nie pozwolił Gejsmarowi zebrać rozbitków. Ale Skrzynecki wrócił na wygodną kwaterę do Brzezin; kawaleria Skarżyńskiego, pozostawiwszy na straży zdobytych trofeów jazdę poznańską i saperów, cofnęła się z powrotem za Hoszczówkę¹³. 1 i 2 kwietnia prowadzono co prawda pościg za rozbitymi oddziałami VI korpusu aż do rzeki Kostrzyn za Kałuszynem, lecz bez odpowiedniego rozmachu. Wreszcie Skrzynecki porzucił pierwotny zamiar opanowania Siedlec, chociaż był on w pełni realny. Nastąpiła przerwa w działaniach. Dotychczasowe sukcesy sprawiły, że VI korpus został niemal całkowicie rozbity. Do niewoli wzięto ponad 10 000 jeńców, a ogólne straty wynosiły ok. 13 000. Wszystko to opłacono zaledwie kosztem ok. 500 zabitych i rannych¹⁴.

Dybicz otrzymując skąpe meldunki o porażkach Rosena początkowo potraktował działania polskie z dużym optymizmem¹⁵. W liście do cara z 2 kwietnia, oceniając wysoko śmiałe posunięcia powstańców, przewidywał dwie możliwości, dla których miał gotowe rozwiązania. Według Dybicza ruch nieprzyjaciela na Siedlce będzie oznaczał zamiar pójścia na Brześć. Wówczas on swoje główne siły skieruje na tyły lub skrzydło. Jeśli nieprzyjaciel zawróci do Warszawy, to on przyspieszy przeprawy na Wiśle¹⁸.

¹⁰ F.S. Gawroński, Pamiętnik r. 1930/31 i kronika pamiętnikowa (1787—1831) pułkownika...,
Kraków 1916, s. 85; I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny..., s. 82; W. Tokarz, op. cit., s. 246.

¹¹ I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny..., s. 82; J. Kruszewski, op. cit., s. 76: „Pogoń
była bez energii, bo była bez poparcia z góry, piechota ścigała opieszale, naczelny wódz pozostał
daleko w tyle". Gen. Skrzynecki „otoczony licznym orszakiem potrzebnych i niepotrzebnych
osób rozmawiał, nicponował, a nie troszczył się, aby korzystać z odniesionego zwycięstwa".

12 W. Tokarz, op. cit., s. 253.

13 Ibidem, s. 254.

14 Ibidem, s. 257.

15 Zupełnie inaczej oceniał sytuację obserwujący wypadki Clausewitz, który po bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim uważał, że zaczęła zbliżać się kapitulacja nie tylko rozbitego Rosena, ale również głównych sił rosyjskich (O. Dąbrowski, op. cit., s. 279).

16 N. K. Szilder, op. cit., s. 421.

Innych możliwości nie uwzględniał. Absolutnie nie przewidywał uderzenia na jego zgrupowanie nad Wieprzem. Z czasem Dybicz zaczyna tracić pewność siebie. W liście do Mikołaja I z 5 kwietnia, zasłaniając się jeszcze niedostateczną znajomością położenia, stwierdzał, że dotkliwa porażka Rosena zmusi go chyba do podjęcia całkowicie innych działań niż przewidywał¹⁷. W tym czasie otrzymał meldunek o wybuchu powstania na Litwie, które zagrażało, jak to określa Puzyrewski, „wszystkim drogom komunikacji armii rosyjskiej"¹⁸. Po otrzymaniu drugiego meldunku 7 kwietnia, ukazującego rozmiary powstania litewskiego, Dybicz zdecydował całą armię, skoncentrowaną między Rykami a Żelechowem, skierować przez Garwolin — Kołbiel i wychodząc na szosę brzeską odciąć wojsko polskie od Warszawy¹⁹. Kiedy wydano rozkazy, 8 kwietnia gene-rał-intendent armii zameldował, że 66 furgonów żywności zostało zniszczonych przez Polaków, a z dowozów tylko nieznaczna część dotarła do armii. Ponieważ z wyniszczonego wojną terenu armia również nie mogła się wyżywić, po naradzie z dowódcami korpusów Dybicz zaniechał operacji na tyły wojsk polskich i postanowił wycofać się na wschód, w celu zbliżenia do magazynów w Siedlcach i Międzyrzecu oraz do dowozu z Brześcia²⁰. 9 kwietnia cała armia wyruszyła w kierunku na Łuków. Gen. Rosen znajdujący się z częścią swego uzupełnionego korpusu w Seroczynie otrzymał rozkaz wycofania się do Siedlec.

W ciągu tygodnia, w którym Dybicz gromadząc wiadomości podjął decyzję odwrotu i wprowadził ją w czyn, Skrzynecki marnował drogocenny czas, nie mogąc się na nic zdecydować. Było to postępowanie wbrew zasadom, które według Clausewitza ostrzegały, że „w wojnie zaczepnej żadna przerwa, żaden wypoczynek, żadna stacja pośrednia nie są zgodne z jej naturą i że należy je tam, gdzie są one nieuniknione, traktować jako zło, które nie czyni sukcesu pewniejszym, lecz raczej przeciwnie"²¹.

Wszelkie nalegania i propozycje Prądzyńskiego wypracowującego wciąż nowe warianty operacji pozostawały przeważnie w sferze rozważań. Znalezione podczas bitwy pod Dębem Wielkim dokumenty ze sztabu Rosena jak i rozpoznania prowadzone w kierunku sił głównych Dybicza wskazywały na wyjątkowo sprzyjające warunki zaatakowania tych sił. Skrzynecki zawsze pełen wahań początkowo przychylił się do nowego wariantu planu Prądzyńskiego, uwzględniającego najświeższe dane o nieprzyjacielu. Postępowano jednakże bez pośpiechu. W rezultacie dopiero po dwóch dniach większość wojska przesunięto do Siennicy, a po następnych trzech dniach jeszcze dwie dywizje do Latowicza²². W ten sposób moment zaskoczenia Dybicza minął, a rozproszenie wojsk polskich nie czyniło już łatwym wykonania pierwotnie podjętego zamiaru. Plan uderzenia na siły główne Dybicza został w końcu kategorycznie odrzucony²³. Wreszcie 5 kwietnia upewniwszy się, że Dybicz nie rezygnuje jeszcze z przeprawy przez Wisłę, Skrzynecki nie tyle z przekonania, ile dla zadośćuczynienia natręctwu Prądzyńskiego

17 N. K. Szilder, Wojna..., „Russkaja starina", 1886, nr 3, s. 544.

18 A. K. Puzyrewski, op. cit., s. 160.

19 Ibidem, s. 164.

20 Ibidem, s. 164—165.

²¹ C. Klausewitz, O wojnie, t. II, Warszawa 1958, s. 241.

22 I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny..., s. 88—90.

23 W. Tokarz, op. cit., s. 258—260.

zezwolił na wykonanie uderzenia na Siedlce²⁴. Nowy plan Prądzyńskiego zmierzał do szerokiego obejścia stanowisk Rosena nad Kostrzyniem i Muchawką, zniszczenia na nowo wzmocnionego korpusu litewskiego i opanowania Siedlec. Likwidacja VI korpusu i zdobycie dogodnie położonych Siedlec, ze wszystkimi ich magazynami, składami amunicji, parkami artylerii rezerwowej i kasą armii, przecinało starą i poważnie zagrażało nowej linii komunikacyjnej prowadzącej przez Międzyrzec i Kock.

Nie zdążono jeszcze zakończyć przegrupowania wojsk do wykonania planu, kiedy 6 kwietnia wieczorem pod wpływem krytyki świeżo awansowanego razem z Prądzyń-skim gen. Chrzanowskiego Skrzynecki wstrzymał całą akcję. W następnych dwóch dniach zwiad dostarczał wiadomości o skierowaniu armii Dybicza nad Świder²⁵. Skrzynecki ponownie popadł w rozterkę. Prądzyński teraz odwołał się do wpływów samego prezesa rządu ks. Czartoryskiego²⁶. 9 kwietnia, kiedy ustąpiły obawy co do marszu Dybicza na Garwolin — Kołbiel, Skrzynecki ulegając naciskowi otoczenia z prezesem rządu na czele zezwolił na uderzenie na Siedlce z trzech kierunków, z tą zmianą, że kosztem grupy obchodzącej od południa całą operację osłaniać miała grupa gen. Chrzanowskiego oraz część wojsk pozostawionych w Siennicy, Latowiczu i Jeruzalu. Gdyby Skrzynecki wiedział, że tego dnia cała armia Dybicza rozpoczęła odwrót na Łuków i 10 kwietnia wykonywała ruch równoległy z ruchem Prądzyńskiego, zagrażając rozdzielonym siłom polskim, musiałby zgodnie z wszelkimi zasadami działań powstrzymać całą operację. Skrzynecki jednak nie dość że w ogóle nie zdawał sobie sprawy z nowej sytuacji, ale w dodatku z zupełnym lekceważeniem podszedł do wykonania planu. Trudno w tym miejscu zgodzić się z nie popartym dowodami wnioskiem Mierosławskiego, który twierdził, że „ruch nieprzyjaciela ciągnął za sobą Skrzyneckiego", to znaczy że był on w pełni świadomy wytworzonej sytuacji.

Na szczęście i Dybicz jeszcze 9 kwietnia nie wiedział nic o rozpoczynającej się operacji Polaków na Siedlce²⁷. Dopiero 10 kwietnia, maszerując do Łukowa, na skutek wyników rozpoznania zrozumiał, jakie niebezpieczeństwo zagraża tej najbliższej bazie. Natychmiast polecił Rosenowi, ażeby za wszelką cenę zajął pozycję przed Siedlcami nad Muchawką i utrzymywał ją do 11 kwietnia, to znaczy dopóki cała armia nie zostanie ściągnięta do obrony Siedlec²⁸.

10 kwietnia rano również i Prądzyński zrozumiał, że wykonanie maksymalnego założenia planu za jednym zamachem okazuje się niemożliwe. Wyruszywszy z Wodyń z 11 000 wojska i 16 działami, już w Domanicach natknął się na ariergardę wracającego z Seroczyna nad Muchawką Rosena z częścią VI korpusu. Zrozumiał wówczas, że obejście Siedlec stało się nierealne i pozostaje tylko dążyć w ślad za Rosenem w kierunku na Iganie w celu dopadnięcia szosy i połączenia się na niej z Łubieńskim²⁹, przy

24 I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., oprać. B. Gembarzewski, t. II, Kraków 1909, s. 96—97.

²⁵ W. Tokarz, op. cit., s. 166.

²⁶ S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego spisana przez..., t. III, Poznań 1884,
155.

²⁷ A. K. Puzyrewski, op. cit., s. 166.

²⁸ Ibidem, s. 167.

29 I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., s. 110—114.

którym był Skrzynecki. Trzecią grupę miała stanowić jazda gen. Stryjeńskiego (3000), obchodząca stanowiska rosyjskie nad Kostrzyniem od północy (przez m. Sucha). Tak więc cała operacja w praktyce została sprowadzona do rozmiarów bez porównania skrom-niejszych, niż wskazywał plan, a oprócz tego narażała armię polską na duże ryzyko. Było to jednakże najrozsądniejsze posunięcie i jak słusznie zauważył Zygmunt Jarski: „Pozostanie zawsze zasługą Prądzyńskiego, iż nie naraził całej akcji na pewną klęskę przez zbyt wybujałą inicjatywę, tak jak inni przez brak takowej"³⁰.

Kiedy gen. Rosen zorientował się, że w ślad za jego oddziałem posuwa się kolumna wojska polskiego, posłał rozkaz gen. Geismarowi zastępującemu go w Siedlcach, naka-zujący natychmiastowe zorganizowanie obrony w myśl wytycznych Dybicza.

W Siedlcach powstał gorączkowy ruch. Geismar zarządził wysłanie z miasta w kie-runku na Brześć artylerii rezerwowej (25 dział) i szpitali wojskowych. Magazyny amu-nicji artyleryjskiej przygotowywano do wysadzenia w powietrze³¹. Posłano rozkaz dowódcy oddziału osłonowego liczącego 6000, generałowi Fasi, ażeby zwinął osłonę szosy nad Kostrzyniem odległym 19 km i szybko wycofał się do Siedlec. Z Siedlec wszystkie oddziały wyprowadzone zostały nad Muchawkę odległą ok. 3 km od miasta. bagnista dolina Muchawki szerokości ok. 0,5 km z jedyną przeprawą na szosie, gdzie znajduje się most i długa grobla, oraz z górującym wschodnim brzegiem stanowiła poważną przeszkodę naturalną. Dla obrony mostu na szosie Geismar skierował 4 bata-rony strzelców. Tworzyły one prawe skrzydło obrony. Tizy słabsze pułki 24 dywizji zajęły pozycję wzdłuż wschodniego brzegu Muchawki na południe od szosy. Ostatni z nich osłaniał drogę z Seroczyna. Ciłą artylerię — 28 dział — rozmieszczono również na górującym brzegu rzeki. Oddziały przyprowadzone przez Rosena początkowo utwo-rzyły drugą linię, a 6 pułk został skierowany do Siedlec. Z chwilą podejścia brygady huzarów gen. Sieversa, która osłaniała marsz Rosena, wysłano do Igań batalion strzel-ców i 4 działa. Miał on razem z jazdą nie dopuścić do zdobycia wsi i zajęcia szosy, po której oczekiwano mającego się wycofać znad Kostrzynia oddziału gen. Fasi. Wieś dwór igański obsadzone wojskiem stanowiły dogodną osłonę szosy i mostu. Tym pew-niejszą, bo wspartą ogniem bocznym artylerii zza Muchawki. W sumie wojska ro syjskie rozmieszczone nad Muchawką i w Iganiach liczyły ok. 11 000 żołnierzy³².

Prądzyński podszedł pod Iganie ok. godz. 13 z 7000 żołnierzy i 14 działami, ponieważ 4 bataliony i 2 działa pozostawił po drodze, w celu — jak twierdził — zabezpiecze-nia się przed wyjściem wojsk rosyjskich na jego tyły. Było to raczej wątpliwe zabezpie-czenie, które jednak poważnie osłabiło i tak szczupłe siły.

Wojsko zatrzymano w lesie dla krótkiego odpoczynku. Prądzyński z dowódcami przeprowadził rozpoznanie pozycji nieprzyjacielskiej. Wynik rozpoznania nie był przy-jemny. Okazało się, że grupa Prądzyńskiego znalazła się w położeniu, którego nie prze-

³⁰ Z. Jarski, Iganie, Poznań 1926, s. 61.

³¹ A. K. Puzyrewski, op. cit., s. 168.

³² Ibidem. Prądzyński w Pamiętnikach jenerała... (s. 115) podaje ponad 14 000 żołnierzy;
33 Jarski, op. cit., s. 55, oblicza siły Rosena na 11 000 piechoty i 4000 jazdy; W. Tokarz, op. cit.,
275, siły Geismara w Siedlcach oblicza na 10 700 bagnetów i szabel, nie wliczając w to grupy
Rosena.

widywano. W swych pamiętnikach największe wahania i propozycje wycofania się przypisuje Prądzyński gen. Kickiemu³³. Barzykowski natomiast, obecny przy Prądzyń-skim jako członek rządu, cytuje rozmowę, w której właśnie Prądzyński ujawnił największe zakłopotanie³⁴. Ostatecznie postanowiono poczekać z atakiem na podejście przynajmniej jazdy Łubieńskiego. Bez współdziałania z grupą Skrzyneckiego (8000), mającą nacierać wzdłuż szosy, bitwa nie rokowała nadziei na zwycięstwo.

Spostrzegłszy ruch taborów na szosie, oznaczający wycofanie się grupy osłonowej gen. Fasi, Prądzyński wydał rozkazy do natarcia. Dłuższe wyczekiwanie stawało się już bezcelowe. Zwłaszcza że w myśl umowy należało spodziewać się niedługo grupy gen. Skrzyneckiego.

Około godziny 15 bateria artylerii konnej mjra Bema (10 dział) wysunęła się przed piechotę do kotliny pod Iganiami, skąd skutecznie ostrzeliwała artylerię rosyjską w Iga-niach. Pięć batalionów piechoty pod dowództwem gen. Kickiego stanowiło pierwszy rzut. Pozostałe 3 bataliony i 4 działa pod dowództwem płka Ramorino tworzyły odwrót.

Kiedy piechota polska wysunęła się z krzaków, cała artyleria rosyjska otworzyła na nią ogień. Szczególnie dawał się we znaki boczny ogień dział ustawionych na brzegu Muchawki. Ponieważ najbardziej narażone na ten ogień dwa bataliony z lewego skrzydła szybciej niż pozostałe dotarły do Igań i opanowały część wsi zdobywając dwa działa, utworzył się szyk skośny schodami w lewo. W ten sposób uzyskano najdogodniejsze ugrupowanie³⁵. Prądzyńskiemu zależało na utrzymaniu takiej sytuacji do nadejścia Skrzyneckiego, któremu przeznaczał likwidację prawego skrzydła rosyjskiego. Nie przypuszczał jeszcze, że do końca bitwy z tej strony nie otrzyma pomocy.

Tymczasem Rosen widząc niebezpieczeństwo zagrażające odwrotowi oddziału gen. Fasi wysłał przez most brygadę jegrów (trzy bataliony z 13 i 14 pułku jegrów) w celu wyparcia Polaków z Igań.

Bataliony w szyku kolumnowym przeszły przez groblę, zwróciły się na lewo, wypierając z Igań 2 bataliony 8 pułku i uniesione powodzeniem wspólnie z 4 batalionem broniącym wsi zepchnęły 8 pułk na pozycję wyjściową, nie pozwalając mu się uporządkować. Same natomiast rozciągnięte wzdłuż rzeczki znalazły się pod ostrzałem własnej artylerii z przeciwnego brzegu, co zmusiło ją do zaprzestania ognia. W tym samym czasie z lasu na zachód od Igań pojawiły się pierwsze oddziały gen. Fasi. Obsadziły one wzgórza pod Iganiami, luzując kawalerię gen. Sieversa. Jednocześnie płk Konarski, dowódca batalionu pozostawionego dla osłony przeprawy przez Muchawkę, na drodze z Seroczyna, doniósł, że silniejsza od niego kolumna nieprzyjacielska z artylerią zbliża się do przeprawy w miasteczku Swoboda. Na dodatek mjr Bem zameldował o wyczer-

33 I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., s. 119.

34 Oto fragment zwierzeń Prądzyńskiego: „Powiem ci, że położenie nasze jest krytyczne, biję się z myślami, co dalej mam robić. Nieprzyjaciel liczniejszy, jak się spodziewałem, musiały mu posiłki przybyć, lecz mniejsza jeszcze o liczbę, ale pozycja, jaką obrał, szyk bojowy, jaki przyjął, tyłem odwrócony do drogi bitej, jest dowodem, że stąd, skąd miał przybyć Skrzynecki i Łubieński, żadne mu niebezpieczeństwo nie grozi [...] co się więc z nimi zrobiło, jaki ich los spotkał? Co ja teraz w takim położeniu mam czynić?" S. Barzykowski, op. cit., s. 161.

35 Tak twierdził Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., s. 122; Mierosławski, Powstanie narodu polskiego, t. I, s. 557, natomiast uważał, że takie rozwiązanie stwarzało niebezpieczeństwo okrążenia.

paniu amunicji. Powstała bardzo krytyczna sytuacja, a tymczasem gen. Skrzynecki w dalszym ciągu nie dawał o sobie znać. Nie nadchodził również 4 pułk (trzy bataliony) pozostawiony w Gołąbku.

Na szczęście Prądzyński nie stracił głowy. Jego decyzje w tej krytycznej chwili były jasne i jak najbardziej trafne. Jakikolwiek odwrót stawał się niemożliwy. Wobec tego płk Konarski powinien bronić przeprawy do ostatniego żołnierza. Gen. Kicki otrzymał rozkaz stopniowego, uporządkowanego wycofywania się pod naporem jegrów. Płkowi Ramorino wydano rozkaz uderzenia trzema batalionami, stojącymi w odwodzie na zachód od wsi, na jazdę rosyjską, którą miał zepchnąć na szosę. Następnie Prądzyński ponaglił rozkaz do 4 pułku, aby przybywał na pole walki. Sam natomiast stanął na czele 3 pozostałych batalionów 5 pułku i poprowadził je poprzez wieś w kierunku szosy z zamiarem odcięcia od niej 4 batalionów jegrów spychających gen. Kickiego oraz nie-dopuszczenia do przejścia po moście następnych oddziałów carskich. Przebiegłszy jak huragan przez płonącą wieś 5 pułk dopadł mostu. Kolumna jegrów postępująca za 8 pułkiem z chwilą zauważenia tego manewru przerwała pościg i obawiając się odcięcia od drogi zawróciła biegiem w kierunku szosy.

Przy moście wywiązała się zacięta walka. Część jegrów zdążyła przejść po grobli za Muchawkę, część rozsypała się i ratowała ucieczką w lasy, część poddała się do niewoli.

W tym czasie Ramorino zdobył dwór, rozbijając znajdujące się tam wojska carskie. Dwa pułki z oddziału gen Fasi. zostały prawie całkowicie zniszczone. Kawaleria gen. Sieversa straciła w tych walkach 33% stanu. Artyleria rosyjska zza Muchawki również po pewnym czasie przerwała ogień. Wojska carskie nie próbowały już odzyskać mostu. Czekały na pozycji obronnej za rzeczką na dalszą inicjatywę Polaków. Straty, jakie poniosły, wynosiły ok. 3000 zabitych i rannych i ponad 1500 jeńców. Prądzyński okupił swoje zwycięstwo 500 zabitymi i rannymi.

Po zakończeniu bitwy na szosie ukazały się pierwsze oddziały gen. Skrzyneckiego, jazda gen. Stryjeńskiego spóźniła się jeszcze więcej. Przyczyną tego opóźnienia był bez-troski stosunek wodza naczelnego do całej operacji. Słysząc huk dział pod Iganiami, tak nieudolnie zarządzał przeprawą przez Kostrzyn, że opóźnił ruch o kilka godzin³⁶. Gdyby tak postąpił inny generał, a nie wódz naczelny, na pewno stanąłby przed sądem wojennym. Skrzyneckiemu uszło to bezkarnie.

Przybywszy pod Iganie, Skrzynecki nie chciał słyszeć o proponowanej przez Prą-dzyńskiego próbie ataku na Siedlce³⁷. A przecież nie Iganie, lecz Siedlce były celem

" I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., s. 131—134, podaje, że Skrzynecki noc z 9 na 10 wietnia przespał w swej kwaterze w Wielgolasie i dopiero 10 kwietnia udał się do Łubieńskiego, przybywszy około południa otrzymał meldunek, iż Prądzyński stoczył pomyślną potyczkę pod Domanicami, lecz wobec tego przybędzie do Igań o 1—2 godziny później. Skrzynecki więc udaje do Boimia na śniadanie. Na odgłos dział spod Igań zjawia się nad Kostrzyniem i dopiero teraz wydaje zarządzenie. Ponieważ most nie został przygotowany, każe czekać, aż saperzy zrobią go, chociaż jazda mogła przejść przez Kostrzyn w dowolnym miejscu. Płk F. S. Gawroński towarzy-szący Skrzyneckiemu przybył do Boimia rano 10 kwietnia i kiedy usłyszał huk dział spod Domanic, udał się nad Kostrzyn i tu po naprawie mostu trwającej 4 godziny i przeprawieniu artylerii nakazał marsz na Siedlce. Gdyby nawet i tak było, zmniejsza to niewiele winę Skrzyneckiego.

36 I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., s. 134.

całej operacji. Ta ociężałość Skrzyneckiego niezmiernie ucieszyła feldmarszałka Dybicza, który jeszcze 11 kwietnia rano liczył się z utratą swej bazy i miał zamiar odzyskać ją poprzez nową bitwę³⁸.

11 kwietnia z podejściem głównych sił Dybicza pod Siedlce Skrzynecki wycofał wojsko polskie za Kostrzyn. Ofensywa polska wzdłuż szosy brzeskiej została zakończona. Tej ostatniej decyzji towarzyszyły w wojsku nader znamienne uczucia. Jak wspomina Józef Bem, „trzeba było widzieć smutek naszego wojska, które pobiwszy nieprzyjaciela częścią tylko ekspedycyi pędzone było w tył przez własnego wodza naczelnego, wtenczas kiedy siła jego więcej jak w dwójnasób się powiększyła"³⁹.

Ofensywa wiosenna Polaków doprowadziła do wycofania się armii Dybicza na wysokość Siedlec, likwidując zagrożenie Warszawy i pozbawiając wojska carskie niemal wszystkich dotychczasowych sukcesów terenowych. Było to największe w powstaniu osiągnięcie militarne, zupełnie jednak niewspółmierne do istniejących możliwości. Armia Dybicza, której rozbicie było możliwe, uratowała się dzięki nieudolności i opieszałości polskiego dowództwa, głównie Skrzyneckiego, pozbawionego wszelkich cech wodza z prawdziwego zdarzenia, żądnego władzy, a jednocześnie nieudolnego rozkazodawcy, który potrafił realizować tylko „strategię lęku"⁴⁰.

Ostatni manewr wykonany na Siedlce niczego już w tym położeniu nie zmienił. Nie doprowadził ani do opanowania Siedlec, ani do rozbicia VI korpusu rosyjskiego. Zakończył się jedynie pięknym sukcesem taktycznym pod Iganiami.

Bitwa pod Iganiami zasługuje na upamiętnienie nie tylko jako ostatnie zwycięstwo w tej ofensywie, lecz również jako najlepiej przeprowadzona bitwa w powstaniu listopadowym. Przykładów osiągnięcia zwycięstwa mniejszymi siłami nad liczebnie przeważającym przeciwnikiem, przy niekorzystnym położeniu, mamy w historii niewiele. Do tych nielicznych, świetnych zwycięstw zaliczamy właśnie bitwę pod Iganiami. Toteż nic dziwnego, że pozostawiła ona trwały ślad w pamięci naszego narodu. Nie zdołała jednakże nigdy zatrzeć uzasadnionego żalu do ówczesnego dowództwa polskiego, a przede wszystkim do Skrzyneckiego, za zaprzepaszczone szanse rozstrzygającego zwycięstwa.

³⁸ A. K. Puzyrewski, op. cit., s. 171: „Ku wielkiej radości swojej otrzymał wiadomość, że Siedlce są w ręku Rosena, a nieprzyjaciel cofa się na wszystkich punktach". 39 J. Bem, op. cit., s. 134. 40 M. Sokolnickij op. cit.

Roman Łoś

Artyleria polska w powstaniu listopadowym i jej udział w walce zbrojnej

Na przełomie XVIII i XIX w. artyleria zrobiła duży postęp osiągając szczyty w roz-woju artylerii gładkolufowej, stając się z broni często towarzyszącej piechocie i jeździe zasadniczą siłą ogniową wojsk. Doceniał jej wartość bojową Napoleon, o czym Fry-deryk Engels pisał: „Artyleria francuska przewyższała w okresie wojen rewolucyjnych artylerię innych krajów i wkrótce stała się w rękach Napoleona bronią o nie spotykanej dotąd sile"¹.

Doświadczenia w użyciu artylerii z okresu wojen napoleońskich były z pożytkiem wykorzystywane przez oficerów artylerii Królestwa Polskiego, zarówno w okresie poko-jowego szkolenia kanonierów, jak i podczas walk w powstaniu listopadowym z naj-silniejszą wówczas armią europejską, mającą nad wojskiem powstańczym kilkakrotną przewagę w ludziach, sprzęcie artyleryjskim oraz w rezerwach materiałowych i ludzkich².

Artyleria Królestwa Polskiego była stworzona ze świetnego elementu ludzkiego, który przeszedł twardą szkołę żołnierską w okresie wojen napoleońskich. Żołnierze tej broni dawali w walkach liczne przykłady patriotyzmu, a jednocześnie kultywowali tradycje tej broni, tak znamienne dla poprzedniego okresu, gdy mówiono, że działa należy tak strzec, jak źrenicy oka³. W okresie pokojowym w armii Królestwa istniała artyleria piesza, konna, wałowa i rakietowa, których podstawową jednostką taktyczną lyła bateria i kompania⁴. Baterie polowe były uzbrojone w dobre działa produkcji ro-syjskiej, a rakietnicy w sprzęt własnej konstrukcji. Dopływ wartościowych kadr do artylerii — jak w żadnej innej broni — zapewniał dobrze zorganizowany system szkol-nictwa, składający się z Zimowej Szkoły Ognia i Szkoły Aplikacyjnej dla oficerów oraz szkoły Bombardierów dla podoficerów. Należy podkreślić, że w artylerii istniały sto-sunki demokratyczne, stwarzające możliwości zdobycia szlifów oficerskich przez żoł-

¹ F. Engels, Artyleria, [w:] tenże, Wybrane pisma wojskowe, Warszawa 1962, s. 231. * R. Łoś, Artyleria Królestwa Polskiego 1815—1831, Warszawa 1969. » W. Zamoyski, Jenerał Zamoyski 1803—1868, t. I, Poznań 1910, s. 24. ⁴ M. Wieliczko-Wielicki, Artyleria Królestwa Polskiego w stuletnią rocznice (1830--1930), „Przegląd Artyleryjski", 1930, nr 5, s. 402.

nierzy wywodzących się z ludu. W tej broni mniejszą rolę odgrywał w.ks. Konstanty z powodu małej jej przydatności do parad. Natomiast duża troska ze strony kierowniczych organów artylerii zapewniała jej należyty rozwój⁵.

W tym czasie w głównych armiach europejskich przyjęta była zasada, że dla należytej sprawności bojowej wojska winno przypadać 2 działa na tysiąc żołnierzy. Te proporcje zachowała armia Królestwa w okresie pokojowym, a w wojennym do tej liczby się zbliżała.

W chwili wybuchu powstania artyleria posiadała 96 dział polowych, kompanię rakietników oraz 447 dział wałowych o różnych wagomiarach i bez lawet — jedynie one stwarzały warunki do rozbudowy artylerii, gdyż w kraju nie produkowano dział, a tylko lawety i inny sprzęt uzupełniający. Oczywiście, że istniejący i dobrze rozwinięty przemysł metalurgiczny Królestwa stwarzał dogodne warunki do podjęcia produkcji tego sprzętu, co w końcowej fazie powstania istotnie miało miejsce⁸.

Przed wybuchem powstania do sprzysiężenia Wysockiego należeli liczni artylerzyści. Bardzo aktywny był por. Karol Stolzman, na emigracji polistopadowej autor znakomitego opracowania Partyzantka, czyli wojna dla ludów powstających najwłaściwsza, w organizacji konspiracyjnej znaleźli się wykładowcy Zimowej Szkoły Ognia i Szkoły Bombardierów: por. Nieszokoć, ppor. Nowosielski, kpt. inspekcji Koszucki, ppłk artylerii Dobrzański i inni⁷.

W Noc Listopadową dużą aktywność wykazała Zimowa Szkoła Artylerii, która wzięła udział w opanowaniu Arsenału, Szkoła Bombardierów, a zwłaszcza bateria pozycyjna konnej gwardii, które celem wzmocnienia powstańców rozdzielone zostały na plutony i przydzielone do oddziałów działających na różnych ulicach Warszawy. Ogółem powstańcy wykorzystali w Warszawie, szczególnie dla podniesienia ducha bojowego, 15 dział.

Po początkowych zwycięstwach powstania przystąpiono do ściągnięcia z terenów Królestwa większości baterii artylerii, które koncentrowano w Warszawie i okolicach. Nagromadzone duże zapasy amunicji w Modlinie i Warszawie pozwoliły wkrótce na wyposażenie w nią baterii i kompanii⁸. Dokonano zmian w dowództwie artylerii. Dowódcą całej artylerii został gen. Redel. Przewodniczącym Komitetu Artylerii i Inżynierii mianowano gen. Malleta. W skład tego Komitetu wchodzili: gen. Redel, gen. Bontemps i płk Kołaczkowski. Dowódcą artylerii konnej był płk Konarski. Do istotniejszych zmian należało także mianowanie płka Józefa Sowińskiego na dowódcę artylerii placu Warszawy⁹ i członka Komitetu Artylerii i Inżynierii (w związku z tym opuścił on swe dotychczasowe stanowisko komendanta Szkoły Aplikacyjnej). Ponadto płka Igna-

R. Łoś, Artyleria..., s. 31—34.
I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Historia gospodarcza Polski XIX i XX w., Warszawa 1966, s. 128—129; R. Gerber, Fabrykacja dział w powstaniu listopadowym, „Przegląd Historyczno-Wojskowy", 1930, nr III.

⁷ R. Łoś, Artyleria..., s. 125—130.

" B. Pawłowski, Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830—1831, t. I, Warszawa 1931, s. 20.

' R. Łoś, Generał Józef Longin Sowiński, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", R. IX, 1963, cz. 2, s. 149.

cego Hilarego Ledóchowskiego mianowano komendantem twierdzy Modlin, a płka Jana Krysińskiego — twierdzy Zamość.

Podobnie jak w piechocie i jeździe najpilniejszą sprawą była szybka rozbudowa oddziałów, aby móc sprostać stojącym zadaniom. Jednak na przeszkodzie stał brak odpowiednio zorganizowanego przemysłu zbrojeniowego. Dlatego już na początku powołano do życia Komitet Uzbrojenia, w którego rozwoju duże zasługi położył gen. Bontemps.

W końcu grudnia Komitet Artylerii i Inżynierii na podstawie postanowień dyktatora przystąpił do formowania z 40 dział 5 nowych baterii artylerii rezerwowej¹⁰. Miały to być baterie ośmiodziałowe, tworzone z dział pruskich i rosyjskich znajdujących się w Warszawie i Modlinie. Celem zaopatrzenia tych dział w odpowiednie łoża i przodki ściągnięto do arsenału warszawskiego 350 rzemieślników. Wykorzystano też licznych specjalistów z tej branży z Warszawy, którym zlecono wykonanie wozów i łóż. Braki w koniach dla baterii rozwiązano przez obowiązek dostarczenia 1 konia ze 100 dymów. O postępie w tych trudnych pracach świadczy fakt, że do 10II1831 r. sformowano całkowicie 3 baterie artylerii i kompanię rakietników, tworząc artylerię rezerwową. Dowódcą tej artylerii mianowano jednego z organizatorów powstania płka Łukasza Dobrzańskiego.

Przygotowano też do obrony w oparciu o istniejący sprzęt artyleryjski twierdzę Modlin i Zamość oraz podjęto starania o dostarczenie pewnej liczby dział na wały warszawskie i praskie, których rozległość wymagała bardzo wielu armat. Ponadto do obrony Pragi i Warszawy wykorzystano 43 działa tureckie znajdujące się w koszarach gwardii.

Wojny napoleońskie wykazały doniosłość rezerw ludzkich i materiałowych; zazwyczaj zwyciężał ten, kto je posiadał i w sposób umiejętny wykorzystywał¹¹. Ten problem był w całej rozciągłości aktualny w polskiej artylerii, dlatego staraniem Komitetu Artylerii utworzono Park Rezerwowy Artylerii. Park ten posiadał znaczne zapasy koni, łóż, wozów artyleryjskich i innych niezbędnych składników wyposażenia dla tej broni. Kiedy podczas walki ogniowej artyleria ponosiła duże straty w sprzęcie zazwyczaj walcząc z silniejszym przeciwnikiem, rezerwy tego parku umożliwiały szybką jego regenerację. Przykładem tego była bitwa grochowska i obrona Warszawy, gdzie obezwładnione baterie szybko uzupełniono i już jako pełnowartościowe wracały na pole walki. Park ten na dzień 17 V 1831 r. liczył 387 ludzi, w tym 7 oficerów i 13 podoficerów. Jego dowódcą był mjr Koryzna¹².

Celem zapewnienia dopływu ludzi do artylerii dla wypełnienia ubytków bojowych/ do obsługi dział na terenie Pragi i Warszawy oraz do prac w zakładach zbrojeniowych utworzono Batalion Artylerii Rezerwowej. Tutaj powołani świeżo poborowi, a później

¹⁰ B. Pawłowski, op. cit., t. I, s. 183; M. Brzozowski, Guerre dc Pologne en 1831, Leipzig
1833, s. 29.

¹¹ L. Mucha, Zasilanie walczących wojsk, Warszawa 1979, s. 59, 86; J. Wojtasik, Uzbro
jenie a sztuka wojenna w polskich powstaniach (1794—1846), „Studia i Materiały do Historii Wojsko
wości", R. XXII, 1979, s. 172.

12 Stan rzeczywisty obecnych ludzi i koni znajdujących się na dzień 17-ty m-ca maja w Parku Rezerwowym Artylerii, Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (dalej cyt. BKUL), rkps 57/111, k. 167.

żołnierze z piechoty i jazdy, przechodzili intensywne szkolenie, aby stać się pełnowartościowymi kanonierami. W dniu 27 III 1831 r. ten batalion liczył 1060 ludzi, w tym 32 oficerów. Jego dowódcą był mjr Przedpełski¹³. O wartości tego batalionu i artylerii z dużym uznaniem wyrażał się wybitny strateg powstania gen. Ignacy Prą-dzyński: „Czynności artylerii szły zupełnie dobrze. Uformowano dla niej w Warszawie batalion rezerwowy z 1000 ludzi wyborowych, który przez całą wojnę był utrzymywany i z którego zapełniano straty przez baterie ponoszone. Usposobienie narodu polskiego tak jest wielkie, że pomimo tak krótkiego czasu, jaki na naukę można było łożyć, batalion ten doskonałych dostarczał kanonierów i artyleria polska aż do samego końca powstania świetnie się odznaczała i najmniej ze wszystkich broni demoralizacji przystępną była"¹⁴.

W wyniku organizacyjnych prac podjętych nad rozwojem artylerii jej liczba wzrosła na początku lutego z 9 do 16 baterii. W ich skład weszła też trzecia bateria artylerii lekkokonnej utworzona z półbaterii rakietników konnych na mocy postanowienia Rady Najwyższej Narodowej z 25 11831 r. Organizacja tej baterii postępowała bardzo szybko i wkrótce wzięła ona udział w bitwie grochowskiej. Natomiast półkompania rakietników pieszych została przeorganizowana w kompanię i przejęła sprzęt po półkompanii rakietników konnych.

W przededniu bitwy grochowskiej w czterech dywizjach piechoty znajdowało się 7 kompanii artylerii liczących 76 dział, a w dwóch korpusach jazdy były 4 baterie artylerii lekkokonnej. Artyleria rezerwowa miała 4 baterie i 1 kompanię rakietników pieszych. Stan całej artylerii zgrupowanej w armii czynnej wynosił 16 baterii, liczących 144 działa, 3292 ludzi i 2406 koni artyleryjskich. Ponadto w korpusie Dwernickiego znajdowało się 6 dział wraz z obsługą¹⁵.

Należyte wykorzystanie tej siły ogniowej uzależnione było od stosowania właściwej taktyki, na którą składały się następujące czynniki¹⁸:

Taktyka stosowana przez piechotę i jazdę.
Właściwości artylerii konnej i pieszej.
Ukształtowanie terenu.
Rodzaj zadania, jakie jej postawiono do wykonania — natarcie czy obrona.
Działanie przeciwnika.

Zależność taktyki artylerii od działań piechoty i jazdy znajdowała wyraz w podziale artylerii na pieszą i konną. Według jednolitego schematu organizacyjnego artylerię dzielono na baterie i kompanie, które w miarę potrzeb dzielono na półbaterie i plutony.

Znamienną właściwością baterii artylerii, zarówno pieszej, jak i konnej, był brak samodzielności w działaniach bojowych. Sprzęt jej był bardzo drogi, mało ruchliwy z powodu dużego ciężaru i znacznej liczby wozów. Dlatego artyleria w czasie wojny posuwała się wraz z piechotą i jazdą, otrzymując ponadto do osłony na baterie od 100 do 200 ludzi, a czasami i więcej.

¹³ Raport z Batalionu Rezerwowego Artylerii w Warszawie z dnia 27 III 1831 r., Zbiory Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (dalej cyt. BUW), vol. 26, k. 21. 1⁴ I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., t. I, Kraków 1909, s. 338. ¹⁵ Stan obecnych do boju 24 lutego 1831 r., BKUL, rkps 57/60, k. 96. " R. Łoś, Artyleria..., s. 53—54.

Taktyka artylerii w dużej mierze była związana z jej siłą ogniową uzależnioną od liczby i jakości dział oraz od wyćwiczenia kanonierów¹⁷. O efektywności ówczesnego ognia artylerii mogą świadczyć następujące dane przytoczone z badań. „W ziemię z odległości 150 do 300 sążni wdziera się kula na 6 do 7 stóp, w piaszczystą zaś lub inną pulchną nie tak głęboko. W drzewo na koniec z tej samej odległości wbija się kula na 1 i 1/2, a w mur tylko na jedną stopę. Granat 10-funtowy zwykły nabity ilością prochu rozpęka się mniej więcej na 16 czerepów, ważących od 4 do 1 i 3/4 funta, które rozlatują się na przestrzeni 230 kroków. Na 200 sążni kartacze mają jeszcze dostateczną siłę, by ubić człowieka lub ranić konia"¹⁸.

Artyleria ówczesna nie strzelała na maksymalną odległość wskutek małej trafności wynikającej z oporu powietrza i wiatru. Brak przyrządów optycznych uniemożliwiał określenie właściwego położenia celu. Dlatego też oceniano, że strzał z dział lekkich był pewny na 300—400 sążni, a z pozycyjnych na 400—500 sążni. Stosowano strzały w zależności od położenia lufy, gruntu, gdzie padał, celu, jaki chciano osiągnąć; nosiły one nazwę: rdzenne, ostre przez metal i nawiasowe.

Wartość artylerii polskiej była duża, na ogół jej dowódcy umieli należycie wykorzystywać teren i przystosowywać się do zmieniających się sytuacji bojowych podczas staczanych walk. Ogień artylerii powstańczej był przeważnie celniejszy niż artylerii rosyjskiej. Artyleria reprezentowała dużą wartość moralno-bojową, a kanonierzy wraz z oficerami byli przeniknięci duchem ofensywnym i nie załamywali się nawet w trudnych sytuacjach bojowych. Artylerzystów cechowało wysoko rozwinięte koleżeństwo, głęboki patriotyzm oraz duża brawura podczas walki, wywołująca podziw u przeciwnika.

W przeciwieństwie do strony rosyjskiej brak przemysłu artyleryjskiego, a zatem dopływu sprzętu bojowego, powodował, że obawiając się o utratę dział niejednokrotnie wykorzystywano artylerię dość ostrożnie, co zmniejszało skuteczność jej użycia na polu walki.

Już w pierwszej bitwie stoczonej 14II1831 r. przez siły gen. Dwernickiego pod Stoczkiem artyleria odznaczyła się, o czym dowódca korpusu w raporcie donosił: „Ogień był nadzwyczaj szybki i tak skuteczny, iż kilka dział nieprzyjacielskich demontował. Zimnej krwi na ogień armatni, zapału prawie nadludzkiego, iż niczem nieporównanej odwagi tak dawnych żołnierzy, jako też nowo zaciężnej młodzieży ani opisać, ani wyobrazić sobie dokładnie niepodobna. Oficerowie wszyscy z bezprzykładnym męstwem szeregi swe prowadzili"¹⁹.

Podczas walk opóźniających przeciw nieprzyjacielowi, który działał na kierunku Warszawy, artylerzyści odznaczyli się w walkach pod Dobrem (17 lutego), Kałuszynem i Nową Wsią (19 lutego), walcząc z czołowymi oddziałami wojsk Dybicza²⁰.

Do większej walki między stroną polską a I i II korpusem gen. Dybicza doszło

" M. Wieliczko-Wielicki, op. cit., s. 407.

¹⁶ J. Kosiński, Nauka wojowania jazdy wspólnie z artylerią konną, Warszawa 1828, s. 27,

17 Gen. Dwernicki do Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej ks. Michała Radziwiłła, B. Pawłowski, op. cit., t. I, s. 330—331.

18 O. Laskowski, Przewodnik po polach bitew wojny polsko-rosyjskiej 1830—1831, Warszawa 1931, s. 70.

19 lutego pod Wawrem. W tych zaciętych walkach wyróżniły się baterie ppłka Konarskiego, kpt. Bielickiego i Turskiego, które wykazały się celnością strzelania, zaciętością i męstwem, a zwłaszcza szybkim dostosowaniem się do zmieniających się sytuacji bojowych.

Zacięte walki pod Warszawą rozpoczęły się 20 lutego, poprzedzając generalną bitwę pod Grochowem. W tej bitwie artyleria rosyjska ustawiona pSłkręgiem na stokach wzgórz, a licząca około 80 dział, skierowała swój ogień dośrodkowy na Olszynkę. Artylerii przeciwnika odpowiadały 4 baterie polskie, posiadające mniej luf, ale strzelające celniej. W nierównej walce ogniowej obie strony poniosły znaczne straty. Artyleria walnie przyczyniła się wraz z piechotą do załamania tak uderzenia piechoty Rosena, jak i natarcia jazdy przeciwnika. Szczególnie skuteczny był ogień kartaczowy stosowany przez 1 kompanię pozycyjną kpt. Bielickiego i 1 lekkopieszą kpt. Łapińskiego. Ogień ten zadał nacierającej kawalerii duże straty, zdemoralizował ją i zmusił do ucieczki. Dobrze w tej bitwie również spisała się bateria pozycyjna Turskiego, którą w zastępstwie dowodził ppor. Rylski, zyskując duże uznanie przełożonych²¹.

Do decydującej bitwy między wojskiem polskim a rosyjskim doszło 25 lutego pod Grochowem. Według Tokarza nieprzyjaciel skupił tu 65 batalionów, 86 szwadronów i 178 dział, co daje łącznie około 59 000 ludzi. Strona polska zaangażowała do walki 32 bataliony, 61 szwadronów i 114 dział, co stanowiło około 36 000 ludzi²².

Kluczem polskiej pozycji obronnej była Olszynka. Sądzono, że tu nastąpi główne uderzenie sił Dybicza. Dlatego biorąc pod uwagę wymagania ówczesnej taktyki artylerii większość baterii rozmieszczono na skrzydłach, aby ogniem flankowym skutecznie zwalczać artylerię i żywą siłę nieprzyjaciela²³.

Do bezpośredniego wsparcia piechoty przeznaczono 80 dział, składających się z 8 baterii, w tym 4 pozycyjnych i 4 lekkopieszych. Część artylerii rezerwowej z powstałych nowo sformowanych baterii oraz z czwartej półbiterii i kompanii rakietników pod dowództwem ppłka Łukasza Dobrzańskiego trzymano w odwodzie.

Przy ugrupowaniu polskiej artylerii uwzględniano teren i rozmieszczenie wojsk przeciwnika, a także przewagę liczebną artylerii rosyjskiej, co zapewniało dużą manew-rowość sprzętem i ogniem w walkach zaczepno-obronnych.

Artyleria rosyjska została rozmieszczona na północ i południe od Kawęczyna i Wygody. Jej przewaga ogniowa i walka z bateriami na lewym i prawym skrzydle, która się rozpoczęła o godz. 9, stworzyły korzystne warunki do przegrupowania głównych sił uderzeniowych, które — jak przewidywano — nacierały na Olszynkę, prowadząc walkę ze zmiennym szczęściem.

W trakcie ciężkich walk nasze baterie prawego i lewego skrzydła prowadziły ogień do przeciwnika mimo jego przewagi. Szczególnie skuteczny okazał się ogień artylerii na piechotę nieprzyjaciela nacierającą w kierunku Olszynki, prowadzony przez 6 baterię

¹¹ Gen. Morawski do Rządu Narodowego, B. Pawłowski, op. cit., t. I, s. 394—395.

" W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830—1831, Warszawa 1931, s. 191.

²³ L. Gorcel, Nieznana relacja kpt. Nieszokocia o udziale artylerii w bitwie grochowskiej w roku 1831, „Przegląd Artyleryjski", 1938, nr 5, s. 14; J. Jaszowski, Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, Warszawa 1968, s. 166—167.

pozycyjną Nieszokocia. Natomiast na prawym skrzydle bardzo aktywne były baterie pozycyjne Piętki, Turskiego i Rzepeckiego.

Zacięta walka o Olszynkę trwała do godziny 15, co stworzyło warunki do odwrotu²⁴. Artyleria polska mimo przewagi nieprzyjaciela i poniesionych strat w ludziach i sprzęcie wiernie towarzyszyła piechocie. Jednak dawał się odczuć brak amunicji, było to wynikiem niewłaściwej organizacji w zaopatrzeniu baterii w amunicję działową, co spowodowało, że każdy z dowódców starał się ją otrzymywać na własną rękę.

Natomiast korzystniejsza sytuacja była w artylerii konnej, która do tej pory w walce nie brała intensywniejszego udziału, prowadząc działania o charakterze ograniczonym. Można też było liczyć na artylerię Krukowieckiego, która na polu walki znalazła się o godz. 16²⁵.

Po opanowaniu Olszynki Dybicz przygotował nowe potężne uderzenie, którego trzonem były pułki kawalerii wraz z artylerią. Warunki terenowe nie sprzyjały jednak tej szarży. W tej ciężkiej fazie walki piechota polska się zwarła, a artyleria lewego skrzydła odegrała istotną rolę w załamaniu natarcia kawalerii rosyjskiej.

Swój dzień miała też kompania rakietników dowodzona przez Skalskiego, która puszczając swoje race na całą równinę, na masy kawalerii uczyniła duże wrażenie, doprowadzając do dezorganizacji szyków bojowych wroga²⁶.

W bitwie pod Grochowem artyleria polska została po raz pierwszy wykorzystana na tak wielką skalę. Jej dowódcy stanęli na wysokości zadania. Artyleria zarówno prawego, jak i lewego skrzydła walcząc do końca zadała nieprzyjacielowi duże straty w sile żywej i artylerii. Przez pewien czas zabrakło naszym bateriom pieszym amunicji. Wpłynęło to na mniejsze wsparcie piechoty i naraziło ją na ogień artylerii nieprzyjaciela. Ten brak amunicji wynikał z niewłaściwej pracy parku artylerii, co dopiero po tej bitwie usprawniono²⁷.

Artyleria odegrała istotną rolę w działaniach zaczepnych strony polskiej, podjętych przez Prądzyńskiego w końcu marca i pierwszej połowie kwietnia, w składzie zgrupowania liczącego około 42 tys. ludzi, 81 dział wraz z artylerią rezerwową. Wśród artylerzystów w walkach, zwłaszcza pod Iganiami, odznaczył się mjr Józef Bem, dowodzący 4 baterią lekkokonną, wykazując wyjątkową odwagę i umiejętności dowodzenia artylerią, za co na polu walki został mianowany do stopnia podpułkownika²⁸.

Dobrze się spisała artyleria w walkach korpusu Dwernickiego — zwłaszcza pod Boremlem (18 kwietnia), w korpusie Chrzanowskiego pod Firlejem (9 maja) i podczas przeprawy przez Wieprz pod Łęczna.

Celem rozbicia gwardii rosyjskiej zgodnie z planem Prądzyńskiego skoncentrowano 44 tys. ludzi i 108 dział, uzyskując całkowite zaskoczenie. Skrzynecki 18 maja nie wyraził jednak zgody na jej rozbicie. Kiedy gwardia ochłonęła, rozpoczęła gwałtowny

" Cz. Bloch, General Ignacy Prądzyński 1792—1850, Warszawa 1974, s. 246.

" S. Przewalski, Bitwa pod Białołęką 24—25 U 1831 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. VII, 1961, cz. II, s. 258.

" I. Prądzyński, op. cit., t. I, s. 489.

" Rozkaz szefa artylerii gen. Redlą dotyczący uprawnień w podległej broni, 27 III 1831, B. Gembarzewski, Artyleria polska, „Przegląd Artyleryjski", 1938, s. 1091—1092.

¹⁸ E. Kozłowski, Generał Józef Bem, Warszawa 1958, s. 62—53.

odwrót w kierunku sił głównych Dybicza. Wówczas oddziały dowodzone przez Skrzyneckiego rozpoczęły bezmyślny pościg w kierunku Tykocina. W wytworzonej sytuacji Dybicz zdecydował się na forsowny marsz w kierunku Ostrołęki, co zaskoczyło stronę polską.

Niepowodzenie w wyprawie na gwardię spowodowało duże rozdźwięki między Prą-dzyńskim a Skrzyneckim, co groziło następstwami o charakterze katastrofalnym²⁹.

Nie spodziewając się walki popełniono karygodny błąd, odsyłając do Różanu park rezerwowy artylerii i nawet część jaszczy amunicyjnych całej artylerii³⁰. Przy działach pozostał tylko jeden rząd jaszczyków i amunicja w przodkarach. Taki stan amunicji artyleryjskiej nie pozwalał na stoczenie większej bitwy z silnym przeciwnikiem, grożąc niechybną klęską. Za te zaniedbania \7 artylerii dużą winę ponosi jej dowódca płk Konarski, który wykazał zbyt mało inicjatywy i przezorności. Podczas bitwy dowódcy baterii artylerii przeważnie działali na własną rękę lub też do użycia artylerii podczas walki wtrącał się Skrzynecki, którego decyzje co do jej taktycznego użycia świadczyły, że na niej się nie znał. Wpływało to na duże straty artylerii podczas walki i małą skuteczność jej działania.

Bitwa pod Ostrołęką rozegrała się 26 V 1831 r.³¹ Wojsko polskie ugrupowało się w szyk bojowy na niedogodnym terenie przeciętym rzeką Narwią o dużej głębokości. Stronie polskiej utrudniał obronę wyższy brzeg ze strony wschodniej oraz wklęsłość Narwi pod samą Ostrołęką. Opanowanie terenu panującego nad Narwią gwarantowało artylerii strony nacierającej dobre stanowiska ogniowe oraz przewagę nad działami, które mogły być rozmieszczone na terenie przylegającym do zachodniego brzegu Narwi.

Do pierwszych starć między wojskami doszło 26 maja o godz. 9, a główne natarcie na Ostrołękę rozpoczęło się o godz. lii mimo oporu oddziałów polskich i użytej artylerii doprowadziło do opanowania miasta. Z kolei nacierające oddziały Dybicza przeszły przez uszkodzony most tworząc przyczółek. Ta niepotrzebna walka o Ostrołękę, a następnie o mosty, prowadzona żywiołowo, przekreślała plan zasadzkowy Prądzyńskiego, przewidujący przepuszczenie nieprzyjaciela przez mosty i zadanie mu klęski ogniem ześrodkowanych baterii artylerii.

W bitwie pod Ostrołęką w dyspozycji dowódcy artylerii armii czynnej pozostawało 88 dział, jednak po odesłaniu parku artylerii i dwóch rzędów jaszczy do Różanu na jedno działo pozostawało tylko 54 do 80 pocisków, gdy do stoczenia jednodniowej bitwy potrzeba było około 150 pocisków, a więc na działo przypadała zaledwie połowa normy, co musiało się odbić na stratach wojska i korzystniejszej sytuacji sił przeciwnika³².

Walka zużywająca siły polskie trwała przez cały dzień. O godz. 19 Dybicz z Tollem chcąc się zaznajomić z sytuacją bojową przejechali mostem szosowym na zachodni brzeg Narwi, co strona polska przyjęła za przygotowanie do natarcia jazdy. Wówczas Skrzynecki, mając w odwodzie jeszcze nie użytą w walce 4 baterię artylerii lekkokonnej,

" Cz. Bloch, op. cit., s. 413—416.

^,0 Przebieg bitwy pod Ostrołęką napisany przez płk. Kłemensozeskiego, [w:] B. Pawłowski, op. cit., t. III, s. 157.

⁸¹ W. Tokarz, Ostrołęka, Poznań 1922, s. 43. " R. Łoś, Artyleria..., s. 233.

dał jej rozkaz do zmasowanego uderzenia ogniem na przeprawione wojsko nieprzyjaciela. Dowódca tej baterii ppłk Józef Bem dokonał brawurowego natarcia; zaskoczył przeciwnika sposobem użycia artylerii, zmusił jego oddziały do zupełnego zaniechania dalszych ataków. Doszło do pojedynku ogniowego; bateria Bema poniosła duże straty, ale wykonała zadanie, wycofała się kończąc chlubnie bitwę ostrołęcką³³.

Artyleria w tej bitwie nie była używana w sposób scentralizowany, ale rozproszony, co dawało znacznie mniejsze efekty. Wykorzystanie niedogodnych stanowisk dla artylerii w pobliżu mostów narażało ją na duże straty, podczas gdy wzgórza leżące na zachodnim brzegu Narwi nadawały się do zwalczania sił nieprzyjaciela na przyczółku, lecz z powodu odległości nie sprzyjały pojedynkom ogniowym.

Mimo popełnionych błędów bitwa ostrołęcka wystawiła artylerii polskiej dobre świadectwo. Większość dowódców baterii (Łapiński, Turski, Bielicki) wywiązała się należycie z obowiązków. Artylerzyści w walce wykazali brawurę, zadali nieprzyjacielowi znaczne straty. Kiedy piechota i jazda ulegały demoralizacji w końcowej fazie bitwy, największą aktywność wykazała artyleria. Skuteczny ogień baterii zaimponował przeciwnikowi.

Bitwa ostrołęcka stała się przełomem w powstaniu listopadowym³⁴. Straty można było uzupełnić, lecz trudno było przywrócić nadszarpnięte morale wojska, a zwłaszcza utrzymać wiarę w możliwości zwycięstwa. Ponadto popełniono błjdy, wysyłając dywizję Giełguda na Litwę. Mimo sukcesów pod Rajgrodem 29 maja (gdzie odznaczyła się bateria pozycyjna Piętki³⁵) prowadziła ona nierówne walki w dalszej kampanii, a ostatecznie przeszła granicę z Prusami (15 lipca). Tylko część sił z tego zgrupowania pod dowództwem gen. Dembińskiego przerwała się przez pierścień oddziałów przeciwnika, łącząc się z siłami głównymi w Warszawie.

Do korzystniejszych zmian w końcowej fazie dowodzenia Skrzyneckiego doszło w artylerii. Odszedł na dowódcę brygady piechoty płk Konarski, a na jego miejsce 13 lipca powołano płka Bema, który się odznaczył w bitwie pod Iganiami i Ostrołęką³⁶i dał się poznać jako nieprzeciętny organizator i wybitny dowódca artylerii, posiadający też umiejętności wykorzystania współdziałających broni.

W trudnym położeniu, kiedy w połowie lipca siły dowodzone przez Paskiewicza przeprawiły się przez Wisłę grożąc bezpośrednio Warszawie, Bem był jednym z nielicznych, który wierzył w sukces powstania. Jego zasługi zostały uhonorowane przez mianowanie go generałem (22 sierpnia) — równocześnie z zasłużonym artyle-rzystą pikiem Józefem Sowińskim).

Przed bitwą warszawską gen. Bem dokonał szeregu wartościowych zmian w artylerii, a przede wszystkim zwiększył liczbę koni w zaprzęgu, co znacznie podniosło manew-rowość taktyczną baterii artylerii. Stworzył też odwód artyleryjski, który miał umożli-

^M J. Bem, O powstaniu narodowym w Polsce, przygotował do druku i wstępem opatrzył E. Kozłowski, Warszawa 1956, s. 136—137; S. Jabłonowski, Wspomnienia o baterii pozycyjnej artylerii konnej gwardii królewsko-polskiej, Kraków 1916, s. 114.

" M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980, s. 162—163, 350.

" I. Prądzyński, op. cit., t. III, s. 79.

** E. Kozłowski, op. cit., s. 77.

wić szybkie przerzucanie artylerii w pożądnym kierunku. Uzupełnił też stany w bateriach i zgromadził niezbędną do walki ilość amunicji.

Jedną z ostatnich dużych walk powstania listopadowego, przesądzających o jego szybkim upadku, była bitwa warszawska, przeprowadzona 6 i 7 IX 1831 r. Wybitny historyk wojskowości Wacław Tokarz stwierdził, że była to przede wszystkim bitwa artyleryjska³⁷. Na przebieg tej bitwy wywarły negatywny wpływ³⁸:

decyzja Rady Wojennej z 19 VIII 1831 r. o podziale sił głównych na dwie części, z których 20 tys. wraz z artylerią zostało wyeliminowanych z walki;
rozległość fortyfikacji warszawskich mających 3 linie trudne do obrony;
błędy w przewidywaniu głównego kierunku uderzenia nieprzyjaciela.

W planie obrony Warszawy ważną rolę przypisywano artylerii, która w bateriach artylerii polowej miała 92, a w artylerii wałowej 108 dział. Jednakże wartość tej artylerii nie była jednakowa. Artyleria polowa miała dużą wartość, ale znacznie gorzej przedstawiała się wałowa z powodu nadmiernej ilości typów dział, małej szybkostrzelności i manewrowości oraz rozproszenia po umocnieniach ziemnych³⁹.

Armia Paskiewicza dysponowała 390 działami. Stosunek dział polowych obu walczących stron przedstawiał się jak 390 : 92, a wraz z artylerią wałową i biorącą efektywny udział w walce jak 390 : 160⁴⁰. Strona rosyjska wiele uwagi poświęciła maskowaniu operacyjnemu, koncentracji sił i ognia artylerii. Mając taką przewagę dowództwo rosyjskie zamierzało zdobyć najsilniejsze umocnienia leżące najbliżej głównej drogi do Warszawy.

Bitwa warszawska trwała dwa dni. W pierwszym dniu, 6 września, toczyła się zacięta walka o trzecią linię obrony, zwłaszcza Wolę i działa z nią współdziałające. Walka ogniowa rozpoczęła się o godz. 5 rano. Ze strony polskiej prowadziło ją 13 dział Woli, 5 dział szańca 54, 4 działa szańca 57. Dowódcą reduty Woli był zasłużony artylerzysta gen. Sowiński⁴¹.

Gen. Bem kierując walką całej artylerii miał bezpośrednio w swej dyspozycji 52 działa, ale większość z nich po rozpoczęciu się walki została zabrana przez dowódców korpusów, którzy uważali, że na ich kierunku działań wyszło główne uderzenie. O godz. 8, kiedy Bem zjawił się na Folwarku Świętokrzyskim, zastał tam jedynie baterię dział, tj. 4 baterię lekkokonną.

W zaciętej walce z nieprzyjacielem padły umocnienia wspierające Wolę, Wówczas ogień artylerii przeciwnika został ześrodkowany na dziale 56 w umocnieniach Woli, gdzie zacięty pojedynek w nierównej walce prowadziło 13 dział pod dowództwem kpt. Krzywickiego. Cała pomoc, jaką otrzymała Wola, to 2 batalion 10 pp, który pod dowództwem Piotra Wysockiego przedarł się na pierwszą linię walki dzięki skutecznemu

»' W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1930, s. 575.

** R. Łoś, Bem a bitwa warszawska, [w:] Księga ku czci 40-leciapracy naukowejprof. dr Stanisława Herbsta, Warszawa 1972, s. 103.

" I. Prądzyński, op. cit., t. IV, s. 433; M. Brzozowski, op. ciu, s. 252; L. Mierosławski Rozbiór krytyczny kampanii 1831 r. i wywnioskowania z niej prawidła do wojny narodowej, cz. II, Paryż 1845, s. 489.

⁴⁰ R. Łoś, Artyleria..., s. 273—274.

⁴¹ R. Łoś, Gen. Józef Longin Sowiński, s. 160—161.

ogniowi 4 baterii dowodzonej przez Bema. Ta jednak musiała wycofać się ponosząc znaczne straty w pojedynku ogniowym⁴². Zdeterminowana walka reduty wolskiej trwała do godziny 14. Zginął w niej bohaterską śmiercią dowódca obrony Woli — Sowiński.

Po opanowaniu Woli oddziały nieprzyjaciela przystąpiły do walki o opanowanie drugiej linii obrony, wykorzystując przy tym dotychczas opanowaną część trzeciej linii. Jednak artyleria wałowa drugiej linii, a zwłaszcza dział 21, 22 i 23 oraz szańca 59,. rozpoczęła skuteczny ogień przeciwko nacierającym. W tym też czasie płk Chorzewski zdołał na rozkaz gen. Bema ponownie skupić 29 dział artylerii rezerwowej, którą Bem w pełni wykorzystał do złamania szturmu nieprzyjaciela⁴³.

Artyleria rezerwowa została przez generała skoncentrowana na prawym skrzydle,, ukośnie do atakującego nieprzyjaciela, co było bardzo korzystne, zmuszało bowiem przeciwnika do zaangażowania dużej ilości artylerii oraz rezygnacji z natarcia w kierunku Czystego i rogatki Wolskiej. Takie ugrupowanie artylerii pozwoliło Bemowi mimo kilkakrotnej przewagi nieprzyjaciela podjąć równorzędną walkę, o czym świadczy trwający przez trzy godziny, aż do zmroku, pojedynek ogniowy artylerii⁴⁴.

Podczas zaciętej walki, w późnych godzinach wieczornych, doszło do rozejmu który miał trwać do godz. 13 następnego dnia. Obie strony starały się wykorzystać ten czas do lepszego przygotowania się do dalszej walki. Rosjanie podciągnęli park rezerwowy z amunicją, co częściowo uzupełniło wypróżnione jaszczyki. Natomiast Bem podjął intensywną pracę nad regeneracją żywotności polskiej artylerii . Uzupełniono stany w bateriach wykorzystując zasoby batalionu rezerwowego artylerii,, natomiast części do lawet czerpano z parku artylerii. W wyniku tych pracy artyleria polowa mimo strat poniesionych w pierwszym dniu walki była w pełni gotowa do dalszego boju⁴⁵.

Ugrupowanie artylerii polskiej w drugim dniu walki według koncepcji Bema było na ogół prawidłowe, tworzyło ono szyk wklęsły, który artylerii nieprzyjacielskiej sprawił duże trudności⁴⁶. W drugim dniu zmagań o szańce Warszawy strona rosyjska zamierzała wykorzystać dotychczasowe powodzenie, zdobyć umocnienia drugiej linii na odcinku od działa 24 do 73, opanować wał główny i zdobyć Warszawę. Do tego celu użyto 45 tys. ludzi i 200 dział, z tego 1*20 dział przeznaczono do głównej grupy artylerii, do której weszły również nadesłane przez Riidigera ciężkie moździerze⁴⁷.

Na nowo walki zostały wznowione o godz. 13, a zmasowany ogień artylerii na umocnienia polskie rozpoczął się o godz. 13³⁰. Przez dwie godziny trwał pojedynek ogniowy, który nie dał żadnych rozstrzygnięć. Bem liczył na wyczerpanie amunicji u przeciwnika, co się w istocie stało, ale znacznie później. W tej sytuacji Toll rozkazał przedłużyć ogień artylerii o dalsze dwie godziny, a o godz. 17 rozpoczął szturm na działa 21,22,23,

" J. Umiński, Relation de l'attaque de Varsovie dans les journees des 6 et 7 Septembre 1831, Paryż 1832, s. 16—17.

'* L. Mierosławski, Bitwa warszawska w dn. 6x7 września 1831 r., Poznań 1888, s. 81 i B. Pawłowski, op. cit., t. IV, s. 266.

" R. Łoś, Bem a bitwa warszawska, s. 107.

" E. Kozłowski, op. cit., s. 112.

" R. Łoś, Artyleria..., s. 292—293.

*' R. Łoś, Bem a bitwa warszawska, s. 111.

które mimo bohaterskiej obrony zostały zdobyte⁴⁸. Z kolei nastąpiło natarcie na główne umocnienia wału miejskiego⁴⁹.

W walkach drugiego dnia artyleria mimo bohaterstwa i skutecznego ognia poniosła duże straty z powodu zdecydowanej przewagi ogniowej przeciwnika. Jednakże sytuacja, w której dowodził Bem, wymagała prowadzenia pracy za siebie i nieudolne naczelne dowództwo⁵⁰, a w walkach o szańce ciągle było brak odwodów ogólnowojskowych i artyleryjskich, które mogłyby zahamować natarcie przeciwnika na głównych kierunkach jego uderzenia. Brak artylerii w pewnych etapach zmagań drugiego dnia walki natychmiast wpływał na szybkie shbnięcie ducha oporu piechoty i jazdy⁵¹.

Drugi dzień bitwy warszawskiej przyniósł Bemowi większą sławę niż pierwszy. Wynikało to z przyjęcia przez generała właściwego ugrupowania bojowego przez artylerię, jej przegrupowanie w czasie walki, dążenie do regeneracji sprzętu i odtwarzanie w bateriach pełnych stanów bojowych. Wykazał w ten sposób, że był dowódcą wysokiej klasy, jednym z utalentowanych dowódców powstania, wierzącym w wartość swej broni i sprawność świetnych żołnierzy, którymi dowodził. W bitwie warszawskiej żaden z dowódców korpusu i dywizji nie dorównał Bemowi odwagą i zdolnościami organizacyjnymi w kierowaniu bitwą⁵².

Powstanie listopadowe wykazało istnienie ścisłego związku między procesem szkolenia i wychowania żołnierzy w okresie pokojowym a postawą oficerów, podoficerów i kanonierów podczas działań wojennych. Artyleria była najlepszą bronią w okresie pokojowym i to również udowodniła w licznych bitwach 1831 r. W bitwie warszawskiej w warunkach niedowładu naczelnego dowództwa i spadku morale piechoty i jazdy artyleria uratowała honor żołnierza polskiego.

W Toruniu staraniem społeczeństwa i wojska został zbudowany pomnik artyle-rzysty. Przy zniczu tego pomnika na płycie marmurowej wyryty jest napis: „Wieczna cześć i chwała polskim artylerzystom". Twórcy pomnika umieszczając tę krótką zwięzłą treść myśleli także o artylerzystach z powstania listopadowego, których postawa w tych ciężkich dniach walki zasłużyła na wdzięczność narodu.

⁴⁸ Dodatkowa relacja o działaniach artyleriiw dniach 6i 7 września 1831 ., [w:] B.Pawłowski, op. cit., t. IV, s. 269.

" J. Bem, O powstaniu narodowym, s. 150—151; Materiały do historii szturmu Warszawy w dniach 6 i 7 września 1831 r., „Bellona", 1919, s. 767.

⁶⁰ M. Brzozowski, op. cit., s. 272; L. Mierosławski, Powstanie narodu polskiego, t. VIII, s. 600.

⁵¹ J. Bem do gen. Małachowskiego, 1 II1833, Biblioteka PAN w Kórniku, rkps 1472, s. 32.

" R. Łoś, Artyleria..., s. 323—324.

Tomasz Katąfiasz

O polskich rakietnikach w powstaniu listopadowym

Nawiązując do problematyki bardzo interesującego referatu Wiesława Majewskiego, chciałbym zwrócić uwagę na fakt wykorzystywania przez armię polską w 1831 r. najnowocześniejszego ówcześnie na świecie orężnego środka walki, jakim była broń rakietowa.

Pojawiła się ona w Europie na przełomie XVIII i XIX w. za sprawą Anglików w postaci tzw. rac kongrewskich. Brytyjskie wojska kolonialne podczas walk toczonych w Indiach z księstwem Maisur (ang. Mysore) ponosiły wielokrotnie olbrzymie straty na skutek pożarów, wywołanych przez odpalane z trzyrurowych wyrzutni przeciwnika nieznane pociski, nieco przypominające swym wyglądem kilkumetrowej długości strzały. Po zdobyciu Singapuru egzemplarzami tych pocisków zainteresował się zdolny inżynier, artylerzysta i wynalazca, oficer Królewskich Wojsk William Congreve. Opierając się na danych zebranych w toku badań nad wynalazkiem hinduskim, jak i uzyskanych drogą dalszych, własnych już eksperymentów pirotechnicznych, opracował on model nowoczesnego pocisku działającego na zasadzie odrzutu, wywołanego spalaniem się odpowiedniej prochowej mieszaniny napędowej. Pocisk taki zaopatrzony był w głowicę bojową (np. zapalającą, burzącą, rozpryskową) i w statecznik kierunku w postaci zamocowanej długiej tyki ogonowej. Ten typ pocisku nazwano następnie imieniem konstruktora.

Burzliwy okres wojen napoleońskich sprawił, że broń rakietowa szybko rozprzestrzeniała się w Europie. Race kongrewskie zastosowane zostały wielokrotnie, m.in. pod Boulogne (1806), podczas słynnego bombardowania Kopenhagi (1807), pod Lipskiem (1813) i w czasie oblężenia Gdańska (1813). Badania nad nową bronią rozpoczęli Francuzi i Duńczycy, a zaraz potem Austriacy, Rosjanie, Prusacy i Szwedzi. W pierwszej połowie XIX w. nie było chyba w Europie takiego państwa, w którego tajnych laboratoriach wojskowych nie prowadzono by eksperymentów z różnymi typami rakiet; w szeregu armii powoływano oddzielne jednostki tzw. rakietników. Podobne działania podejmowano w Stanach Zjednoczonych Ameryki, a nawet... w Egipcie. Fakty te znane są zresztą i posiadają obszerną literaturę przedmiotu.

Również w armii Królestwa Polskiego dwóch młodych, szczególnie uzdolnionych oficerów — kapitanowie artylerii Józef Bem i Józef Kosiński — skupiło wokół siebie

grupę specjalistów, razem z którymi od 1818 r. przeprowadzili szereg prac badawczych-eksperymentów pirotechnicznych i snuli teoretyczne rozważania w dziedzinie nowej, powszechnie otaczanej głęboką tajemnicą broni. Efektem tej działalności stało się opracowanie polskiej adaptacji pocisku rakietowego systemu Congreve'a (Bem) i zespołu oryginalnych urządzeń służących do odpalania rac (Kosiński) oraz napisanie niezwykle interesującej pracy Bema Uwagi o rakietach zapalających. Spotkała się ona z uznaniem w. ks. Konstantego, a również niemałym zainteresowaniem zagranicznych środowisk wojskowych¹. Prototypowe wersje rakiet, w dwóch kalibrach (2,5- i 4-calowe), zaopattrzono następnie w różnego rodzaju głowice bojowe, tworząc szeroki wachlarz nowoczesnych środków ogniowych. Prawda, że wszystkie — nie tylko polskie — ówczesne konstrukcje rac kongrewskich posiadały jeszcze wiele wad i niedociągnięć. Niezaprzeczalnym ich jednak walorem była donośność, przekraczająca znacznie zasięg strzału większości typów używanych wtedy dział lufowych. Rakiety dużego kalibru skonstruowane przez Bema leciały na odległość 2348,5 m, donośność pocisku wystrzelonego z najlepszego wówczas działa — rosyjskiego jednoroga półpudowego (syst. Szuwałowa) wyniosła 2082 m (dodać trzeba, że tor pocisku wystrzelonego przy największym już dla tego działa kącie podniesienia nie dawał żadnej gwarancji co do celności strzału). Osiągnięciem była także polska wyrzutnia kołowa dla rac kongrewskich, przystosowana do jednorazowego odpalania trzech pocisków jednocześnie.

Na przełomie 1822/23 r. na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza utworzono I Polski Korpus Rakietników, którego dowództwo objął gen. bryg. Piotr Bontemps, wybitny specjalista w zakresie techniki wojennej, nazywany przez Mierosławskiego „niestrudzonym poszukiwaczem procederów zbrojowniczych"². W skład Korpusu weszły: 1. Półbateria Rakietników Konnych (dowódca kpt. 1 ki. Józef Jaszowski) i 1. Półkompania Rakietników Pieszych (kpt. 2 ki. Karol Skalski), o stosunkowo wysokich stanach osobowych, oraz zalążek sztabu, najprawdopodobniej w postaci adiutantury

¹ Raport kpt. J. Bema w języku francuskim (bo ten obowiązywał w oficjalnych kontaktach służbowych polsko-rosyjskich): „Notes sur les fusees incendiaires, faites par Joseph Bem, capi-taine d'artillerie lćgere a chevalpo lonaise", w celu zapoznania z jego treścią szerszego grona specjalistów powielono w kilkunastu egzemplarzach w 1819 r., w świeżo właśnie powstałym wojskowym zakładzie litograficznym (o nazwie Biuro Sztabu Kwatermistrzostwa Generalnego). Miarą zainteresowania, jakie praca Bema wzbudziła za granicą, niech będzie fakt, iż jeden z egzemplarzy odbitek litograficznych w nie wyjaśniony sposób (działalność agentur obcego wywiadu wojskowego?) dostał się do rąk oficera Pułku Grenadierów bawarskiej Gwardii Królewskiej ppor. M. Schu-ha, który z kolei wydał tekst traktatu wraz z wyjątkami z innych współczesnych prac francuskich dotyczących techniki rakietowej. W lipcu 1820 r. w Weimarze wydrukowano tę książeczkę pt. Erfahrungen iiber die Congrevschen Brand-Raketen bis zutn Jahr 1819 in der Kdnig [lichen] Polnischen Anillerie gesammelt und an Seine Kaiserliche Hoheit den Grossfiirst Constantin, General en Chef aller Kdnigl [ichen] Polnischen Truppen, berichtet von Joseph Bem, Hauptmann in der Kó-nigl [ichen] Polnischen reitenden Anillerie. Dopiero w 1953 r. praca Bema doczekała się tłumaczenia polskiego, przygotowana do druku przez T. Nowaka i J. Lasotę na podstawie książki M. Schuha. Jednak nie tak dawno odnalezione zostały w Polsce dwa egzemplarze oryginalnych odbitek litograficznych z 1819 r. (WAP w Krakowie, Oddział na Wawelu, Archiwum Dzikowskie Tarnowskich, sygn. 276, i Bibl. PAN w Gdańsku, sygn. III 23256).

' L. Mierosławski, Powstanie Narodu Polskiego vi roku 1830 i 1831, Paryż 1846—1876, t. VII, 3. 26.

przy gen. Bontemps. Istnieją pewne przesłanki pozwalające sądzić, że powyższa organizacja nie była pełna, jednak na przeszkodzie dalszej rozbudowy Korpusu stanęły ograniczenia budżetowe Królestwa przy dość znacznym koszcie wystawienia tego typu formacji. Trzeba dodać, że nie mniej interesujące od Uwag... Bema są oryginalne, polskie regulaminy bojowe, opracowane dla rakietników przez kpt. Jaszowskiego, dotąd znane niewielkiej raczej liczbie badaczy (rękopisy Musztry rakietników konnych i Przepisu ćwiczeń dla rakietników konnych znajdują się w zespole papierów Jaszowskich w Zbiorach Specjalnych Centralnej Biblioteki Wojskowej)³. Nad możliwościami zastosowania rac kongrewskich w działaniach wojennych oprócz Bema zastanawiał się również przyszły strateg powstania listopadowego, ppłk Ignacy Prądzyński w swym dziele O sztuce wojennej. Kurs taktyki*.

Kiedy rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1831 r., nie mogło, rzecz oczywista, zabraknąć w niej udziału rakietników. Pierwszym śladem ich obecności na linii bojowej są dyspozycje zawarte w rozkazie szefa Sztabu Głównego gen. Józefa Mrozińskiego dla gen. Jana Skrzyneckiego przed bitwą pod Dobrem, z nocy 16/17 lutego 1831 r.: „W miejsce artylerii konnej, żądanej przez JWgo Generała, Wódz Naczelny posyła mu cztery kozły rakietnickie [typ wyrzutni — T.K.], w których używaniu JWny Generał zechcesz zachować tę ostrożność, żeby ich nie używać, jak tylko do zrobienia pewnego i znacznego skutku, a to dlatego, ażeby przez codzienne jej używanie nie oswajać nieprzyjaciela z tą bronią, jeszcze dla jego żołnierzy dotąd nieznajomą"⁵. Następnie wielokrotnie wchodzili rakietnicy do akcji bojowych: podczas pierwszej bitwy wawerskiej (19 lutego), pierwszej (20 lutego) i drugiej (25 lutego) bitwy pod Grochowem, wykorzystano ich do palenia i oczyszczania przedpola przyczółka praskiego (26—27 lutego), wreszcie ostatnim ich czynem w kampanii 1831 r. był aktywny udział w bitwie warszawskiej (6—7 września). Istniały również nie zrealizowane, niestety, projekty wykorzystania rac kongrewskich do zniszczenia przeprawy mostowej Paskiewicza przez Wisłę pod Osiekiem w drugiej połowie lipca.

Na uwagę szczególną zasługuje — wspomniana tu już dziś — wielka akcja rakietników przeciw kawalerii rosyjskiej podczas walnej batalii grochowskiej 25 II1831 r. Być może, nie będzie przesadą uznać, że użycie Kompanii Rakietników Pieszych kpt. Skalskiego (bo taką formację stworzono po reorganizacji w styczniu dawnego I Korpusu Rakietników) w końcowej fazie tejże bitwy wręcz uratowało na długie jeszcze miesiące istnienie armii polskiej. Jak dość powszechnie wiadomo, z inicjatywy swego szefa Sztabu, gen. K. Tolla, Dybicz powziął zamiar wykonania wielkiego, iście na „napoleońską" miarę manewru kawaleryjskiego siłami dwóch kolumn jazdy. Lewe skrzydło rosyjskie — łącznie 30 szwadronów lekkiej kawalerii i bateria artylerii konnej — dokonać miało pogromu 4 dywizji piechoty polskiej (gen. Piotr Szembek), co jednak stanowiło w zamyśle rosyjskiego dowództwa jedynie wykończenie misternej operacji, w której

⁸ CBW, PJj rps 185; por.: J. Jaszowski, Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, przedmową poprzedził J. Łojek, Warszawa 1968, s. 160.

⁴ Bibl. KUL, rps 66; por.: Cz. Bloch, Generał Ignacy Prądzyński 1792—1850, Warszawa 1974, s. 99.

⁶ I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., oprać. B. Gembarzewski, Kraków 1909, t. IV: Dodatki (Dokumenty i streszczenia), s. 91—92.

100

realizacja głównego zadania przypadła prawej kolumnie. Do szarży prawego skrzydła przeznaczono wyborową 3 dywizję kirasjerów gen. lejtn. Kabłukowa (pułki: Orderu Wojskowego Św. Jerzego, Starodubski, Nowogrodzki i sławny ze zdobycia Paryża w 1814 r. — Księcia Albrechta Pruskiego) i Pułk Ułanów Wielkiego Księcia Konstantego (razem 28 szwadronów), przed którymi ustawiono prawdziwy „taran" artyleryjski: 24 działa artylerii konnej i 10 pieszej. Zadaniem tej opancerzonej masy było złamanie lewego skrzydła polskiego, a następnie rozerwanie całości ugrupowania armii polskiej, zepchnięcie większości jej oddziałów w błota gocławskie lub na słaby lód wiślany, by wreszcie zaatakować z flanki wspomnianą dywizję gen. Szembeka i zapędzić ją na bagna Saskiej Kępy. Wykonanie tego planu gwarantowało w zasadzie całkowite zniszczenie polowej armii powstańczej (akcję rosyjską zabezpieczały ponadto w charakterze rezerw: dywizja ułanów gen. Włodka, brygada huzarów i 10 pułków kozackich wraz z odpowiednio silną artylerią.) To prawda, że natarcie rosyjskie, w rzeczywistości nieudolne, okazało się dalekie od tego, co planowali Toll i Dybicz: całkowicie zawiodła wszelka koordynacja działań obu kolumn i poszczególnych pułków rosyjskich, a piechocie polskiej udało się wstrzymać Pułk Ułanów Wielkiego Księcia oraz kolumnę huzarów lewego skrzydła rosyjskiego. Właściwie cała akcja ograniczyła się do szarży kirasjerów gen. Kabłukowa...

Jestem skłonny stwierdzić, że historycy bitwy wciąż jeszcze niedostatecznie zauważają najważniejszy moment końcowej jej fazy, przez co generalna ocena położenia armii polskiej w ich interpretacji zdaje się być zbyt optymistyczna*. Niewątpliwie bowiem momentem tym był ruch 3 dywizji gen. Kabłukowa. Muszę tu podkreślić ze szczególnym naciskiem charakter tej jednostki: było to wielkie zgrupowanie (cała dywizja!) kawalerii ciężkiej, która używana w owych czasach — tak jak współczesne nam czołgi — w roli „pancernej pięści", niezmiernie rzadko ponosiła porażki na polach bitew. Nie trzeba aż nadto wielkiej wyobraźni, aby zrozumieć, czym stawała się na grochowskich błoniach masa ponad 3150 kirasjerów⁷ zebranych razem w jedną kolumnę uderzeniową, rzucona na zdziesiątkowane i wyczerpane wielogodzinnym bojem linie polskich tyralierów. Jak się wydaje, nawet częściowe powodzenie zamiaru taktycznego Rosjan sprowadzające się do wybicia wyłomu w ugrupowaniach polskiej piechoty przez szarżujących kirasjerów wystarczyło, aby rozpoczęła się jawna i niepowstrzymana niczym panika, co razem stworzyłoby sytuację, o której trudno przypuszczać, aby nie została przez dowództwo rosyjskie należycie wykorzystana. Nie należy w końcu zapominać o tym, że widok zbliżających się, zdawałoby się bezkresnych linii jazdy, tym bardziej kirasjerów, był niewątpliwym wstrząsem dla morale szeregowych żołnierzy, zwłaszcza nowych pułków powstańczej armii⁸.

Zasługą wielką ppłka Prądzyńskiego był genialny pomysł, aby do zatrzymania

■ * Por. np.: S. Przewalski, Bitwa pod Grochowem 20—25 lutego 1831, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XVI, cz. 1, 1970, s. 197.

⁷ Tamże, Aneksy, s. 218: „3 Korpus jazdy rezerwowej generał jazdy hr. Jan Witt". * Dowodem tego opisy i refleksje w niejednym pamiętniku polskich uczestników bitwy. Co ważniejsze, niektórzy z nich trafnie ocenili również całą grozę sytuacji i rolę oraz możliwe skutki szarży kirasjerów. Zob. zwłaszcza: La guerre de Pologne en 1831 par Marie Brzozowski, Lieutenant de l'artillerie polonaise, Chevalier de la croix militaire, virtuti militari, Leipzig 1832, s. 62; I. Skar-bek-Kruszewski, Pamiętniki z roku 1830—1831, wydane przez Karolinę z Kruszewskich

101

kirasjerów rosyjskich użyć rakietników. Deszcz rac kongrewskich, jaki posypał się na cwałujących w przodzie kolumny kirasjerów Pułku Ks. Albrechta Pruskiego oraz Pułki Starodubski i Nowogrodzki idące w drugiej linii, w efekcie swym przeszedł zapewne wszelkie oczekiwania Prądzyńskiego. Kirasjerzy Ks. Albrechta Pruskiego swój udział w szarży opłacili najcięższą i najkrwawszą klęską w dziejach tego pułku, druga linia kirasjerów w panicznym przestrachu „cofnęła się w nieładzie, wywracając po drodze własną piechotę, i odpłynęła pędem poza Olszynę ku Dąbrowej Górze, znikając z pola boju w mrokach zapadającej nocy", czwarty pułk dywizji — Orderu Wojskowego... w ogóle już nie pojawił się na linii bojowej⁹.

Świadectwa uczestników bitwy pełne są uznania i entuzjazmu dla wyczynu rakietników 25 lutego 1831 ¹⁰, a na podkreślenie zasługuje fakt, iż relację o nim, obszerną i nadzwyczaj ciekawą, pozostawił obcy, do tego nie zawsze Polakom życzliwy, obserwator bitwy, pruski attache wojskowy przy sztabie Dybicza¹¹.

Podobnie skuteczne działania rakietników podczas obrony Warszawy (zwłaszcza 7 września), także przeciw zgrupowaniu kawalerii i artylerii konnej (ks. Chiłkowa), były właściwie jedyną do końca gwarancją utrzymania w rękach polskich rogatek Powązkowskich, co umożliwiało spokojne przeprowadzenie ewakuacji armii powstańczej na Pragę, a stąd do Modlina¹².

Warto jeszcze przy okazji zasygnalizować swoiste „echo" sukcesów polskiej broni rakietowej w powstaniu listopadowym. To one niewątpliwie, jak również dalszy rozwój techniki rakietowej w Europie i wreszcie przeświadczenie o niewielkich szansach stworzenia klasycznej artylerii w początkach przyszłego polskiego powstania narodowego, były powodem napisania (prawdopodobnie w latach czterdziestych XIX w.) przez nie ustalonego z nazwiska autora dziełka pt. O racach kongrewskich¹³. Dowodem tego, że powstanie tej pracy w jakiejś mierze należy wiązać z epoką Królestwa Polskiego, jest fakt, iż autor w części technicznej opisu dwukrotnie powołuje się na wyniki badań J. Bema¹⁴. Już na pierwszych stronach rękopisu odnaleźć można wielce wymowne zdanie o tym, że „w praktyce race są bardzo łatwe i dogodne do fabrykowania przez powstańców [podkr. T.K.], a zatem szkodliwe despotyzmowi"¹⁵. Całe zaś przesłanie

Grabiańską, Kraków 1890, s. 60; Bemerkungen uber die militarischen Operationen, die in Folgę des Aufstandes vom 17.129. November 1830 in Polen stattfanden. Vom General Chrzanowski, [w:] Feldheern-Stimmen ans und uber den Polnischen Krieg vom Jahr 1831, herausgegeben von Friedrich von Smitt, Leipzig u. Heidelberg 1858, s. 15.

⁹ S. Przewalski, op. cit., s. 200. Por. też: I. Prądzyński, op. cit., t.1, s. 489—491; I. Skar-
bek-Kruszewski, op. cit., s. 61.

¹⁰ Wspomina się w nich nawet i o tym, że w szeregach polskich nagrodzono rakietników
oklaskami i gromkimi okrzykami „hurra!"

¹¹ F. von Smitt, Geschichte des polnischen Aufstandes und Krieges in den Jahren 1830 und
1831, 1. Teil, Berlin 1839, s. 355.

" L. Mierosławski, Bitwa warszawska zo dniu 6 i 7 września 1831 r., wyd. K. Kozłowski z przedmową K. Jarochowskiego, t. II, Poznań 1888, s. 199; E. Callier, Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, wyd. K. Kozłowski, Poznań 1887, s. 342; R. Łoś, Artyleria Królestwa Polskiego 1815—1831, Warszawa 1969, s. 308, 309, 312.

¹⁸ Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rps 5444/1.

¹⁴ Tamże, s. 27, 31.

¹⁶ Tamże, s. 4.

102

i idea tej ze wszech miar oryginalnej pracy mieści się chyba w refleksji jej autora: „Mniemam, iż dobrze zasłużę się Ojczyźnie, dostarczając Polakom zdrowych pojęć o najwłaściwszym dla nich system [ie] artyleryi"¹⁸, a nie tak odległa już przyszłość wykazać miała, że w słowach tych tkwiło sporo racji.

Historia wojskowa powstania styczniowego ma bowiem do odnotowania niejeden wypadek zastosowania przez partyzanckie oddziały polskie rakiet bojowych. Niedostatek, czy raczej wręcz niemożność uzyskania armat i stworzenia baterii lub choćby plutonów tylko artylerii skłoniły gen. Józefa Hauke-Bosaka do opracowania projektu, zakładającego wyposażenie batalionów piechoty w organizowanym II Korpusie Wojsk Narodowych w organicznie z nimi związane plutony rakiet¹⁷. Zwolennikiem zaprowadzenia rakiet na uzbrojenie oddziałów powstańczych był m.in. znany dowódca ppłk Józef W. Rucki (Rudzki), przy czym rzeczą nieprzypadkową jest, iż w 1849 r. był on na Węgrzech adiutantem samego gen. J. Bema i zyskał sobie opinię jego ucznia. Także wydelegowany w charakterze obserwatora przy polskich oddziałach powstańczych ppłk sztabu artylerii szwajcarskiej Franciszek L. von Erlach w częstych rozmowach z Ruckim dawał wyraz swej opinii, „że race kongrewskie dobrze sporządzone mogłyby oddać dużo usługi w wojnie partyzanckiej"¹⁸. Broń rakietowa już podczas powstania listopadowego wykazała szereg walorów, które dostrzeżone również przez autora wspomnianego rękopisu praktycznie — z całą świadomością — wykorzystane zostały w latach 1863—1864. Zaliczyć do nich należy: lekkie konstrukcje wyrzutni rakietowych, nie powodujące nadmiernego obciążenia oddziałów powstańczych, natomiast umożliwiające szybkie, dogodne manewrowanie ogniem o stosunkowo silnym natężeniu; możliwość zastosowania w każdym niemal terenie, również niedostępnym dla „zwykłej" artylerii lufowej, łatwy transport, a co najważniejsze — daleki zasięg lotu pocisków rakietowych. Nie bez znaczenia było także ogromne działanie psychologiczne „syczących jak żmije ogniste", sypiących iskry i dymiących „pocisków z długą tyką", wywołujących popłoch nie tylko wśród zwierząt — koni nieprzyjacielskiej jazdy, ale i niemały przestrach samych żołnierzy.

Niech mi będzie wolno, wracając na zakończenie raz jeszcze do dni „krwi i chwały" powstania listopadowego, przytoczyć jakże trafne dla zewnętrznego charakteru tego czynu zbrojnego porównanie, zawarte w słowach doc. Jerzego Łojka¹⁹: „Jeżeli więc militarnym symbolem insurekcji 1794 r. stały się chłopskie kompanie kosynierów, brawurowym atakiem uderzające na rosyjską artylerię pod Racławicami, jeżeli symbolem powstania styczniowego są myśliwskie sztucery oddziałów partyzanckich w walce przeciwko rosyjskim karabinom wojskowym i bateriom dział — to symbolem militarnym powstania listopadowego jest polska artyleria rakietowa, racami kongrewskimi rozpraszająca rosyjską kawalerię, szarżującą w czasie bitwy pod Grochowem".

¹⁶ Tamże.

¹⁷ Rozkaz do sil zbrojnych woj. krakowskiego, sandomierskiego i kaliskiego, Cisów 10 11864,
[w:] Dokumenty terenowych władz wojskowych powstania styczniowego 1863—1864, wyd. W. Djafcow,
S. Kieniewicz, Wrocław 1976, s. 216—226.

¹⁸ F. L. von Erlach, Partyzantka w Polsce w roku 1863. Na podstawie własnych obserwacji
zbieranych na teatrze walki od marca do sierpnia, przygotował do druku E. Halicz, Warszawa 1960,
s. 76.

¹⁸ J. Łojek, Szanse powstania listopadowego. Rozważania historyczne, Warszawa 1966, s. 43 11.

Jan Pachoński

General Grzegorz Józef Chłopicki w okresie legionowym

Jednym z poważniejszych braków naszej historiografii jest brak naukowej monografii Grzegorza Józefa Chłopickiego, jednego z najwybitniejszych generałów doby napoleońskiej i kluczowej postaci powstania listopadowego. Dotychczas publikowane materiały źródłowe, krótkie biogramy, charakterystyki popularyzatorskie lub przedstawiające jedynie fragmenty działalności nie mogą usprawiedliwiać zaniedbania.

Z myślą o potrzebie pełnej monografii naświetlam słabo znany okres legionowy, tym trudniejszy dziś do odtworzenia, że większość dokumentacji archiwalnej uległa w okresie II wojny światowej zniszczeniu. Oczywiście na paru stronach nie można wyczerpać zagadnienia, a jedynie zasygnalizować główne punkty.

Chłopicki przybył do Mediolanu 20 kwietnia 1797 r. Zwraca uwagę jego serdeczny stosunek do Stanisława Sołtyka (w korespondencji łączy dlań ucałowania!) oraz zabiegi szefa artylerii Wincentego Aksamitowskiego (18 maja), by w wypadku przydzielenia mu 6 batalionu wszedł doń Chłopicki.

Przybyłemu nie uznano stopnia kapitana z 8 X 1794 r. (gdyż nie miał patentu). Gen. Dąbrowski wysunął go jednak do tego stopnia (1 czerwca) do Administracji Generalnej Lombardii, zlecając Chłopickiemu p.o. szefa 2 batalionu w Ferrarze; wobec nieznajomości francuskiego pomagał mu kpt. Antoni Downarowicz. Zasługą jego było przeniesienie kwater z malarycznego zamku do miasta i założenie szpitala batalionowego. Po ściągnięciu do Bolonii (19 czerwca) wybrany został do Komisji Egzaminacyjnej Oficerów, a gen. Józef Wielhorski wysunął go na majora (24 sierpnia). Gen. Dąbrowski zlecił mu (30 sierpnia) objęcie tej funkcji czasowo w 1 baonie 2 legii w Mantui, gdzie szefa Ludwika Dembowskiego (przydzielonego do boku ministra wojny) miał zastąpić major 1 legii Maciej Zabłocki. Obaj przed wyjazdem wzięli udział w sądzie honorowym w sprawie szefa 3 batalionu Józefa Grabińskiego. Gdy 1 legia ruszyła ku Wenecji, Chłopicki został ściągnięty do swego 2 batalionu i zaznaczył się likwidacją spisku pro-austriackiego Cercaty w Wenecji (12 października). W czasie oblężenia twierdzy San Leo wyzwolił cesarskie Poggio di Bernio (3 grudnia), po czym działał w Savignano. W ramach 2 brygady Teuliego (9 II1798) uczestniczył w wyzwoleniu Marchii Ankoń-skiej i Księstwa Urbino. Z 1 legią wkroczył do Rzymu (3 maja), był sekundantem M. Zabłockiego w śmiertelnym jego pojedynku (12 maja) z kpt. Antonim Haumanem. Flir-

104

tował z Giovanną, uczęszczał na przyjęcia z faraonem w Villa Borghese. Ale dzięki temu odkrył i udaremnił spisek przeciwników Dąbrowskiego na rzecz gen. Jerzego Grabowskiego. W walkach z powstańcami dep. Circeo odznaczył się przy wzięciu Ferentino i Frosinone, a 4 sierpnia wrócił z wyprawy. W wojnie neapolitańskiej bronił Rzymu w Ariccio (25 listopada), odniósł zwycięstwo nad pikiem Giustinim w Magliano (1 grudnia), rozstrzygnął bój gen. Kellermanna z Collim pod Nepi (4 grudnia), działał pod Calvi (9 grudnia), zajął Fondi (20 grudnia), a po zdobyciu „Baterii św. Andrzeja" prowadził szturm na Itri (30 grudnia), oblegał Capuę, a po jej zajęciu trzymał w niej garnizon. Ściągnięty do Traetta 6 III 1799 r., wyparty został przez Fra Diavolo (15 marca) i odzyskał je szturmem (25 marca), ścigając powstańców do Castelforte. W czasie marszu na północ za walki o Cortonę i Castiglione Fiorentino został mianowany szefem 2 batalionu na placu boju (14 V 1798) z adnotacją „Excellent militaire". Odegrał rolę w bitwie o wyjścia Apeninów, a w krwawej bitwie nad Trebbią zajaśniał zimną krwią i umiejętnością manewrowania w walce z przeważającymi siłami Suworowa (18 i 19 czerwca). Gen. Dąbrowski w uznaniu powierzył mu okresowo dowództwo 1 legii; przekazanie go starszemu rangą Białowiejskiemu tak rozgniewało Chlopickiego, że podał się do dymisji (29 lipca). Ledwie Dąbrowski załagodził konflikt (na szczęście romans ze „słynną pięknością genueńską Theoldi, siostrzenicą Sopranzich", odwrócił uwagę Chlopickiego). Przyszedł okres głodu i zaciętych bitew pod Novi (15 sierpnia), Bosco (24 października) i Novi (6 listopada). Po Bosco Chłopicki był na ustach armii, gdy z czworoboku kontratakiem rozbił szarżujących kirasjerów i zdobył 4-działową baterię (poniósł jednak duże straty).

W nagrodę wziął go gen. Dąbrowski (z Janem Dembowskim i Karolem Pakoszem) do Paryża (6 grudnia), gdzie chciał szukać ratunku dla Polskiego Korpusu u Bonapartego. W czasie przeprawy morzem Chłopicki chorował; poprzez Marsylię (15 grudnia) osiągnięto Paryż (31 grudnia); tu zajął kwaterę w Maison de France koło Luwru. Przez cztery i pół miesiąca nawiązał wiele znajomości, m. in. bliski kontakt z Kościuszką, natomiast odrzucił propozycję gen. Karola Kniaziewicza (11 11800) objęcia szefostwa brygady w Legii Naddunajskiej. Pozorem była niechęć do opuszczenia 2 batalionu, faktycznie w zaistniałym konflikcie był po stronie Dąbrowskiego, który mu też obiecał szefostwo brygady. Opuścił Paryż z gen. Dąbrowskim (17 maja) i przez Lyon dotarł do Marsylii (24 maja), gdzie objął 1 brygadę Legii Włoskiej z kwaterą w Avignonie. Eskortował gen. Dąbrowskiego do Nicei (15 września), a sam do Mediolanu dotarł po walkach między Col de Tende a Cuneo. W ramach 2 dywizji odwodowej Dąbrowskiego w armii G. Brune'a uczestniczył jako dowódca półbrygady (2 i 3, a potem 7 batalionu) w zażartych walkach na przedpolu Peschiery, w których został ranny ale przyczynił się do jej zajęcia (2211801). W dniu wydania blokowanej Mantui przez Austriaków (17 lutego) 2 batalion dostał chorągiew (z Paryża); stał tu Chłopicki garnizonem (w lutym i lipcu), póki nie ściągnięto go (23 listopada) na reorganizację do Mo-deny. Krytycznie nastawiony do Francji po pokoju lunewilskim, gotów przystąpić do „planu egejskiego", znalazł się w 1 półbrygadzie liniowej polskiej Grabińskiego. Gdy likwidował sprawy w Mantui, ordynans spowodował wybuch prochu na jego modeń-skiej kwaterze. Był jeden zabity, kilku rannych oficerów, a dom Gamparich legł w gruzach (23 grudnia 1801). Podejrzewano przygotowania spiskowe. Chłopickiego postawiono

105

przed sąd wojenny w Mantui i z wielkim trudem wybronili go generałowie Dąbrowski, Chabot i Miollis. Skończyło się na odszkodowaniu za dom. Nie przeszkodziło to szefowi Grabińskiemu wysunąć go do Legii Honorowej (1802 r.), co gen. Dąbrowski poparł piękną opinią. Bardzo pomyślny był okres okupacji bogatej Apulii (czerwiec 1803 — październik 1805). Chłopicki kwaterował w Molfetta, potem w Monopoli. Brał żywy udział w działalności utworzonej loży masońskiej (w regimencie) „Union", czyli „Jedność pod wezwaniem św. Jana", gdzie sprawował funkcję „terrible". Wciąż liczył na to, że po awansie Grabińskiego obejmie szefostwo 1 regimentu. Wycofany na skutek traktatu neutralności z Apulii korpus Gouvion-Saint-Cyra objął blokadę Wenecji. Pierwszy pułk Grabińskiego wziął udział w likwidacji korpusu ks. deRohan w bitwie pod Castel Franco (24X11805), przy czym batalion Chłopickiego był użyty do obejścia na tyły Austriaków. Pod bramą Bassano rozbił dwukrotne szarże kirasjerów (biorąc 700 do niewoli), co wpłynęło na kapitulację Castel Franco. Wzięto 13 dział, tyleż chorągwi, 6000 jeńców. Chłopicki został przedstawiony do włoskiego Krzyża Żelaznej Korony.

Bardzo trudne i krwawe były końcowe boje w Królestwie Neapolu, w których dowodził Józef Bonaparte (1806). W ramach 2 korpusu Reyniera Chłopicki z 1 regimentem polskim kroczył wśród walk poprzez Campo Tenese do Reggio di Calabria. Po rozbiciu armii Ferdynanda trzeba było ucierać się z powstaniem, finansowanym przez Brytyjczyków, którzy w lipcu przeprowadzili lądowanie w zatoce Santa Eufemia. W przegranej przez Francuzów bitwie pod Maidą (4 lipca) bataliony Chłopickiego i Małachowskiego stanowiły centrum szyku Reyniera. Gdy niespodzianie zostało rozbite lewe skrzydło gen. Campere'a, Polacy z trudem uchronili się przed zmieszaniem przez uciekających Francuzów i wycofali się w czworobokach. Reynier, który spodziewał się, że „mistrzowie walki na bagnety" kontratakiem uratują sytuację, długo miał do nich o to żal. Cofano się wśród gorejącego powstania, walk bez pardonu pełnych okrucieństw. Wreszcie (6 sierpnia) połączono się z dywizją Verdiera w Rocca Imperiale. W akcji pacyfikacyj-nej marszałka Masseny Polacy działali między Cosenza a Castrovillari, do ostatniej chwili uwikłani w ciężkie boje. Po odjeździe Grabińskiego do Neapolu Chłopicki pełnił obowiązki szefa regimentu. Dopiero 19 II1807 r. opuszczono Kalabrię. 10 marca Chłopicki został wyznaczony do grupy 16 oficerów piechoty polskiej, których kierowano do wyzwolonej Warszawy (12 kwietnia). Przyjęcie nie odpowiadało nadziejom. Większość wróciła do Legii Polsko-Włoskiej, tworzonej przez gen. Grabińskiego na żołdzie francuskim na Dolnym Śląsku. Chłopicki dostał 11 VI1807 r. nominację na pułkownika 1 pułku piechoty tejże legii.

Z licznych opinii dochowanych w archiwach francuskich i polskich wyłania się charakterystyka zewnętrzna i wewnętrzna Chłopickiego: wzrostu wysokiego (5 stóp 6 cali), włosy i rzęsy koloru kasztanowego, oczy szare, czoło niskie, nos orli, usta średnie, twarz owalna. Bez wad organicznych, zdrowy, bardzo silny; raz tylko chorował w Genui na febrę, podlegał chorobie morskiej. Trzymał się prosto, z głową uniesioną, postać miał groźną, ruchy pełne godności. Mimo łagodnych rysów twarzy był bardzo energiczny i surowy, sangwinik. Mówił krótko, zwięźle, zarówno w towarzystwie, jak przemawiając do żołnierzy przed bitwą. Znał łacinę, słabiej francuski i włoski; czytać nie lubił, nie pogłębiał też wiedzy studiami, wierząc w praktykę; przykładał się do ry-

106

sunku i jazdy konnej. Uważany za patriotę, zyskał piękne opinie Kościuszki, Dąbrowskiego, Kniaziewicza („Wszędzie sprawa, dla której Polacy walczą, z Ciebie dzielnego obrońcę mieć będzie", marzec 1800). Choć szlachcic, nie przywiązywał wagi do pochodzenia Gj. Nie pytam, co jego przodkowie zrobili, ale co on zrobił!"). Bardzo ambitny, umiał równocześnie podkreślić szacunek dla starszych rangą, choć nieraz przechodził z nimi na poufałą stopę (Kościuszko, Dąbrowski, Kniaziewicz, Grabiński). Z równymi rangą starał się być na dobrej stopie. Miał przyjaciół Macieja Forestiera, Ignacego Zawadzkiego, Kazimierza Małachowskiego (którego tak bronił pięknie po Maidzie). Według Kościuszki czy Grabińskiego swoim postępowaniem „zasłużył na miłość współobywateli". Kobiet nie unikał. Znamy z okresu legionowego dwa gorące flirty w Rzymie i Genui. W opiniach zwierzchników przeważa pochwała jego moralności, choć wiemy, że były odstępstwa od tego w Rzymie (Villa Borghese), a pewnie w Paryżu. Po wybuchu prochu w Modenie, co mu groziło zamknięciem kariery, zwracał się do mjra Sulejew-skiego, by jako ranny wziął winę na siebie. Dobry gospodarz, dbający o potrzeby, higienę żołnierza; surowy wobec podkomendnych, ale sprawiedliwy, w chorobach niosący pomoc.

Na odcinku wojskowym miał opinię znakomitego praktyka, znającego się na regulaminach, wybornie prowadzącego ćwiczenia, umiejącego wzniecić zapał i ufność, a u podkomendnych oficerów ,*ogień rycerski". „Zdatny do każdego zadania" — określał go Grabiński (1 11803). W ogniu był niezrównany. Jego zimna krew w akcjach budziła zachwyty. Rozkazy były szybkie, zdecydowane, jasne, przeważnie znajdował się w pierwszej linii atakujących. „Znakomity oficer" — mówiono powszechnie. Gen. Wielhorski w 1797 r. charakteryzował go: „bardzo doskonały żołnierz, konduity najlepszej, pełen dobrych chęci", gen. Dąbrowski uważał, że za zdumiewającą dzielność i sprawność zasługuje na awanse i odznaczenia, a Kościuszko przyznawał mu „wieniec wojskowy" (1800 r.). Podobnie wyrażali się generałowie francuscy i włoscy.

Witold Dąbkowski

Krukowiecki a wyprawa Ramoriny

Ostatni polski zwrot zaczepny w powstaniu listopadowym, podjęty w sierpniu na prawym brzegu Wisły, jest pod względem militarnym znany dobrze. Nie można tego powiedzieć o genezie i celach wyprawy, gdyż obraz wypaczało patrzenie na wszystko, co mówił i czynił gen. Krukowiecki od początku swych rządów, przez pryzmat jego postawy we wrześniu. Toteż przy obecnej rocznicy chciałbym ukazać tę sprawę w innym świetle. Zacznę od Rady Wojennej 19 sierpnia. Gen. Krukowiecki, jako prezes Rządu Narodowego, opowiedział się na niej za wydaniem Paskiewiczowi walnej bitwy, zaznaczając, że powoduje nim nie wiara w zwycięstwo, lecz że uważa bitwę za „najszlachetniejsze skonanie naszej sprawy"¹.

Wypowiedź tę przyjęto uważać, a ostatnio tak przedstawia ją Cz. Bloch, jako „grę polityczną i asekuranctwo na przyszłość"². Gdyby jednak na tym rzecz polegała, to Krukowieckiemu wystarczyłby w zupełności fakt, że większość Rady opowiedziała się za podziałem armii. Tymczasem on najwidoczniej nie wyrzekł się jeszcze myśli o bitwie, skoro później zażądał od gen. Prądzyńskiego, aby dokonał wyboru i dopiero poszedł za jego zdaniem³. Toteż w omawianej wypowiedzi Krukowieckiego widzę nie „asekuranctwo", lecz wyraźne nawiązanie do listu do ks. Czartoryskiego, gdy w czerwcu po przegranej walce ze Skrzyneckim opuszczał służbę wojskową: „Co do mnie — pisał Krukowiecki w zakończeniu — to przestając być wojskowym, pozostaję Polakiem. Będę oczekiwał cierpliwie, aż przyjdzie się mnie prosić, abym znów wydobył swoją szpadę, będę mógł wówczas przynajmniej umrzeć wraz z mymi rodakami i moją ojczyzną"*.

Pierwsza część tej przepowiedni mówiąca, że wezwą go, gdy będzie za późno, spełniła się dokładnie. Wypowiedź na Radzie Wojennej oznaczała gotowość spełnienia jej do końca. Właściwość tej interpretacji potwierdza sam Krukowiecki w liście do K. Forstera z 1844 r.: „Ja chciałem bitwy — wyjaśnia w nim — nie żebym się uwodził zwycięstwem, bo takie w doświadczonego żołnierza przekonaniu nie dawało podobieństwaj

¹ B. Pawłowski, Źródła do wojny polsko-rosyjskiej 1830131, t. IV, Warszawa 1935, s. 145.

2 Cz. Bloch, Gen. Ignacy Prądzyński, Warszawa 1974, s. 503.

3 I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., t. III, Kraków br., s. 352.

⁴ K. Forster, Powstanie narodu polskiego 1830/31, t. III, Bsrlin 1873, s. 76.

108

ale przekonany w sobie, że nasze skonanie się zbliżało, chciałem przynajmniej nasz zgon uświetnić i sam w nim polec"⁵.

Przyjęcie przez Krukowieckiego planu zwrotu zaczepnego na prawym brzegu Wisły miało — jak utrzymuje W. Bortnowski — za cel ułatwienie mu zamierzeń kapitu-lacyjnych⁶. Na potwierdzenie zaś powyższej tezy przytacza, że sam "Krukowiecki w swych pamiętnikach tłumaczy, że załoga z 35 tys. żołnierzy i gwardia narodowa wraz ze Strażą Bezpieczeństwa były dostateczne do obrony stolicy, podczas gdy energiczne działania Łubieńskiego i Ramoriny uczynić miały Paskiewicza bardziej skłonnym do rokowań"⁷. Brzmiałoby to bardzo przekonywająco, lecz po pierwsze — nie pochodzi z „pamiętników" Krukowieckiego, których ten nigdy nie napisał⁸, a po drugie, brzmi zupełnie inaczej: „Zapewniony przez zastępcę naczelnego wodza i przez innych dowodzących jenerałów, że służba z największą odbywa się pilnością, mianowicie zaś przez jen. Bema, że najpierwsza linia okopów, którą on sam dowodził, bez żadnej obawy trzymać się 24 godziny może, osobliwie przy takiej ilości dział rezerwowych, jakie miał przygotowane; po zaleceniu więc tylko największej czujności, licząc po takich zapewnieniach na zupełne bezpieczeństwo stolicy, oddałem się z ufnością pracom właściwym prezesowi rządu. Tymczasem ruchy jenerałów Ramorino i Łubieńskiego, które oswa-badzając dwa województwa zapewniły w części żywność stolicy, przekonawszy feldmarszałka o nowej w rządzie energii, skłoniły go do zrobienia pierwszego kroku o wstrzymanie krwi rozlewu"⁹.

Drugim ważkim dowodem na poparcie tezy Bortnowskiego miało być mianowanie gen. Ramoriny dowódcą II korpusu. Fakt, który słusznie wydawał się tak zdumiewający, że pierwszy Barzykowski przyznał, iż sobie go wytłumaczyć nie potrafi¹⁰, lecz już Sokołowski, a za nim Nagórska-Rudzka doszli do przekonania, że prezes rządu nominował kandydata, którego mu wskazał Prądzyński¹¹. Tokarz zagadki nie próbował rozwiązać, a tylko uznał, że „można zrozumieć, iż wybór ten wzbudził później tyle podejrzeń"¹².

Tą właśnie ścieżką podejrzeń poszedł Bortnowski, co posłużyło Blochowi do stwierdzenia, że w tym świetle wybór Ramoriny staje się zrozumiały. Do tych podstępnych machinacji kapitulacyjnych lepiej nadawał się cudzoziemiec¹³. W powyższy sposób biograf Prądzyńskiego oczyszcza go z wszelkiego udziału w tej sprawie. Pomija nawet trafną uwagę Bortnowskiego, że „znamienne jest milczenie Prądzyńskiego co do kulis nominacji Ramoriny". Tymczasem w tym „milczeniu" tkwi właśnie klucz zagadki.

5 Ibidem, cz. II, s. XXV.

⁶ W. Bortnowski, Drugi Korpus w powstaniu listopadowym, „Studia i Materiały do Historii
Wojskowości", IX, 1963, cz. I, s. 190 i 236.

⁷ Ibidem, s. 189—90.

⁸ Pod tym mylnym tytułem wydano w Krakowie w 1906 r. zbiorek listów i wypowiedzi
Krukowieckiego, wziętych z książki K. Forstera.

⁹ K. Forster, Z pamiętników Krukowieckiego, Kraków 1906, s. 47—48.

¹⁰ S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. V, Poznań 1884, s. 214.

¹¹ W. Nagórska-Rudzka, Ks. A. Czartoryski w powstaniu listopadowym, „Przegląd Histo
ryczny", t. XXIX, 1930, s. 252; A. Sokołowski, Powstanie listopadowe, Berlin—Wiedeń—
—Warszawa br., s. 260.

¹² W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830/31, Warszawa 1930, s. 529.

¹³ Cz. Bloch, op. cit., s. 507.

109

W swych raportach z bytności przy korpusie, składanych prezesowi rządu, kwatermistrz nie tylko nie obciąża, ale osłania Ramorinę. W obszernych Pamiętnikach stwierdza krótko: „Dowództwo korpusu prezes rządu powierzył gen. Ramorinie", i w żadnej ze swych prac nie powie więcej. W żadnej, nie szczędząc Krukowieckiemu gorzkich zarzutów, nie obciąża go jedynie winą za tę nominację. Czemu? Odpowiedź jasna: to on tak się fatalnie pomylił i tak jak wskazał Chłopickiemu Skrzyneckiego, tak Krukowieckiemu Ramorinę.

Bortnowski twierdzi, że nie ma żadnych danych źródłowych, które wskazywałyby, iż Krukowiecki zasięgał rady czy pytał kogokolwiek o zdanie przed powierzeniem korpusu Ramorinie"¹⁴. Tymczasem sam Prądzyński w swym Pamiętniku historycznym i wojskowym pisze: „Najważniejszą sprawą była wyprawa przeciw Rosenowi [...] zaczęły się narady nad wyborem wodza"¹⁵. A więc były. Ale istnieje i poważniejszy dowód. Wszyscy generałowie uczestniczący w Radzie Wojennej składali później prezesowi rządu swe wypowiedzi na piśmie. Złożył i Prądzyński. Proponował utworzenie trzech odrębnych dowództw i wysuwał na nie kandydatów: na Podlasie gen. Ramorinę, w Płockie gen. Turnę lub Millera, w Krakowskie gen. Dembińskiego¹⁸. Ale czemuż Prądzyński wybrał Ramorinę?!

Oto Ramorino, na czele brygady złożonej z 1 i 5 pułków piechoty, uczestniczył pod wodzą Prądzyńskiego w najpiękniejszym dniu jego życia — bitwie igańskiej. Był wówczas lojalnym podkomendnym, pomagającym do zwycięstwa. Na czele 1 pułku odrzucił kawalerię rosyjską, podczas gdy Prądzyński wspaniałym zrywem 5 pułku rozstrzygnął bitwę. Stąd kwatermistrz sądził, że ten cudzoziemiec, jako dowódca korpusu, będzie równie lojalnym wykonawcą jego planów. Krukowiecki zaś, odmówiwszy Prą-dzyńskiemu dowództwa korpusu, nominował w zamian tego, którego twórca planu wskazał mu na swe miejsce.

Wszystko to nie oznacza wcale, abym rozgrzeszał Krukowieckiego z tej nominacji. Odpowiedzialność spada bowiem nie na tego, który proponował, lecz na tego, co podjął decyzję. Oczyszczam go tylko u zarzutu, że wybrał Ramorinę dla machiawelistyczno--kapitulacyjnych zamysłów.

Jakąż więc rolę, w planach prezesa rządu, odgrywała wyprawa Ramoriny? Jak ustalił Tokarz, a rozwinął Wiktor Węgliński, plan podziału sił, dla zwrotu zaczepnego, prezes rządu widział inaczej niż kwatermistrz. Kładąc nacisk na zadanie aprowizowania Warszawy, chciał pobicia Rosena, lecz w jej pobliżu. Zwycięstwo za cenę znacznego oddalenia korpusu uważał za zbyt ryzykowne. Natomiast Prądzyński rozwijał swój plan znacznie szerzej i śmielej. Dowodził, że pobicie Rosena nawet pod Brześciem, a potem przejście za Wieprz dla rozprawienia się z Paszkowem, Kajsarowem i odblokowania Zamościa może zmienić sytuację, zmusić Rudigera do wycofania się z Sandomierskiego, a Paskiewicza do odłożenia szturmu. Przekonywał, że dla takich widoków warto coś zaryzykować, nawet mało prawdopodobną utratę Warszawy¹⁷. A że dla Krukowieckiego

¹⁴ W. Bortnowski, op. cit., s. 186.

¹⁶ I. Prądzyński, Pamiętnik historyczny i wojskowy, Kraków 1898, s. 229. ¹⁶ K. Forster, Pozostanie narodu..., cz. III, s. 110; B. Pawłowski, op. cit., t. IV. 17 W. Tokarz, op. cit., s. 227; W. Węgliński, Rada Wojenna 19 sierpnia, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XVIII, 1972, cz. I, s. 155.

110

był „natchnieniem w sprawach wojny", zdołał więc go nie tylko przekonać, ale i porwać dla swych planów. Prezes rządu, tak pesymistyczny na Radzie Wojennej, odzyskał energię i wiarę w istnienie szans dalszego kontynuowania wojny. „Jeśli rozkazy moje dokładnie wykonane zostaną — notuje na gorąco tegoż 20 sierpnia — to się wszyscy zdumieją, jaki użytek z naszego konającego położenia wyciągnąć potrafiłem. Wszystko jednak zależy, aby raźno i energicznie działać"¹⁸. Tę swoją nową energię i wiarę w powodzenie zwrotu zaczepnego stara się przelać na gen. Ramorinę, pisząc do niego 21 sierpnia, nim korpus opuścił Warszawę, i podając mu rozmieszczenie wojsk Rosena: „Trzeba więc, Generale, porzucić nasz pierwszy plan [...] Atakując nieprzyjaciela w pozycji, którą on obecnie zajmuje i której nasze wojska znają każdy sążeń, Pan nie może wątpić o całkowitym sukcesie, mając pod rozkazami podwójną liczbę i wybór naszej armii. Pańska waleczność, Pańskie oddanie i nasza konieczność odniesienia zwycięstwa dają mi pełnię nadziei [...] W pomyślnym wyniku, o którym niemożliwe jest wątpić, gen. Łubieński ze swą grupą zabezpieczy dostawy żywności stolicy, a Pan będzie miał całkowitą łatwość uderzenia w prawą flankę Riidigera, znieść jego odziały rozrzucone za Wieprzem i zmusić do szukania ratunku w gwałtownym wycofaniu się na Wołyń [...] Tajemnica, szybkość i pewność siebie oto nasza dewiza!"¹⁹

Z powyższego pisma, jak również z instrukcji, jaką dla Ramoriny opracował Prą-dzyński, widać, że przeznaczając korpusowi tak szeroki zakres działania nie liczyli na jego udział w obronie Warszawy.

„Jeśli rzeczy jak w teraźniejszym stanie pozostaną — notuje Krukowiecki 23 sierpnia — nie można Litwy, jak tylko małym korpusikiem wesprzeć. Jeśli polepszy się położenie, działać na te prowincje i Wołyń drugim korpusem"²⁰. Takie plany snuł prezes rządu w dniu wymarszu Ramoriny.

Niestety, „w tym dowództwie, w tej instrukcji, będącej zwycięstwem romantyzmu Prądzyńskiego nad trzeźwością Krukowieckiego — stwierdza Tokarz — tkwiła już główna przyczyna upadku Warszawy"²¹.

Tymczasem — poza paru głosami — „kanonem polskiego sztabu stało się przekonanie o posiadaniu sił dostatecznych do odbicia szturmu". Spokojny był i Krukowiecki: „Przygotowania wszelkie do obrony są porobione i rozkazy stosowne wydane — donosi Prądzyńskiemu 28 sierpnia — będziemy się bronić, jak w Saragossie, do ostatka; a potem działać, jak powiedzieliśmy na ostatniej Radzie Wojennej; ze swej strony wypracuj, Generale, kilka projektów w różnych dyrekcjach, małymi kolumnami za Bug, a tam złączymy się w jedną armię dla dalszych działań"²².

To ostatnie odnosiło się do branego pod uwagę w planach Prądzyńskiego upadku Warszawy, który zrekompensować miały z nawiązką tryumfy Ramoriny. I na nie, nie na propozycje Paskiewicza, prezes rządu wciąż daremnie oczekiwał. Nie był jasnowidzem, lecz realistą. Musiał pamiętać, że próby podejmowane przez Skrzyneckiego,

¹⁸ Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej BUW), Archiwum Krukowieckiego, rkps
M-8, vol. II.

¹⁹ Pełny tekst — K. Forster, Powstanie narodu..., cz. III, s. 129—130.

²⁰ Notatka J. Krukowieckiego na „Pro memoria" Lelewela, BUW, rkps M-8, vol. II.

⁴¹ W. Tokarz, op. cit., s. 530.

21 Pełny tekst — B. Pawłowski, op. cit., t. IV, s. 176—177.

111

w znacznie korzystniejszych okolicznościach, kończyły się żądaniem zdania na łaskę. A „kapitulację na łaskę i niełaskę Mikołaja — jak stwierdza z naciskiem Zajewski — Krukowiecki odrzucał"²³. Jeszcze 2 września na przeglądzie Gwardii Narodowej przypominał: „Przysięgliśmy zwyciężyć lub umrzeć. Nie ma dla nas innego wyjścia!"²⁴

Ponieważ w trzy dni później znalazł to „wyjście" w układach, przyjęto uważać uprzednie wypowiedzi za frazesy bez pokrycia. Lecz zapomina się, jak dalece w ciągu tych trzech dni zmieniła się sytuacja. Upadły, niczym domek z kart, dalekosiężne plany Prądzyńskiego, Ramorino nie słuchał rozkazów i zapędził się pod Brześć, a równocześnie Paskiewicz nadesłał swe propozycje. W charakterze Krukowieckiego zaś — jak stwierdził Tokarz — leżała skłonność do załamań i zmian postawy w chwilach klęski²⁵. „Odkąd korpus Ramoriny, w którym ostatnie pokładałem nadzieje, nie odpowiedział im — przyznał po latach — myślałem już tylko o ratowaniu, co jeszcze można, z katastrofy"²⁶.

Nie umniejsza to największego grzechu Krukowieckiego — nieprzesłania korpusowi, po zerwaniu układów, rozkazów śpieszenia na odsiecz. Starałem się tylko udokumentować, że nie ma żadnych podstaw do kładzenia znaku równości między postawą Krukowieckiego w sierpniu i we wrześniu. Niepodobna również przyjąć .twierdzenia Łojka, że plan podziału armii był takim nonsensem²⁷. Dość tu zwrócić uwagę na przedziwną analogię między sytuacją Krukowieckiego w sierpniu 1831 r. a Piłsudskiego w sierpniu 1920 r. Obaj stali na czele państwa i armii, obaj mieli nad sobą tylko sejm, a nieprzyjaciela pod Warszawą. Obaj przyjęli ten sam plan podziału armii na część broniącą stolicy i część przeprowadzającą zwrot zaczepny. Tylko wykonanie było inne. Krukowiecki pozostał w Warszawie, a Piłsudski osobiście stanął na czele owego zwrotu. W rezultacie zaś pierwszy leży w opuszczonym, zapomnianym grobie na cmentarzu w Jeżowie, a drugi w wawelskiej krypcie. Bądźmy jednak sprawiedliwi. W chwili podejmowania decyzji Piłsudski miał za sobą 20 miesięcy rządów, a Krukowiecki 2 dni. Znaczenie zaś tego faktu dobitnie wyjaśnił Prądzyński: „Ja sam mam dotąd mocne przekonanie, że gdyby Krukowiecki, jako najstarszy generał, zaraz po grochowskiej bitwie został prezesem rządu z prawem mianowania, kontrolowania i odwoływania generałów dowodzących, sprawa nasza nie byłaby upadła"²⁸.

Cóż można dodać więcej ? Chyba to, że może czas już zdjąć z generała Krukowieckiego ciążącą na nim od 150 lat narodową anatemę.

²³ W. Zajewski, Działalność polityczna Krukowieckiego, „Kwartalnik Historyczny", t. LXIX,
1962, z. 3, s. 600.

²⁴ Tekst przemowy — „Kurier Polski", nr 240, 5 IX 1831.

²⁵ Uprzednio załamał się dwukrotnie, raz w odwrocie spod Moskwy, drugi raz po bitwie
pod Lipskiem.

²⁶ Notatki osobiste Krukowieckiego, BUW, rkps M-36.

27 J. Łojek, Szanse powstania listopadowego, Warszawa 1966, s. 159—160. Zwrot zaczepny był konieczny, aby rozerwać pierścień okrążenia. To nie plan był „nonsensem", lecz wykonanie haniebne.

²⁸ I. Prądzyński, Pamiętniki jenerała..., t. III, s. 341.

Jacek Twardowski

Sprawa postaw politycznych generalicji powstania listopadowego

W referatach i dyskusjach obecnej konferencji niejeden raz poruszano sprawy poglądów i postaw powstańczego kierownictwa polityczno-wojskowego, zwłaszcza generalicji. Kwestię tę próbował zbadać Marek Tarczyński w książce Generalicja powstania listopadowego wydanej w 1980 r., lecz nie udało mu się wyodrębnić i ukazać wszystkich elementów kształtujących postawy polityczne korpusu generalskiego powstańczych sił zbrojnych. Na więcej uwagi, jak się wydaje, zasługuje przeszłość polityczna tej grupy i jej stosunek do polityki caratu wobec Królestwa Polskiego przed wybuchem powstania. Jest to związane z zagadnieniem genezy i przyczyn reakcji generalicji na wydarzenia powstania listopadowego. Ta elita armii była zróżnicowana pod wieloma względami. Postawy polityczne oficerów były różne, ale można je sklasyfikować w pewne grupy i określić, które z nich występują najczęściej i są najbardziej charakterystyczne.

Wiatach 1795—1814 wojskowi ci,pomijając obcokrajowców (Piotr Bontemps, Jan Mallet, Jerzy Langerman, Hieronim Ramorino), należeli do tych patriotycznych kół społeczeństwa polskiego, które po upadku Rzeczypospolitej prowadziły najbardziej aktywną działalność na rzecz odzyskania niepodległości. Zdecydowaną większość generałów Królestwa stanowili napoleończycy. Należy jednik wśród nich wyróżnić dwa pokolenia oficerów, biorąc pod uwagę nie tylko ich wiek, lecz również przeżyte doświadczenia wojenne i polityczne. Starsza wiekiem generacja to wojskowi uczestniczący jeszcze w wydarzeniach okresu panowania Stanisława Augusta. Natomiast młodsza generacja to uczestnicy wojen napoleońskich, urodzeni przeważnie po 1780 r.

Starsze pokolenie, osobiście przeżywające tragedię rozbiorów, uczestniczyło w ostatnich próbach ratowania ginącej Rzeczypospolitej, zwłaszcza przy zwiększaniu jej obronności i w walkach zbrojnych. Na kształtowanie ich postaw i wartości moralno-poli-tycznych pozytywny wpływ wywarła ideologia Oświecenia. Wszyscy oficerowie wchodzący następnie w skład generalicji powstania 1830—1831 r., pełniący służbę w armii polskiej po aukcji wojska, z wyjątkiem Józefa Dwernickiego, zwolnionego na własną

114

Tab. 1. Stanowisko generalicji powstania listopadowego wobec sytuacji politycznej w okresie

1795—1806

	Uczestniczyli	Nie uczestniczyli
Wyszczególnienie	w walkach	w walkach	Razem
	polskich 1792—1794	polskich 1792—1794
Ogółem	41	70	111
I. Pozostali w kraju po 1795 r.	22	68	90
w tym:
postawa apolityczna	17	52	69
służba w armiach zaborczych	1	16	17
orientacja na któregoś z
zaborców	3	—	3
udział w krajowej konspiracji
profrancuskiej	1	—	1
II. Wyemigrowali z kraju
po 1795 r. i służyli w Legionach
Polskich	19	2	21
w tym:
powrócili z emigracji
i pozostali w kraju	6	1	7

prośbę z nieznanych przyczyn¹, wzięli udział w wojnie z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja. Po przystąpieniu króla do targowicy i jej zwycięstwie większość z nich pozostała na służbie, z tym że Grzegorz Józef Chłopicki znalazł się w armii rosyjskiej. Jednakże nie wszyscy pogodzili się z tą sytuacją kraju i współpracowali z konspiracją przygotowującą insurekcję. Wśród nich było kilku wojskowych interesującej nas grupy. Niezależnie od tego po wybuchu insurekcji w marcu 1794 r. do szeregów dowodzonych przez Kościuszkę ściągnęli nie tylko uczestnicy konspiracji, ale również oficerowie zachowujący dotychczas postawę legalistyczną oraz nowi ochotnicy. Ostatecznie w wojsku insurekcyjnym służyło i brało udział w walkach 1794 r. 41 przyszłych generałów powstania listopadowego.

Po upadku insurekcji kościuszkowskiej część z nich dostała się do niewoli rosyjskiej, z której uwolnił ich dekret Pawła I. Będąc świadkami trzeciego rozbioru i całkowitej likwidacji państwa polskiego, 46% uczestniczących w insurekcji wojskowych z interesującej mnie grupy (tab. 1) wyemigrowało w różnym czasie i różnymi drogami. Nie zrezygnowali z walki o wyzwolenie Ojczyzny. W Legionach Dąbrowskiego i Knia-ziewicza służyli do końca prawie wszyscy przyszli generałowie powstania listopadowego, którzy wyemigrowali po 1795 r. Jednak kilku z nich powróciło do kraju i tu pozostało. Na ich decyzje wpłynął kryzys profrancuskich nurtów niepodległościowych w wyniku zawarcia przez Bonapartego traktatów pokojowych w 1801—1802 r. Po powrocie przez

¹ B. Pawłowski, Dwernicki, Poznań 1922, s. 7—8; R. Jankowski, Generał Dwernicki, jego życie i działalność, Suwałki 1935, s. 4.

115

kilka następnych lat zachowali postawę bierną politycznie i dopiero po 1806 r. wstępowali ponownie do polskich wojsk napoleońskich.

Nie wszyscy jednak wojskowi starszego pokolenia generalicji powstania listopadowego wyemigrowali po 1795 r. W kraju pozostało ich 22. Większość z nich zrezygnowała z działalności politycznej i publicznej, zajmując się przede wszystkim sprawami osobistymi i gospodarczymi. Tylko Jan Nepomucen Umiński działał w konspirscji krajowej (Towarzystwo Republikanów Polskich)². Natomiast czołowi przedstawiciele orientacji prorosyjskiej prawdopodobnie pozyskali: Ksawerego Niesiołowskiego, Stefana Grabowskiego i Antoniego Sałackiego (który po 1795 r. pełnił funkcję zarządcy dóbr puławskich Czartoryskich)³. Jednak wobec perspektywy konfliktu między Francją a Rosją ostatecznie wszyscy trzej przeszli na służbę w wojskach napoleońskich, z tym że Niesiołowski i Grabowski dopiero w 1812 r. (kiedy Napoleon powołał ich do Komitetu Wojskowego Tymczasowego Rządu Litewskiego).

Według tab. 2 widać, że zdecydowana większość starszego pokolenia generałów powstania listopadowego niezależnie od tego, czy służyła w Legionach, czy też nie, wybrała orientację profrancuską w swych dążeniach do wyzwolenia Ojczyzny, zwłaszcza po utworzeniu Księstwa Warszawskiego i jego powiększeniu w 1809 r.

Młodsze pokolenie napoleończyków, urodzone w okresie rozbiorów, a nawet po

Tab. 2. Stosunek generalicji powstania listopadowego do sytuacji politycznej w okresie

1806—1813

	Uczestniczyli	Nie uczestniczyli
Wyszczególnienie	w walkach za	w walkach za	Razem
	sprawę polską	sprawę polską
	(1792—1806)	(1792—1806)
Ogółem	43	68	111
I. Służyli w wojskach
napoleońskich
w latach 1806—1813*	41	68	109
w tym od roku:
1806/7	35	48	83
1809/10	—	16	18
1811	2	2	4
1812	2	2	4
II. Nie służyli w wojskach napo-
leońskich"	2	—	2

» W tym ci, którzy w latach 1795—1807 służyli w armiach zaborczych. ^b Benedykt Kołyszko i Józef Godlewski.

J. Pachoński, Legiony Polskie — prawda i legenda 1794—1807, t, III, Warszawa 1971, s. 53.
M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980, s. 256, 372, 378— —379, 384; PSB, t. VIII, s. 512—513; t. 23, s. 57—59; Encyklopedia wojskowa, t. VII, Warszawa 1938, s. 345.

116

upadku Rzeczypospolitej, o tych tragicznych wydarzeniach dowiedziało się z opowiadań rodziców, opiekunów lub innych osób starszych. Generałowie powstania listopadowego, należący do tego pokolenia, na ogół zos^fali wychowani w aurze postoświeceniowej. Często ich pierwszymi nauczycielami byli emigranci francuscy (a zarazem świadkowie wydarzeń rewolucyjnych we Francji), którzy posługiwali się jeszcze frazeologią Oświecenia. Wychowanie to miało niewątpliwy wpływ na późniejsze postawy polityczne młodszego pokolenia przyszłych generałów powstania listopadowego.

Generałowie wywodzący się z tego pokolenia w mniejszym lub większym stopniu byli zwolennikami orientacji profrancuskiej (tab. 2). Najliczniej do wojsk napoleońskich i formacji polskich wstępują po wkroczeniu armii francuskiej na ziemie polskie, kiedy rozbudziły się nadzieje na przywrócenie naszej państwowości. Postawy takie ulegały jednak stopniowej zmianie po kolejnych sukcesach odniesionych przez armię rosyjską nad wojskami napoleońskimi.

Stosunkowo wcześnie opuścił szeregi napoleońskie (1813 r.) dawny entuzjasta cesarza i oficer pułku szwoleżerów gwardii, Dezydery Chłapowski, który na własną prośbę otrzymał dymisję, motywując to nieszczerymi wobec Polaków posunięciami dyplomatycznymi Napoleona. Uważał, że w tej sytuacji nie może służyć wodzowi, który w imię własnych interesów zamierzał poświęcić szczerego i oddanego sojusznika polskiego. Należy dodać, że Chłapowski nigdy nie stał się zwolennikiem orientacji pro-rosyjskiej⁴. Jego ówczesna postawa wobec Napoleona była raczej faktem odosobnionym. Część wyższych oficerów, służąc cesarzowi, a także dla własnej kariery wojskowej, stopniowo zaczynała tracić zrozumienie dla dążeń narodowych, a nakaz ofiarności dla Ojczyzny zastępować bezwzględną wiernością dla monarchy.

Reasumując można stwierdzić, że cała ta grupa w okresie pierwszych dwudziestu lat po rozbiorach należała w mniejszym lub większym stopniu do rzeczników orientacji profrancuskiej. Największe nadzieje na rozwiązanie sprawy polskiej wiązali oni z Francją I Cesarstwa. Ich stosunek do Rosji uległ dopiero zmianie w sytuacji politycznej powstałej w 1814 r. — po zajęciu Paryża przez armie sprzymierzone i po abdykacji Napoleona. Nawet ci, którzy w okresie przejściowym⁵ zajęli wobec Rosji postawę negatywną, po utworzeniu Królestwa Polskiego pogodzili się z nową rzeczywistością. Postępowanie to wynikało z troski o losy polityczne kraju. Jednak nie jest wykluczone, że w wielu wypadkach zadecydowała chęć zrobienia kariery w Królestwie w służbie nowemu monarsze. W okresie przedpowstaniowym większość z nich zaczęła identyfikować państwo polskie z osobą „króla polskiego", tzn. Aleksandra I i Mikołaja I. Przywiązanie do konstytucyjnego monarchy zamieniło się u niektórych (Aleksander Rożniecki, Wincenty; Krasiński, Ksawery Franciszek Kossecki) w postawy lojalizmu, a nawet serwilizmu wobec władcy. Spotykamy to zarówno u oficerów służby czynnej, jak i (w mniejszym stopniu) dymisjowanych. U tych pierwszych wyrażało się to przeważnie w gorliwym wykonywaniu wszelkich rozkazów i poleceń wielkiego księcia Konstantego, u drugich — w zajmowaniu postawy biernej, lub też przeciwnej wszelkiej

⁴ W. Kalinka, Generał Dezydery Chłapowski, Poznań 1885, s. 50—54.

⁵ B. Gembarzewski, Wojsko Polskie. Królestwo Polskie, Warszawa 1903, s. 7—28; W. To
karz, Armia Królestwa Polskiego (1814—1830), Piotrków 1917, s. 7—35; M. Tarczyński, op.
cit., s. 22—38.

117

opozycji. Generałowie o takich właśnie postawach zostali obdarowani najwyższymi urzędami, stanowiskami i godnościami związanymi bezpośrednio z resortem wojny, a także z pionem władzy wykonawczej. Należeli oni często do grona najbardziej zaufanych oficerów z otoczenia naczelnego wodza. Natomiast senatorowie i posłowie w sejmach Królestwa Polskiego należący do interesującej nas grupy włączyli się (poza Wincentym Krasińskim, Tomaszem Łubieńskim i Stanisławem Potockim) do sejmowej opozycji".

Stosunek generalicji powstania listopadowego do tajnych związków zanalizował Marek Tarczyński, pisali o tym również Hanna Dylągowa i Ludwik Hass⁷. Należy jednak dodać, że do patriotycznych związków tajnych należało niewielu oficerów interesującej mnie grupy, spośród których zdecydowana większość nie posiadała wówczas stopni generalskich. Generałowie w okresie przedpowstaniowym działali, co prawda, w organizacjach tajnych, lecz należeli do półlegalnej masonerii. Kiedy wolnomularstwo przestało być legalne, pogodzili się z tym stanem rzeczy i wystąpili natychmiast z lóż masońskich. Niektórzy z nich (m.in. Aleksander Rożniecki, Zygmunt Kurnatowski, Maurycy Hauke, Stanisław Potocki) wchodzili następnie w skład komisji śledczych i sądów powołanych dla rozpatrzenia spraw konspiracyjnych organizacji patriotycznych. Ci zaś, którzy służbowo podlegali w.ks. Konstantemu, uważali istnienie organizacji nielegalnych i przynależność do nich za zbrodnię stanu. Nawet ci, którzy osobiście mieli odmienne zdanie (np. Jan Skrzynecki), w trosce o swoją karierę w wojsku musieli przy wotowaniu dostosowywać się do pozostałych sędziów i do wytycznych naczelnego wodza⁸.

Zupełnie inne stanowisko wobec tajnych związków zajęli ci oficerowie interesującej nas grupy, którzy byli członkami Sądu Sejmowego. Z wyjątkiem Krasińskiego pozostawali wówczas poza wojskiem i nie obowiązywało ich stosowanie się do rozkazów cesa-rzewicza. W czasie wotowania wraz ze wszystkimi innymi sędziami zgodnie orzekli, że Towarzystwo Patriotyczne istniało, lecz nie miało zamiarów zbrodniczych. Jedynie gen. broni Krasiński oświadczył, że organizacja ta miała cele zbrodnicze. W swych wypowiedziach utożsamiał on zupełnie jednoznacznie miłość Ojczyzny z wiernością dla monarchy i rządu. Jako oficer był zdania, że o wiele więcej byli winni wojskowi niż cywile związani z Towarzystwem, ponieważ gwałcili „przysięgę rycerską i wierność chorągwi", pod którą służyli⁹.

• Mam na myśli następujących posłów: Józef Biernacki, Józef Godlewski, Wincenty Dobiecki, Ksawery Niesiołowski, Henryk Dembiński, Roman Sołtyk, oraz senatorów: Michał Radziwiłł, Stanisław Małachowski, Tadeusz Tyszkiewicz, Ludwik Pac, Antoni Ostrowski; wszyscy oni będą należeli do interesującej nas grupy.

7 M. Tarczyński, op. cit., s. 58—79; H. Dylągowa, Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821—1829, Warszawa 1970; L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721—1821), Warszawa 1980, s. 295—624. Ze starszych opracowań należy wymienić: S. Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż masońskich oraz ich działalność w latach 1738—1821, Kraków 1929; W. Tokarz, Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, Warszawa 1925 (reedycja w 1980 r.).

⁸ H. Dylągowa, op. cit., s. 138—139.

⁹ K. Koźmian, Pamiętniki, t. III, Wrocław 1972, s. 513; N. Kicka, Pamiętniki, Warszawa
1972, s. 125—126.

Wiesław Majewski

Odpowiedź dyskutantom

Docent Łojek i płk dr Tarczyński podnieśli nieuwzględnienie przeze mnie celów politycznych powstania i ich wpływu na przebieg działań wojennych. Akceptuję w pełni tezę, że wojna jest kontynuacją polityki. Nie wydaje mi się jednak, by polityka ograniczała w czymkolwiek rozmach polskich działań zaczepnych w okresie 6 II—5 IX 1831 r. Nie spotykały się bynajmniej z protestem rządu czy Sejmu próby przeniesienia wojny za Bug czy Niemen, organy te nie wyrażały bynajmniej zaniepokojenia z powodu dążenia do pobicia Dybicza czy gwardii.

Chłopicki w dniu 21 lutego wyraźnie stwierdził, że spodziewa się rozbić Dybicza. Nie był to jakiś chwilowy odruch. Mimo całego swego pesymizmu, mimo mówienia o bitwie, którą trzeba stoczyć dla honoru, już i poprzednio dostrzegał on możliwości zwycięstwa. Już w okresie dyktatury widział możliwości działań z położenia wewnętrznego. „Nieprzyjaciela rozłączyć będę się starał i po szczególe [tj. atakując kolejno jego części] pobić go zdołam. Tak tylko działając ocaleni być możemy i zwycięstwo dla nas jest podobne". Dopiero kiedy „wszystko nas zawiedzie i fortuna sprzyjać nie zechce", zamierzał „dla honoru narodu i wojska wielką bitwę stoczyć"¹.

Łamanie charakterów jest to kwestia jak najbardziej ziemska i wywierająca określone skutki, jak to wykazują doświadczenia XX w. Nie zawsze jest natomiast łatwe uchwycenie związku między owymi przyczynami i skutkami. Tak to jest i w wypadku starszyzny konstantynowskiej (generałów i dowódców pułków). Jest niewątpliwe, że jej ogół sprawdzał się znacznie gorzej na polach bitew 1831 r. niż oficerowie dymisjonowani niejednokrotnie o podobnych konserwatywnych poglądach, częściej przedstawiciele tej starszyzny okazywali bierność, nie chcieli podejmować działań bez rozkazu.

Jest również dobrze wiadomo, że system konstantynowski łamał ludzi, szczególnie starszyznę, „najwyższy stopień wojskowy" „nie uchraniał przed dotkliwym poniżeniem godności własnej". Wielu wyższych oficerów „zdemoralizował i zdyskredytował w oczach kolegów, uczynił narzędziami własnych kaprysów i mściwości". Niektórzy znosili wszystko „dla korzyści materialnych". System ów był szczególnie ciężki, bo stanowił on próbę przeszczepienia na grunt polski z pewnymi modyfikacjami (i na złe, i na dobre)

¹ S. Barzykowskij Historia powstania listopadowego, t. II, Poznań 1883, s. 62, 287, 351.

120

stosunków występujących w armii carskiej, odmiennych od tych, jakie się wytworzyły u nas pod władzą Poniatowskiego, dążącego do rozbudzenia poczucia honoru i godności osobistej, z czym Konstanty początkowo nie liczył się wcale, a i później nie za wiele. „Żądał on [w. książę] przede wszystkim ślepego dostosowania się do swej woli, swego kaprysu"². Zderzenie tych dwu odmiennych obyczajowości przy absolutnej władzy Konstantego musiało nieraz prowadzić do bardzo ciężkich psychicznie przejść.

Wydaje się, że są tu podstawy do wyciągania wniosku o jakimś iunctim między łamaniem ludzi a ich zachowaniem na polu walki. Weźmy Skrzyneckiego. Z jednej strony wiemy, że rzeczywiście złamał go Konstanty zmuszając do podpisania wyroku na Łukasińskiego, a z drugiej strony również wiemy, że ten dzielny dywizjoner nie sprawdzał się wyraźnie jako wódz naczelny. Są to podstawy do przypuszczenia, że między tymi faktami był jakiś związek.

Docent Treugutt poruszył istotną sprawę: Napoleon w poglądach oficerów polskich — napoleończyków. Sądzę, że niewątpliwie pamiętali o klęskach „boga wojny", ale z drugiej strony nie zapomnieli, że „dał nam przykład Bonaparte, jak zwyciężać mamy". Była to pamięć o wodzu, który rozporządzając przeważnie mniejszymi siłami od przeciwnika potrafił zwyciężać. Nawet w kampaniach 1812,1813 i 1814 r.,choć ostatecznie zakończyły się one jego klęską (przy dużej przewadze nieprzyjaciela w 1. 1813, 1814) miał także sukcesy, i to dużej miary.

Sprawę awansów w 1831 r. wyjaśnił częściowo płk Tarczyński, wskazując na przykład Dembińskiego, który w ciągu kilku miesięcy z kapitana stał się generałem dywizji. Przypomnę tu drugi przykład, Bema, który również z kapitana awansował na generała brygady. U młodych oficerów czy podchorążych talenty w dużej mierze zdusił system konstantynowski. Kilku oficerów tego pokolenia, którzy uzyskali wyższe stopnie w r. 1831, jak Zaliwski czy Zamoyski, nie zabłysnęło bynajmniej talentami dużej miary. Sam zapał nie wystarczał.

Nie jestem pewien, czy dobrze zrozumiałem prof. Zajewskiego. Ani Kukieł, ani ja nie kwestionowaliśmy wybitnych talentów Prądzyńskiego. Natomiast starałem się uzasadnić, że Prądzyński musiał się sporo nauczyć w 1831 r., zanim stał się twórcą planu ofensywy na szosie brzeskiej i wodzem spod Igań.

2 W. Tokarz, Armia Królestwa Polskiego (1815—1830), Piotrków 1917, s. 87—103.

III. Zewnętrzne uwarunkowania i oddziaływania powstania

Henryk Kocój Mocarstwa europejskie wobec powstania listopadowego

Dyplomacja mocarstw europejskich wobec sprawy polskiej w 1. 1830/31 w ostatnim okresie dzięki wartościowym rozprawom prof. Dutkiewicza o stosunku Anglii, Francji i Austrii doczekała się wszechstronnego przedstawienia naukowego. Jest faktem znanym, że badania historyczne nad polityką zagraniczną władz powstania listopadowego i stosunkiem mocarstw europejskich, a zwłaszcza Austrii i Prus, do powstania zainicjował Szymon Askenazy w 1902 r., ogłaszając cenną rozprawkę o zabiegach dyplomatycznych polskich na łamach „Biblioteki Warszawskiej". Wiadomo, że już Ludwik Mierosławski zajmował się także tymi problemami. Jego rozprawa (licząca 374 strony) Dyplomacja polska w powstaniu 1831 roku ukazała się w 1875 r. w Paryżu. Zawiera bardzo krytyczne oceny i dane dotyczące naszych dyplomatów i rachub polskiej dyplomacji na obcą pomoc, ale również wiele stwierdzeń kontrowersyjnych, a ponadto pozbawiona jest aparatu naukowego.

Od wielu lat międzynarodowe reperkusje powstania listopadowego budzą duże zainteresowanie zwłaszcza wśród historyków obcych. W 1948 r. w Brukseli ukazała się rozprawka Perelman-Liwer, La Belgiąue et la revolution polonaise de 1830 r., w 1960 r. — bardzo wartościowa praca J. A. Betleya Belgium and Poland in International Relations 1830—1831, a w Wiesbaden w cztery lata później interesująca książka A. Gerecke, Das Deutsche Echo auf die Polnische Erhebung von 1830 i (w 1971 r.) praca G. Seide, Regierungspolitik und óffentliche Meinung Kaisertum Osterreich ańldsslich der polnischen Novemberrevolution (1830—1831), które wykorzystując obce zasoby archiwalne w pewnym stopniu poszerzają naszą wiedzę o stosunku mocarstw ościennych wobec wydarzeń warszawskich.

Ciągle jednakże brak pracy syntetycznej o stosunku mocarstw do powstania listopadowego podobnej do tej, jaką w 1929 r. opublikował Józef Feldman, przedstawiając w krótkiej 46-stronicowej rozprawce w sposób syntetyczny i kompleksowy stosunek państw europejskich do sprawy polskiej w 1863 r.

Jeden z najlepszych znawców spraw militarnych powstania listopadowego już kilkadziesiąt lat temu dał zwięzłą charakterystykę dyplomacji tego powstania i ówczesnego stosunku mocarstw do sprawy polskiej. Pisał on: „Książę Adam Czartoryski oraz minister spraw zagranicznych Gustaw Małachowski liczyli przede wszystkim

122

na Austrię i w swych rozmowach z konsulem austriackim w Warszawie zaręczali, że niepodległa Polska oprze się całkowicie na Austrii, stanie się rynkiem zbytu dla jej produktów przemysłowych; w kołach sejmowych myślano poważnie o ofiarowaniu korony polskiej arcyksięciu Karolowi lub księciu Reichstadt. Nie prowadziło to wcale do celu, gdyż Austria nie mogła i nie chciała angażować się wówczas w Polsce; wolała raczej od czasu do czasu oddawać poważne usługi Rosji. Prusy zgromadziły szybko znaczne siły wojskowe na Śląsku i Wielkopolsce i gotowe były wkroczyć do Królestwa w razie niepowodzeń Rosji. Na Zachodzie, jak stwierdzał później Rząd Narodowy, znaleźliśmy wszędzie rządy nie chcące słuchać naszych przedstawień, bojące się nawet wchodzić z naszymi ajentami w rozmowy a w ostatnim razie radzące jednogłośnie pojednanie z cesarzem rosyjskim na zasadzie traktatu wiedeńskiego*"¹.

Polska opinia publiczna w czasie powstania uważała w sposób naiwny, że Polska, na którą „cała Europa ma zwrócone oczy"², ma prawo żądać i otrzymywać pomoc od państw europejskich w zbrojnym starciu z Rosją. Na posiedzeniu sejmowym 20 XII 1830 r. jeden z wybitnych posłów Roman Sołtyk tak mówił na ten temat: „Co do stanu zewnętrznego, prócz Moskwy, Europę podzielić można na dwie części: — pierwszą składają kraje, które jak Prusy i Austria zabrały część dawnej Polski, te widząc umiarkowanie naszego rządu zostaną neutralnymi, gdyż będą się obawiać, aby bracia nasi rąk nam nie podali i równie na niepodległość się nie wybili, pokazalibyśmy wszakże w tym razie, że umiemy odzyskać, co jest nasze; — druga część, złożona z narodów, które nam nic nie wzięły, składa się znowu z dwóch oddziałów; w pierwszym zamieścimy narody mocne, które posiadają rząd narodowy, jak Francja, Belgia, Turcja i Anglia; te nam pomoc dać mogą i powinny; — w drugim słabe, jako to: Hiszpania, Portugalia i kraje włoskie; od tych się pomocy nie spodziewajmy"³.

W trakcie powstania stopniowo te nadzieje na pomoc obcą malały, a jeden z członków sejmu — Dominik Krysiński — na posiedzeniu izby poselskiej 21 IV 1831 r. stwierdzał: „Piąty już miesiąc upływa, a mimo całej gorliwości i światłego postępowania wszystkich naszych ajentów rezultaty czynności dyplomacji naszej pod jednym dadzą się określić wyrazem, tj. zero"⁴. Również Ludwik Mierosławski bardzo ostro skrytykował sens poczynań naszych dyplomatów, podejmowanych bez wielkich sukcesów i maksymalnego rozwinięcia sił powstania: „Jakkolwiek znamienitych wydałoby dyplomatów powstanie listopadowe, zawsze by oni w całym tym pierwszym z trzech periodów rewolucji narodowej znaleźli się skazanymi na błaznowanie w tym kunszcie, i to chyba dla uciechy potomnej, bo dyplomacja jest to rozprawianie między sobą potęg jednoczesnych, wspólnego mianownika i jednej wagi gatunkowej"⁵.

Należy jednak podkreślić, że nie wszyscy w początkach powstania listopadowego tak lekkomyślnie zawierzyli w obcą pomoc. Generał Jan Weyssenhoff pisał bowiem pod wrażeniem wybuchu powstania w następujący sposób: „Francja, do której sympatii

¹ W. Tokarz, Polska, jej dzieje i kultura, t. III, Warszawa 1934, s. 162.

² Dyariusz sejmu z roku 1830—1831, wyd. M. Rostworowski, t. I, Kraków 1907, s. 282 (wy
powiedź posła Rostworowskiego).

³ Ibidem, s. 30.

4 Ibidem, t. III, Kraków 1909, s. 53.

5 L. Mierosławski, Dyplomacja polska w powstaniu 1831 roku, Paryż 1875, s. 11.

123

mieliśmy prawo, zburzona wewnątrz: partie orleanistów, legitymistów, bonapartystów, demagogów w zawziętej walce z sobą, mogłaż coś dla nas uczynić? Anglia, swoimi finansami i niespokojnością Indii zajęta, nie miała swobody myśleć o nas — wreszcie bohaterska myśl wystawienia się na koszty i straty dla ratowania upadającego narodu i słuszności nigdy nie powstała w narodzie samolubnym, przemysłowym i kupieckim. Wyznać należy, iż mu Polska hojnych wynagrodzeń zapowiadać nie mogła ani się przeto od niego czegoś spodziewać. Z drugiej strony szczupły nasz kraj, otoczony trzema potężnymi mocarstwami, których wspólnym interesem było zniszczyć ostatni zarodek imienia polskiego — te mocarstwa mniej więcej samowolnie rządzone, mogłyż obojętnie patrzeć na wybuch rewolucyjnego ogniska wśród swoich granic?"*.

Mierosławski źródeł niepowodzeń polskich zabiegów dyplomatycznych w 1831 r. dopatruje się w niechęci mocarstw do wszelkich ówczesnych rewolucji mogących zagrozić rozbiciem dotychczasowego ładu europejskiego: „bezskuteczność dotychczasowych wszystkich tych usiłowań (przy gabinetach wiedeńskim, berlińskim, pruskim, londyńskim i stambulskim) przypisać należy nie błędom dyplomacji, nie wpływom nawet ambasadorów carskich, ale po prostu powszechnemu i zasadniczemu wstrętowi dworów ku wszelkiego rodzaju rewolucjom"⁷.

Jest faktem powszechnie znanym, że powstanie polskie zostało podjęte w porze pod względem politycznym jak najbardziej niewłaściwej, bo w chwili, kiedy mocarstwa europejskie, zwłaszcza zachodnie, zajęte były ważną dla nich niezmiernie kwestią belgijską, kiedy monarchia lipcowa we Francji jeszcze nie utwierdzona potrzebowała pokoju i kiedy Austria przestraszona rewolucyjnym ruchem we Włoszech najmniej była skłonna do mieszania się w wewnętrzne sprawy Rosji, którą uważała za główny filar legitymizmu, za stróża porządku europejskiego i za najdogodniejszą dla siebie aliantkę. Z natury rzeczy wynikało więc, że wszystkie trzy państwa rozbiorowe były wobec powstania polskiego związane wspólnotą interesów i każde z nich w mniejszym lub większym stopniu nie życzyło sobie odbudowania niepodległej Polski głównie ze względu na własne bezpieczeństwo i obawę oddziaływania tego na sytuację polityczną w odebranych Polsce prowincjach.

Stosunek Austrii do powstania kształtował się pod wpływem głębokiego przekonania o nieuchronnym bliskim jego upadku. Taka była opinia powszechna, podzielał ją nawet wrogo wobec Rosji usposobiony Fryderyk Gentz. Przetrwanie powstania, a potem jego militarne sukcesy będą uważane za zjawiska nadzwyczajne i nieobliczalne. Poza tym czynnikiem decydującym o zachowaniu się Austrii wobec powstania, czynnikiem trwałym był stosunek do Rosji. „Przyjaźń austriacko-rosyjska w pierwszych miesiącach 1831 r. jest mocniejsza bez wątpienia niż kiedykolwiek od czasu wojen o oswobodzenie Niemiec" — stwierdzał Gentz⁸. Na tle tego, co powiedziano, wszystkie próby skłonienia dworu austriackiego do czynnego wmieszania się w sprawę polską musiały pozostać bezowocne.

6 J. Weyssenhoff, Pamiętnik, „Biblioteka Warszawska", t. I, 1903, z. 1, s. 157.

7 L. Mierosławski, Powstanie narodu polskiego, t. I, Paryż 1845, s. 634—635.

⁸ J. Dutkiewicz, Austria wobec powstania listopadowego, Kraków 1933, s. 60. Por. Aus dem Nachlasse Friedrichs von Gentz, t. I, Wien 1867, s. 169 („L'insurrection de la Pologne n'aura pas le temps d'amener des dćmelćs ou seulement des explications sćrieuses entre les cabinets")

124

Postępowanie Austrii wobec powstania listopadowego zależne było od splotu skomplikowanych zagadnień polityki wewnętrznej i międzynarodowej. Najistotniejszą sprawą dla monarchii naddunajskiej było utrzymanie hegemonii na Półwyspie Apenińskim, czemu zagrażała rewolucja włoska. Austria liczyła się ponadto z możliwością zbrojnego konfliktu z Francją, a te dwa bardzo istotne względy nakazywały Metternichowi utrzymywać jak najlepsze stosunki z Rosją. Pamiętać przy tym należy o słabości sił zbrojnych monarchii, co sprawiało, iż Austria nie była w stanie równocześnie wystąpić z należytą energią przeciw Francji, Włochom i Polsce, chociaż Metternich zajął od razu wobec powstania stanowisko wrogie, wynikające z legitymistycznych założeń Świętego Przymierza.

Stosunek Austrii do Rosji, która od 1829 r. zagrażała na całej północy i wschodzie monarchii habsburskiej, ukrywał mimo pozorów przyjaźni głęboką sprzeczność interesów tych dwóch rywalek w dwu najściślej związanych ze sobą sprawach — słowiańskiej i wschodniej. Z tego punktu widzenia kłopoty rosyjskie w Królestwie nie mogły martwić Austrii i faktycznie nie martwiły. Natomiast powodzenie powstania polskiego, przy zwycięstwie rewolucji francuskiej i belgijskiej na Zachodzie, mogłoby zachęcić ujarzmione przez Austrię narody do wyłamania się spod władzy Habsburgów. Ze względu więc na Galicję, Czechy, Węgry i kraje włoskie przyznane Austrii na kongresie wiedeńskim powstanie w Polsce stawało się dla Austrii czynnikiem bardzo groźnym. W takim układzie sił, jak to trafnie stwierdził Askenazy w cytowanej uprzednio rozprawce, polityka Austrii w stosunku do powstania listopadowego poszła po linii antypatii do Cesarstwa Rosyjskiego i równoczesnego braku sympatii dla sprawy polskiej.

W interesujący sposób politykę Austrii w stosunku do sprawy polskiej w pierwszej fazie powstania przedstawił Henryk Schmitt pisząc: „Rząd austriacki, któremu wzmagająca się potęga Rosji była niedogodną, patrzał mniej niechętnym na powstanie okiem. Przez cały miesiąc nie była granica jego dzierżaw zamknięta, a gdyby dyktator chciał był korzystać z tej okoliczności, mógł z Austrii sprowadzić ogromne zapasy broni i amunicji, a przy tym mieć mnóstwo ochotników. Metternich sprzyjał wprawdzie Rosji i kazał na żądanie posła rosyjskiego wydalić z Wiednia agentów polskich, lecz przeciwne mu na dworze wiedeńskim stronnictwo ochraniało Polaków wszelkimi sposobami. Ta neutralność rządu austriackiego dość przyjazna sprawie polskiej dawała powód do podtrzymywania nadziei, że rząd ten zniewoli Rosję do ważnych ustępstw. Z początku obiegły nawet wieści, że rząd austriacki zamierza wystąpić orężnie w obronie Polski"⁹. W czasie trwania wojny polsko-rosyjskiej Metternich okazał się zagorzałym przeciwnikiem powstania i wielokrotnie wyrażał swe głębokie niezadowolenie z powodu zbyt opieszałych i powolnych działań Dybicza, życząc sobie szybkiego i zdecydowanego zwycięstwa armii rosyjskiej¹⁰.

8 s. 189 („Le Gouvernement francais a fait preuve de sagesse en s'abstenant de prendre part aux evenements de la Pologne. Car s'il avait agi autrement, ii eut etć bien difficile d'empecher FAutri-che et la Prusse, de s'en meler a leur tour, tandis qu'a present la Russie est seule engage dans une expedition").

9 H. Schmitt, Powstanie listopadowe, cz. I, Warszawa 1907, s. 126—127.

¹⁰ Maltzahn do Fryderyka Wilhelma III, 9 VI 1831 r., Zentrales Staatsarchiv Merseburg (dalej cyt. ZStAM), Historische Abteilung (dalej Hist. Abt.), II, 2.4.1. Abt. L nr 6038, nr 86,

125

Polityka państw europejskich wiosną 1831 r. zajęta była trzema kwestiami konkretnymi: belgijską, polską i włoską, oraz dwoma problemami teoretycznej wartości: zasadą interwencji i zagadnieniem rozbrojenia powszechnego. Warto rozważyć, o ile powstanie polskie wpływało w tym czasie na politykę Austrii w tych sprawach. Dwór wiedeński nie był bezpośrednio zainteresowany kwestią uznania samodzielnego państwa belgijskiego. Spośród członków Świętego Przymierza ta sprawa najbliżej obchodziła Prusy. Ponieważ stanowisko Berlina zbliżało się w tym wypadku do poglądów angielskich, Austria mogła tylko pomagać Prusom. Przedłużanie się powstania polskiego przesądzało o biernej roli Austrii i Rosji na konferencji londyńskiej¹¹.

Stosunek Prus do powstania listopadowego omówiło wyczerpująco wielu historyków polskich, zwłaszcza Andrzej Wojtkowski czy Krystyna Krysińska — autorka wartościowej rozprawki Prusy a powstanie listopadowe, opublikowanej na łamach „Przełomu" 41 1931 r. Jest faktem znanym, że postawa rządu pruskiego wobec powstania polskiego była całkowicie wroga. Berlin widział tylko jedno rozwiązanie sprawy polskiej — jak najszybszą kapitulację Polaków, a tym samym militarne zwycięstwo Rosji. Dla króla pruskiego Polacy byli buntownikami, którzy wystąpili przeciw swemu prawowitemu monarsze. Fryderyk Wilhelm III obawiał się zmian, jakie mogłoby pociągnąć za sobą powstanie polskie. Zdecydowanie opowiadał się za przymierzem z Rosją. Dlatego też okazywał żywą sympatię i aprobatę dla wszystkich decyzji Rosji i starał się udzielić jej daleko idącego poparcia. Monarcha pruski zaznaczał z naciskiem, że wiele spraw europejskich w poważnej mierze zależy od rozstrzygnięcia zbrojnego nad Wisłą. W listach do cara akcentował, że wyczekuje i spodziewa się sukcesów armii Dybicza i życzy sobie, by jak najszybciej nastąpiło rozwiązanie sprawy Polski, oczywiście po myśli Mikołaja I¹². Wiadomości o kwietniowych klęskach rosyjskich wywołały głębokie zaniepokojenie władcy Prus. Jeszcze 11 II 1831 r., chcąc zamanifestować swoją przyjaźń wobec Rosji, wydał odpowiedni reskrypt, na mocy którego oddziały rosyjskie mogły bez przeszkód przekraczać granice Prus z bronią w ręku, mając przy tym zapewniony swobodny powrót do Rosji.

W lapidarny sposób ujął całokształt stosunków prusko-rosyjskich w okresie powstania listopadowego historyk francuski Eduard de Guichen stwierdzając, że istotą polityki Berlina była dostrzegalna na każdym kroku wspólnota interesów z caratem i stale pogłębiające się serdeczne i zażyłe kontakty między obu władcami¹³.

Stanisław Barzykowski w swej historii powstania listopadowego przytacza znamienne listy hrabiego Raczyńskiego do księcia Adama Czartoryskiego, z których wynika, że wszelkie zabiegi dyplomatyczne w Berlinie ze strony polskiej były skazane na całkowite niepowodzenie. W jednym z nich Raczyński pisał: „Przykro mi bardzo widzieć, że

s. 356 („Mnosieur le prince de Metternich est desolć de voir les progres de 1'armće russe en Po-logne continuent a etre si lents"). Por. J. Dutkiewicz, Francja a Polska w 1831 roku, Łódź 1950, s. 37.

¹¹ J. Dutkiewicz, Austria wobec powstania listopadowego, Kraków 1933, s. 74.

¹² Fryderyk Wilhelm III do cara Mikołaja I, kwiecień 1831 r., ZStAM, Hist. Abt. II, 2.4.1.,
Abt. I, nr 8560 („Mon amitie pour vous et 1'intSret le plus ćvident de l'Europe entiere se confon-
dent dans les voeux ardens que je formę pour un devoument prompt et heureux de 1'affaire de
Pologne").

¹³ E. de Guichen, La Revolution de Juillet 1830 et 1'Europe, s. 387—388.

126

W. Ks. Mość wierzysz w możliwość ustalenia tu podstawy do wzmocnienia kraju. Ktokolwiek nadzieję tę poddał, zwodzi W. Ks. Mość i dowodzi przez to, że nie zna ducha, jaki tu panuje". W drugim natomiast liście, również skierowanym do naszego sternika dyplomacji, pisał: „Na politykę dworów zagranicznych w sprawie polskiej zupełnie mylnie zapatrują się w Warszawie, uważam więc za swój obowiązek dać poznać W. Ks. Mości rzeczywistą prawdę. Najwybitniejsi członkowie ciała dyplomatycznego w Berlinie, a szczególnie ministrowie Francji i Anglii, wyrażają się bardzo nieprzyjaź-nie o sprawie polskiej. Powiadają każdemu, kto tylko chce ich słuchać, że Polacy nie powinni się niczego spodziewać od Europy i że trzeba, aby jak można najprędzej pokój z Rosją zawarli"¹⁴.

Dzięki pracy Dutkiewicza znamy dokładnie stosunek rządu francuskiego do sprawy polskiej. Sebastiani przyznając, że Polska ma prawo do sympatii we Francji, stwierdzał zarazem, iż dla rzeczywistej pomocy powstaniu trzeba by rozbić Prusy i Austrię¹⁵. Ludwik Filip, którego' Mierosławski nazywa „najznakomitszym oszustem swojego pokolenia"¹⁶, nie myślał wcale poświęcić losów swojej dynastii i swojego państwa polskiej przyjaźni ani polskim sympatiom. Za swój główny obowiązek uważał utrzymanie ładu i porządku wewnątrz i dobrych stosunków z monarchiczną Europą na zewnątrz. W ten sposób zamierzał uspokoić obawy, jakie wywołała rewolucja francuska, uzyskać uznanie gabinetów i utrwalić panowanie swoje i swojej dynastii. Faktycznie nie mógł on, gdyby nawet chciał, prowadzić polityki śmiałej i ryzykownej i zdecydować się na jakiekolwiek przedsięwzięcia wojenne wbrew radom swoich ministrów i wbrew woli tych, którym koronę zawdzięczał.

Rząd lipcowy od samego początku w stosunku do sprawy polskiej kierował się egoistycznym interesem Francji. W posunięciach wewnętrznych zręcznie pomijał braterskie współdziałanie narodu francuskiego z powstaniem polskim, a w polityce zagranicznej unikał wszelkich ostrzejszych konfliktów z innymi państwami.

Polityka zagraniczna Francji, z jednej strony zmierzająca do wznowienia przymierza francusko-angielskiego, a z drugiej — do przywrócenia zerwanych od chwili wybuchu rewolucji lipcowej przyjaznych stosunków rosyjsko-francuskich, eliminowała wdanie się Francji w sprawę polską pod groźbą ewentualnego przeciwfrancuskiego sojuszu Rosji z Anglią. Przedstawiciele francuskiej polityki zagranicznej (zwłaszcza wysłany do Londynu Talleyrand i minister Sebastiani) nie ujawniali skłonności do wysunięcia sprawy polskiej na szersze forum europejskie. Konstanty Wolicki, który rozmawiał wielokrotnie z Sebastianim, przekonał się, „że Polska niczego, ale Rosja wszystkiego może się po nim spodziewać"¹⁷.

¹⁴ S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. II, Poznań 1868, s. 73.

¹⁵ J. Dutkiewicz, Francja a Polska..., s. 59.

16 L. Mierosławski, Dyplomacja polska..., s. 134.

17 K. Wolicki, Poselstwa do Francji i Stambułu z polecenia rządu i w sprawie narodu polskiego odbyte, wydał i objaśnił dr Emil Kipa, „Wiedza i Życie", listopad 1930, nr 11, s. 662. Talleyrand do Sebastianiego, Londres, 15 avril 1831, [w:] Ch. Talleyrand, Memoiresdu Prince... par le duc de Broglie, t. IV, Paris 1892, s. 113—114 („Les succes repetes et brillants des Polonais ont produit ici, comme en France, la plus vive sensation. Si les mouvements qui ont ćclate en Lithuanie sur des points rapprochee de la Courlande, ont pour resultat de donner aux Russes

127

Stosunek Wielkiej Brytanii do sprawy polskiej był bodajże jeszcze mniej przychylny. Mierosławski nie bez racji stwierdzał: „W Londynie nie było nawet względem tego nieproszonego powstania dwuznaczności tyle kłopotliwej dla ministrów Ludwika Filipa"¹⁸. Najtrafniej jednak scharakteryzował politykę Anglii Dutkiewicz pisząc: „Dla Anglii sprawa polska była odległa, niemal egzotyczna wobec bliskich konkretnych problemów Europy Zachodniej". Dutkiewicz cytował list Aleksandra Walewskiego z 22 lipca 1831 r., w którym nasz dyplomata pisał: „Anglia nie zrobi nic. Nie trzeba sobie taić, że nie zyskamy nic nigdy od litości, nie będziemy wspomożeni inaczej jak wtedy, kiedy będziemy silni, a jeżeli nasza zguba będzie wydawać się nieuchronną* opuszczą nas. Mogę z całą pewnością potwierdzić to odnośnie gabinetu angielskiego. Powtarzam: nie można niczego oczekiwać od gabinetu londyńskiego"¹⁹.

W momencie wybuchu powstania listopadowego Anglia zajęta była przede wszystkim reformą wyborczą, którą przeprowadzał parlament. Jeżeli idzie o politykę zagraniczną, to głównie absorbowały ją obawy ekspansjonistycznych tendencji Francji zmierzających do rozszerzenia swych granic być może kosztem Belgii. Analogia sprawy irlandzkiej z polską potęgowała ostrożność rządu londyńskiego w jego posunięciach w stosunku do powstańców polskich, niemniej jednak miały te posunięcia charakter bardziej zdecydowany, bardziej jasny, choć mniej łudzący niż wystąpienia rządu francuskiego. Postępowanie Anglii wypływało z układu bezpośrednich stosunków rosyjsko--angielskich, a zwłaszcza konfliktu angielsko-francuskiego na tle sprawy belgijskiej.

Rewolucja lipcowa rozrywała groźny dla Wielkiej Brytanii alians francusko-rosyjski,. wznawiała natomiast z Francją stary spór o Belgię. Z tego względu Anglia skłonna była do pokojowego, a nawet przyjaznego ustosunkowania się do Rosji, ewentualnej aliantki przeciw monarchii lipcowej.

Znane jest stanowisko ówczesnych przywódców brytyjskich Palmerstona i Greya wobec sprawy polskiej. Stając ściśle na gruncie Aktu Finalnego Kongresu Wiedeńskiego Pahnerston dowodził, że rewolucja polska bynajmniej nie zwolni Rosji od zobowiązań traktatowych, wiążących ją z innymi państwami, od zobowiązań, które miały na celu nie tylko dobro Polaków, ale i bezpieczeństwo państw sąsiednich. Bardzo ciekawie ocenił stanowisko Palmerstona wobec Polaków poseł pruski w Londynie Heinrich Biilow w swej depeszy z 19 11831 r. Podkreślał on, że Pahnerston obawia się skutków wojny przeciwko Polakom i całkowitego zwycięstwa nad nimi, ponieważ Polska stałaby się całkowicie prowincją rosyjską, a w efekcie nastąpiłaby zmiana układu sił wobec Prus i Austrii. Równocześnie obawiał się on zwycięstwa ze strony Polski, gdyż to mogłoby stać się sygnałem do powstania na innych ziemiach polskich i spowodować wybuch wojny o zasięgu powszechnym²⁰.

un plus grand nombre d'adversaires, ii faudra reconnaitre que 1'insurection de Varsovie eu des conseąuences bien plus graves que celles qu'on avait d'abord calculees").

¹⁸ L. Mierosławski, Dyplomacja polska..., s. 171.

¹⁹ J. Dutkiewicz, Anglia a sprawa polska w latach 1830—1831, Łódź 1967, s. 83 i 61.

²⁰ „Le point de vue qui fait desirer a lord Palmerston une issue paisible des troubles eclater
en Pologne semble mćriter quelque attention. II craint las suites d'une guerre contrę les Polonais
et d'une victoire complete sur eux, parce que la Pologne inondee est contenue par des troupes
Russes devien drait entierement province Russe et par la changerait la position du provinces limi-

128

Wzrastająca potęga państwa rosyjskiego, jego ekspansywność wschodnia nie pozwalały aprobować wdzierania się Rosji w Europę Zachodnią. Względy więc własnego interesu skłoniły Anglię do podjęcia samodzielnej — bardzo umiarkowanej, ale dość stanowczej — interpelacji w sprawie polskiej przez swego przedstawiciela w Petersburgu. Mimo wszystko zabiegi wysłanników polskich w Anglii skazane były na niepowodzenie. Również starania Aleksandra Wielopolskiego u rządu angielskiego celem skłonienia Anglii do uznania niepodległości Polski oraz podjęcia oficjalnej dyplomatycznej interwencji w Petersburgu spełzły na niczym. Wielopolski w sprawozdaniu do Czartoryskiego pisał, że naród polski nie może liczyć na pomoc Anglii. W swej depeszy przesłanej z Londynu 11 11831 r. do prezesa Rządu Tymczasowego szczegółowo analizuje on ówczesną sytuację międzynarodową i politykę brytyjską, konstatując: „Interes belgijski w związku z oświadczeniami mówców lewej strony w Paryżu największą w rządzie angielskim co do Francji i jej ducha rodzi obawę i zbliża go do gabinetu rosyjskiego. Rząd francuski widzi to, pozorów popierania dążności rewolucyjnych chciałby w teraźniejszym składzie uniknąć i pragnie, ażeby Anglia wprzód dla nas cóś uczyniła, tak iżby Francja za tym dopiero pójść i do tego przyłączyć się mogła"²¹.

Następni po Wielopolskim wysłannicy polscy w Londynie starali się gruntowniej zaznajomić opinię publiczną angielską ze sprawą polską przez posłów w Izbie Gmin również za pomocą ogłaszania odpowiednich artykułów czy dokumentów w prasie londyńskiej. Oburzało to księżną Lieven, która nie licząc się z panującymi w Wielkiej Brytanii zwyczajami zażądała od Greya zamknięcia pisma ośmielającego się umieścić artykuł przemawiający za Polską. Faktem jednakże jest, że Grey bardzo ulegał żonie ambasadora rosyjskiego pani Lieven²², która naszego sternika dyplomacji księcia Adama Czartoryskiego wkrótce po zakończeniu powstania nazwała „zbrodniarzem stanu". Premier brytyjski okazał się w tej sprawie bardzo uległy, skoro napisał w odpowiedzi na jej zarzut, iż ośmielił się przyjąć naszego dyplomatę: „Pozwól, że ci przypomnę, z jaką skrupulatnością nasz rząd wykonywał obowiązki neutralności pomiędzy walczącymi stronami, jak przyjacielskie przez cały ten czas były stosunki z Rosją"²³.

Interes państwowy Anglii nie pozwalał występować przeciw Rosji i on był podstawą

20* trophes Prusiennes et Autrichiennes. II redoute Peffet d'une victoire Polonaise parce ąuelłe serait probablement le signal de la revolte pour les autres provinces polonaises et pourrait amener une guerre generale", raport Biilowa z Londynu, 19 I 1831, ZStAM, Abt. II, 2.4.1., Abt. I, nr 5252, s. 94. Por. G. Lacour-Gayet, Talleyrand, Paris 1931, s. 226 („Les tories etaient nettement opposes a la Pologne, et lord Grey, retenu par madame de Lieven cherchait de pretex Fon regar-dait comme perdue").

²¹ Papiery misji Wielopolskiego do Londynu — H. Lisicki, Aleksander Wielopolski (1803—
—1877), t. IV, Kraków 1879; Wielopolski do prezesa Rządu Tymczasowego, Londyn, 11 I 1831,
ibidem, s. 342.

²² „Lord Grey słaby człowiek, co dzień choć na godzinę bywa u pani Lieven", Niemcewicz
do Czartoryskiego, Londyn 25 VIII 1831, A. J. Czartoryski, Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza
przez księcia..., Berlin—Poznań 1860, s. 361. Por. H. Kahanówna, Pani de Lieven, „Kurier
Literacko-Naukowy", nr 48, 27X1 1933, s. 11: „Nie jest rzeczą wykluczoną, że inny by obrót
•wzięła wielka akcja powstania listopadowego, gdyby nie pani Lieven. Dyplomatka sprytna i po
mysłowa, osoba godna zaufania cara Aleksandra I".

²³ P. Popiel, Anglia z roku 1831 w listach lorda Grey i księżnej Lieven, [w:] P. Popiel, Pisma,
X. II, Kraków 1893, s. 395.

129

wszystkich posunięć rządu angielskiego. Rząd angielski wszystkim wysłannikom polskim jasno powtarzał: „Poświęcić nasze rosyjskie i niemieckie rynki zbytu, zamknąć sobie wszystkie porty Europy z wyjątkiem francuskich jedynie dla niesienia pomocy Polsce, to byłoby i ekonomicznym, i politycznym samobójstwem Anglii"²⁴.

Paralelizm sprawy irlandzkiej ze sprawą polską był obraźliwą aluzją pod adresem Anglii, a jednocześnie jedną z nici bliżej wiążących ją z Rosją.

W sierpniu 1831 r. Grey przyjął u siebie Niemcewicza przybywającego do Anglii celem kontynuowania zabiegów dyplomatycznych. Kiedy Niemcewicz dowodził analogii sprawy polskiej z grecką i na tej podstawie domagał się wysłania posła angielskiego do Warszawy, rząd londyński odpowiedział, że wysłanie agenta konsularnego w sprawie greckiej było pierwszą groźbą dla Turcji i pierwszym krokiem uznania Grecji, a Anglia nie chce wojny ani zrywania stosunków z Rosją. W razie wdania się Anglików w sprawę polską Mikołaj mógłby w odwecie przerzucić akcję zbrojną na wschód i naruszyć tam spokój.

Niewiele lepsza dla polskiego powstania była polityka Turcji, Szwecji i Watykanu. Adam Lewak już przed 50 laty stwierdził: „Mimo sympatii Turcji do powstania polskiego i wspólnych interesów nie mogło być mowy o samodzielnym wystąpieniu Turcji przeciw Rosji, a choćby o wydobyciu się Dywanu spod przemożnego wpływu posła rosyjskiego bez pomocy i interwencji obcej"²⁵.

Faktem jest, że powstanie polskie wywarło silne wrażenie na sferach rządowych Szwecji. Jednakże Karol XIV Jan i jego rząd konserwatywny w stosunku do powstania polskiego zajęli od początku stanowisko negatywne, i to wyraźnie prorosyjskie²⁸. Z kolei na opinie i reakcje Watykanu na wieści o powstaniu poważnie wpływały zaburzenia w ówczesnych Włoszech, jak słusznie wskazywała Krystyna Krysińska w swym wartościowym artykule, zamieszczonym w „Polsce Zbrojnej" z okazji 100-lecia powstania listopadowego.

Wypada także zastanowić się nad przyczynami niepowodzeń polskiej dyplomacji i brakiem zrozumienia sprawy polskiej przez ówczesne mocarstwa. W znanym piśmie „Kraj i Emigracja" w. analizie przyczyn niepowodzenia powstania znalazło się następujące zdanie: „Upadła Polska przez wiarę w obcą pomoc, nie podniosła się z zupełną ufnością w swoje własne siły; nigdy całkowicie nie wierzyła w siebie. Gdy jedna część jej walczyła, drugie wyglądały jeszcze wypadków tej walki, oczekiwały jeszcze na cudzoziemską pomoc"²⁷.

Jeden z wybitnych historyków Marceli Handelsman, który z tak wielkim uznaniem odnosił się do działalności księcia Adama Czartoryskiego podczas powstania w przeciwieństwie do innych dyplomatów, napisał, że książę Adam prowadził od początku do końca polską akcję dyplomatyczną rozważnie, planowo i konsekwentnie²⁸. Jednak w artykule pisanym z okazji 100-lecia powstania listopadowego Polityka zagraniczna Polski w powsta-

²⁴ K. Krysińska, Anglia a powstanie listopadowe, „Przełom", nr 49, 10X111930, s. 8.

²⁵ A. Lewak, Turcja wobec rewolucji listopadowej, Warszawa 1935, s. 7.

²⁶ N. F. Holm, Szwecja a polskie ruchy wolnościowe w XIX wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XIX, 1973, cz. 2, s. 232.

²⁷ Niepodległe powstanie, „Kraj i Emigracja", z. 4, 1856, s. 207.

²⁸ M. Handelsman, Adam Czartoryski, t. I, Warszawa 1948, s. 185.

29 — Powstanie listopadowe 1830—1831

130

niu listopadowym (nawiasem mówiąc — bardzo pesymistycznym) stwierdzał, że nie było zrozumienia sprawy polskiej w Europie. Sytuacja Polski, jego zdaniem, stała się „lokalną kwestią rosyjsko-polską, ewentualnie rosyjsko-prusko-austriacko-polską. Koncepcja: naprzód dyplomacja, potem czyn, zawierała w sobie nie tylko sprzeczność wewnętrzną, ale była w zasadniczej sprzeczności z wymogami ogólnymi polityki europejskiej"²⁹.

Dla historyka polskiego z sytuacji dyplomatycznej 1831 r. wypada wyciągnąć pewne wnioski. Być może nie tak skrajne, jak formułował Mierosławski, który mówił „o daremnym żebractwie naszych dyplomatów"³⁰. Faktem jednakże jest, że w rozpaczliwym i beznadziejnym położeniu szukaliśmy poparcia i liczyliśmy na uczciwość i dobrą wolę obcych nam rządów, które myślały tylko o własnych mocarstwowych interesach. Nawet znany konserwatysta krakowski Paweł Popiel napisał: „Powstania polskie grzeszyły zawsze dorywczością, nieobrachowaniem chwili i niezapewnieniem sobie sprzymierzeńców, a początkowaniem ich przez ludzi pełnych zapału i poświęcenia, ale równie pełnych próżności, nie znających zaś stosunków politycznych Europy. Naród szlachetny bije się z nieustraszonym męstwem, szanuje zasady porządku społecznego; ludzki i szlachetny względem nieprzyjaciela, usiłuje podkopać potęgę olbrzyma, który grozi całemu Zachodowi. I ani jeden rząd w Europie nie daje mu pomocy i otuchy [...] Smutny na całą przeszłość naszą rzuca cień, obojętność politycznego świata na wszystkie trzy nasze rozbiory i na olbrzymią 1831 r. walkę. Jakże? Czy już nie przedstawialiśmy żadnej siły, żadnej wartości?"³¹.

Z wielką sympatią do sprawy polskiej odnosiło się społeczeństwo węgierskie. Na sesji w Krakowie poświęconej ostatnio 150 rocznicy powstania listopadowego wybitny znawca problemu Wacław Felczak stwierdził, powołując się na relację „Kuriera Warszawskiego", że Węgrzy zebrali w trakcie zbiórek na rzecz Polski 2,5 miliona forintów. Przytoczył również fakt, że młody wówczas Kossuth wygłosił płomienną mowę popierając sprawę Polski, a wystąpienie to stało się początkiem jego kariery politycznej.

W szóstym tomie Dyariusza sejmu z roku 1830—1831, wyd. przez Michała Roztwo-rowskiego, znajdujemy charakterystyczny tekst odezwy Rządu Narodowego do narodu węgierskiego z 25 VI1831 r. Czytamy tam m.in.: „Rząd narodowy polski powziął wiadomość, że szlachetny naród węgierski sam wśród powszechnej obojętności Europy dla naszej sprawy podniósł za nami głos braterski w adresie komitatów do Najjaśniejszego Cesarza Austrii podanym. Kości Polaków i kości Węgrów spoczywają w jednych

²⁸ M. Handelsman, Polityka zagraniczna Polski w powstaniu listopadowym, „Polska Zbrojna", 29 XI 1930, s. 2. Por. J. Ziółek, Dyplomacja polska powstania listopadowego w historiografii, „Roczniki Humanistyczne", t. XXIII, 1975, z. 2; J. Dutkiewicz, Charakterystyka dyplomacji powstania listopadowego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego", seria I, z. 30, Łódź 1930; W. Zarzycki, Organizacja polskiej służby dyplomatycznej w okresie powstania listopadowego, „Roczniki Historyczne", R. XLIV, 1978, s. 1—40. Por. Die deutsch-polnischen Beziehungen 1831—1848: Vormarz und Volkerfruhling, Braunschweig 1979; M. Kukieł, Uwagi i przyczynki do genezy rewolucji listopadowej i wojny 1831 roku, „Teki Historyczne", „Je regarde comme d'un grand interet que notre cour et celle de Berlin se tiennent placćes sur une mśme ligne de conduite" (K. Metternich, Memoires, documents et ecrits divers, t. V, Paris 1882, s. 73). Por. F. Raumer, Preussens Verhaltnisse zu Polen in den jfahren 1830 bis 1832 aus amtlichen Ouellen dargestellt, „Ver-mischte Schriften", Berlin 1853.

³⁰ L. Mierosławski, Dyplomacja polska..., s. 170.

^al P. Popiel, Anglia z roku 1831 w listach, s. 392/393.

131

mogiłach pod Warną. Jak miło dziś wspomnieć i powtórzyć, że najgroźniejszym pogromcą Moskali był król Stefan Batory, który daleko za Dźwinę prowadził zwycięskie Orły Polskie, pod którymi i zastępy węgierskie laury zbierały".

Jeszcze u schyłku powstania, w prasie warszawskiej czytamy o sympatii Węgrów. „Gazeta Polska" 26 VIII 1831 r. informowała: „Szlachetni Węgrzy ciągle się oświadczają coraz mocniej za sprawą naszą".

Pod koniec powstania na łamach prasy powstańczej spotkać można było rozmaite naiwne sformułowania świadczące o zawsze tak niebezpiecznym zaniku realizmu politycznego. Np. w „Zjednoczeniu" 16 VIII 1831 r. w artykule O wpływie powstania polskiego na system europejski czytamy: „Niepodległość Polski siłą oręża wywalczona cofnie Rosję ku właściwym granicom, ze zniweczeniem jej straszliwej potęgi zgaśnie duch zdobywczy tak niezgodny z chrześcijańskimi wyobrażeniami miłości i swobód. Rosja rozpocznie nowe życie i własne z sił jej wewnętrznych wydobyte ukształtowanie".

W stosunku państw europejskich do sprawy polskiej w 1830—1831 r. tkwił głęboki tragizm. Jest faktem, co pięknie powiedział Dutkiewicz, że powstanie polskie dało Europie dobrodziejstwo pokoju³². Cena jednakże, jaką Polska zapłaciła za swój bohaterski i piękny zryw niepodległościowy, była straszna. W znamiennych słowach myśl tę wypowiedział Andrzej Zamoyski w liście do ojca pisanym z Warszawy 30 X 1831 r.: „Każdy sobie powtarza, że to już skończone, a jakże ciężko oddychać. Z wieczora każdy się kładzie z najczarniejszymi myślami, a rano budzi się z ciężarem na sercu. Uzbrajamy się w cierpliwość. Powtarzamy sobie, że nie ma się co dziwić, iż Moskale chcą się na nas mścić. Trzeba umieć przeczekać. Wielka to sztuka. Mnóstwo ludzi w żałobie, mnóstwo biedaków to bez ręki, to bez nogi, a wszyscy prawie bez chleba. Zima nadchodzi, każdy w łapę chucha i ku przechodzącemu ją wyciąga po jaką pomoc. Dookoła miasta o kilkanaście mil pustki. Zniszczenie okropne. Dalej trochę lepiej".

Państwa europejskie pomimo gorących sympatii swoich społeczeństw dla Polski nie wysunęły sprawy polskiej na forum międzynarodowym, nie starały się także uczynić z niej przedmiotu nowych międzynarodowych negocjacji, chociażby w gronie kontrahentów wiedeńskich. Wysłanników polskich przyjmowano tylko na prywatnych audiencjach. Z głębokim żalem pisał w swym pamiętniku Niemcewicz, że Palmerston rozmawiając z nim siedział jak na rozżarzonych węglach, a żadne jego argumenty i racje nie miały zupełnie wpływu na tok myślenia polityka brytyjskiego.

Wiadomo, że nigdzie nie uznano wysłanników powstania za oficjalnych przedstawicieli polskich, bo byłby to pierwszy krok na drodze do uznania jej niepodległości. Wszystkie posunięcia gabinetów europejskich determinowane były stosunkami danych państw z Rosją, a nie jako bezpośrednie ustosunkowanie się do sprawy polskiej. Na skutek tego sprawa ta znalazła się na skrzyżowaniu różnorodnych kierunków politycznych. Obawa powszechnej rewolucji, rywalizacja różnorodnych interesów poszczególnych państw i wyjątkowo sprawnie działająca dyplomacja rosyjska, przy nieudolności, braku sprężystości i szybkiej decyzji ze strony polskiej dyplomacji, to były czynniki, które określały łamiącą się a często rwącą linię ostrożnych zachodnioeuropejskich posunięć dotyczących bezpośrednio lub pośrednio powstania listopadowego.

31 J. Dutkiewicz, Francja a Polska..., s. 37.

132

W sposób najbardziej wszechstronny ujął znaczenie powstania i podsumował jego osiągnięcia i straty znany ówczesny dziennik niemiecki „Allgemeiner Anzeiger" z 21 XI 1831 r. pisząc: „Warszawa padła, polska armia przestała istnieć. Postawmy pytanie, co Polska w tej wojnie straciła, a co zyskała. Straciła dużą ilość dzielnych bohaterskich wojowników i olbrzymie środki materialne. Dobytek Polaków został zniszczony, pola zostały spustoszone, wsie zamienione w popiół. Wszystkie finanse zostały zrujnowane. Zyskali jednak Polacy szacunek, podziw i uznanie w całej Europie. Tego uznania i odwagi nie może Polakom odmówić nawet wróg".

Analizując ogólne wytyczne ówczesnej polityki europejskiej można przypuszczać, że sprawa polska nawet w razie militarnego zwycięstwa zostałaby wtłoczona z powrotem w ciasne ramy gwarancji kongresu wiedeńskiego dla Królestwa Polskiego.

Niewątpliwie trafnie wskazywał na to Henryk Wereszycki na VIII Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Krakowie w 1958 r. w swym pamiętnym referacie Powstania na tle międzynarodowym i tezy te powtórzył także w swym artykule rocznicowym w „Tygodniku Powszechnym" 16X11980 r.: „Wszystkie powstania polskie rozpoczynano w sytuacji niejako przymusowej, a położenie ich było tym gorsze, że Polska w rzeczywistości nie mogła uzyskać obcej pomocy. Każdy z narodów walczących o wolność miał bowiem tylko jednego wroga. Słowianie bałkańscy — Turcję, Belgowie — Holandię, Włosi i Węgrzy — Austrię. Polska zaś znajdowała się w potrójnej niewoli trzech potęg kontynentalnych. To właśnie uniemożliwiało interwencję któregoś z mocarstw na jej rzecz".

Z historii Polski, a także z historii powstań polskich, a w tym także powstania listopadowego, wysnuł określone wnioski zmarły przed 11 laty wybitny polityk europejski Charles de Gaulle, który napisał w swych pamiętnikach, że wśród narodów europejskich jest na pewno jeden naród, którego nie trzeba uczyć patriotyzmu. Narodem tym jest naród polski.

Hans Henning Hahn

Powstanie listopadowe a ówczesne prawo międzynarodowe. Rozważania o sytuacji Polski na arenie międzynarodowej

w 1830—1831 r.

Historiografia prawa międzynarodowego stoi pod znakiem nieuchronnej sprzeczności między teorią a praktyką¹. Dlatego niektórzy autorzy zajmujący się historią prawa międzynarodowego ułatwiają sobie zadanie, ograniczając się do przedstawienia rozwoju teorii prawa międzynarodowego i historii poszczególnych doktryn. Taka historia prawa międzynarodowego rozumiana jako historia doktryn nie uwzględnia jednak rzeczywistości politycznej i społecznej, w której prawo narodów powstaje i działa. Natomiast historia prawa międzynarodowego, która za punkt wyjścia przyjmuje rzeczywistość prawną i nią się głównie interesuje, traci nieco ze swego charakteru dyscypliny prawniczej, albowiem nie zajmując się wyłącznie historią norm prawnych zbliża się do nauki czysto historycznej.

W dziejach nowożytnej Europy prawo międzynarodowe jest istotnym komponentem stosunków międzynarodowych. Nie zamierzam tutaj bynajmniej negować faktu, że pod wpływem wielkich systemów prawa narodów w stosunkach międzynarodowych stopniowo coraz większą rolę zaczynały odgrywać normy i akty prawne; chcę jedynie stwierdzić, że systemy prawne nie odgrywały roli czynnika decydującego, jak to się często twierdzi. Działo się zawsze tak, że wpływ teoretyków na rzeczywistość prawną był mniejszy od oddziaływania „praktyków" polityki międzynarodowej. We wszystkich epokach historycznych kształt „prawa narodów" zależał przede wszystkim od struktury stosunków międzynarodowych, od skodyfikowanych lub nie skodyfikowanych, od dotrzymywanych lub nie dotrzymywanych norm prawnych, jakie państwa przyjmowały w swych wzajemnych stosunkach.

Na przełomie XVIII i XIX w. nauka prawnicza starała się uwzględnić ten stan rzeczy. W XVIII w. charakterystyczną cechą prawa międzynarodowego było jeszcze „równoległe istnienie klasycznego, opartego na prawie naturalnym systemu prawa międzynarodowego oraz empirycznie umotywowanego systemu układów i instytucji, który

¹ Zob. zasadnicze rozważania. W. Preisera w Die Volkerrechtsgeschichte, ihre Aufgaben und ihre Methode, Wiesbaden 1964 (Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego przy Uniwersytecie im. Goethego we Frankfurcie nad Menem, t. II, 1963, nr 2).

134

kształtował się po pokoju westfalskim, przybierając postać „Droit public de 1'Europę"². Natomiast jest „pewnym novum w teorii prawa międzynarodowego [...] że zajmuje się mniej spekulatywnyrni rozważaniami, a więcej uwagi poświęca stosowanej przez państwa praktyce. Praktyka zyskuje sobie miejsce w piśmiennictwie naukowym, co więcej, zdobywa tam nawet pozycję dominującą, znikają natomiast spekulacje na temat prawa naturalnego [...] Historia prawa międzynarodowego w zaraniu XIX w. jest nie tyle historią doktryn, ile przedstawieniem obowiązującego w praktyce prawa międzynarodowego"³.

Podstawą rzeczywistości prawnej w stosunkach międzynarodowych są przede wszystkim układy międzynarodowe oraz inne wiążące prawnie, jednostronne lub wielostronne, oświadczenia państw, a więc podmiotów prawa międzynarodowego, a także praktyka, to jest akceptowanie i dotrzymywanie lub niedotrzymywanie tego „pozytywnego prawa narodów" przez wspólnotę państw i poszczególne podmioty prawa międzynarodowego. Pozytywne prawo narodów w postaci układów, ich oficjalna interpretacja przez podmioty prawa międzynarodowego oraz praktyka polityczna są zatem punktem wyjścia do rozpatrywania rzeczywistości prawnej w stosunkach międzynarodowych XIX w.

Te rozważania metodologiczne wydały mi się potrzebne, by uzasadnić, dlaczego staram się takie wydarzenie polityczne, jak polskie powstanie listopadowe, rozpatrywać w kontekście i z perspektywy prawa międzynarodowego. Korzyść z tego ogólnie mówiąc, jest dwojaka:

Wyodrębniając i jakby zatrzymując w kręgu światła jedno wydarzenie, można ukazać ówczesny stan rozwoju prawa międzynarodowego.
Metoda ta pozwala lepiej zrozumieć, jakie były możliwości argumentacji w dziedzinie polityki zagranicznej oraz jakimi kategoriami myśleli jej protagoniści, i tym samym poznać dokładniej motywy rozstrzygnięć podejmowanych w polityce zagranicznej*.

Postępując w ten sposób możemy zbadać nowe obszary zarówno w dziedzinie tra dycyjnej historii prawa międzynarodowego, jak i tradycyjnej historii politycznej.

Każda polityka zagraniczna musi działać w jakimś ogólnym systemie państw. Także polityka zagraniczna rządu powstańczego, który jeszcze nie jest członkiem istniejącego systemu państw, musi się liczyć ze stosunkami międzynarodowymi, nawet gdyby jej ostatecznym celem miała być gruntowna zmiana tego systemu.

W czasach nowożytnych każdy system państw opiera się na obowiązującym prawie międzynarodowym, to jest zarówno na pewnych regułach postępowania, częstokroć

² E. Reibstein, Vólkerrecht. Eine Geschichte seiner Ideen in Lehre und Praxis, t. II, Fryburg—Monachium 1963, s. 1.

3 H. U. Scupin, Volkerrechtsgeschichte, III. Erweiterung des europaischen Volkerrechts (1815— —1914), [w:] Strupp-Schlochauer, Worterbuch des Vólkerrechts, t. III, Berlin 1962, s. 721— —744.

⁴ Nie chcę tu twierdzić, że europejscy politycy XIX w. działali i podejmowali decyzje kierując się wyłącznie prawem międzynarodowym; nie wolno jednakże lekceważyć faktu, że wśród motywów różnej proweniencji, które normalnie składają się na decyzję w polityce zagranicznej, argument z dziedziny prawa międzynarodowego odgrywa niebagatelną rolę także wtedy, gdy przy powierzchniowym spojrzeniu wyznacza mu się często funkcję „dekoratywną".

135

niepisanych, jak i na pozytywnym prawie, a więc na układach międzynarodowych. Najważniejszym źródłem „Droit public de l'Europe", co do treści którego mogły wprawdzie w szczegółach istnieć różnice zdań, którego istnienia jednak nie negował żaden podmiot prawa międzynarodowego, są zbiorowe układy międzynarodowe. W wieku XIX za podstawę obowiązującego pozytywnego prawa narodów uważany był przede wszystkim wiedeński Akt Finalny z 9 czerwca 1815 r. wraz z aneksem. Każde państwo europejskie musiało w koncepcjach zagranicznych i działaniu brać go za punkt wyjścia.

Przed polskim rządem powstańczym 1830/31 r. stanęło więc od razu pytanie, jaki jest status prawny Polski w świetle obowiązującego pozytywnego prawa narodów. Pytanie to wyłaniało się niezależnie od celów, jakie sobie w polityce zagranicznej rząd ten stawiał: czy pragnął istotnych lub mniej radykalnych zmian statusu prawnego, czy też chciał jedynie restytuować prawo, które jego zdaniem zostało złamane bądź nie dotrzymane. Chodziło przy tym o treść, interpretację i ważność uchwał dotyczących Polski, zawartych w układach wiedeńskich z 1815 r.

Kwestia polska stała się na kongresie wiedeńskim przedmiotem najdłuższych i najbardziej zażartych debat, gdy przyszło do ustalania kwestii terytorialnych i wytyczenia granic. Wynik tych pertraktacji mniej nas tu interesuje niż to, co powiedziano w tekście układu o statusie prawnym obszarów polskich.

Tekst układu już w artykule I Aktu Finalnego wyraźnie odróżnia Królestwo Polskie od pozostałych obszarów polskich. Królestwu Polskiemu zapewniono autonomię polityczną („jouissant d'une administration distincte"), a nawet wyraźnie określono je jako „etat". To z Cesarstwem Rosyjskim złączone unią personalną Królestwo stało się zatem „państwem z odrębną administracją"⁵.

Uznano, że najważniejszą więzią łączącą Królestwo Polskie z Cesarstwem Rosyjskim będzie obok osoby władcy konstytucja: „... ii y sera lie irrevocablement par sa consti-tution". Istnienie konstytucji Królestwa Polskiego stało się tym samym częścią układu, a więc pozytywnym prawem narodów. Oznaczało to wszakże, że zniesienie konstytucji polskiej, a nie jej pogwałcenie lub jakieś w niej dokonane zmiany, jest złamaniem układu, a zatem naruszeniem prawa międzynarodowego.

Przesunięcie granic Królestwa Polskiego dalej na wschód, a więc przyłączenie doń dawnych ziem polskich zabranych przez Rosję w trzech rozbiorach, pozostawiono całkowicie do uznania carowi rosyjskiemu i jakby taką ewentualność zapowiedziano, nikt jednak z tej zapowiedzi nie mógł wydedukować tytułu prawa międzynarodowego. Późniejsze obietnice Aleksandra I w tym przedmiocie nie miały z punktu widzenia prawa międzynarodowego żadnego znaczenia.

Wszystkim innym Polakom, którzy jako poddani rosyjscy, pruscy lub austriaccy mieszkali poza granicami Królestwa Polskiego, przyznano ciała przedstawicielskie

⁵ Tak twierdzi austriacki znawca prawa międzynarodowego E. Reut-Nicolussi, Zur Pro-blematik der Heiligkeit der Vertrage. Eine Studie iiber die clausula rebus sic stantibus im Volkerrecht, Innsbruck 1931, s. 79; B. Mirkine-Guetzćvitch, L'influence de la Revolution Francaise sur le developpement du droit international dans l'Europe Orientale, [w:] Recueil des Cours de l'Academie de Droit International, Paris 1928/11 (t. 22), s. 434, mówi natomiast o „union rćelle inaeąuali jurę"; zob. także S. Hubert, Rozbiory i odrodzenie Rzeczypospolitej. Zagadnienie prawa międzynarodowego, Lwów 1937, s. 119—125.

136

i instytucje narodowe (,,... obedien dront une representation et des institutions nationa-les..."); wyznaczono wprawdzie zgodnie z pozytywnym prawem międzynarodowym jedynie zasadę, według której mocarstwa rozbiorowe miały traktować swych polskich poddanych, ale konkretną politykę i powołanie odpowiednich instytucji pozostawiono całkowicie do uznania rządów.

Status prawny Wolnego Miasta Krakowa opisano dokładnie zarówno w wiedeńskim Akcie Finalnym, jak i w załączonej do układu umowie między trzema mocarstwami rozbiorowymi, pod których opieką to „cite librę, independant et strictement neutre" miało pozostawać.

W wyniku kongresu wiedeńskiego nie tylko wszystkie ziemie polskie otrzymały nowy status międzynarodowy, ale też straciły swą moc stare układy rozbiorowe. Aleksander I oświadczył nawet podczas rokowań wyraźnie:

Il s'agit effectivement d'un nouveau partage et, dans ce cas, les stipulations qui ont accompagne celui de 1797 a'existent plus⁸.

Stwierdzenie to, któremu nie przeciwstawiło się poważnie żadne z pozostałych mocarstw, oznaczało, że wszystkie poprzednie układy dotyczące posiadania prowincji polskich nie mogły już uchodzić za tytuł prawny.

W tekście układów, które odtąd w ciągu stulecia miały stanowić podstawę prawną posiadania ziem polskich, mianowicie w wiedeńskim Akcie Finalnym i w trzech dołączonych do niego a zajmujących się Polską układach stwierdzić można osobliwą dwutorowość w traktowaniu i decyzjach dotyczących Polski. Ten dualizm przejawiał się na wielu płaszczyznach:

Za punkt wyjścia posłużyły dwa byłe polskie twory państwowe, mianowicie, po pierwsze, Księstwo Warszawskie, o którego podział szło formalnie biorąc przede wszystkim, a po drugie — stare państwo polskie w granicach z 1772 r. To państwo polskie wymieniane jest w układach kilkakrotnie, a nawet jego granice miały być w pewnej mierze zachowane. Nie miało już ono wprawdzie stanowić jednostki politycznej, chciano wszakże, by pomimo granic politycznych, którymi je teraz poprzecinano, tworzyło jednolity obszar gospodarczy. Ta interesująca, bardzo nowocześnie wyglądająca koncepcja została wyrażona w szczegółowych postanowieniach dotyczących handlu tranzytowego, wolności żeglugi rzecznej i korzystania z portów morskich, w wysokim stopniu wolnej wymiany towarowej między wszystkimi byłymi ziemiami polskimi i uznania „mieszanych poddanych co do własności". Te ustalenia zawarte były w układach rosyjsko-pruskim i rosyjsko-austriackim, które dołączone zostały do Aktu Finalnego i według artykułu 118 tegoż aktu miały tę samą moc prawną, „que s'ils etaient inseres mot a mot dans le traite generał"; pomimo to jednak pozostały one martwą literą i nigdy nie stały się rzeczywistością, co nie wzbudziło — rzecz zdumiewająca — niczyjego sprzeciwu.

Powołano do życia, z jednej strony, dwa autonomiczne polskie twory państwowe,

⁶ Memorandum Aleksandra do Castlersagha z 30X1814, [w:] Comte d'Angeberg, Le Congres de Vienne et les traites de 1815 precede et suhii des actes diplomatiąues qui s'y rattachent, Paryż 1863—1864, s. 356.

137

mianowicie Królestwo Polskie i Wolne Miasto Kraków, z drugiej zaś włączono do układów postanowienia nie tylko natury terytorialnej dotyczące pozostałych prowincji polskich.

3. Tak więc układające się strony wzięły za podstawę „zasadę państwową" przez względnie dokładne określenie międzynarodowego statusu prawnego i formy państwo-wo-prawnej nowego tworu państwowego (np. przez włączenie konstytucji krakowskiej do tekstu traktatu). Z drugiej jednak strony można także stwierdzić pewne uwzględnienie „zasady narodowej", zawarto bowiem umowę dotyczącą wszystkich ziem polskich w granicach z 1772 r., przy czym jedynym sensem tej umowy mogła być tylko ochrona bytu narodowego Polaków — przypominam o obietnicy wprowadzenia instytucji reprezentacyjnych i narodowych oraz o wspomnianej koncepcji tworzącego pewną całość polskiego obszaru gospodarczego. Także oficjalne enuncjacje mocarstw podczas kongresu zapowiadały uszanowanie narodowości Polaków⁷,

To głównie z powodu tej dwutorowości wiedeńskie uchwały dotyczące Polski były później częstokroć określane jako niejasne. Umieszczenie „zasady państwowej" obok „zasady narodowej" w traktacie, przy czym ten sam układ ustanawiał przecież, że narodowi temu jako całości nie wolno utworzyć własnego państwa narodowego, było chyba naciąganiem ówczesnego prawa międzynarodowego w teorii i praktyce, i nie jestem pewien, czy to dzisiaj także nie stanowiłoby nadmiernego obciążenia dla międzynarodowej rzeczywistości prawnej.

Wynikiem uchwał wiedeńskich najdotkliwiej na razie odczutym przez wszystkich mieszkańców Polski były umowy terytorialne, które też zajęły najwięcej czasu w rokowaniach.

Gdy spytamy teraz o zasady prawne, które kongres wiedeński przyjął za podstawę zmian terytorialnych w Europie, a tym samym i w Polsce, to otrzymamy dziwny konglomerat różnych zasad z wyraźną przewagę idei „międzynarodowej wspólnoty prawnej" (Vólkerrechtsgemeinschaft). Można tu stwierdzić istnienie następujących zasad, na które powołano się w celu usankcjonowania nabytków terytorialnych: 1. „Prawo podboju", które w XVIII w. według powszechnie przyjętych poglądów było jeszcze tytułem prawnym do posiadania danego terytorium, właśnie na kongresie wiedeńskim popadło w sprzeczność z zasadą „der Restitutionswirkung der Kriegsbe-endigung" (Skutki restytucyjne ukończenia wojny)⁸ i tym samym także z oficjalnie głoszoną zasadą legitymizmu. Pomimo to mocarstwa uporczywie posługiwały się w swej argumentacji owym prawem podboju, zwłaszcza Prusy w kwestii saksońskiej i Aleksan-

7 Tak przede wszystkim słynna nota Castlereagha Circular to the Plenipontentiaries of the Conference z 1211815 oraz odpowiedzi Rosji (19 I 1815), Prus (30 I 1815) i Austrii (21 II 1815). Tekst angielski [w:] C. K. Webster, [wyd.], British Diplomacy 1813—1815. Selected Documents Dealing with the Reconstruction of Europę, Londyn 1921, s. 287 n.j tekst francuski [w:] d'Ange-berg, Le Congres..., s. 794—801; zob. także interpretację noty brytyjskiej u M. Milovanowi tcha, Des Traites de garantie en droit international, Paris 1888, s. 113—118. W tym duchu można także interpretować wstępy do poszczególnych układów; zob. także E. Reibstein, Volkerrecht, t. II, s. 355 n.

⁸ Por. E. Reibstein, Vólkerrecht, s. 521.

138

der I w odniesieniu do Księstwa Warszawskiego. Prawo to straciło już jednak w znacznej mierze samodzielne znaczenie czynnika konstytuującego obszar państwowy⁹.

2. Wywodzące się z koncepcji prawa naturalnego pojęcie dobrowolnej aprobaty
zmiany przynależności państwowej przez mieszkańców danego obszaru znalazło się
w osiemnastowiecznej nauce prawa międzynarodowego i było nawet stosowane w formie
plebiscytu (Avignon 1791 r.). Na kongresie wiedeńskim zasada ta wypłynęła tylko w spo
sób pośredni — kiedy uznano prawo opcji i prawo zmiany miejsca zamieszkania i, jak
właśnie w wypadku Polski, zapewniano nieustannie o dążeniu do pomyślności nowych
poddanych. Już za czasów napoleońskich teoretyk prawa międzynarodowego Gerard
de Rayneval uważał wprawdzie, że zgoda mieszkańców danego terytorium jest niezbędna:
„II faut leur consentement ou expres ou au moins presume. Cest dans ce consentement
que consiste essentiellement la lćgitimitć de la cession d'une conquete, le complete-
ment du traite qui doit la consolider" — przyznał jednak później, że już sama przy
sięga na wierność, której nowy władca żąda od swych nowych poddanych, de facto
uchodzić musi za zgodę, niezależnie od formy, w jakiej jest wyrażona — „ii donnę du
moins une apparence de liberte a la soumission"¹⁰.

Talleyrand, któremu ze zrozumiałych względów musiało zależeć na tym, by w Wiedniu w 1815 r. możliwie jak najmniej mówiono o prawie podboju, stanął na stanowisku czysto pozytywistycznej interpretacji prawa, gdy za punkt wyjścia przyjął dwie zasady:

„l'un, que la souverainete ne peut etre acquise par le simple fait de la conquete, ni passer au conguerant, si le souverain ne la lui ce*de" — zasada, która już nie była nowością; znajdujemy ją już bowiem w praktyce państw i w osiemnastowiecznej nauce prawa międzynarodowego;
„Pautre, qu'aucun titre de souverainetć, et consequement le droit qu'il suppose, n'ont de rćalite pour les autres Etats, qu'autant ou'ils Pont reconnu"¹¹.

Znaczyło to, że wszelkie zmiany terytorialne w skali międzynarodowej muszą być na możliwie szerokiej bazie uregulowane traktatami, „każde przeniesienie suwerenności [...] wymaga sankcji Europy" („PEurope reunie en Congres"¹²). Międzynarodowa wspólnota prawna wykonywała przez „acte quasi legislatif" prawo adiucatio. Oznaczało to istotny postęp w pojmowaniu „międzynarodowej wspólnoty prawnej". Toteż kilku znawców prawa międzynarodowego określało kongres wiedeński i Święte Przymierze jako „progressives sur le plan juridique"¹³.

Zebrani w 1815 r. w Wiedniu przedstawiciele mocarstw chcieli stworzyć nową trwałą równowagę europejską. Ten „zrównoważony" porządek mógł się na dłuższą

9 J.C. Bluntschli, Das modernę Volkerrecht der cwilisirten Staaten ah Rechtsbuch dargestellt, Nordlingen 1968, s. 171 n, § 289. W teorii prawa międzynarodowego prawo podboju istnieje jeszcze do końca XIX w. Jednak rzut oka na praktykę państw przekonuje nas, że Europie prawo podboju najwidoczniej już nie wystarczało.

¹⁰ G. de Rayneval, Institutions du droit de la naturę et des gens, Paris 1831 (zmienione w sto
sunku do pierwszego wydania z 1803 r.), s. 92 n.

¹¹ Memoires du Prince de Talleyrand, publies avec une preface et des notes par Le Duc de Broglie,
t. II, Paris 1891, s. 217, [w:] Instructionspour l$s ambassadeurs du roi au congris, s. 214-254.

12 E. Reibstein, Vólkerrecht, t. II, s. 519.

13 B. Mirkine-Guetzćvitch, U influence..., s. 449.

139

metę utrzymać jedynie na podstawie szerokiej akceptacji. Tak więc doktryna, według której wszelkie zmiany terytorialne i przeniesienia suwerenności muszą być usankcjonowane przez traktaty zbiorowe, jest tylko logiczną konsekwencją politycznej zasady równowagi międzynarodowej. Z tego powodu dyplomaci brytyjscy i francuscy domagali się, napotykając przy tym pewien sprzeciw Rosji, zawarcia układu zbiorowego, a nie jedynie kilku osobnych umów¹*.

W 1830/31 r. sytuacja rządu polskiego była bardzo skomplikowana. Z jednej strony przyznany obszarom polskim status był z punktu widzenia prawa międzynarodowego li tylko martwą literą: rzeczywistość prawna stanowiła zaprzeczenie tego pozytywnego prawa narodów, jakie wynikało z układów wiedeńskich. Nasuwała się zatem myśl, by usprawiedliwić powstanie wskazując na te rozbieżności. Z drugiej strony żądania narodu polskiego, sformułowane przede wszystkim w sejmie podczas powstania, szły o wiele dalej niż wszystko, to co można było przy najpomyślniejszej interpretacji jeszcze wycisnąć z układów wiedeńskich. Kilka uchwał sejmowych dotyczących spraw prawno-państwowych stało w oczywistej sprzeczności z obowiązującym pozytywnym prawem narodów, jak na przykład akt detronizacyjny z 25 11831 r., ustawa o przysiędze na wierność monarsze z 3II1831, ustawa o rządzie z 2911831 i przede wszystkim ustawa z 5 V 1831 r., z której wyraźnie wynikało, że Polska konstytuująca się jako niezależne państwo uważa się nie za następczynię Królestwa Polskiego z 1815 r., ale za spadkobierczynię dawnej Rzeczypospolitej¹⁵.

Polacy podkreślali, że Polska nie była w Wiedniu układającą się stroną, nie można jej więc oskarżać o złamanie układów przez powstanie. Było to niewątpliwie słuszne. Z drugiej strony wszakże ogłoszenie państwa polskiego za państwo niepodległe nie czyniło jeszcze z Polski podmiotu prawa międzynarodowego. Nowy podmiot prawa międzynarodowego mógł według dziewiętnastowiecznego prawa międzynarodowego powstać jedynie na skutek konstytutywnego uznania go przez inne podmioty prawa międzynarodowego.

Mężowie stanu odpowiedzialni za politykę zagraniczną rządu powstańczego uważali, że bez interwencji z zewnątrz, to znaczy bez interwencji mocarstw zachodnich, zwycięstwo nie będzie możliwe. Obok nierównego stosunku sił wojskowych przemawiało za tym poglądem doświadczenie ostatnich 15 lat, z którego wynikało, że powstania narodowe dopiero wówczas osiągały swój cel, kiedy z pomocą przychodziły im mocarstwa. Przykładem były Grecja i Belgia. Od czasu kongresu wiedeńskiego wszystkie wielkie kwestie europejskie rozwiązywała wspólnie pentarchia, początkowo podczas odbywających się periodycznie kongresów, później — w wypadku Grecji i Belgii — na zwołanych ad hoc konferencjach.

Interwencja mocarstw oznaczałaby, że w 1830 r. uregulowania sprawy polskiej nie pozostawiono by już samej tylko Rosji. Sprawa polska mogła się przeto stać problemem dającym się rozwiązać tylko wspólnie przez Europę. Czartoryski, który na kongresie wiedeńskim osobiście zabiegał dla Polski o takie europejskie rozwiązanie, był zdania,

¹⁴ Ch. Webster, The Congress of Vienna, London 1963, s. 97—102.

¹⁵ Zob. S. Hubert, Rozbiory..., s. 127—144.

140

że będzie dla Polski najkorzystniej, jeżeli znowu poszukiwać się będzie takiego przez całą Europę wynegocjowanego rozwiązania, tym razem jednak z udziałem Polaków.

Ponadto w systemie, „koncertu europejskiego" było praktycznie niemożliwe doprowadzić do ukonstytuowania się niezawisłego państwa bez udziału w tym przedsięwzięciu mocarstw, bez usankcjonowania i uznania niepodległości przez resztę Europy. Wciąż jeszcze żywe było wyobrażenie, o którym wspominałem poprzednio, że wszelkie większe zmiany terytorialne muszą uzyskać błogosławieństwo Europy, aby nabrać mocy prawa międzynarodowego.

Wszelako trudności w skłonieniu mocarstw zachodnich do takiej interwencji były oczywiste. W przeciwieństwie do Grecji i Belgii w Polsce mocarstwowe interesy Anglii i Francji nie były bezpośrednio zaangażowane. Dlatego też dyplomacja polska starała się pozyskać dla Polski opinię publiczną, przede wszystkim jednak naciskała na interwencję powołując się na prawo narodów. Prawny status Polski na arenie międzynarodowej służył więc za argument mający nakłonić mocarstwa europejskie do interweniowania w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 r. Jako sygnatariusze wiedeńskiego Aktu Finalnego obok mocarstw rozbiorowych występowały państwa zachodnioeuropejskie odpowiedzialne za prawny status Polski. Z tej odpowiedzialności mocarstw zachodnich można było wydedukować prawną możliwość interwencji, czy to jako ich prawo, czy też obowiązek.

Tak więc wynikła kwestia, czy układy wiedeńskie miały charakter gwarancji dotyczących całej Europy. Zagadnienie to nabierało w polityce europejskiej XIX w. kilkakrotnie aktualności:

w odniesieniu do Królestwa Polskiego, przede wszystkim w latach trzydziestych, w także w 1863 r.¹⁶;

w sprawie Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1848/49 r.;
w sprawie Wolnego Miasta Krakowa¹⁷;
w kwestii konstytucji Związku Niemieckiego w latach trzydziestych i w 1851 r.¹⁸;
w odniesieniu do konstytucji szwajcarskiej 1847 r.¹⁹

Nie mogę tu zająć się obszerną literaturą naukową, jaka powstała w ostatnich stu latach na temat gwarancji międzynarodowych i układu gwarancyjnego. Z definicją układu gwarancyjnego podaną przez Milovana Milovanowicia (Milovanowitch) zgadza się prawie cała literatura przedmiotu:

¹⁶ Zob. w tym kontekście wywody znawcy prawa międzynarodowego: M. Milovanowitch, Des Traites..., s. 125—141.

¹⁷ Zob. dzieła poświęcone prawu międzynarodowemu: M. Milovanowitch, Des Traites...,
s. 119—125; W. B. Lawrence, Commentaire sur les elements du droit international et sur 1'histoire
du progres du droit des gens de Henry Wheaton, t. I—III, Lipsk 1868—1873, t. I, s. 225—231;
Ch. de Martens Causes celebres du droit des gens, wyd. 2, t. V, Leipzig 1861, s. 359—394.

¹⁸ M. Milovanowitch, Des Traites..., s. 200 nn.; obszerne, ale z prawniczego punktu
widzenia niezadowalające jest dzieło N. Dommermutha, Das angebliche europaische Garantie-
recht uber den Deutschen Bund von 1815 bis 1866, Borna—Lipsk 1928.

¹⁹ M. Milovanowitch, Des Traites..., s. 141 nn.j K.G. Idman, Le traite de garantie en
droit international, Helsingfors 1913, s. 258 nn.

141

Les traites de garantie proprement dits sont des traites par lesąuels une ou plusieurs puis-sances s'engagent soit a respecter soitala fois a respecteur ou a faire respecteur un certain ćtat de choses concernant la situation internationale ou meme la situation interieure d'un ou plusieurs autres etats²⁰.

Głównymi tematami sporu wśród naukowców były dotychczas przede wszystkim kwestia gwarancji kolektywnej, gwarancji neutralności i granicy między stosunkiem gwarancji a protektoratu.

W czasie kongresu wiedeńskiego Castlereagh w lutym 1815 r. zaproponował, by mocarstwa w osobnej deklaracji wyraźnie wspólnie zagwarantowały europejski status quo terytorialny i uchwalony w Wiedniu międzynarodowy porządek²¹. Za tą propozycją brytyjską kryło się życzenie włączenia Imperium Osmańskiego do postanowień ogólnoeuropejskich. Związek między sprawą polską i losem Imperium Osmańskiego, dający o sobie znać także i w przyszłości, staje się wyraźny, kiedy Charles Webster wyjaśnia motywy lorda Castlereagh:

If the Tsar's new possessions in Poland were to receive the special guarantee of Europę, a guarantee of those of the Porte might be claimed as a quid pro quo²².

Aleksander I odrzucił ten plan, który Gentz już opracował w zarysie²³, właśnie z powodu rozciągnięcia gwarancji na Imperium Osmańskie. Udało się jednakże dyplomacji brytyjskiej doprowadzić do tego, że wynik kongresu wiedeńskiego został ujęty w formie układu zbiorowego²⁴, który uważany był za dużo bardziej zobowiązujący pod względem prawnym aniżeli zwykły zbiór bilateralnych układów.

Nasuwa się pytanie, czy charakter gwarancyjny wynika już z samej formy układu zbiorowego. Praktyka następnych dziesięcioleci pozwala sformułować trzy odpowiedzi na to pytanie.

Przy okazji aneksji Krakowa w 1846 r. rozwinął Metternich tak zwaną Einregi-strierungstheorie (zasady zarejestrowania), według której tylko zawarte w Wiedniu osobne układy mają moc prawa międzynarodowego, natomiast Akt Finalny spełnia jedynie funkcję rejestracyjną. Sygnatariusze przez swe podpisy stali się tylko świadkami, ale nie partnerami układu, gdyż nie ten akt jest właściwym układem, lecz są nim jedynie poszczególne umowy (Einzelvertrage). Tak więc Metternich nie uznał charakteru układu zbiorowego.

Teorię tę, stworzoną najwyraźniej po to, by zamaskować pozorami prawa aneksję Krakowa, propagował sam Metternich w notach dyplomatycznych²⁵ oraz rozwijali upoważnieni przez niego prawnicy²⁶. Teza o czysto deklaratywnym charakterze Aktu

²⁰ M. Milovanowitch, Des Traites..., s. 10.

²¹ C. Webster, Congress of Yienna, s. 102—105; również CK. Webster, Some Aspects
of Castlereagh's Foreign Policy, [w:] Transactions of the Royal Historical Society, 3 ser., t. VI,
London 1912, s. 65—88.

²² C. Webster, Congress of Vienna, s. 103.

²³ d'Angeberg, Le Congris..., s. 864.

²⁴ Por. wyżej, s. 139.

²⁵ Przede wszystkim w przeznaczonym dla Palmerstona memorandum La Resolution des
Trois Cours relative a Craccwie examine sous le rapport du Droit des Gens, [w:] Martens-Mur-
hard, Nouveau Recueil General, t. X, Getynga 1852, s. 125 i n.

²⁶ Tak prawnik boński Clemens Theodor Perthes w broszurze Die Einverleibung Crakau's
und die Schlussakte des Wiener Congresses. Eine Flugschrift, Hamburg-Gotha 1846 (w rzeczywis-

142

Finalnego pozostawała w sprzeczności nie tylko z duchem i literą traktatu wiedeńskiego, stawiała też na głowie artykuł 118; kiedy artykuł ten ustanawiał, że załączone układy nie mają bynajmniej mniejszej wartości prawnej, lecz stanowią integralną część Aktu Finalnego, teraz oświadczono, że tylko one, nie zaś ten akt, są ważne pod względem prawnym.

Tej interpretacji przeczy często wyrażany pogląd, iż Akt Finalny ma wyraźny charakter gwarancyjny, a podpisujący go sygnatariusze stali się gwarantami nowo ustanowionego porządku, przy czym większość autorów wychodzi z założenia, że mamy do czynienia z układem zbiorowym i że w Wiedniu zawarto kompromisy na zasadzie wzajemności²⁷. Wszelako mało kto zajmuje się konsekwencją tego „laire respecter", że mianowicie przy każdej gwarancji istnieje zobowiązanie do interweniowania, jeżeli zagwarantowane postanowienia zostają naruszone.

Skoro przyjmuje się, że wiedeński Akt Finalny ma charakter gwarancyjny w całym tego słowa znaczeniu, to sygnatariusze zobowiązani są w razie złamania tych postanowień wkroczyć i albo przywrócić stan postulowany w układzie, albo wspólnie wynegocjować nowe uregulowanie. Tak interpretował w ciągu dziesięciolecia traktat wiedeński przede wszystkim Czartoryski. Już w r. 1817 pisał:

L'Angleterre a 1'obligation et la charge a veiller a ce que les choses marchent dana Pesprii du traite...²⁸

Dyplomacja polska w czasie powstania listopadowego argumentowała w ten sam sposób. Najwidoczniej pod jej inspiracją deputowany francuski Bignon podkreślił w czasie debaty w Izbie Deputowanych, że układy wiedeńskie zapewniły narodowi polskiemu pewne prawa, zachowanie tych praw sygnatariusze zagwarantowali i jest ich obowiązkiem interweniować w obronie Polski²⁹. Także po powstaniu listopadowym

tości 1847). Broszura ta zwróciła na siebie dużą uwagę, gdyż francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zamówiło jej tłumaczenie do swego użytku wewnętrznego (Archives du Mini-stere des Affaires Etrangeres, Paryż, Serie: „Memoires et Documents Pologne" vol. 31, s. 42<^— —451). Podobną argumentację zawiera Die Einverleibung von Krakau und die Unterzeichner der Schlussacte des Wiener Congresses. Eine publizistische Erórterung, herausgegeben von G. Bulau, Lipsk 1847. Teorii Metternicha („Einregistrierungstheorie") bronił w literaturze, przy użyciu niezbyt zresztą przekonujących argumentów, jedynie N. Dommermuth, Das angebliche..., s. 32—35.

²⁷ Tak np. R. Redslob, Histoire des grands principes du Droit des Gens depuis l'antiquitś jusgua
la veille de la grandę guerre, Paryż 1923, s. 355 („II en resulte une garantie collective, qu'elle se
trouve stipulee ou non dans le texte") i s. 385 („... un traite signe par plusieurs Etats porte en

lui meme une garantie collective"). Podobnie C. Webster, Congress of Vienna, s. 101 ( its

stipulation were thus in a special way agreed to, and in a sense guaranteed by all sovereign States of Europę") i A. Sorel, L'Europe et la revolution francaise, 1.1, Paryż 1885, s. 10; dobitnie M. Mi-lovanowitch, Des Traitis..., s. 72 n. Zob. także A. Merighnac, Traite de droit public inter-national, Paryż 1905—1907, t. II, s. 43; również A.F. Frangulis, Garantie, [w:] Dictionnaire Diplomatiąue, wyd. Academie Diplomatiąue International, t. I, Paryż b.d., s. 947—951, s. 948; H. Geffcken, Garantievertrage, [w:] F.v. Holtzendorff (wyd.), Handbuch des Volkerrechts. Auf der Grundlage europdischer Staatenpraxis, t. III, Hamburg 1887, s. 85—112, tutaj s. 92, 94 i 99.

²⁸ AJ. Czartoryski, „Sur le rćtablissement de la Pologne", 1817, Biblioteka Czartoryskich,
Kraków, rkps 5239, s. 200.

²* M. Handelsman, Pod znakiem Napoleona, Warszawa 1913, s. 258; T. Jungfer, DieBe-ziehungen der Julimonarchie zum Kónigreich Polen in den Jahren 1830J31, Berlin 1909, s. 30.

143

argument ten można częstokroć znaleźć w przychylnej Polakom publicystyce, jak również w przemówieniach życzliwych sprawie polskiej posłów do parlamentu, którzy często utrzymywali bliskie kontakty z Czartoryskim, jak np. Robert Cutlar Fergusson, który 28 VI1832 r. powiedział w Izbie Gmin:

.. .that national rigths, which were secured to them (the Poles) by a solemn treaty, had been violated by the Emperor of Russia; and those rights having been guaranteed to the Poles by a treaty, to which Great Britain was a party, she was bound, in good faith and in honour, to see to the maintenance of that treaty, and of the provisions that it contained in favor of Poland³⁰.

Tej argumentacji o zobowiązującym charakterze gwarancyjnym wiedeńskiego Aktu Finalnego można przeciwstawić twierdzenie, że akt ten nie zawiera żadnej specjalnej klauzuli gwarancyjnej³¹. W istocie wszyscy ci, którzy są przekonani o gwarancyjnym charakterze dokumentu, powołują się na fakt, że chodzi tu o uroczysty układ zbiorowy³². Historyk mógłby sobie w pewnym sensie ułatwić^zadanie wskazując, że jeżeli partnerzy różnią się w interpretacji traktatu zbiorowego, liczy się zawsze jedynie najmniejszy wspólny mianownik — ale choć może to być słuszne w praktyce politycznej, to z punktu widzenia prawa międzynarodowego taka teza nie wydaje się zadowalająca.

Czartoryski i jego współpracownicy w czasie powstania listopadowego nie wiedzieli najwidoczniej, że Wielka Brytania już w r. 1818 na kongresie w Akwizgranie dokładnie określiła swój stosunek do układu gwarancyjnego: wprawdzie jest wiedeński Akt Finalny „the Great Charte" i powinien być bezwzględnie dotrzymany, nie zawiera wszakże żadnej wyraźnej gwarancji. Wynika z tego:

There ist no doubt that a breach of the covenant by any one State is an injury which all the other States may, if they shall think fit, either separatively or collectively resent, but the treaties do not impose, by express stipulation, the doing so as a matter of positive obligation.

So solemn a pact, on the faithful execution and observance of which all nations should feel the strongest interest, may be considered as under the protection of a morał guarantee of the highest naturę; but those who framed these Acts did not probably see how the whole Confede-racy could, without the utmost inconvenience, be madę coUectiyely to enforce the observance of these treaties, the execution of this duty seems to have been deliberately left to arise out of the circumstances of the time and of the case, and the offending State to be brought to reason by such of the infured States as might at the moment think fit to charge themselves with the task of defen-ding their own rights thus invaded³³.

³⁰ Hansard, Parliamentary Debates, ser. 3, XIII, s. 1116 n. Fergusson mówił także w debacie
z 18 IV 1832 o „... the bounden duty of Great Britain, in respect of her honour and her pligh-
ted faith, to do whatever might depend on her to prevent the threatened extinction of the nationa-
lity of Poland". (Hansard, Parliamentary Debates, 3 ser., XII, s. 636 n.). Obszernie wypowiedział
się także poseł Buckingham w poświęconej Polsce debacie z 9 VII 1833; stwierdził on, że sygna
tariusze mają obowiązek interweniowania (Hansard, Parliamentary Debates, 3 ser. XIX, s. 448n.).

³¹ Tylko wyraźna gwarancja pruskich posiadłości prowincji saskiej i neutralności Szwajcarii.

³² Tak przede wszystkim R. Redslob i M. Milovanowitch, który spośród wszystkich znawców
prawa międzynarodowego najenergiczniej występuje w obronie gwarancyjnego charakteru trak
tatu. Por. także H. Wheaton, Histoire des progres du Droit des Gens en Europę et en Ameriąue depuis
la Paix de Westphalie jusqu'a nos jours avec une introduction sur les progris du Droit des Gens en
Europę avant la Paix de Westphalie, wyd. 2, Lipsk 1846, t. II, s. 110—132, zwłaszcza s. 124 nn..

⁸³ Memorandum on the Treaties of 1814 and 1815 submitted by the British Plenipotentiaries at the Conference of Aix-la-Chapelle October 1818, [w:] C. Webster, Congress of Vienna, s. 187—■ — 193, tutaj s. 187 in.

144

Także Palmerston trzymał się tej maksymy. W czasie debaty nad sprawą polską 28 VI1832 r. odpowiedział na wspomniane przed chwilą wywody Fergussona:

No man could entertain a doubt the Great Britain possessed a fuli right to express a decided opinion upon the performance or the non-performance of the stipulations contained in that treaty. Nevertheless, it could not be denied that England lay under po peculiar obligation, individually, and independently of the other contracting parties, to adopt measures of direct interference by force³⁴.

Krótko mówiąc, polityka brytyjska polegała na uznaniu prawa do interwencji i negowaniu obowiązku interweniowania. Niektórzy znawcy prawa międzynarodowego taką interpretację wiedeńskiego Aktu Finalnego uważają za słuszną³⁵. Prawnik niemiecki Bruno Danziger zaproponował, by użyć w tym wypadku definicji „bierna gwarancja"³⁶. Powstaje pytanie, czy słowo „gwarancja" nie jest w tym kontekście mylące. Palmerston rozróżniał — w sposób pod względem logicznym przekonujący — między układem gwarancyjnym i zbiorowym, kiedy w r. 1848 oświadczył:

Je distingue un traite et une garantie. Le fait d'avoir ete une des puissances signataires d'un tel traite, donnę le droit d'intervenir, mais ne lui en impose pas 1'obligation, dans le cas oii 1'etat de possesion fut changć. II en est autrement d'une garantie qui involve 1'obligation de maintenir l'ćtat de possession³⁷.

W r. 1831 miały zatem mocarstwa zachodnioeuropejskie, które złożyły swój podpis pod wiedeńskim Aktem Finalnym, prawo do interwencji, ale nie były do niej zobowiązane. Brak interwencji wynikał z wielu przyczyn, przy czym zasada nieinterwencji, zalecana głośno przede wszystkim przez Francję, stanowi jedynie wersję oficjalną. W czasie powstania polskiego Paryż i Londyn zajęte były przede wszystkim sprawą belgijską, a dyplomacja polska pozwalała się nawet wykorzystać w tej sprawie polityce brytyjskiej w złudnej nadziei, że po osiągnięciu swych celów mocarstwa zachodnie będą miały wolne ręce dla Polski. Było to złudzenie: w przeciwieństwie do Belgii i także do Grecji Polska w oczach polityków brytyjskich i francuskich nie miała ważnej funkcji do spełnienia w utrzymaniu równowagi europejskiej. W 1830 r. w odróżnieniu od 1815 r. wspomniany poprzednio związek między doktryną prawa międzynarodowego o szerokiej traktatowej sankcji przy zmianach terytorialnych a zasadą równowagi nie mógł zaważyć na sytuacji. Mocarstwa zachodnie nie miały w Polsce żadnych interesów politycznych, nie mówiąc już o interesach handlowych. Ale jeszcze jedna ważna różnica między sytuacją Grecji i Belgii z jednej strony a Polski z drugiej zaważyła na wypadkach: powstańcy greccy walczyli przeciw państwu, którego mocarstwa europejskie jeszcze

³⁴ Hansard, Parliamentary Debates, ser. 3, XIII, s. 1131; cyt. przez H. H. Hahna, Aus-senopolitik in der Emigration. Die Exildiplomatie Adam Jerzy Czartoryskis 1830—1840, Monachium— —Wiedeń 1978, s. 71.

³⁶ K.G. Idman, Le traite..., s. 150; G. Quabbe, Die vdlkerrechtliche Garantie, Wrocław 1911, s. 108.

³⁶ B. Danziger, Die •oólkerrechiliche Garantie, Wrocław 1910, s. 20—23 i 35.

⁸⁷ Ch. Howard, Britain and the Casus Belli 1822—1902. A Study of Britain's International Position front Canning to Salisbury, Londyn 1974, s. 43; w swej fundamentalnej analizie brytyjskiej polityki traktatowej w XIX w. Howard niestety nigdzie nie zajmuje się stosunkiem mocarstw do uchwał polskich z 1815 r.

145

nie uznały za członka europejskiej wspólnoty państw; powstanie belgijskie było skierowane przeciw średniej wielkości państwu utworzonemu przez kongres wiedeński. Polacy natomiast walczyli przeciw członkowi pentarchii i dwaj dalsi członkowie pentar-chii słusznie obawiali, się że będzie tylko kwestią czasu, kiedy ich polscy poddani zorganizują powstanie. Przecież sam sejm ogłosił insurekcję za powstanie narodowe. W razie interwencji europejskiej konflikt, w odróżnieniu od Grecji i Belgii, nie mógłby się ograniczyć do pewnego tylko rejonu, i widmo owych lat, wielka powszechna wojna europejska, przekształciłoby się w rzeczywistość³⁸.

Celem powstania listopadowego było, jeżeli sformułujemy go w kategoriach prawa międzynarodowego, doprowadzenie do uznania Polski przez inne podmioty prawa międzynarodowego za pełnowartościowy podmiot prawa narodów. Rząd Królestwa Polskiego był w 1830/31 r. rządem de facto kraju, którego niepodległości nie uznawały inne państwa europejskie. Odmówiono nawet Polakom uznania ich za stronę wojującą³⁹. Kiedy Wielka Brytania zaprotestowała przeciw internowaniu korpusu Dwernickiego w Galicji, wskazując na przewidziane prawem międzynarodowym zobowiązania państw neutralnych wobec stron wojujących⁴⁰, Gentz odpowiedział z polecenia Metternicha argumentem, że Polacy nie mogą przypisywać sobie praw strony wojującej, albowiem mocarstwa istnienia Polski nie uznają⁴¹. Ale o prawym uznaniu rządu powstańczego także i Anglia nie chciała myśleć — dyplomatów polskich przyjmowano jedynie na rozmowy o charakterze prywatnym, a kiedy w gabinecie brytyjskim zastanawiano się, czy można przyjąć list Czartoryskiego do króla angielskiego, większość członków rządu wypowiedziała się przeciw⁴².

Jest wszelako rzeczą charakterystyczną, że Palmerston w 1831 r. wielokrotnie zasięgał rady prawników królewskich w sprawie Polski, interesując się np. w maju wspomnianą kwestią internowania korpusu Dwernickiego w Galicji⁴³, w czerwcu — celowością

³⁸ Toteż Czartoryski na emigracji doszedł do wniosku, że Polska będzie mogła odzyskać
wolność jedynie w wyniku wielkiej wojny europejskiej (zob. H.H. Hahn, Aussenpołitik, s. 191—
—194).

³⁹ W tym kontekście polskie powstanie listopadowe pojawia się czasem w literaturze z dzie
dziny prawa międzynarodowego, zob. np. H. Wehberg, La guerre civile et le droit internatio
nal, [w:] Recueil des Cours de l'Academie de droit international, 1938/1 (t. 63), s. 7—127, s. 23n.;
H. Geffcken, Incidents de droit international dans la guerre civile du Chili, „Revue de droit inter
national et de legislation comparee", t. XXIII, 1891, s. 577—589, s. 578; J.P. Weber, Pro-
blemes de droit internationalpublic poses par les guerres cimles, Geneve 1940, s. 25 n.; H. Lauter-
pacht, Recognition in International Law, Cambridge 1947, s. 183; E. Castr en, dvii War, Hel
sinki 1966 („Annales Academiae Scientiarum Fennicae", ser. B, t. 142, nr 2), s. 43.

⁴⁰ Tę w gruncie rzeczy bardzo pragmatyczną postawę w kwestii uznania powstańców za
stronę wojującą Wielka Brytania przyjęła już podczas południowoamerykańskich wojen wyzwo
leńczych. Anglia, co prawda, przez długie jeszcze dziesięciolecia pozostawała odosobniona w tym
poglądzie.

⁴¹ J. Dutkiewicz, Anglia a sprawa polska w latach 1830—31, Łódź 1967, s. 47—51. Więk
szość w przypisie 39 cytowanych autorów sądzi, że postępowanie Austrii było według ówczesnego
prawa międzynarodowego słuszne.

⁴² J.A. Betley, Belgium and Poland in InternationalRelations 1830—1831, Haga 1960, s. 216 n.;
bądź co bądź 4 ministrów opowiedziało się za przyjęciem, 7 przeciwko.

⁴³ J. Dutkiewicz, Anglia..., s. 47 i n.

10 — Powstanie listopadowe 1830-4831

146

ewentualnego otwarcia konsulatu brytyjskiego w Warszawie⁴⁴, a pod koniec października — sprawą pozostawania w mocy konstytucji polskiej⁴⁸.

Już sam ten fakt świadczy o znaczeniu, jakie w brytyjskiej polityce zagranicznej miały kwestie prawne. Historycy są często skłonni wyznaczać zagadnieniom prawnym w stosunkach międzynarodowych XIX w. rolę podrzędną, o raczej dekoratywnym znaczeniu i analizują politykę zagraniczną wyłącznie pod kątem interesów politycznych. Nie wolno jednak pomijać faktu, że każde państwo europejskie było żywotnie zainteresowane w ustabilizowanej sytuacji prawnej na arenie międzynarodowej. Wzrastająca rola prawa w stosunkach międzynarodowych odpowiadała powszechnej potrzebie wszystkich państw europejskich. Wywierało to wpływ zarówno na rozwój prawa międzynarodowego, jak i na formy i treści poczynań w polityce zagranicznej.

Spojrzenie na powstanie listopadowe z punktu widzenia ówcześnie obowiązującego i praktykowanego prawa międzynarodowego nie może pretendować do wyczerpującej historycznej analizy tego wydarzenia, ale nie jest wykluczone, że na kilka aspektów powstania listopadowego i sytuacji Polski na arenie międzynarodowej można w ten sposób rzucić trochę świaila. Ten nieco fragmentaryczny referat ma między innymi na celu wykazanie na przykładzie powstania listopadowego, że zagadnienia prawa międzynarodowego nie są dla dziewiętnastowiecznej polityki jedynie „zjawiskami powierzchniowymi" o raczej dekoratywnym znaczeniu, ale że polityka zagraniczna i sytuacja prawna znajdują się w ścisłej wzajemnej zależności, związane stosunkiem dialektycznym. To przekonanie powinno też wpłynąć na nasz sąd o polskiej polityce zagranicznej w 1831 r.

" Ibidem, s. 80.

" J. U. Niemcewicz. Pamiętniki. Dziennik pobytu za granicą od dn. 21 lipca 1831 do 20 maja 1841, t. I, Poznań 1876, s. 109.

Iwan A. Woronkow

Rola tradycji związków polsko-rosyjskich w latach dwudziestych XIX w. w powstaniu 1830—1831 r.

O powstaniu 1830—1831 r. opublikowano bardzo wiele prac, jednakże problem sprecyzowany w tytule ciągle jeszcze nie jest w pełni oświetlony w historiografii. Jak wiadomo, po kongresie wiedeńskim polski ruch niepodległościowy rozwijał się głównie w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Rozwijał się on tu równolegle z antyfeudalnym w swych podstawach rosyjskim ruchem wolnościowym. Narastała także walka wyzwoleńcza innych narodów Rosji, w której sprzeczności społeczne przeplatały się z narodowymi.

Nienawiść do caratu, dążenie do jego obalenia i osiągnięcia wolności zbliżało polskich patriotów do przeciwników caratu w społeczeństwie rosyjskim. Pierwsze próby nawiązania bezpośredniej współpracy między polskimi i rosyjskimi rewolucjonistami odnoszą się do połowy lat dwudziestych XIX w., kiedy Stowarzyszenie Południowe dekabrystów i polskie Towarzystwo Patriotyczne prowadziły w latach 1824—1825 rozmowy w sprawie ustalenia sojuszu w celu wspólnej walki z caratem.

Jednakże programy polskich patriotów i rosyjskich szlacheckich rewolucjonistów nie były całkowicie zgodne, co utrudniało prowadzenie rozmów i utrwalenie wzajemnych więzi. Dekabryści zdecydowanie wypowiadali się za przywróceniem niepodległości Polski i obiecywali pomoc w tym dziele, ale chcieli Polski republikańsko-demokratycz-nej w granicach etnicznych. Pragnęli, aby w tej Polsce został wprowadzony taki sam ustrój społeczno-polityczny, jaki będzie ustanowiony w przeobrażonej Rosji. Tylko w tym wypadku, jak słusznie stwierdzali dekabryści, mogą panować przyjacielskie stosunki między odbudowaną Polską a demokratyczną Rosją.

Przedstawiciele polscy wysuwali żądania stworzenia Polski konstytucyjno-monar-chistycznej w granicach z 1772 r. na wschodzie. Plany dekabrystów i patriotów polskich różniły się także w rozwiązaniu problemu agrarnego; stanowisko dekabrystów było bardziej radykalne.

Dwie organizacje dekabrystów były wielonarodowościowe: Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian, postulujące utworzenie demokratycznej federacji słowiańskiej, oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Wojskowych w Korpusie Litewskim. W tych tajnych organizacjach Polacy, Rosjanie i przedstawiciele innych narodów słowiańskich pozostawali w stałych kontaktach.

10*

148

Pertraktacje między Stowarzyszeniem Południowym dekabrystów i polskim Towarzystwem Patriotycznym nie zostały zakończone. W takiej sytuacji doszło do powstania dekabrystów, a w ślad za tym nastąpiło rozbicie organizacji dekabrystów przez policję. Zostały rozgromione także polskie tajne stowarzyszenia¹.

Jednakże zbudowany w latach dwudziestych trwały fundament polsko-rosyjskich rewolucyjnych więzi nie został zburzony. Świadczą o tym wydarzenia z okresu powstania 1830—1831 r. i następnych dziesięcioleci. W powstaniu tym uczestniczyło wielu byłych członków Towarzystwa Patriotycznego i innych polskich tajnych organizacji sprzed Nocy Listopadowej, którzy dobrze wiedzieli o związkach polsko-rosyjskich i rozmowach z połowy lat dwudziestych.

W trudnych warunkach okresu powstania 1830—1831 r. i polsko-rosyjskiej wojny patrioci polscy propagują ideę polsko-rosyjskich więzi i wspólnej walki przeciw caratowi, wysoko oceniają działalność dekabrystów, płomiennych bojowników o wolność narodu rosyjskiego i polskiego. Myśli wielu polskich powstańców kierowały się ku możliwości współdziałania z siłami postępowymi Rosji.

W nocy 29 listopada sprzysiężenie podchorążych wznieciło w Warszawie powstanie. Poparły je szerokie rzesze mieszkańców miasta, co zapewniło mu początkowo pomyślne rezultaty.

Skrajnymi, wyraźnie zarysowanymi politycznymi obozami, między którymi w okresie powstania toczyła się walka, były obozy konserwatywno-arystokratyczny Adama Czartoryskiego i rewolucyjno-demokratyczny reprezentowany głównie przez warszawskie Towarzystwo Patriotyczne.

Arystokraci nie chcieli rozwijać powstania i wojny z caratem, lecz kiedy ta wojna rozpoczęła się, starali się przy pomocy rządów zachodnioeuropejskich i regularnej polskiej armii wywalczyć niepodległość Polski lub szerszą autonomię narodową. Jakiekolwiek społeczno-ekonomiczne i polityczne przeobrażenia nie mieściły się w ich planach. Konserwatyści mieli licznych przedstawicieli w sejmie, rządzie i armii. W ich rękach w okresie całego powstania faktycznie znajdowała się władza.

Pozycje pośrednie między obozem arystokratycznym a Towarzystwem Patriotycznym zajmowała tzw. grupa kaliszan, reprezentująca interesy liberalnej, średniozamożnej szlachty i interesy inteligencji. W sprawach zasadniczych powstania grupa kaliszan mało różniła się od obozu konserwatywnego. Tak jak konserwatyści, kaliszanie bali się wojny ludowej i znaczne nadzieje pokładali w pomocy dyplomatycznej rządów zachodnioeuropejskich. Jednakże nie zgodzili się na porozumienie z caratem i pragnęli prowadzić energiczną walkę o niepodległość. W kwestii chłopskiej nie wyszli poza oczynszowanie. Za ideał ustroju państwowego uważali monarchię konstytucyjną. Będąc liberałami bronili wolności druku i występowali przeciw tyranii i dyktaturze. Kaliszanie byli reprezentowani w sejmie, rządzie i armii.

Lewicę powstania stanowili szlacheccy rewolucjoniści: Towarzystwo Patriotyczne i nie zorganizowane grupki czy jednostki spoza Warszawy. Skład społeczny lewicy był szlachecko-inteligencki. Członkowie Towarzystwa Patriotycznego i ich sympatycy

¹ O kontaktach dekabrystów z polskimi tajnymi organizacjami zob. P. Olszańskij, Die-kdbristy i pohkoje nacjonalno-oswoboditielnoje dwiżenije. Moskwa 1959; L. Baumgarten, Dekabryści a Polska, Warszawa 1952.

149

wyrażali interesy najbardziej postępowej i rewolucyjnej części drobnej i średniej szlachty, inteligencji, uczącej się młodzieży i burżuazji. Obiektywnie biorąc reprezentowali oni w zasadniczej części interesy mas ludowych miast i wsi, chociaż nie byli z nimi związani i politycznie nie przewodzili w ich walce. Lewica nie była jednolita, nie miała wspólnych poglądów na temat wielu problemów powstania. W niej istniało prawe (Maurycy Mochnacki, Joachim Lelewel, Roman Sołtyk, Walenty Zwierkowski i in.) oraz lewe skrzydło (Tadeusz Krępowiecki, Jan Czyński, Aleksander Pułaski i in.). Towarzystwo Patriotyczne nie miało przedstawicieli w kadrze dowódczej armii i tylko jeden członek reprezentował je w Rządzie Narodowym, a kilku posłów w sejmie, w którym bezwzględnie dominowała szlachta. Członkowie Towarzystwa Patriotycznego i ich sympatycy propagowali hasła swobód demokratyczno-burżuazyjnych. W walce z caratem liczyli przede wszystkim na własny naród. Towarzystwo Patriotyczne stale podkreślało wyzwoleńczy charakter wojny prowadzonej nie przeciw narodowi rosyjskiemu, lecz przeciw caratowi „za wolność naszą i waszą". W kwestii chłopskiej Krępowiecki i niektórzy inni członkowie lewego skrzydła Towarzystwa występowali z projektem nadzielenia chłopów ziemią. Jednakże większość członków Towarzystwa Patriotycznego nie wykraczała poza propozycje oczynszowania chłopów. Lewe skrzydło Towarzystwa podzielało przekonania republikańskie, większość jednak opowiadała się za monarchią konstytucyjną. Wpływy szlacheckich rewolucjonistów na przebieg powstania poza Warszawą były niewielkie.

W kwestii przyszłych granic wschodnich Polski i potrzeby rozszerzenia powstania na Litwę, Białoruś, Ukrainę między obozem konserwatywnym, kaliszanami i Towarzystwem Patriotycznym nie było rozbieżności. Dążyli oni zgodnie do wzniecenia tego ruchu w dawnych wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej i włączenia tych ziem do Polski.

Arystokraci, uchwyciwszy władzę, lękali się ruchu ludowego i 30 listopada w imieniu Rady Administracyjnej opublikowali odezwę do narodu o przywrócenie porządku, umiarkowania i spokoju². Lud i elementy rewolucyjne, których nastroje wyrażało utworzone 1 grudnia Towarzystwo Patriotyczne (klub), przyjęli odezwę z niezadowoleniem. Na burzliwym jego zebraniu, z udziałem bardzo wielu słuchaczy, mówcy żądali usunięcia z Rady Administracyjnej polityków reakcyjnych związanych z caratem, powołania nowego rządu, zerwania stosunków z Konstantym i rozwijania działań wojennych, rozszerzenia powstania na Litwę, Białoruś i Ukrainę. Dnia 2 grudnia przed siedzibę Rady Administracyjnej skierowała się tłumna demonstracja, która ponowiła powyższe żądania³. Tego dnia Adam Czartoryski w imieniu Rady Administracyjnej zwrócił się do Polaków z apelem, w którym wzywał do spokoju i informował, że Rada Administracyjna zabiega o ścisłe przestrzeganie konstytucji 1815 r. i przyłączenie do Królestwa byłych prowincji wschodnich Rzeczypospolitej, powołując się przy tym na obietnice Aleksandra⁴.

⁸ Wybór źródeł do powstania listopadowego, oprać, i przygotował do druku J. Dutkiewicz, Wrocław 1957, s. 25.

³ S. Kieniewicz, Historia Polski 1795—1918, Warszawa 1981, s. 100.

* Centralnyj Gosudarstwiennyj Wojenno-istoriczeskij Archiw (CGWIA), f. Wojenno-ucze-nogo Archiwa (WUA), dieła 5062—5063, k. 385.

150

Demonstracja wymogła na Radzie Administracyjnej pewne ustępstwa. Radę Administracyjną opuścili najbardziej niepopularni w narodzie członkowie, a na ich miejsce jako przedstawiciele klubu weszli Lelewel i Mochnacki. Dnia 3 grudnia Rada Administracyjna poinformowała społeczeństwo, że sama się rozwiązała. Zamiast niej, z inicjatywy Czartoryskiego, został powołany Rząd Tymczasowy. W jego skład wszedł zaledwie jeden reprezentant Towarzystwa Patriotycznego — jego przewodniczący Lelewel. Rząd ogłosił zwołanie sejmu (w którym miażdżącą przewagę mieli przedstawiciele szlachty) na 18 grudnia i polecił Konstantemu i wojskom rosyjskim opuścić granice Królestwa.

Rząd Tymczasowy liczył jeszcze, że bez wojny porozumie się z caratem w sprawie zachowania konstytucji 1815 r. i rozszerzenia Królestwa Polskiego. W związku z tym starał się nie dopuścić do dalszego rozwoju ruchu rewolucyjnego. Ale nie udało się tego dokonać i wówczas głównodowodzący polskim wojskiem gen. Józef Chłopicki, popierany przez arystokrację, 5 grudnia ogłosił się dyktatorem. Towarzystwo Patriotyczne zostało zawieszone, a Lelewel nie wszedł w skład Rządu; dyktator ponadto aresztował ludzi zbyt rewolucyjnie nastrojonych.

Maksymalny program polityczny Chłopickiego obejmował zachowanie konstytucji 1815 r., rozszerzenie Królestwa Polskiego i niedopuszczenie do wojny z caratem. W celu znalezienia kompromisu z rządem carskim posłał on do Petersburga delegację złożoną z przedstawicieli arystokracji — księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i hr. Stanisława Jezierskiego. Misja ich nie powiodła się, gdyż Mikołaj I oznajmił, że z „buntownikami" nie będzie rokował, i żądał bezwarunkowego ukorzenia się Polaków.

W czasie prowadzonych rozmów na łamach „Gazety Polskiej" opublikowano artykuł utrzymany w duchu słowianofilskim. Stwierdzono w nim, że Polacy powstali nie przeciw monarsze, lecz przeciw nadużyciom, że ich żądania są umiarkowane, skromne i słuszne, Mikołaj I powinien więc je spełnić w interesie Rosji, ponieważ wojna może osłabić potęgę imperium rosyjskiego i tym samym opóźnić spełnienie nałożonych na nią przez historię zadań: „Być opiekunką i naturalnym sprzymierzeńcem wszystkich Słowian". Ten cel Mikołaj I może osiągnąć nie siłą, lecz łaskawością, umiarkowaniem. Dobry przykład w tym względzie — kontynuuje autor artykułu — dał Aleksander I, obiecując na posiedzeniu sejmu wprowadzić rządy przedstawicielskie w Rosji. „Przymierze Słowian może się zacząć od unii Polski i Rosji", a z czasem do tego związku „wolnych i szczęśliwych braci" przyłączą się i inne narody słowiańskie — kończy autor artykułu⁵.

Dnia 18 grudnia w Warszawie rozpoczął obrady sejm, który zatwierdził dyktaturę Chłopickiego. 20 grudnia pod naciskiem sił patriotycznych sejm przyjął Manifest ogłaszający powstanie za narodowe. W celu wykazania słuszności rozpoczętej walki w oczach Europy szczegółowo przedstawiono tu cele i przyczyny powstania, wśród których za jedną z najważniejszych autorzy Manifestu wymienili naruszenie przez Aleksandra I, a szczególnie Mikołaja I, konstytucji 1815 r., nasilenie ucisku narodowego i politycznego w Królestwie Polskim i niewypełnienie obietnic dotyczących przyłączenia do Królestwa byłych prowincji wschodnich Rzeczypospolitej.

* „Gazeta Polska", 17 XII 1830.

151

Poniżenia i zależność — czytamy w Manifeście — zmusiły naród polski do powstania i będzie on walczył dotąd, aż osiągnie niezależność i wolność, „póki nie połączy się z braćmi ujarzmionymi przez dwór petersburski, z tego jarzma ich nie wyzwoli i swobód swoich, wolności i niepodległości uczestnikami nie uczyni". Pod naciskiem lewicy w Manifeście podkreślano, że Polacy nie żywią nienawiści do Rosjan, „ku wielkiemu jak my szczepowi słowiańskiego rodu". Mieli nadzieję, że utworzenie Królestwa Polskiego i ogłoszenie konstytucji doprowadzi do ustanowienia swobód konstytucyjnych w Rosji, „które w całym cywilizowanym świecie stały się równie potrzebą panujących, jak rządzonych". Jednakże to nie nastąpiło. Stało się oczywiście, że „połączenie na jednym czole korony samodzierżcy i króla konstytucyjnego było potworem politycznym, który długo istnieć nie mógł"⁶.

Chłopicki zawiesił opublikowanie Manifestu i polecił przerwać posiedzenie sejmu. Czynił wszystko, aby zahamować powstanie. Większość członków sejmu wahała się i nie wierzyła w powodzenie powstania. Przedstawiciele lewicy polskiej podjęli energiczną walkę z dyktaturą. Wzywali sejm do bezzwłocznego wypowiedzenia wojny caratowi, ogłoszenia pełnej niepodległości Polski, rozwinięcia powstania na Litwie, Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Członkowie rozwiązanego Towarzystwa Patriotycznego byli przekonani, że Mikołaj I nigdy dobrowolnie nie zgodzi się na istnienie niezależnej, konstytucyjnej Polski. Mieli nadzieję, że powstanie polskie wstrząśnie całą Rosją i że uciskany przez carat bratni naród rosyjski także wywalczy wolność⁷.

Autor jednego z artykułów pisał, że Polacy powstali nie przeciw Rosjanom, lecz przeciwko despotycznej władzy. Nie pragnęli oni i nie pragną przelewu krwi rosyjskiej, a chcą podać Rosjanom bratnią rękę dążąc do likwidacji jarzma niewoli, w którym znajdują się również oni. „Ocknijcie się ze snu, Rosjanie! Czyliż nie macie już Pestlów, Bestużewów i Murawjewów?"⁸ W wezwaniu do Polaków i Rosjan autor apelował do Rosjan o zaprzestanie wojny z Polakami stającymi do sprawiedliwego boju i zwrócenie oręża przeciw wspólnym ciemiężcom. Stwierdzał, że wojny i waśnie między Słowianami do niczego dobrego nie doprowadzą, a tylko osłabiają ich i będą sprzyjały utracie niezależności⁹.

Chaos i wahania w środowisku szlachecko-arystokratycznych przywódców powstania jeszcze się nasiliły, gdy w połowie stycznia 1831 r. społeczeństwo dowiedziało się o odpowiedzi Mikołaja I. Chłopicki proponował kapitulację. Rząd stwierdził, że niemożliwe jest przyjęcie żądań Mikołaja I. Ostatecznie sprawę miał rozstrzygnąć sejm. Dnia 18 stycznia Chłopicki, przeciwny wojnie z Rosją, zrzekł się dyktatury i stanowiska wodza naczelnego wojsk polskich, a 19 stycznia już oficjalnie wznowiło swą działalność Towarzystwo Patriotyczne.

Dnia 19 11831 r. wznowił prace sejm. Członkowie Towarzystwa Patriotycznego zdecydowali się wywrzeć presję na członków sejmu, aby jawnie poparli powstanie przeciw caratowi. Na posiedzeniu 24 stycznia Towarzystwo uchwaliło petycję do sejmu, w której wzywano, „ażeby sejm polski stargał uchwałą swoją wszelkie ogniwa i wszystkie

• Manifest sejmowy, [w:] Wybór źródeł..., s. 42—48.
⁷ „Nowa Polska", 6 I 1831.

» „Kurier Polski", 3 11831.

• „Gazeta Polska", 17 11831.

152

rozerwał stosunki między narodem polskim a rządem rosyjskich władców przez uznanie niepodległości narodu polskiego", uznanie Mikołaja I i jego następców „za odpadłych po wszystkie czasy od tronu polskiego", a ten tron za wakujący. Postulowano, aby zwolnić wszystkich mieszkańców Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi i Ukrainy od przysięgi rosyjskiemu imperatorowi i wezwać przedstawicieli Litwy, Białorusi i Ukrainy do udziału w obradach ogólnopolskiego sejmu¹⁰.

Dobitne rozumienie tego, że istnieją dwie Rosje — carska i rewolucyjna — wyraziło się w potężnej manifestacji dla uczczenia straconych dekabrystów, która odbyła się w Warszawie 25 11831 r. z inicjatywy Towarzystwa Patriotycznego. Pierwszy pomysł uroczystości wysunął członek Towarzystwa Patriotycznego Aleksander Pułaski. Wcześnie też powiadomiono o niej w gazetach. Na nabożeństwo byli zaproszeni oprócz Polaków także i Rosjanie, którzy znajdowali się w Warszawie, a wśród nich jeńcy wojenni. Nabożeństwo przekształciło się w potężną demonstrację polityczną. O jej przebiegu zachowały się drobiazgowe relacje prasy z tego okresu, wzmianki we wspomnieniach uczestników powstania i w literaturze. W nabożeństwie wzięli udział studenci uniwersytetu warszawskiego i liczni mieszkańcy stolicy. Uroczystość zaczęła się od nabożeństwa w cerkwi. Następnie uczestnicy manifestacji przeszli do kolumny Zygmunta i zatrzymali się przed Zamkiem Królewskim, w którym obradował sejm, potem przeszli przez Stare Miasto, po czym zatoczywszy szerokie koło po ulicach warszawskich, powrócili ponownie na uniwersytet. W miarę posuwania się liczba manifestantów rosła. Na czele pochodu niesiono pięć trumien pokrytych kirem, na których białymi literami wypisano imiona straconych dekabrystów (Konrada Rylejewa, Michała Bestużewa-Riumina, Pawła Pestela, Sergiusza Murawiewa-Apostoła i Piotra Kachowskiego). Niesiono także sztandar rosyjski i białą chorągiew, na której po polsku i po rosyjsku wypisano hasło „Za naszą i waszą wolność". W czasie licznych, kolejnych postojów zabrało głos ośmiu mówców, a wśród nich tacy znani członkowie Towarzystwa Patriotycznego, jak Tadeusz Krępowiecki, Aleksander Pułaski, Adam Gurowski. W przemówieniach podkreślali, że powstańcy uważają za swego wroga carat i jego popleczników, a nie naród rosyjski, który podobnie jak Polacy łaknie swobody. Gurowski niezwykle wysoko ocenił działalność straconych dekabrystów i walkę o wolność rosyjskiego, polskiego i innych narodów.

Liczna demonstracja dla uczczenia straconych dekabrystów wywarła ogromne wrażenie na uczestnikach obrad sejmu i wpłynęła na ich decyzję w sprawie detronizacji Mikołaja I¹¹. Propozycja detronizacji Mikołaja I i ogłoszenia niezawisłości Polski została wniesiona na sejm przez członka Towarzystwa Patriotycznego Romana Sołtyka. W jego projekcie znalazły się podstawowe zasady petycji Towarzystwa przyjętej 24 stycznia, a skierowanej do sejmu¹². Akt detronizacji Mikołaja I oznaczał wypowiedzenie

¹⁰ „Nowa Polska", 25 I 1831.

¹¹ „Nowa Polska", 21 11831, 26 11831; „Gazeta Warszawska", 28 11831; „Dziennik Po
wszechny Krajowy", 1 II 1831; M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831,
t. II, Poznań 1863, s. 204—206; J. N. Janowski, Zapiski autobiograficzne (1803—1854), Wro
cław 1950, passim; Izbrannyje proizwiedienija progriesiwnych polskich myslitielej, t. II, Moskwa
1956; Oczerki riewolucyjonnych swiaziej narodów Rossii i Polszy. 1815—1917 gg., Moskwa 1976.

¹² „Nowa Polska", 22 11831.

153

wojny caratowi. W ten sposób, pod naporem patriotycznych mas, arystokratyczna władza powstania, wbrew swojej woli, została wciągnięta do walki o wolność Polski i przewodziła tej walce, dążąc do pozbawienia powstania aspektów społecznych.

W ten sposób 25 stycznia detronizacja cara przez sejm oraz zamanifestowanie przez masy ludowe braterskich uczuć wobec narodu rosyjskiego i szacunku dla bojowników o jego wolność zlały się w jedno wielkie wydarzenie. A stało się to możliwe w wyniku aktywnej działalności lewicy powstańczej. Zasługą lewicy jest także wysunięcie w okresie manifestacji hasła „Za naszą i waszą wolność". Stało się ono odtąd przez wiele lat dewizą polsko-rosyjskich związków rewolucyjnych. Autorzy Oczerkow riewolucyjon-nych swiaziej narodów Rossiii Polszy słusznie zaznaczyli, że pojawienie się tego hasła uwarunkowane było zarówno ogólną sytuacją Polski i Rosji, jak i konkretną współpracą między polskimi i rosyjskimi rewolucjonistami, która została podjęta w połowie lat dwudziestych. Pod tym hasłem poszczególni powstańcy szli do boju przeciw wojskom carskim.

Sejm zachował funkcję najwyższej władzy w państwie i 29 stycznia powołał Rząd Narodowy z Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Rząd miał charakter koalicyjny i podlegał sejmowi. W skład pięcioosobowego rządu wchodzili dwaj przedstawiciele kaliszan i Lelewel. Wodzem naczelnym został Michał Radziwiłł.

Po rezygnacji Chłopickiego z władzy rozpoczęły się intensywne przygotowania do wojny z caratem i przygotowania powstańcze w byłych prowincjach wschodnich Rzeczypospolitej.

Rozpoczynając otwartą wojnę z caratem rewolucjoniści polscy ponownie zwracają się z wezwaniami do narodu rosyjskiego. W prasie polskiej opublikowana została Odezwa do Rosjan. Stwierdzano w niej: „Nie przeciw Wam, nie przeciw wielkiemu narodowi Waszemu, ale przeciw zasadom despotyzmu zarówno depczącego po naszych karkach, podnieśliśmy broń [...] Dziś, Rosjanie, na Was kolej, dziś wybiła godzina dla ludów [...] Drzewo wolności skropione krwią Pestla, Murawiewa i Bestużewa zakwita. Słońce swobód wschodzi". Autor wzywa Rosjan do zjednoczenia się z Polakami we wspólnej walce przeciw caratowi. Odezwa kończy się słowami: „Niech żyje wolność! Niech żyją wolni Rosjanie, Polacy, Francuzi, Belgowie! Niech żyją wszystkie ludy wolne! Niech żyje wolny świat cały!"¹³.

Jak wiadomo, przywódca Towarzystwa Patriotycznego Lelewel przygotował specjalny projekt odezwy sejmowej do Rosjan, lecz sejm go odrzucił. Polacy nazwani zostali w nim „braćmi Rosjan"; podkreślono tam, że za rozbiory Polski i ucisk narodu polskiego odpowiedzialny jest carat, a nie naród rosyjski, który także cierpi ucisk. Lelewel niezwykle wysoko oceniał dekabrystów — „rosyjskich bohaterów i męczenników" — i ich rokowania z Towarzystwem Patriotycznym. Zaznacza, że dekabryści walczyli o wolność rosyjskiego i polskiego narodu, obiecywali Polakom pomoc w dziele ustanowienia narodowej niezawisłości Polski. Lelewel proponował Rosjanom powrót do tych porozumień, które były uzgadniane w rozmowach Stowarzyszenia Południowego dekabrystów z Towarzystwem Patriotycznym. W zakończeniu odezwy apelował do Rosjan, aby podjęli wraz z Polakami walkę przeciw caratowi, ponieważ rząd carski dobrowolnie

" „Merkury", 30 11831.

154

nie zrezygnuje z władzy ani z polityki uciskania narodów. W walce tej Lelewel obiecywał Rosjanom pomoc ze strony powstających do boju Polaków, „Powstańcie w sprawie Waszej!" — pisał Lelewel. „My, o naszą się dobijając, Waszej silnie dopomożem —[...] Oświadczamy w obliczu Boga i ludzi, że nic nie mamy do narodu rosyjskiego, że nigdy na jego całość i bezpieczeństwo nastawać nie myślimy, pragniemy z nim w braterskiej zgodzie zostawać i w braterski związek wchodzić"¹⁴.

Z tym wezwaniem harmonizuje artykuł jednego z przywódców Towarzystwa Patriotycznego — Mochnackiego — opublikowany w marcu 1831 r. Młody, wybitny publicysta i działacz pisał w nim: „wezwiemy w pomoc Rosjan, braci naszych [...] Pierwsza bitwa, pierwsza wygrana rozkuje te więzy, którymi nas wszystkich ujarzmiono [...] Co się z tych związków wywikła — to Polakom i Rosjanom nieśmiertelną zapewnia chwałę". Ujarzmieni Rosjanie są sojusznikami sprawy polskiej, a Polacy zwyciężą „ciemięzcę praw ludzkości i tyrana dzięki oburzeniu i odrazie", których doświadcza carat również „od miłujących wolność Rosjan"¹⁵.

Dnia 1II1831 r. sejm podjął decyzję o utworzeniu legionu wołyńskiego i litewskiego złożonego z przedstawicieli szlachty i inteligencji, którzy przybyli do Warszawy z Litwy, Białorusi i Ukrainy, żeby wziąć udział w powstaniu. Dnia 14 lutego opublikowano odezwę dowódcy tych legionów podpułkownika Kwiatkowskiego do mieszkańców Litwy, Białorusi i Ukrainy. Wzywał w niej ludność tych ziem do wspólnej walki przeciw caratowi. Po zwycięstwie, pisał Kwiatkowski, pomożemy Rosjanom wyzwolić się spod despotyzmu, „damy dobry przykład w dziejach ludzkości, jeżeli sami wolni — również innym ogłosimy wolność"¹⁶.

Pod wpływem emisariuszy szlacheckich przybywających do Warszawy z Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz pod naciskiem lewicy powstańczej sejm, rząd i naczelne dowództwo podjęli w kwietniu i maju 1831 r. decyzję o wysłaniu na tereny litewskie, białoruskie i ukraińskie regularnych wojsk polskich w celu niesienia pomocy miejscowym powstańcom. Dnia 1 V 1831 r. wódz naczelny polskich wojsk gen. Skrzynecki zwrócił się z odezwą do mieszkańców Litwy, Białorusi i Ukrainy, w której wzywał ich do broni, by wspólnie z wojskami polskimi obalić nienawistne jarzmo niewoli i wywalczyć niepodległość Ojczyzny. „Lecz nie przeciw narodowi rosyjskiemu podno-siemy oręże. Lud ten wielki i szlachetny, jednego z nami on szczepu", także jest ciemiężony i zasługuje na lepszy los. „Nie z nim prowadzimy wojnę, lecz z owym duchem despotyzmu, który ich pognębił i nas uciska"¹⁷.

Polskie władze powstańcze próbowały prowadzić także agitację masową przeciw caratowi. Kolportowały w zachodnich rejonach Cesarstwa Rosyjskiego odezwy do żołnierzy i ludności, które zazwyczaj rozpoczynały się od słów: „Mężni synowie Rosji". W odezwach tych brzmiały wezwania skierowane do żołnierzy i ludności, aby powstali i rozpoczęli walkę o taką wolność, o jaką walczyli Polacy. Jedna z odezw przygotowanych w rzeczywistości przez polskich rewolucjonistów pochodziła jakoby od będącego w niełasce gen. Aleksego Jermołowa. Autor zachęcał w niej żołnierzy rosyjskich i mieszkań-

¹¹ Tekst projektu na podstawie Wyboru źródeł..., s. 188—190.

¹⁵ M[aurycy] M[ochnacki], Jak rozumieć powstanie polskie?, „Nowa Polska", 3 III 1831.

¹⁹ „Dziennik Powszechny Krajowy", 14 I 1831.

¹⁷ Ibidem, 29 V 1831.

155

ców tych prowincji, aby rozejrzeli się, podnieśli głowy i przekonali się, że żyją w niewoli despotyzmu. „Powstańcie przeciw despotyzmowi — kontynuuje autor — żeby nie być nadal obcymi na własnej ziemi. Walczcie o konstytucję i takąż wolność, jaką wywalczyli Anglicy, Francuzi i nasi bracia prawosławni — Grecy [...] Nie obawiajcie się złamania przysięgi, którą car dawno naruszył [...] Podążajcie ku brzegom Wołgi", gdzie „pojawiły się sztandary wolności"¹⁸.

Powstanie w Polsce i wezwania polskich rewolucjonistów do Rosjan znalazły oddźwięk i zrozumienie w środowiskach postępowych przedstawicieli społeczeństwa rosyjskiego. Z odzewem sympatii spotkało się powstanie wśród zesłanych dekabrystów, którzy nie zapomnieli o swoich polskich przyjaciołach, u młodego Aleksandra Her-cena, Wissariona Bielińskiego i młodzieży studenckiej.,. Młodzież uniwersytecka (zwłaszcza w Moskwie) była po stronie Polski" — stwierdzał w następstwie Hercen. I dodawał: „Cieszyliśmy się z każdej porażki Dybicza, nie wierzyliśmy w niepowodzenia Polaków, a ja wówczas powiększyłem swój ikonostas o portret Tadeusza Kościuszki"¹⁹. Około 200 żołnierzy i oficerów z armii rosyjskiej przeszło na stronę powstania²⁰.

Jednak konserwatywny i nacjonalistyczny program arystokratycznych władz powstania nie uzyskał szerokiego poparcia ze strony rdzennych mieszkańców wschodnich prowincji dawnej Rzeczypospolitej. Mało pociągający był on i dla żołnierzy rosyjskich²¹. Natomiast lewica powstania, która 25 stycznia 1831 r. ogłosiła hasło „Za naszą i waszą wolność", była nieliczna i nazbyt zróżnicowana. Dlatego nie mogła wywrzeć istotnego wpływu na charakter powstania. Jednakże niewątpliwe są jej zasługi w dziele umocnienia polsko--rosyjskich związków w okresie powstania i krwawej wojny.

Po upadku powstania listopadowego działacze demokratycznych nurtów polskiej emigracji niejednokrotnie opowiadali się za sojuszem z postępowymi siłami rosyjskiego i innych narodów. Lelewel został wypędzony w 1833 r. z Francji na żądanie carskiego ambasadora, ponieważ ułożył w 1832 r. i opracował .odezwę do Rosjan, zaczynającą się od słów: „Bracia Rosjanie". Wspominał w niej o związkach polsko-rosyjskich i wzywał naród rosyjski do walki z caratem. Lelewel pisał w niej m. in.: „Między ludami wolności pragnącymi stoi przymierze. Jeśli Wy o swoje dbacie, jest takie przymierze między Wami i nami. Okazało się to jawnie, gdy przed siedmiu laty zbliżone w tym celu serca polskie i rosyjskie rozwijały nad brzegiemi Newy wielką myśl słowiańskich ludów federacji. Objawiło się wtedy przymierze między rosyjskim i polskim narodem.

Lud polski powstający w roku 1830 z jarzma niewoli przekonany był, że to przymierze trwa, i w walce swojej tego przekonania nie przestawał jawnych składać dowodów [...].

¹⁸ Ibidem, 25 III 1831; Riewolucyjonnoje wosstanije 1831 goda, „Byłoje", nr 2 (24), 1917, s. 183—186; por. W. Bortnowski, Powstanie listopadowe w oczach Rosjan, Warszawa 1964, s. 152 n.

¹⁹ Sobrannyje soczinienija w 30 tomach, t. XVIII, s. 94 i t. VIII, s. 134.

²⁰ A.I. Bortników, Uczast rosijskich soldatiw i oficeriw u polskom powstanii 1830—1831 r., „Ukrainskij Istoricznij Żurnał", 1962, nr 2, s. 78.—85.

²¹ Zob. I.A. Woronkow, Wosstanije 1830—1831 g. w Bielorussii, „Wiestnik Moskowskowo Uniwiersitieta"; Sierija IX: Istorija, 1966, nr 2; tenże, Pozycyja polskich wasstanczeskich włastiej po woprosu ich otnoszenii k russkomuprawitielstwu, russkomu, ukrainskomu, bielorusskomu, litowskomu narodam w pieriod wosstanija 1830—1831 g., [w:] Sławjanie w epochu fieodalizma, Moskwa 1978.

156

Wśród zaciętej walki [...] równie i Waszą na celu mieliśmy wolność, a wojownik nasz, obywatel, odpierający ciosy ujarzmienia i despoty niósł naprzód hasło »Za naszą i waszą wolność* i objawiał nim, że nie przestaje być przyjacielem Waszym.

Wśród zaciętej walki myśli nasze zwracały się do pamiątek zacnych uczuć Waszych. W tymże dniu [25 11831 r.], w którym sejm wyrzekł niepodległość ludu, lud warszawski i polski w uroczystym obchodzie czcił pamięć Waszych wolności męczenników, bo imiona Pestla, Murawiewa, Bestużewa, Rylejewa i tylu innych ofiar okrutnej zemsty, pamiętne na zawsze dla Rosjan, również są drogie sercu Polaka".

Odezwa kończyła się słowami: „Myśl wielka, na brzegach Newy objawiona, słowiańskich ludów federacji jedynie tylko przez wspólne ich odrodzenie urzeczywistnioną być może. Precz z jarzmem cudzoziemczym! Precz z despotyzmem! Zacznijcie, Rosjanie, od siebie, wznieście ołtarz wolności w miejscu zbyt długo czczonego bałwana i powołajcie do wspólnego dzieła bratnie ludy, bo wszystkie równie tego pragną"²².

W 1848 r., w rocznicę stracenia polskiego rewolucjonisty Szymona Konarskiego, walczącego o przyjaźń z narodem rosyjskim, emigranci polscy w Belgii uczcili jego pamięć oraz pamięć innych patriotów polskich razem z pamięcią skazanych i zamęczonych dekabrystów. Na mityngu żałobnym wystąpił Lelewel. Powiedział on: „Cienie Pestela, Zawiszy, Bestużewa, Murawiewa, Łukasińskiego, jeśli się z nimi złączył, i tylu innych męczenników wolności dwóch dotąd przeciwnych narodów pojednały się ze sobą: ich myśl unosi się nad ogromną przestrzenią zamieszkałą od ludów słowiańskich [...] Nie ten -li sam stryczek udusił jednych i drugich? Nie w tych-li samych męczarniach wyzionęli ducha za wolność i braterstwo? Spotykają się inni z ogolon-głową, z okowami na nogach w kopalniach Nerczyńska, ściskają się wśród lodów Syberii, daleko od brzegów Soży i Dniepru [...] daleko od Wisły i Wołgi. Ale ich miłość wzajemna, wynurzająca się pod ciężarem spólnego nieszczęścia, jest dowodem uczuć braterstwa ożywiających polskie i rosyjskie serca, przyrządzających upadek despotyzmu"²³.

Nową kartę w historii polsko-rosyjskich rewolucyjnych więzi otwarła działalność rosyjskich rewolucyjnych demokratów lat czterdziestych — sześćdziesiątych. Aleksander Hercen znalazłszy się w latach czterdziestych na emigrancji w Londynie przy pomocy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego zakłada rosyjską wolną typografię. Przy pierwszej okazji ogłasza, że typografia będzie pracowała w imię rosyjskiej i polskiej wolności. W wydrukowanym wkrótce wezwaniu Polacy wybaczają nam Hercen wzywa Rosjan, aby „zjednoczyli się z Polakami do wspólnej walki za naszą i waszą wolność". Całe swoje życie Hercen prowadził konsekwentną walkę o umocnienie sojuszu rosyjsko--polskiego i niezależność Polski. Popierając w okresie powstania 1863—1864 r. sprawiedliwą walkę narodu polskiego Hercen według słów Włodzimierza Lenina „uratował honor rosyjskiej demokracji"²⁴.

²² Odezwa do Rosjan, [w:] Postępowa publicystyka emigracyjna 1831—1846. Wybór źródeł, oprac. W. Łukaszewicz i W. Lewandowski, Wrocław 1961, s. 50—52.

²³ J. Lelewel, Polska — dzieje i rzeczy jej rozpatrywane przez ..., t. XX: Mowy i pisma polityczne. Dzieło pośmiertne, Poznań 1864, s. 277.

²⁴ A.I. Hercen, Sobranije soczinienij w 30-tomach, t. XII, s. 64 i 93; W.I. Lenin, Pamięci Hercena, [w:] tenże, Dzieła, Warszawa 1952, t. XVIII, s. 14.

Helmut Bleiber

Ruch propolski w Niemczech na początku lat trzydziestych XIX wieku

Polskie powstanie listopadowe 1830 r. było wydarzeniem na skalę europejską¹. To ogniwo w łańcuchu rewolucji bądź ruchów rewolucyjnych zainicjowanych przez rewolucję lipcową w Paryżu (1830), która objęła następnie Belgię, Włochy, Szwajcarię i kilka państw Związku Niemieckiego, stało się z kolei impulsem dla postępowych sił innych krajów. Powstanie polskie miało bezpośrednie znaczenie dla zmiany w stosunkach sił między rewolucyjną burżuazją a feudalną, ewentualnie na poły feudalną reakcją w Europie. Najważniejszy skutek tego zrywu polegał na tym, że wiązał on siły carskiej Rosji — głównej potęgi Świętego Przymierza utworzonego w 1815 r. w celu zwalczania ruchów rewolucyjnych. Car Mikołaj I planował wspólnie z cesarstwem habsburskim i Prusami zbrojną interwencję we Francji i Belgii w celu zniweczenia osiągnięć rewolucji w Paryżu i Brukseli². Właśnie wiadomość, że car zamierza użyć polskiej armii do walki z rewolucją we Francji, miała wielkie znaczenie dla wybuchu w dniu 29 listopada 1830 r. powstania w Warszawie³.

Rewolucja polska spowodowała nagłe odwrócenie się sytuacji. Zamiast uderzyć na Europę Zachodnią, samowładny carat poczuł się teraz sam zaatakowany w granicach swego własnego imperium. Jak powiedział Fryderyk Engels, powstanie polskie trzymało „Rosję w szachu w ciągu roku i w ten sposób, przez własne poświęcenie, uratowała Polska po raz drugi rewolucję europejską"⁴.

¹ H. Jabłoński, Międzynarodowe znaczenie polskich walk narodowowyzwoleńczych XVIII
i XIX w., Warszawa 1978, s. 44 i n. Za wskazówki dotyczące szczególnie literatury polskiej wyra
żam serdeczne podziękowanie Janowi Kosimowi z Warszawy.

² T. Schiemann Geschichte Russlands unter Kaiser Nikolaus I, t. II, Berlin 1913, s. 24
i n.; K. Helzapfel, Revolution und Ausgleich. Zu einigen aspekten der Julirevolution von 1830 in
Frankreich, „Zeitschrift fiir Geschichtswissenschaft", R. XVII, 1979, z. 2, s. 111 i n.; J.A. Betley,
Belgium and Poland in International Relations 1830—1831, Haga 1960, s. 35 i n.

3 F. Straube, W. Zeil, Geschichte Russlands 1789—1861, Berlin 1978, s. 137.

⁴ F. Engels, Polityka zagraniczna caratu rosyjskiego, [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. XXII, Warszawa 1961; s. 39; K. Marks, Przemówienie na wiecu polskim w Londynie 2211867, ibidem, t. XVI, Warszawa 1962, s. 200 („Powstanie warszawskie uratowało Europę przed drugą wojną antyjakobińską")- Zob. również G. Hub er, Kriegsgefahr uber Europa (1830—1832), Berlin 1936, s. 93 i n.

158

Wielka burżuazja, która doszła we Francji do władzy po paryskiej rewolucji lipcowej, nie widziała oczywiście powodu, by odwdzięczyć się za spowodowane wybuchem powstania w Warszawie cofnięcie zagrożenia ze strony Świętego Przymierza. To, co kierowany przez bankiera Casimira Periera rząd francuski gotów był ewentualnie uczynić, pozostawało na płaszczyźnie dyplomatycznej. Oczekiwana przez powstańców skuteczna pomoc materialna lub w miarę możliwości militarna nie doszła doskutku⁵. Również rząd, któremu z powodu sprzeczności interesów z Rosją na Wschodzie kłopoty caratu z Polakami nie były niemiłe, ograniczył się do dyplomatycznych utarczek na rzecz Polski".

Neutralność wobec sporu między powstańcami polskimi a caratem zachowały oficjalnie także Prusy i Austria. Dla nich jednak, w przeciwieństwie do Francji i Anglii, nie wypływały z powstania w Królestwie Polskim żadne korzyści. Wręcz przeciwnie — walka o niezależność narodową w rosyjskiej części Polski oznaczała bezpośrednio zagrożenie obu państw. Rządy w Berlinie i Wiedniu obawiały się rozprzestrzenienia się polskiej rewolucji na zagrabione przez nie obszary byłego państwa polskiego. Ich niechęć do powstania wynikała dalej ze świadomości, że zmieniło ono stosunek sił w Europie na niekorzyść Świętego Przymierza i że jego działanie nie może pozostać bez wpływu na rozwój opozycji w państwach niemieckich⁷.

Tak więc Prusy i Austria, chociaż oficjalnie neutralne, od początku popierały Rosję w dławieniu polskiej rewolucji.

Diametralnie różne od reakcji rządów było echo, jakie w szerokich kręgach społeczeństwa Europy Środkowej i Zachodniej wywołało warszawskie powstanie 1830 r. i toczące się potem w 1831 r. walki zbrojne między polskimi siłami niepodległościowymi a wojskami carskimi⁸. Odważny czyn patriotów polskich i ich dzielny opór prze-

⁵ T. Jungfer, Die Beziehungen der Julimonarchie zum Kónigreich Polen in denjahren 1830131, „Philosophie Dissertatione", Berlin 1909.

6 J. Dutkiewicz, Anglia a sprawa polska w latach 1830—1831, Łódź 1967.

⁷ H. Muller, Die Krise des lnterventionsprinzips der Heiligen Alianz. Zur Aussenpolitik
Oesterreichs und Preussens nach der Julirevolution, „Jahrbuche fur Geschichte", t. XIV, 1976, s. 39;
F. Richter, Das europeische Problem der Preussischen Staatspolitik und die revolutionare Krisis
von 1830 bis 1832, „Philosophie Dissertatione", Berlin 1933, s. 65 i n.; A. Lattermann, Ober-
schlesien und die polnischen Aufstdnde im 19. Jahrhundert, „Zeitschrift des Vereins fur Geschichte
Schlesiens", t. LXXXIV, 1930, s. 224 i n.; W. Woidschiitzke, Beitrage zur Hahung Schlesiens
in den Revolutionsjahren 1830131 und 1848, „Phil. Diss.", Breslau 1913, s. 41 i n.; M. Laubert,
Die Behandlung der Posener Teilnehmer am Warschauer Novemberaufstand von 1830/31, Marburg
1954; G. Seide, Regierungspolitik und óffentliche Meinung im Kaisertum Osterreich ańlasslich
der polnischen Novemberrevolution (1830—1831), Wiesbaden 1971, s. 32 i n.; J.Dutkiewicz
Austria wobec powstania listopadowego, Kraków 1933; W. Hallgarten, Studien uber die deutsche
Polenfreundschaft in der Periode der Marzrevolution, Miinchen — Berlin 1928, s. 7. — Kanclerz
austriacki Klemens Metternich określił znaczenie powstania listopadowego dla sił panujących
w Rosji, Austrii, Prusach następującym okrzykiem: „to jest naj fatalniej szy cios, jaki można było
tylko wymierzyć wszystkim trzem dworom" (J.A. Betley, op. cit., s. 58).

⁸ L. Cukierman, Die polenfreundliche Bewegung in Frankreich imjahre 1830—1831, „Phil.
Diss.", Zurich 1926, s. 74 i n.; J. Dutkiewicz, Francja a Polska w 1831 r., Łódź 1950, s. 135
n.; G. Weber, Die polnische Emigration im neunzehnten Jahrhundert, Essen 1937, s. 50 i n.;
A. Owsińska, La politique de la France envers L'Allemagne a l'epoque de la Monarchie de Juillet
(1830—1848), Wrocław 1974; L. Zieliński, Emigracja polska w Anglii w latach 1830—1846,

159

ciwko ponownemu ujarzmieniu wywołały u wielu narodów entuzjazm dla sprawy polskiej, jakiego ani do tej pory, ani też później w takiej formie nie okazano. Ten podziw dla bojowników o wolność był odbiciem, a zarazem potwierdzeniem wybitnego, ogólnoeuropejskiego znaczenia rewolucji polskiej w międzynarodowym konflikcie burżuazyjnego postępu i feudalnej reakcji. Propolskie stanowisko postępowych sił wielu krajów było jeszcze silniejsze od filohellenizmu — ruchu solidarności i sympatii dla walki Greków o wolność w dwudziestych latach XIX stulecia, wyrazem rosnącej świadomości, że walka między feudalną reakcją a burżuazyjnym postępem nabrała charakteru międzynarodowego. Centrum międzynarodowej sympatii i solidarności z Polską stały się państwa niemieckie⁹. Społecznymi reprezentantami tego ruchu były

9 Gdańsk 1964, s. 83; P. Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji zu Anglii, Warszawa 1958;M.M. Hai-man, Polacy wśród pionierów Ameryki, Chicago 1930, s. 185 i n.; K. Morawski, Polacy i sprawa polska w dziejach Italii w latach 1830—1866, Warszawa 1937, s. 12 i n.; J. Muller, Die Polen in der oeffentlichen Meinung Deutschlands 1830—1832, „Phil. Diss.", Marburg 1923, s. 26, 27; G. Seide, op. cit., s. 56; J. Dutkiewicz, Austria wobec powstania listopadowego, passim; K. KrejCi, Polaci v Cechach v dobe povstani listopadoveho a „velke emigrace", Praha 1931; J. Gołąbek, Czesi i Słowacy wobec powstania listopadowego, Lwów—Warszawa 1930; A. Divćky, Węgrzy a powstanie listopadowe, Warszawa 1931; L. Durković-Jakśić, Z dziejów stosunków jugosłowiańsko-polskich 1772—1840, Wrocław 1977, s. 181 i n.; T. Lehr-Spławiński, K. Piwar-ski, Z. Wojciechowski, Polska—Czechy. Dziesięć wieków sąsiedztwa, Katowice—Wrocław 1947, s. 154 i in.

⁹ Zob. H. Asmus, Der Widerhall des polnischen Nationalaufstands und der polnischen Emi-gration in den deutschen Staaten 1830—1832, [w:] „Wissenschaftliche Zeitschrift der Padagogi-schen Hochschule Erich Weinert" Magdeburg, R. XIV, 1977, z. 1, s. 1 in.; Ch. Elbel, Sachsen und die polnische Emigration 1831—1848149, „Phil. Diss.", Praha 1934; L. Gadon, Przejście Polaków przez Niemcy po upadku powstania listopadowego, Poznań 1889; A. Galos, Obraz Polaka w Niemczech w XIX wieku „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka", R. XXXIII, 1978, s. 139 i n.; A. Gerecke, Das deutsche Echo auf die polnische Erhebung von 1830, Wiesbaden 1964; H. Hahn, Stosunki między polskim narodowym ruchem wyzwoleńczym a liberalizmem niemieckim w okresie Wiosny Ludów, „Roczniki Historyczne", R. XLII, 1976, s. 139 i n.; W. Hallgarten, op. cit., s. 7; M. Kage, Der Widerhall des polnischen Novemberaufstandes (1830) im Deutschen Reich, „Deutsche Monatshefte in Polen", R. V, 1938/39, s. 273 i n.; H. Kocój, Niemcy a powstanie listopadowe. Sprawy powstania listopadowego w niemieckiej opinii publicznej i w polityce pruskiej 1830—1831 — Zagadnienia wybrane, Warszawa 1970; tenże, Saksonia wobec powstania listopadowego, „Roczniki Historyczne", R. XXXIX, 1973, s. 121 i n.; E. Kolb, Polenbild und Polen-freundschaft der deutschen FrUhliberalen. Zur Motivation und Punktion aussenpolitischer Parteinahme im Vormarz, „Saeculum", R. XXVI, 1975, s. 111 i n.; J. Kosim, Zur Geschichte der Vereine zur Unterstiitzung der Polen in Deutschland unter Berucksichtung der Bayerischen Pfalz und der Landgraf schaft Hessen — Homburg, „Jahrbuch fur westdentsche Landesgeschichte", R. IV, 1978, s. 313 i n.; tenże, Stowarzyszenie Pomocy Polsce w Wirtembergii w latach 1831—32, [w:] Powstanie listopadowe 1830—1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1980, s. 397—422; J. Muller, Die Polen in der óffentlichen Meinung Deutschlands 1830—1832, „Phil. Diss.", Marburg 1923; A. Owsińska, Sprawa polska i liberalne Niemcy w latach 1832—1833, „Przegląd Zachodni", R. XII, 1956, z. 11/12, s. 225 i n.; G. Schmidt, Sachsen und die polnischen Emigranten 1831—1864, „Jahrbuch fur Geschichte der sozialistischen Lander Europas", t. XXII, 1978, s. 43 i n.; H.J. S e ep e 1, Das Polenbild der Deutschen vom Anfang des 19. Jahrhunderts bis zum Ende der Revolution von 1848, „Phil. Diss.", Kieł 1967; G. Seide, op. cit., s. 33 i n.; H.E. Volkmann, Der polnische Auf stand 1830131 und die deutsche óffentlich-keit mit besonderer Berucksichtigung der bayerischen Rheinpfalz, „Zeitschrift fur Ostforschung", R. XVI, 1967, s. 439 i n.

160

wszystkie warstwy zamożnego mieszczaństwa i masy ludowe, a więc te same siły, które tworzyły grunt dla opozycji przeciwko feudalnym czy półfeudalnym stosunkom w Niemczech. Zgodność ta nie była przypadkowa. Można ją w zupełnie naturalny sposób wytłumaczyć stosunkiem, jaki istniał między entuzjazmem dla Polski a ruchem opozycyjnym. Sympatia dla Polski była w Niemczech w trzydziestych latach XIX w. od początku objawem opozycji antyfeudalnej. Nie zważając na fakt, że politycznie dominujące w polskim powstaniu 1830—1831 r. kręgi szlacheckie nie zrezygnowały z feudalnego wyzysku, postępowe siły w Niemczech od razu zrozumiały, że ze względu na swoje działanie zryw ten był najwyższej rangi wkładem do walki mieszczaństwa wielu krajów europejskich przeciwko feudalnej lub półfeudalnej reakcji arystokratycznej i monar-chistycznej¹⁰.

Szeroki zasięg bazy społecznej niemieckiego ruchu solidarności i sympatii dla Polski był powodem różnorodności jego form. Ruch ten znalazł wyraz w stanowiskach publicystów na łamach prasy i w broszurach, w oświadczeniach liberalnych posłów w parlamentach niektórych państw niemieckich, w petycjach do Bundestagu Niemieckiego oraz w bezpośrednim, praktycznym wspomaganiu powstańców darami rzeczowymi, zbiórkami pieniężnymi, wysyłaniem lekarzy niemieckich, którzy wstępowali do armii polskiej.

Od tych manifestacji sympatii i solidarności, mających na celu moralne i materialne poparcie polskiego ruchu niepodległościowego w trzecim roku jego politycznej i militarnej działalności w Królestwie Polskim, odróżnia się druga faza w historii niemieckiej sympatii dla Polski na początku lat trzydziestych XIX stulecia. Obejmuje ona okres od końca 1831 do połowy 1832 r., kiedy to tysiące pokonanych powstańców ciągnęły przez Niemcy na emigrację do Francji. Miesiące te, w których szerokie kręgi społeczeństwa niemieckiego miały możliwość zetknięcia się twarzą w twarz z liczną grupą budzących podziw Polaków, uczcić ich i zapewnić im gościnną opiekę, okazały się punktem kulminacyjnym niemieckiej przyjaźni do Polaków.

Wśród różnorodnych form niemieckiego zafascynowania Polakami w trzydziestych latach XIX stulecia najbardziej długotrwałe działanie miała tzw. liryka polska¹¹. Kiedy w drugiej połowie XIX w. i później starano się w Niemczech wymazać wspomnienia o tym okresie rozkwitu sympatii Niemców do Polaków, powstałe i rozpowszechnione

¹⁰ J. Kalisch, Schlachta, Bourgeoisie und Bauernschaft in der polnischen nationalen Befreiungs-
bewegung von 1797 bis 1863, [w:] Vom Mittelalter zur Neuzeit, wyd. H. Kretzschmar, Berlin
1956, s. 365.

¹¹ Najobszerniejszą kolekcję wyd. S. Leonhard, Polenlieder deutscher Dichter, t. I i II, Kra
ków 1911 i 1917; J. Berger, Powstanie listopadowe w niemieckiej liryce, „Przegląd Zachodni",
t. VIII, 1952, s. 611 i in.; M. Hackel, Skizze zu einer Geschichte der deutschen Polenliteratur unter
besonderer Berucksichtigung der Lyrik aus denjahren 1830—1831, „Phil. Diss.", Jena 1954; tenże,
Fur Polens Freiheit. 800 Jahre deutsch-polnische Freundschaft in der deutschen Literatur, Berlin
1952; H.G. Werner, Der polnische Aufstand von 1830/31 und die deutsche politische Lyrik, „Zeit-
schrift fiir Slawistik", t. XX, 1975, z. 1, s. 114 i n.; tenże, Geschichte des politischen Gedichts
in Deutschland von 1815 bis 1840, Berlin 1969; F.A. Bodman, Die polnische Bewegung von 1830
und die Bliitezeit der deutschen Polenlyrik (1830—1834), „Phil. Diss.", Munster 1914; H. Del-
briick, Deutsche Polenlieder, Berlin 1917; B. Timm, Die Polen in den Liedern deutscher Dichter,
Lissa 1907; P. Holzhausen, Das Polentum im deutschen Denken und Dichten, „Hochland", R. XIV,
1917, s. 183 i n.

161

w latach trzydziestych piosenki o Polsce były znane nadal jako piosenki ludowe. Niemiecka burżuazyjna historia literatury nie mogła przemilczeć faktu, że prawie wszyscy niemieccy poeci i pisarze z tamtych lat wyrazili swoją sympatię do Polaków. Mieszkający w Paryżu Henryk Heine i Ludwik Borne żywo interesowali się rozwojem sytuacji w Polsce¹². Ich poglądy polityczne miały charakter rewolucyjno-demokratyczny, w niemałym stopniu dzięki bezpośredniemu zetknięciu się z rozwiniętymi (we Francji) stosunkami kapitalistycznymi. Piosenki o Polakach pisali znani przedstawiciele ówczesnej literatury niemieckiej: Adalbert Anastasius Griin, Justinus Kerner, Nicolaus Lenau, August Graf von Platen, Gustav Schwab i Ludwik Uhland. Do listy tej można dołączyć długi szereg nazwisk mniej ważnych twórców, których wiersze były jednak w tamtych czasach szeroko kolportowane. Obok wielu innych do grupy tej należą: Filip Bopp, Fryderyk Gross, Harro Harring, Karl Herlossohn, Wolfgang Menzel, Julius Mosen, Ernst Ortlepp, Gustav Pfizer, Friedrich Wilhelm Rogge, Moritz Veit i Wilhelm Zim-mermann. Wiele wierszy publikowano bez podania ich autora. Liczbę powstałych wtedy „wierszy polskich" — nie dysponujemy dotąd dokładnymi danymi na ten temat — szacuje się na około 1000¹³.

Duży rezonans, jaki miało wiele z tych utworów, świadczy o zainteresowaniu narodu niemieckiego tą tematyką. Do wierszy, które stały się szczególnie popularne, należy sentymentalno-heroiczna ballada Juliusza Mosena o walce, bohaterstwie i śmierci polskich bojowników o wolność. Nosiła ona tytuł Die letzten Zehn vom 4. Regiment {Ostatnich dzieńęciu z czwartego regimentu). „Sukces był niesłychany — podaje biograf Mosena — ponieważ jej pierwsze wydanie zostało sprzedane w ciągu jednego dnia, drugie zaś w nakładzie 2 tysięcy egzemplarzy rozeszło się w trzy dni". Następne publikacje sprzedano równie szybko. Jeden ze współczesnych opowiada, że w Lipsku „gdziekolwiek się stało lub szło, we wszystkich zakątkach, na wszystkich ulicach czytano tę pieśń, a jeden z polskich pułkowników powiedział, że wiersz ten ma większe znaczenie dla powstańczej sprawy niż cały regiment"¹⁴.

Zarówno w Niemczech, jak i w Polsce utwór Mosena stał się pieśnią ludową¹⁵.

Podobną popularność zdobyły pieśni Fordre niemand man Schicksal zu nóren {Oby nikt nie pragnął poznać mego losu) i Denkst Du darń man lapferer Lagienka {Czy myślisz o tym mój dzielny Lagienku) pochodzące z napisanej już w 1815 r. przez Karola von Holtei śpiewogry Der alte Feldherr {Stary wódz). Sztuka ta, opisująca jeden z epizodów w życiu polskiego bohatera narodowego — Tadeusza Kościuszki, została po wybuchu powstania listopadowego przerobiona i w nowej formie wystawiona na wielu scenach niemieckich. Czy myślisz o tym stała się w latach trzydziestych XIX stulecia „najulubieńszą niemiecką piosenką ludową"¹⁶. Śpiewano ją w Niemczech jeszcze na

¹² M. Kofta, Heinrich Heine und die polnische Pragę, „Weimarer Beitrage", 1960, z. 6,
s. 506 i n.; H. Bock, L. Borne, Vom Gettojuden zum Nationalschriftsteller, Berlin 1962, s. 258
i n.; L. Boerne, Listy o Polsce 1830J31, wyd. Z. Leitgeber, Lwów b. r.

¹³ A. Gerecke, op. cit., s. 44.

¹⁴ M. Zschommler, Einleitung zu Julius Mosen, t. I, Leipzig b. r.

¹⁵ W. Steinitz, Deutsche Yolkslieder demokratischen Charakters aus sechs Jahrhunderten, t. II, Berlin 1962, s. 28 i n.j M. Hackel, Skizze zu einer Geschichte..., s. 14.

¹⁶ R.F. Arnold, Holtei und der deutsche Polenkultus, [w:] Forschungen zur neueren Literatur-geschichte. Pestgabe fiir Richard Heinzel, Weimar 1898, s. 481; F.K. Richter, Karl von Holtei

162

początku XX w.¹⁷. Wielokrotnie tłumaczona na język polski, weszła ona do skarbnicy pieśni ludowych narodu polskiego¹⁸.

Popularyzowanie „wierszy polskich" następowało poprzez ich przedruk w gazetach i czasopismach. Niektóre z nich ukazywały się jako ulotki. Czasami pisarze, jak np. Ernst Ortlepp i Moritz Veit, wydawali swoje wiersze o Polsce w formie książkowej. Na przyjęciach i uroczystościach organizowanych na cześć przejeżdżających przez Niemcy Polaków i na zebraniach towarzystw polskich recytowano wiersze, których część pisana była specjalnie na tę okazję. Wiele z nich zdobyło popularność dzięki znanym melodiom¹⁹. Najbardziej znane „pieśni polskie" należały do stałego repertuaru wędrownych muzykantów i kataryniarzy²⁰. Miało to miejsce nie tylko w okresie największego nasilenia fali entuzjazmu dla Polski w trzydziestych latach XIX stulecia. Na przykład jeszcze kilkadziesiąt lat później małżeństwo muzykantów grało na ulicach i podwórkach wokół berlińskiego placu Aleksandra piosenki z wodewilu Holteia, a siedemdziesięcioletni Theodor Fontane, który opowiada o tym w swoich napisanych w 1892 r. wspomnieniach, wyznaje, że „jeszcze teraz" te piosenki z lat jego młodości wywołują w nim „niepohamowane wzruszenie"²¹.

„Lirykę polską" lat trzydziestych XIX w. można podzielić na duże — warunkowane rozwojem polskiego powstania — grupy tematyczne. Wiersze, które powstały bezpośrednio po wybuchu walk w Warszawie oraz w miesiącach, w których trwały działania wojsk polskich przeciwko armii carskiej, wyrażały z reguły radość z powodu rozpoczęcia zrywu przeciwko carskiej Rosji — żandarmowi Europy, jak również nadzieję na zwycięstwo polskich wojowników o niepodległość. Daleko większa liczba wierszy powstała pod wpływem upadku powstania. Wyrażano w nich współczucie z powodu ponownego upadku Polski oraz opisywano los polskich emigrantów. Głównym motywem w niemieckiej liryce poświęconej Polsce jak i w literaturze o Polsce w ogóle, było żądanie odbudowy niezależnego państwa polskiego.

Temat Polska poruszany był nie tylko w liryce, lecz także w innych formach literackich. Zajmowali się nimi pisarze niemieccy będący pod wrażeniem powstania w Polsce w latach 1830/31. Tak np. Christian Dietrich Grabbe pracował w 1831 r. nad dramatem o Kościuszce. Nie dokończył jednak tego utworu. Franz Freiherr von Gaudy stworzył w 1833 r. wierszowaną nowelę opisującą życie narodu polskiego, Heinrich Laube zaś napisał kilka utworów prozą inspirowanych przez polską walkę o wyzwolenie oraz przez osobiste kontakty ich autora z polskimi oficerami²². W dużej liczbie ukazywały się poru-

und die Polen, „Jahrbuch der schlesischen Friedrich-Wilhelm-Universit&t zu Brcslau", t. XVII, 1872, s. 325 i n.

¹⁷ O. Kuthe, Heinrich Laubes Roman „Die Krieger" im Zussamenhang mit der Polenbtgei-
sterung urn 1830, „Phil. Diss.", Marburg 1925, s. 18.

¹⁸ R.F. Arnold, Holtei..., s. 488.

¹⁹ M. Hackel, Skizze zu einer Geschichte..., s. 152.

²⁰ HJ. Ruckhaberle, Flugschriftenliteratur im historischen Umkreis Georg Biichners, Kron-
berg 1975, s. 156.

²¹ T. Fontane, Autobiographische Werke, wyd. przez Ch. Colera, Berlin 1961, s. 184, 185.

²² M. Hackel, Skizze zu einer Geschichte..., s. 123; O. Kuthe, Heinrich Laubes Roman; R.F. Arnold, Tadeusz Kościuszko in der Deutschen Literatur, Berlin 1898, s. 23 n.; A. Will, Polska i Polacy w niemieckiej prozie literackiej XIX wieku, Łódź 1970; tenże, Motywy polskie w krót-

163

szające problematykę polską pieśni i opowiadania, które zaliczamy do literatury popularnej.

Poza poetami i pisarzami wkład w krzewienie przyjaźni Niemców do Polski wnieśli również inni przedstawiciele niemieckiej inteligencji twórczej tamtych lat. Malarze i graficy stworzyli liczne sztychy, rysunki i obrazy odzwierciedlające wydarzenia i sytuacje oraz znane postacie z historii Polski, a przede wszystkim z przebiegu walki wyzwoleńczej w latach 1830/31. Były one nie tylko wyrazem poparcia dla dążenia Polaków do wyzwolenia. Autorzy ich mieli także na celu rozbudzenie w narodzie niemieckim gotowości do poniesienia ofiar w walce o postępową i zjednoczoną ojczyznę²³. Wielokrotnie przedstawiano na rycinach przybycie polskich uciekinierów do poszczególnych miast niemieckich i ich entuzjastyczne przyjęcie przez ludność. W księgarni sprzedawano nuty polskich utworów muzycznych (mazurków, polonezów), jak również patriotycznych „pieśni", które wyszły spod pióra kompozytorów polskich i niemieckich. Wśród znaczniejszych ówczesnych kompozytorów niemieckich, dla których wybuch powstania listopadowego był inspiracją do pracy twórczej, znajdował się np. Albert Lortzing, który w 1832 r. napisał wodewil Der Pole und sein Kind {Polak i jego dziecko). Ryszard Wagner, który w swoich wspomnieniach opowiada o podzielanym przez niego entuzjazmie obywateli Lipska dla Polaków²⁴, skomponował uwerturę Polonia²⁵. Nosił się też z zamiarem napisania trzyaktowej opery o Kościuszce, której tekst został przygotowany przez Henryka Laubego²⁶.

W przyjaźni niemiecko-polskiej godnym podkreślenia szczegółem z dziedziny historii muzyki jest fakt, że Fryderyk Chopin skomponował swoją pierwszą etiudę rewolucyjną jesienią 1831 r. w Stuttgarcie — wirtemberskim centrum solidarności z Polakami. Tutaj też przedstawił ją po raz pierwszy publiczności w kręgu niemieckich sympatyków i polskich emigrantów²⁷.

Wynikiem zwiększającego się zainteresowania Polską w Niemczech po 1830 r. była rosnąca wówczas szybko liczba przekładów z języka polskiego na niemiecki. Gusrav Schwab, Justinus Kerner i Franz Freiherr von Gaudy zajmowali się tłumaczeniami i poetyckimi przekładami dzieł Adama Mickiewicza. Znacznie wzrosła liczba wydawanych w języku niemieckim politycznych i publicystycznych pism pióra autorów polskich²⁸.

Warunkiem silnego oddziaływania wielu poświęconych problematyce polskiej wierszy, pieśni i innych dzieł artystycznych na szerokie kręgi społeczeństwa państw

kich formach literackich niemieckiego obszaru językowego 1794—1914, Łódź 1976; P. Roguski, Literatura i sprawa polska w Niemczech w latach 1831—1845, Warszawa 1982.

²³ Katalog wystawy powstania listopadowego urządzonej w setną rocznicę we Lwowie 29 listo
pada 1930 roku, Lwów 1930; Katalog wystawy powstania listopadowego, Warszawa 1931.

²⁴ R. Wagner, Mein Leben, t. I, Leipzig 1958, s. 99 i n.

²⁵ M. Koch,Richard Wagner, t. I, Berlin 1907, s. 117; Ryszard Wagner a Polska. Wystawa
(Katalog), Katowice 1963.

²⁸ R.F. Arnold, Holtei..., s. 491; O. Kuthe, op. cit., s. 95, W. Horodyński, Muzyka niemiecka a polskie powstanie listopadowe, „Germanoslawica", R. I, 1931/32, s. 130 i n.

" Polecenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dla burmistrza Schultza, 14 IX 1831, by zbadał prywatne życie niejakiego Chopina z Warszawy, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, E. 10, vol. 193.

²⁹ M. Fischbach-Pospelova, Polnische Literatur in Deutschland, Meisenheim am Glan 1960, s. 24 i n.

164

niemieckich było obszerne informowanie ludności o procesach zachodzących w Królestwie Polskim i o ich znaczeniu. Nośnikiem tych informacji była przede wszystkim prasa. We wszystkich ważniejszych gazetach poliycznych donoszono o warszawskim powstaniu, o wewnętrznym rozwoju polskiej rewolucji i o walkach między armią polską a rosyjską. W pruskich i austriackich organach prasowych, które wystawione były na działanie hamującej każdą postępową myśl cenzury, jak również w gazetach, które w innych państwach niemieckich reprezentowały konserwatywne, bliskie rządowi stanowiska, informacje na ten temat drukowane były jako pozbawione komentarza przekazywanie faktów, albo jako wyraz mniejszego lub większego poparcia dla caratu²⁹.

To że propolskie stanowisko sił opozycyjnych mogło być manifestowane w prasie, spowodowane było przede wszystkim faktem, że ruch opozycyjny w większości małych państewek niemieckich przeżywał od paryskiej rewolucji lipcowej godny uwagi rozkwit³⁰.

W tych warunkach udało się siłom opozycyjnym pozyskać cały szereg istniejących gazet dla formułowania swoich idei, jak również założyć nowe organy prasowe. Informowano w nich o wydarzeniach w Królestwie Polskim wyczerpująco i z jednoznacznym poparciem dla powstańców. Rosła liczba komentarzy politycznych, w których z liberalnego i demokratycznego punktu widzenia wyjaśniano wydarzenia w Polsce i podkreślano ich znaczenie dla sił postępowych w Niemczech.

Dużo uwagi i miejsca gazety te poświęcały wszystkim objawom aktywnej solidarności z powstańcami polskimi zarówno w czasie walki, jak też — i to w stopniu szczególnym — po jej załamaniu; chodziło wtedy o opiekę nad uciekającymi i wyjeżdżającymi ze swego kraju Polakami.

Gazety postępowe bez wyjątku brały aktywny udział w organizowaniu popieranego przez najszersze kręgi społeczeństwa ruchu solidarnościowego poprzez podawanie pozytywnych przykładów oraz publikowanie odezw towarzystw polskich i informowanie o wydatkowaniu środków, które do nich napłynęły.

Prasowe organy opozycji politycznej, na łamach których najmocniej przejawiała się przyjaźń Niemców do Polski w początkach lat trzydziestych XIX stulecia, ukazywały się w większości państw niemieckich. Wyróżniała się tutaj wydawana w stolicy Wirtembergii Stuttgarcie gazeta „Der Hochwachter" pod redakcją Rudolfa Lohbauera, „Bayeri-sche Volksblatt" — Johanna Gottfrieda Eisenmanna, „Deutsche National Zeitung" z Brunszwiku i Hanoweru, kierowana przez Karola Henryka Hermesa, „Neue Speyerer Zeitung" — Georga Friedricha Kolba, wydawana przez Karola von Rotteck i Karola Teodora Welckera w badeńskim Fryburgu gazeta „Der Freisinnige", jak też ukazujące się w Lipsku pod redakcją Karola Herlossohna pismo „Der Komet". Niemiecki przyjaciel Polaków Harro Harring³¹, który poparł ich w wielu swoich książkach i buntow-

^!* A. Gerecke, op. cif., s. 15 i n.

³⁰ Grundriss der deutschen Geschichte. Von den Anfangen der Geschichte des deutschen Volkes bis zur Gestaltung der entmckelten sozialistischen Gesellschaft in der Deutschen Demokratischen Republik, Berlin 1979, s. 220 i n.; H. Bock, Biirgerlicher Liberalismus und revolutiondre Demo-kratie. Zur Dialektik der sozialen und nationalen Frage in den deutschen Klassenkdmpfen von 1831 bis 1834, „Jahrbuch fur Geschishte", t. XIII, 1975, s. 109 i n.

⁸¹ W. Grab, Harro Harring. Revolutionsdichter und Odysseus der Freiheit, [w:] Demokratisch--revolutiondre Literatur in Deutschland Vormdrz, wyd. G. Mattenklott i K. R. Scherpa, Kron-berg 1974, s. 9 i n.

165

niczych wierszach, kierował przez jakiś czas wydawanym we francuskim Strasburgu czasopismem „Das konstitutionelle Deutschland", którego rozpowszechnianie w Związku Niemieckim było ze względu na jego treść polityczną zabronione już od końca 1831 r.

Największe zasługi dla rozwoju opozycji politycznej na niemieckim południu i południowym zachodzie miały gazety „Deutsche Tribuene" i „Bote aus Westen", w podobnym duchu pisała „Deutsche Tribuene", która ukazywała się w Monachium od 1 VII 1831 r. Z powodu nasilających się trudności politycznych na początku 1832 r. przeniesiono gazetę do Homburga koło Zweibriicken w Palatynacie Bawarskim, gdzie prawa zachowane z okresu przynależności do burżuazyjnej Francji umożliwiały dalsze wydawanie gazety aż do marca 1832 r., kiedy to uchwalony przez parlament frankfurcki zakaz położył kres jej istnieniu. Redaktorem i najważniejszym a zarazem najzdolniejszym współpracownikiem był Johann Georg August Wirth. „Bote aus Westen" wydawany był przez Filipa Jakuba Siebenpfeiffera od kwietnia 1831 r. w Zweibriicken w Palatynacie, a później jako „Westbote" w Oggersheim nad Renem. Również ten organ prasowy został zakazany.

Znaczenie obu gazet polega przede wszystkim na tym, że stawały się one w dużej mierze organem coraz bardziej odchodzącego od liberalizmu kierunku demokratycznego w ramach całego ruchu antyfeudalnego. Ich spojrzenie na kwestię polską oraz zaangażowanie w ruch niepodległościowy w tym kraju było, w odróżnieniu od stanowiska gazet liberalnych, bardziej jasne i zdecydowane. Pisma te kładły duży nacisk na udowodnienie czynem przyjaźni do Polski.

Równolegle do publikacji dziennikarskich, a częściowo dopiero tworząc podstawy do niej, zajmowano się sprawą Polski w monografiach, memoriałach i broszurach³². Obszerne rozprawy historyczne o polskim powstaniu ukazywały się w ślad za wydarzeniami. Na uwagę zasługuje rozpowszechniona dzięki wielu mniejszym wydaniom trzy-tomowa historia, pióra zaangażowanego przyjaciela Polski z Lipska Richarda Ottona Spaziera³³, bratanka kultywującego drobnomieszczańsko-demokratyczne poglądy pisarza niemieckiego Jeana Paula³⁴. Wysoko oceniał ją Adam Mickiewicz, którego Pana Tadeusza przetłumaczył Spazier na niemiecki bezpośrednio po jego ukazaniu się³⁵.

Z całego szeregu innych historycznych opisów polskich walk o niepodległość wysuwa się na czoło licząca ponad 800 stron praca Johanna Mahrlena, której przeważająca część gotowa była już w czerwcu 1831 r. i ukazywała się jeszcze w tym samym roku w Stuttgarcie³⁶. Świadectwem na to, że powstanie listopadowe wzbudziło silniejsze zainteresowanie historią Polski, jest napisana przez Fryderyka von Raumera, profesora

³²A. Gerecke, op. cit., s. 30 i n.j H.B. Seepel, Das Polenbild..., s. 62 i n.; P. Reiche, Deutsche Biicher uber Polen, Wrocław 1917, s. 104 i n.

33 R.O. Spazier, Geschichte des Aufstandes despolnischen Volkes in denjahren 1830 und 1831.
Nach auihentischen Documenten, Reichstagsacten, Memoiren, Tagebiichern, schriftlichen und mund-
lichen Mitteilungen der yorzuglichsten Teilnehmer, t. I—III, Altenburg 1832, wyd. 2, 1834.

³⁴ Z. Krzemicka, Literatur uber den Novemberaufstand in Polen 1830/31, „Jahrbucher
fuer Kultur und Geschichte der Slaven. Neue Folgę", t. VIII, 1931, s. 190.

³⁵ M. Hackel, Zur Mickiewicz-Rezeption in Deutschland, „Zeitschrift fur Slawistik", t. VII,
1962, z. 2, s. 224 i n.

³⁶ J. Mahrlein, Polen Kampf und seine Wiedergeburt, [w:] Geschichte unserer Tage, t. II,
z. 1 i 3, b.m. 1831.

166

uniwersytetu w Berlinie, historia rozbiorów Polski, w której nie szczędził autor trzem zaborcom słów „surowego potępienia"³⁷ za zniszczenie państwa polskiego.

Sympatia dla walczącego o swoją narodową niezależność narodu polskiego nie była jednak w żadnym razie odbiciem stanowiska tylko postępowej inteligencji niemieckiej. O tym, w jak wielkim stopniu sympatia dla Polski niemieckich naukowców, publicystów, poetów i artystów była wyrazem postawy, myśli i uczuć szerokich rzesz narodu niemieckiego, świadczy ukierunkowany na praktyczną pomoc i poparcie ruch solidarności z powstańcami. Pierwsza faza tego ruchu — konkretna materialna pomoc dla Polaków — obejmowała okres od wiosny do września 1831 r. Najważniejszą praktyczną formą wyrażania solidarności było w tym czasie popieranie polskiego ruchu niepodległościowego przez pomoc w zaopatrzeniu żołnierzy polskich rannych w walkach z armią carską.

Na początku kwietnia 1831 r. minister spraw zagranicznych rządu polskiego w Warszawie wydał publiczną odezwę, w której prosił Niemcy i inne narody europejskie o pomoc medyczną dla rannych. Przede wszystkim chodziło o wysłanie lekarzy, w dalszej kolejności zaś środków opatrunkowych. Apel polski wywołał w narodzie niemieckim falę aktywności. Natychmiastową gotowość do pośpieszenia z pomocą powstańcom polskim wyrazili młodzi lekarze³⁸. W sumie ponad osiemdziesięciu medyków niemieckich udało się do Polski³⁹ i podjęło służbę lekarzy wojskowych w szeregach walczącej armii polskiej lub w szpitalach i lazaretach. Tylko w czerwcu przybyło do Warszawy ponad dwudziestu niemieckich lekarzy. Pochodzili oni z najróżniejszych terenów Niemiec — przeważnie z państw na południu i południowym zachodzie, z północnego zachodu, Saksonii, ale też i z miast pruskich, jak Berlin i Królewiec.

Ich przeważająca część udawała się w podróż do Polski ze środkami finansowymi zebranymi przez niemieckich sympatyków Polski w mieście i na wsi. W Hanau, Stuttgarcie, Marburgu i innych miastach rozwinęły się specjalne formy organizacyjne koordynujące akcję pomocy. Powołano do życia Towarzystwo Wspomagania Chorych i Rannych Polaków lub po prostu komitety polskie, pełniące rolę lokalnych lub regionalnych centrów czynnej solidarności z polskim ruchem niepodległościowym. Nawoływały one do ofiar dla Polaków, zbierały dary finansowe i rzeczowe, organizowały koncerty, loterie i inne imprezy na rzecz Polski oraz finansowały wysyłanie do tego kraju lekarzy.

Dużo miejsca w działalności tych towarzystw i sympatyków Polski zajmowało zdobywanie materiałów opatrunkowych. Częściowo kupowano je za zebrane pieniądze. Bardzo rozpowszechnione było robienie szarpi. Brała w tym udział niezliczona grupa niemieckich kobiet, dziewcząt i dzieci. W ten sposób solidaryzowały się one z polskimi powstańcami. Ta forma poparcia polskiej walki o niepodległość osiągnęła wielkie rozmiary. Wskazują na to niektóre dane liczbowe.

Samo Towarzystwo Polskie w Stuttgarcie wydało do połowy sierpnia 1831 r. 4000

" F. Raumer, Polen Untergang, „Historisches Taschenbuch", R. III, 1832, s. 467.

³⁸ S. Kunowski, Deutsche Arzte im Polenaufstand 1831, „Die Medizinische Welt", R. V, 1931, s. 1805; G.A. Fritze, Deutsche Studenten ais Kampfer fur Polens Preiheit, „Die Nation", R. XXIII, 1905/1906, s. 750 i n.

³⁹ J. Kosim, Zur Geschichte..., s. 349.

167

dukatów na rzecz szpitali warszawskich⁴⁰. Poza tym sfinansowało ono wyjazd wielu lekarzy. Łączna suma zebranych przez nie pieniędzy do początku września 1831 r. wynosiła ponad 10 000 dukatów⁴¹. Ponadto towarzystwo zajmowało się wytwarzaniem i zbieraniem materiałów opatrunkowych. W 1831 r. Niemcy wysłali do Polski ponad 200 cetnarów środków sanitarnych. Pieniądze, które jeszcze w czasie walk między powstańcami a armią rosyjską zostały wysłane do Polski, stanowiły sumę kilkudziesięciu tysięcy dukatów⁴².

Daleko idące ograniczenie pomocy materialnej dla Polski do wspomagania rannych żołnierzy miało dwa powody. Po pierwsze, było ono podstawowym warunkiem legalnej, jawnej aktywności przyjaciół Polski. W wielu małych i średnich państwach niemieckich władze tolerowały istnienie i publiczną działalność komitetów polskich. O stanowisku tych państw zadecydowało to, że stowarzyszenia polskie z reguły miały służyć celom czysto humanitarnym bez zajmowania się sprawami politycznymi. Było to mało wiarygodne, jako że inicjatorzy tych organizacji byli często znanymi rzecznikami opozycji antyfeudalnej. Rządy niemieckie nie mogły jednak podjąć kroków przeciwko towarzystwom polskim, ponieważ oficjalnie zajmowały się one tylko wspomaganiem rannych i chorych. Walka z nimi byłaby w oczach opozycyjnie nastawionego społeczeństwa zahamowaniem czysto charytatywnej akcji pomocy i wywołałaby powszechną niechęć. Ze względu na silną opozycję uniknięcie dalszej izolacji politycznej było dla kręgów panujących w wielu małych państwach niemieckich kwestią samozachowania.

Rząd pruski, który na początku lat trzydziestych nie znajdował się pod tak silnym naciskiem opozycji, od samego początku hamował wszelkie próby tworzenia towarzystw polskich w granicach swego państwa⁴³. Również publiczne apele, by pomóc rannym żołnierzom polskim przez ofiary pieniężne i rzeczowe, były zabronione przez cenzurę. Kiedy mieszkaniec Berlina dr Benda⁴⁴, którego odezwa padła ofiarą tej praktyki, zwrócił się bezpośrednio do króla z prośbą o zezwolenie na publikację⁴⁵, odpowiedziano mu z polecenia Fryderyka Wilhelma III, że decyzja cenzora jest „nieodwołalna". Ale wezwanie społeczeństwa do wspomagania szarpiami i bandażami szpitali rosyjskich byłoby, gdyby zostało ono przedstawione cenzorowi w celu zamieszczenia w gazetach, bez wątpienia dozwolone⁴⁶.

To zdecydowane poparcie dla caratu nie było jednak wcale regułą określającą politykę pruską. Bądź z powodu wymaganego liczenia się z opozycyjną opinią publiczną,

⁴⁰ Achtes Verzeichnis der Geldbeitrdge fur die verwundeten und Kranken Polen des Polerwereins
in Stuttgart, „Der Hochwachter", nr 221, 15 VIII 1831.

⁴¹ „Der Hochwachter", nr 242, 9 IX 1831.

⁴² A. Gerecke, op. cit., s. 138. Możliwe, że rzeczywisty zakres tego poparcia był jeszcze
większy. Dokładnej liczby nie da się ustalić na podstawie dostępnych źródeł.

⁴³ Kosim wskazuje na pewne odchylenia od tej linii i na elastyczne stanowisko urzędów prus
kich w Trewirze, (J. Kosim, Zur Geschichte..., s. 348).

⁴⁴ Zentrales Staatsarchiv Merseburg, Rep. 77, Lit. 509, nr 19, vol. 5 (publiczne nawoływa
nie do przekazywania bandaży, szarpi itp. dla rannych w Królestwie Polskim).

⁴⁵ Ibidem, vol. 2—4.

⁴⁶ Fryderyk Wilhelm III do ministra spraw wewnętrznych von Brenna, Berlin, 11 III 1831,
47 ibidem, vol. 1.

168

bądź dla podkreślenia głoszonej neutralności również władze pruskie nie chciały odrzucić płaszczyka dobroczynności. Tak więc lekarzom niemieckim i francuskim udającym się do Polski nie czyniły Prusy przeszkód, a władze zrezygnowały nawet z cła tranzytowego za środki sanitarne wysłane z Frankfurtu nad Menem do Warszawy⁴⁷.

To daleko idące ograniczenie materialnego poparcia polskich bojowników o wolność nie było tylko wynikiem taktycznej kalkulacji obliczonej na stworzenie szerokim kręgom społeczeństwa możliwości publicznego działania w ramach potężnego ruchu solidarnościowego. Odpowiadało ono równocześnie politycznemu charakterowi umiarkowanego liberalizmu, który w dużym stopniu wywierał wpływ na sympatię Niemców do Polski.

Bardziej radykalni politycznie przedstawiciele opozycji niemieckiej propagowali ideę działania na rzecz Polski nie ograniczającego się do zbierania pieniędzy, robienia szarpi i wysyłania lekarzy. Johann Georg Wirth, najbardziej znany przedstawiciel skrzydła demokratycznego w antyfeudalnym ruchu opozycyjnym, proponował wysłanie niemieckich ochotników do armii polskiej: „Krzepka młodzież niech użyczy swoich sił na rzecz ludzkości, niech wyjdzie naprzeciw wyczerpanym bojownikom, zanim całkiem opadną z sił. Pojedynczo mogą nasi wielkoduszni chłopcy wstępować w szeregi bohaterskich Polaków"⁴⁸.

Ukazująca się w Strasburgu gazeta „Das konstitutionelle Deutschland" wzywała do wysyłania petycji do niemieckiego Bundestagu we Frankfurcie nad Menem w celu uzyskania aprobaty rządów niemieckich na „tworzenie w Niemczech oddziałów ochotników i wysłanie ich na pomoc Polakom"⁴⁹. W ślad za tymi apelami postanowiono w Dniu Studenta pod koniec września 1831 r. utworzyć niemiecki legion akademicki i wysłać go do Polski. Ponoć 300 niemieckich studentów zdecydowało się na wstąpienie do niego. Część z nich została już nawet uzbrojona⁵⁰. Realizacja tych apeli, wzywających do bezpośredniej pomocy zbrojnej, jednak nie nastąpiła. Zanim doszło do utworzenia legionu, powstanie w Królestwie Polskim zostało zdławione.

Napływ do wojska polskiego mężczyzn z państw Związku Niemieckiego ograniczył się, pomijając lekarzy wojskowych, do Prus i Austrii. Z polskich terenów obu państw spieszyli liczni patrioci polscy, aby wesprzeć walkę narodowowyzwoleńczą w Królestwie. Wśród ochotników miało znajdować się także kilku Niemców⁵¹. Nie zmienia to jednak faktu, że posiłki napływając do armii polskiej z Galicji, Poznania i Prus Zachodnich nie były gestem niemieckiej przyjaźni do Polaków, lecz raczej świadectwem dążenia tamtejszych patriotów polskich do odzyskania niezależności narodowej.

Porażka bojowników w walce o odbudowę polskiego państwa narodowego i przemarsz ostatnich korpusów polskich na terytoria państwowe Prus i Austrii we wrześniu 1831 r. zakończyły pierwszy etap niemieckiego ruchu solidarnościowego na rzecz Pobki.

⁴⁸ A. Gerecke, op. cit., s. 124.

⁴⁹ Noch ein W ort fur die Rettung der Polen, „Das Liberale Deutschland", nr 1, 3 VIII 1831.

" „Der Hochwachter", nr 222, 17 VIII 1831.

50 Sprawozdanie sędziego śledczego Wilhelma Ferdinanda Bischofa z 3 VII 1833, odpis, k. 64 i in., Staatsarchiv Dresden, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, nr 10954.

⁵¹ Propagujący teorię rasistowską artykuł H.J. Beyera, Die Rolle der Deutschen bei den ostmit-teleuropaischen Revolution des 19. Jahrhunderts nie ma żadnej wartości poza wzmiankami o poparciu powstania listopadowego przez niemieckich obywateli miast polskich.

169

Klęska powstania przyczyniła się jednocześnie do dalszego wzrostu ruchów propolskich w Niemczech, wyrażających się głównie w pomocy materialnej, która osiągnęła w następnych miesiącach punkt kulminacyjny. Ruch ten zaopiekował się uchodzącymi z kraju Polakami, pokonanymi w heroicznej próbie doprowadzenia do upadku reżimu carskiego, głównej siły reakcji w Europie.

Nowe zniewolenie Królestwa Polskiego przez wojska carskie spowodowało opuszczenie kraju przez żołnierzy i cywilnych uczestników powstania listopadowego. Od września znajdowało się na ziemi pruskiej około 28 000, a na terenie austriackim około 20 000 internowanych żołnierzy i oficerów polskich⁵². Większość z nich skorzystała z carskiej amnestii i powróciła po pewnym czasie do Królestwa Polskiego. Od 7000 do 8000 Polaków — w tym większość oficerów — przekroczywszy granicę pruską i austriacką nie chciało jednak schylić karku przed carskim despotyzmem i wyruszyło w drogę do Francji gotowej na ich przyjęcie.

W ten sposób zrealizowano postanowienie sejmu powstańczego z lutego 1831 r., w myśl którego na wypadek klęski woleli powstańcy wyemigrować niż żyć w niewoli. Emigranci polscy byli poza tym pełni niezłomnej wiary w oswobodzenie ojczyzny z zewnątrz, na drodze wspólnego wysiłku narodów Europy w walce z despotyzmem i reakcją.

Około 2000 internowanych Polaków przewieziono statkami przez pruskie porty Gdańsk i Pilawę oraz austriacki Triest do Francji i Anglii oraz Stanów Zjednoczonych. Większa zaś część udała się drogą lądową przez Niemcy do Francji. Koszty transportu, wyżywienia i noclegów na ziemi pruskiej pokryła kasa państwowa tego kraju. Część przekazanej powstańcom odzieży i obuwia pochodziła z pruskich magazynów wojskowych⁵³.

Polscy emigranci wyruszyli w pochód w oddziałach liczących od 50 do 100 mężczyzn, każdy oddział pod eskortą pruskiego oficera. Środkiem transportu były wozy z ławkami dla około 20 osób. Pragnący podróżować na koszt własny oficerowie polscy mogli jechać w grupach od 8 do 10 osób. W materiałach źródłowych wymienia się jednak zarówno grupy, jak i podróżujących pojedynczo Polaków. Pozostałe państwa niemieckie z reguły przyjmowały dla przejazdu polskich emigrantów warunki ustalone przez władze pruskie.

⁵² J. Kosim, Zur Geschichte..., s. 332; H. Kocój, Losy żołnierzy z oddziałów Chłapowskiego,
Rolanda i Rybińskiego po przekroczeniu granicy pruskiej w 1831 r., „Studia i Materiały do Historii
Wojskowości", R. XIX, 1968, cz. 2, s. 183 i n.; S. Kalembka, Wielka Emigracja. Polskie wycho
dźstwo polityczne w latach 1831—1862, Warszawa 1971, s. 5 i n.; R. Morcinek, Uczestnicy powsta
nia listopadowego 1831 r. w Elblągu i na Powiślu, „Rocznik Elbląski", t. II, 1963, s. 185 i n,;
S. Mikos, Deportacja powstańców polskich w 1832 roku z Gdańska do Francji oraz ich opór prze
ciwko próbom wywiezienia do Algieru, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", R. VI, 1963, nr 11,
s. 105 i n.; tenże, Powstańcy polscy w 1831 roku internowani w twierdzy gdańskiej na Biskupiej
Górce, „Rocznik Gdański", t. XXI, 1962, s. 39 i n.; tenże, Uczestnicy powstania listopadowego
internowani na terenie Pomorza Gdańskiego w latach 1831—1833, ibidem, t. XXII, 1963, s. 157
i n.; P. Bohning, Die nationalpolnische Bewegung in Westpreussen 1815 —1871, Marburg 1973,
s. 30 i n.

⁵³ J. Kosim, Zur Geschichte..., s. 333 i n.; A.H. Kasznik, Między Francją a Algierią. Z dzie
jów emigracji polskiej 1832—1856, Wrocław 1977, s. 24 i n.; L. Zieliński, Przyczynek do dziejów

Gromady Grudziąż Ludu Polskiego, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", 1960, nr 1/2, s. 81 i n.

170

Trasy przemarszu polskich emigrantów zostały wytyczone przez rządy ówczesnych państw niemieckich. Chodziło głównie o ominięcie stolic i — w miarę możliwości — miast uniwersyteckich oraz ośrodków opozycji antyfeudalnej. Internowanych Polaków skierowano w Prusach Wschodnich przez Frankfurt nad Odrą do saksońskiego Lipska. Odtąd ich trasa rozdzieliła się. Większość prowadzono do granicy francuskiej przez Naumburg, Erfurt, Gothę i Eisenach, heskie miejscowości Horsfeld, Alsfeld i Hanau do Frankfurtu nad Menem, a stąd przez Moguncję i bawarską Nadrenię-Palatynat. Mniejsza część podróżujących przez Lipsk emigrantów udała się bardziej na południe przez Plauen w Saksonii do Bawarii. Trasa prowadziła przez Hof, Bayreuth, Norymbergę, Ansbach i Feuchtwangen. Na terytorium Wirtembergii drogę kontynuowano przez Crailsheim, Schwabisch-Hall, Kiinzelsau lub Óhringen i Heilbronn. W Badenii emigranci przejeżdżali przez Bretten, Bruchsal, Durlach, Baden-Baden i Offenburg do Kehl i stąd przez granicę do Strasburga.

W Austrii skierowano internowanych Polaków przez bawarskie miasta Regensburg i Augsburg do wirtemberskiego Ulmu. Stąd prowadzono ich z reguły przez Reutlingen, Tiibingen, Rottenburg i Hechingen do Fryburga w badeńskiej Bryzgowii, a dalej do granicy francuskiej albo do Schaffhausen w Szwajcarii. Często również wybierano trasę: Ulm, Villingen, Donaueschingen, Stehlingen i Schaffhausen albo Messkirch, Stockach, Konstancja i Zurych⁵⁴. Chociaż władze z reguły nie pozwalały na zmianę tras, jednostki lub całe grupy Polaków docierały z najrozmaitszych powodów do wielu miejscowości poza ustalonymi drogami.

Pierwsze grupy przebywających w Austrii Polaków opuściły ją w połowie listopada

r. Prusy rozpoczęły przemieszczanie emigrantów do Francji w grudniu 1831 r. i zakończyły je w zasadzie w lutym roku następnego. Pojedynczy polscy oficerowie i ich małe grupy wyjechały jeszcze później, a mianowicie dopiero w maju lub czerwcu
r. W ciągu lata tego roku skończyły się przemarsze Polaków do granicy francuskiej przez państwa niemieckie.

Pochód kilku tysięcy Polaków przez Niemcy dał wielu ludziom możliwość stanąć twarzą w twarz z budzącymi podziw obrońcami niezależności i wielkości narodowej, walczącymi przeciw reakcji. Należy równocześnie wziąć pod uwagę, że ówczesny transport — kolei jeszcze nie było — pozwalał na pokonywanie w ciągu dnia tylko krótkich tras. W kilkutygodniowej podróży konieczna była duża liczba noclegów, co umożliwiało a równocześnie wymagało nawiązywania kontaktów osobistych z ludnością licznych miejscowości niemieckich. Dzięki temu rosła sympatia i entuzjazm dla Polski.

Niemieccy przyjaciele Polski przekształcili przejazd Polaków w prawdziwy pochód triumfalny⁵⁵. W wielu miastach niemieckich przyjmowano i honorowano uchodźców jako zwycięzców i bohaterów. Wydawca Fryderyk Brockhaus wyjechał naprzeciw pierwszej kolumnie zbliżających się do Lipska emigrantów, ubrany w uniform oficera gwardii miejskiej. W ten sposób chciał ich powitać przed bramami miasta niejako z honorami wojskowymi⁵⁶.

⁵⁴ H. Asmus, Der Widerhall..., s. 19; J. Kosim, Zur Geschichte..., s. 334 i n.

⁵⁵ Zob. E. Kaiser, Aus alten Tagen. Lebenserinnerungen eines Markgraflers 1815—1875,
Lórrach b.r., s. 113.

" „Schwabischer Merkur", nr 26, 2711832j zob. G. Klitzke, Zur gesellschaftlichen Stel-

171

W niektórych miejscowościach strzelano na powitanie Polaków z moździerzy. Rozentuzjazmowani sympatycy Polaków wyprzęgli na skraju miasta konie z wozów, na których siedzieli uchodźcy i przyciągnęli je własnoręcznie aż na rynek⁶⁷. Przyjazd szczególnie pierwszej grupy polskich emigrantów był w wielu miejscowościach niemieckich okazją do spontanicznego gromadzenia się ludności i przejawiania sympatii do Polaków. Zamożniejsi mieszczanie urządzali często uczty na ich cześć.

Wielu mieszczan ubiegało się o to, by móc gościć w swoich domach jednego lub kilku Polaków w czasie ich pobytu w Niemczech — z reguły zostawali oni tylko na jedną noc. Zakwaterowanie Polaków organizowano również w gospodach. Koszty pokrywano często z organizowanych w tym celu masowych zbiórek pieniężnych. Ilość uzyskanych w ten sposób środków finansowych była tak duża, że z reguły wystarczała również na zapłacenie rachunku za transport konny, a nieraz — w razie potrzeby — za ubranie. Czasami otrzymywali emigranci kieszonkowe.

Sumy pieniężne oraz dary rzeczowe wręczane przejeżdżającym Polakom przez ludność były niewątpliwie większe niż te, które napływały do Polski podczas powstania. Tylko lipskie Towarzystwo Polskie wydało na utrzymanie emigrantów ok. 17 000 talarów niemieckich⁵⁸, pochodzących wyłącznie z darów. Stowarzyszenie Polskie w Wiirz-burgu miało do dyspozycji 5866 florenów⁵⁹, w Heilbronn zaś — w ostatecznym rozrachunku — 3103 florenów, które wydano na przejeżdżających Polaków⁶⁰.

Tak jak w pierwszym okresie solidarności przejawiającej się w materialnej pomocy dla Polski i teraz organizowano loterie, wieczory pieśni i koncerty, m.in. dawnego zespołu lipskiego „Gewandthausorchester"⁶¹. Uzyskane z tych imprez pieniądze wydawano na potrzeby polskich emigrantów. Większość darów pochodziła jednak z dobrowolnych zbiórek. Jak wynika ze sprawozdań prasowych, solidarność wyrażały w tej formie różne warstwy społeczne — głównie niemieckie mieszczaństwo. Kupcy, rzemieślnicy, oberżyści i inni przedstawiciele średniej i drobnej burżuazji wszędzie, gdzie robiono zbiórki dla Polaków, należeli do ofiarodawców. Oberżyści obniżali ceny za kwatery i prowiant dla emigrantów, fryzjerzy obsługiwali za darmo, aptekarze wydawali bezpłatnie lekarstwa⁶². Mocno zaangażowani w ruch propolski byli doradcy prawni, urzędnicy instytucji komunalnych, nauczyciele, pracownicy wyższych uczelni, lekarze, studenci i inni przedstawiciele burżuazyjnej inteligencji. Również nazwiska szlacheckie występują na listach ofiarodawców.

Nie tylko mniej lub więcej zamożne kręgi społeczeństwa okazywały pomoc powstańcom. Także robotnicy i najemnicy — przedstawiciele najbiedniejszych grup społeczeń-

stwa des Aerlegers Heinrich Brockhaus, insbesondere im Vormarz und in der Revolution von 1848J49, „Beitrage zur Geschichte des Buchwesens", t. VI, 1973, s. 16 i n.

⁵⁷ G. Buchner, Werke und Brie/e, Leipzig 1968, s. 385, 386.

⁵⁸ G. Schmidt, Sachsen..., s. 46; J. Willaume, Lipski komitet pomocy wychodźcom polskim (1831132), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska", t. XII, 1957, s. 196 (podaje sumę 10 400 talarów).

59 „Bayerisches Volksblatt", nr 27, 1IX 1832.

⁶⁰ „Heilbronner Intelligenz-Blatt", nr 154, 27 XII 1832.

⁶¹ „Leipziger Zeitung", nr 313, 31 XII 1831; „Leipziger Tageblatt", nr 6, 6 I 1832.

62 H. Derwein, Heidelberg im Vormarz und in der Revolution 1848149, Heidelberg 1956, s. 22.

172

stwa — solidaryzowali się z Polakami, zbierając na ich rzecz pieniądze. Istnieją pełne ekspresji sprawozdania świadczące o tym, że również ludność wsi popierała aktywnie przez datki pieniężne „niemieckich przyjaciół-Polaków". Dotyczy to szczególnie Niemiec południowo-zachodnich⁶³.

O tym, że sympatykami Polski były nie tylko elitarne kręgi inteligencji i zamożnej burżuazji, lecz również — i to w głównej mierze — najszersze kręgi prostych ludzi, świadczy cały szereg drobnych, ale znaczących szczegółów: np. chłopcy wprowadzali modę noszenia czworokątnych czapek według polskiego wzoru⁶*. Inny przykład: w monachijskiej księgarni sprzedawano zimą 1831/32 wycinanki dla dzieci. Przedstawiały one sceny z bitew polskich 1831 r.⁶⁵ Podobno bardziej pomysłowi włóczędzy niejednokrotnie przebierali się za uciekających Polaków, ponieważ takie zamaskowanie się było gwarancją otrzymania skwapliwej pomocy w prawie każdym domu⁶⁶.

Towarzystwa polskie działały teraz dalej, wszędzie poza Austrią, Prusami i Hanowerem, gdzie było to zabronione przez władze, jako centra organizacyjne lub punkty oparcia dla niemieckich sympatyków Polski. W odróżnieniu od pierwszego okresu w historii tych związków nazywały się one, ze względu na ich zadania: Verein zur Unter-stutzung polnischer Fliichtlinge (Towarzystwo Popierania Uchodźców Polskich), Verein zur Unterstiitzung der hilfsbedurftigen Polen (Towarzystwo Wspomagania Potrzebujących Pomocy Przejeżdżających Polaków) itp. Powstałe wiosną lub latem 1831 r. towarzystwa polskie zostały odnowione i reaktywowane przeważnie w grudniu 1831 r. lub w styczniu roku następnego, w okresie rozpoczęcia przemarszu polskich emigrantów. W wielu miejscowościach powstały nowe towarzystwa.

Związki te nawoływały do zbiórek pieniędzy i rzeczy dla przejeżdżających Polaków, organizowały koncerty i bankiety, opiekowały się emigrantami. Poszczególnym towarzystwom pomagali często „przydzieleni" do nich oficerowie polscy. Działali oni z polecenia generała Józefa Bema bądź utworzonego jeszcze w grudniu 1831 r. w Paryżu, grupującego czołowych przedstawicieli emigrantów, Komitetu Narodowego Polskiego. Oficerowie ci pomagali towarzystwom polskim w okresie przemarszu powstańców przez Lipsk, Altenburg, Frankfurt nad Menem⁶⁷.

Formy organizowania towarzystw albo komitetów polskich były różne. Od dobrze

⁶³ „Der Hochwachter", nr 172, 19 VI1831; ibidem, nr 43, 20 II1832; „Der Freisinnige", nr 16, 16 III 1832.

⁶⁴ Die Begeisterung fur die Polen in Hanau 1830—1832. Mitteilungen aus der im Besitz des Geschichtsvereins befindlichen Zieglerschen Chronik, „Hanauisches Magazin", R. IV 1925, nr 5, s. 34 i n.

⁶⁵ A. Gerecke, op. cit., s. 55.

66 G.W. Strobel, Die Reise von Adam Mickiewicz durch Suddeutschland im Sommer 1832, „Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, Neue Folgę", t. XVII, 1969, s. 37; W. Herzberg, Das Hambacher Fest. Geschichte der revolutiondren Bestrebungen in Rheinbayern um das jahr 1832, Ludwigshafen 1908, s. 58; R. Wagner, Mein Leben, t. I, Leipzig 1958, s. 82.

⁶⁷ Sprawozdanie radcy dworu von Langenna z 31 I 1832, Staatsarchiv Dresden, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, nr 242 a, vol. 1, k. 98 i n.; „AUgemeine Zeitung", dodatek nr 27 z dn. 271 1832; G.W. Strobel, Wincenty Pol. Sein Leben undsein Werk, „Philosophische Dissert."₅Kilonia 1955, s.31in.;tenże, Die Jugend- und Kriegsjahre des Yinzenz Poll von Pollenburg, genannt Wincenty Pol. Ein Beitrag zur Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen im 19. Jahrhundert, „Jahrbuch der Albertus-Universitat zu Konigsberg", t. XIII, 1963, s. 113 i n.

173

zorganizowanych związków do luźnych grup, których — ściśle biorąc — nie można właściwie określić jako towarzystwa. Istniało też wiele stopni pośrednich. Tak na przykład Towarzystwo Polskie w Ulm miało formę regularnej organizacji. Na jej czele stała trzynastoosobowa komisja, z której wybierano zarząd, sekretarza i kasjera. Oprócz niej do związku należało wielu członków⁶⁸. Często towarzystwa polskie składały się ze stałych komitetów, w których członkowie, np. w Lipsku, zobowiązani byli specjalnym statutem do wykonywania konkretnych zadań związanych z opieką nad Polakami⁶⁹. Komitet pełnił następnie funkcję organizatora wszystkich działań szerszych kręgów sympatyków Polski w danej miejscowości i okolicach. Członkiem towarzystw kobiecych, popierających Polaków we Fryburgu Bryzgowijskim, mogła zostać każda kobieta, która wpisała swoje nazwisko na listę⁷⁰. Przykładem bardzo luźnej formy organizacyjnej było towarzystwo w Blaubeuren. Dwaj kupcy pełnili funkcje prezesa i kasjera w utworzonym tu w styczniu 1832 r. towarzystwie. „Nie miało ono określonej liczby członków i każdy, kto wniósł jakiś datek, mógł być traktowany jako taki [członek]"⁷¹.

W miejscowościach, w których nie istniały oficjalne polskie towarzystwa lub komitety, zbiórki na rzecz Polaków przeprowadzały pojedyncze osoby, a uzyskane środki oddawano do dyspozycji najbliższego lub znanego towarzystwa polskiego. Między poszczególnymi organizacjami utrzymywano często pisemne i osobiste kontakty. W kilku miastach powstawały „polskie towarzystwa kobiece i dziewczęce". Liczba istniejących w Niemczech w latach 1831/32 towarzystw lub komitetów polskich nie została do dziś dokładnie ustalona. W samej Wirtembergii było — jak wynikało z dochodzenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Stuttgarcie — siedemnaście tego rodzaju stowarzyszeń⁷². Ich ogólną liczbę szacuje się według dotychczasowych badań na minimum sto.

W drugiej fazie istnienia towarzystw polskich działalność ich ułatwił fakt, że były one tolerowane przez rządy większości państw niemieckich, znów z wyjątkiem Prus i Austrii. Typowym stanowiskiem była opinia wyrażana przez wielkiego księcia sasko--weimarskiego w związku z założeniem Towarzystwa Polskiego w Jenie: „Uważamy za ryzykowne uznanie tzw. Towarzystwa Polskiego, a za jeszcze bardziej ryzykowne — pośrednie lub bezpośrednie sprzyjanie wszelkiemu udziałowi w nim i jego popieranie"⁷³.

Rządy niemieckie miały — ze względu na przemarsz emigrantów przez ich terytoria — dodatkowy powód do tolerowania, ich zdaniem, politycznie podejrzanych towarzystw polskich. Tolerancja ta miała miejsce oczywiście tylko wtedy, gdy rządy uważały, że związki zajmują się wyłącznie działaniem charytatywnym. Tym dodatkowym powodem było udzielanie przez towarzystwa materialnej pomocy uchodźcom odciążające

⁶⁸ Zestawione przez Wirtemberskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wyniki ankiety o Polakach obecnych w głównych okręgach oraz Komitetach Polskich z 20 V 1834, Haupstaatsar-chiv Stuttgart, E. 146, Bii. 1916 (stary), k. 689 i n.

69 Statut Lipskiego Komitetu Pomocy Polakom, Staatsarchiv Dresden, Starostwo Okręgowe w Lipsku, nr 2428, t. 1, k. 76 i n.; Sprawozdanie dra Schellwitza, sekretarza lipskiego Komitetu Pomocy Polakom 10 11832, ibidem, k. 73 i n.

70 „Der Freisinnige", nr 24, 24 III 1832.

⁷¹ Hauptstaatsarchiv Stuttgart, E. 146, Bii. 1916 (stary), k. 689 i n.

72 Ibidem.

73 Akta Zarządu Krajowego dotyczące Polaków przejeżdżających przez Jenę, Staatsarchiv Weimar, vol. 55.09 d.; wielki książę Karol Fryderyk do Zarządu Krajowego, 14 II1832.

174

w poważnym stopniu kasy państwowe. Ponadto zajęły się one organizacją zakwaterowania i transportu Polaków. Normalnie byłoby to zadaniem urzędów państwowych.

Mimo permanentnej niechęci i nieufności wobec stowarzyszeń polskich rządy niektórych państw niemieckich potrafiły wykorzystać ich działalność dla swych celów. Dotyczyło to Saksonii — Turyngii i Hesji, jak również Bawarii i Wirtembergii. Ba-denia pokryła koszty przemarszu Polaków z kasy państwowej⁷⁴, ale w przeciwieństwie do Prus i Austrii nie wywierała z tego powodu nacisku na towarzystwa polskie.

W Królestwie Saskim działalność np. lipskiego Towarzystwa Polskiego rozwijała się od samego początku w zgodzie z władzami, ponieważ kasa państwowa dzięki obrotności i ofiarności sympatyków Polski wydała tylko nieznaczne sumy na przemarsz powstańców. Dofinansowanie to wynosiło 330 talarów dopłaty do kosztów wyżywienia w Plauen, 120 talarów za transport konny i honorarium dla towarzyszących oddziałom polskim oficerów saksońskich oraz 45 talarów dla Budziszyna i Lóbau⁷⁶.

Członkowie tego komitetu zostali po zakończeniu swej działalności wyraźnie pochwaleni przez rząd drezdeński⁷⁶. To współdziałanie opanowanego przez umiarkowanych liberałów lipskiego Komitetu Polskiego z urzędami Saksonii miało na celu wyeliminowanie w zupełności sił demokratycznych⁷⁷. Tego rodzaju postępowanie odpowiadało całkowicie dążeniu umiarkowanych politycznie kręgów burżuazji do równouprawnienia, współpracy i związku ze szlachtą, której gotowe do reform skrzydło reprezentowało ówczesny rząd saksoński.

Często jednak towarzystwa polskie były czymś więcej, niż się na pozór wydawało. Prawie bez wyjątku były one legalnym miejscem spotkań lokalnej opozycji burżuazyj-nej. Nierzadko służyły też jako parawan do działalności politycznej lub jako punkt wyjścia do prób utworzenia tajnych organizacji. Tak więc po założeniu w 1831 r. Towarzystwa Wspomagania Polaków opozycja polityczna we Frankfurcie nad Menem mogła utrzymywać regularne kontakty⁷⁸. Również założone przez porucznika Koseritza Towarzystwo Polskie w Ludwigsburgu miało od samego początku charakter ugrupowania politycznego⁷⁹. Wychodząc poza ramy liberalizmu i legalności chciały wykorzystać towarzystwa polskie jako podstawę działania organizacji polityczno-demokra-tycznych.

Do rozwiązania towarzystw polskich⁸⁰ przyczyniły się latem 1832 r. Prusy — częś-

⁷⁴ Wykaz wydatków na zaopatrzenie i transport polskich uchodźców, vol. 1, 2, Badi9ches
Generallandesarchiv Karlsruhe, Abt. 236, nr 8170, 8171.

⁷⁵ Ogólny wykaz uchodźców polskich przedstawiony przez radcę wojskowego Juliusza Petz-
scha, 19X111832, Staatsarchiv Dresden, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nr 242 d.: Polni-
sche Emigranten, vol. 2, k. 182 i in.

⁷⁶ Minister von Lindenau do von Langenna, 29 VII 1832, ibidem, starostwo okręgowe Lipsk,
nr 2428 e, vol. 6, s. 26 i n.

⁷⁷ List lipskiego radcy miejskiego dra Seeburga do ministra spraw wewnętrznych von
Lindenau 6 I 1832, ibidem, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, nr 242 e, vol. 1, s. 29 i n.; Spra
wozdanie radcy dworu von Langenna dla von Lindenaua 31 11832, ibidem, k. 96 i in.

⁷⁸ H. H.J. Ruckhaberle, op. cif., s. 99.
⁷⁹ Ibidem, s. 85.

80 Minister stanu hr. von Lottum do ministra spraw wewnętrznych von Brenna, 29 VI1832, Acta betr. die Unterhaltung und Fortsetzung revolutionarer Verbindungen in dem Konigreich Polen und mit demselben nach Unterdriickung der Insurrektion in den Jahren 1830 bis 1831.

175

ciowo przez niemiecki parlament, częściowo w wyniku bezpośrednich pertraktacji z rządami innych państw niemieckich. Użyły one argumentów, że po pierwsze — usługi towarzystw są zbyteczne ze względu na zakończony w zasadzie przemarsz Polaków, po drugie — zaczęły one wykazywać coraz wyraźniejszą i niebezpieczniejszą tendencję do przechodzenia na stronę opozycji politycznej. Tak więc zostały one we wszystkich państwach niemieckich rozwiązane. Ta wiodąca rola, jaką rząd pruski odegrał w likwidacji towarzystw polskich, nie może być jednak traktowana jako oznaka nastrojów mieszczaństwa i mas ludowych w Prusach. Niewątpliwie ruch sympatii i solidarności z Polską w latach 1830—1832 miał w poszczególnych regionach Niemiec różne nasilenie. Sympatie propolskie, które były w końcu wyrazem ruchu antyfeudalnego, rozwinęły się najintensywniej w tych niemieckich państwach bądź regionach, w których opozycja polityczna mieszczaństwa i mas ludowych mogła mieć największy zasięg.

W związku z tym były one najsilniejsze na południowym zachodzie Niemiec, w państwach heskich, w Saksonii. W zimie 1831/32 r. do wznowienia ruchu sympatii do Polaków przyczynił się w tych krajach fakt, że przechodziły przez nie trasy przemarszu powstańców. W Wirtembergii i kilku innych państwach Związku Nadreńskiego, gdzie rozpowszechniony był kult Napoleona⁸¹, źródłem niemieckiej sympatii do Polaków było wspomnienie wspólnoty losów politycznych i militarnych pod władzą „wielkiego cesarza Francuzów". Ale nie tylko na południu i południowym zachodzie, lecz także w Niemczech północno-zachodnich zebrano znaczne sumy pieniężne dla Polaków. Również stąd wysyłano do Warszawy lekarzy; występowały tu różne inne formy przyjaźni do Polski⁸².

W Prusach, gdzie przedstawiciele półfeudalnego reżimu arystokratyczno-monarchi-stycznego nie zostali — tak jak w wielu innych niemieckich państwach — zmuszeni do defensywy, rząd od razu wykorzystywał swe prerogatywy do ograniczenia powszechnej aktywności na rzecz Polski. Ograniczyło to w dużym stopniu możliwości działania przyjaciół Polski. Istnieje jednak wystarczająco dużo dowodów świadczących o rozprzestrzenianiu się sympatii do Polski w całych Niemczech lat trzydziestych XIX stulecia.

Czołowy przedstawiciel reńskiej burżuazji pruskiej David Hansemann napisał w końcu 1830 r. memoriał do króla Fryderyka Wilhelma III, w którym próbował przekonać monarchę, że „byłoby wydarzeniem w najwyższym stopniu pomyślnym dla Prus, gdyby Królestwo Polskie było niezależne od panowania rosyjskiego". Łączył z tym nadzieję na polityczne osłabienie Rosji oraz uzyskanie nowego rynku dla zainteresowanych eksportem niemieckich fabrykantów i kupców⁸³.

vol. 1, k. 186, Zentrales Staatsarchiv Merseburg, Rep. 77, Tit. 509, nr 25. Kanclerz Austrii Metter-nich pisał już 7 IV 1832 r. do bawarskiego ministra stanu Wredego: „Tak zwane komitety polskie w Niemczech nie są niczym innym niż ośrodkami propagandy francuskiej. Trzeba z nimi skończyć" (cyt. za: V. Bibl, Metternich in neuer Beleuchtung. Sein geheimer Briefwechsel mit dem Bayerischen Staatsminister Wrede, Wien 1928, s. 304.

⁸¹ O. Elben, Lebenserinnerungen 1823—1899, Stuttgart 1931, s. 25.

⁸² A. Gerecke, op. tit., s. 131 i n.

⁸³ D. Hansemann, Preussens Lagę und Politik am Ende des Jahres 1830, [w:] J. Hansen, Rheinische Briefe und Akten zur Geschichte der politischen Bewegung 1830—1850, t. I, Essen 1919, s. 72. Niemieccy sympatycy Polski próbowali używać argumentu o ekonomicznej korzyści płynącej

176

Giełda w Berlinie zareagowała na wieść o zwycięstwach Polaków zwyżką kursów⁸⁴. Z czołowych przedstawicieli inteligencji berlińskiej wystąpił po stronie Polaków szczególnie Edward Gans, uczeń Hegla, podobnie Fryderyk von Raumer, profesor uniwersytetu berlińskiego. Również wśród wyższego pruskiego korpusu oficerskiego było kilku przedstawicieli nie ukrywających swojej sympatii do Polski. Dało to rosyjskiemu posłowi w Berlinie powód do skargi na niewdzięczność Prus, którym Rosja udzieliła pomocy militarnej w czasie walk w latach 1813—1815⁸⁵. Stacjonujący w twierdzy związkowej — Moguncji — oficerowie pruscy opowiadają, że dzielili oni powszechną sympatię i podziw dla Polski. Często też dawali temu wyraz⁸⁶.

Już w marcu 1831 r. pojechało do Polski czterech berlińskich lekarzy — za nimi następni⁸⁷. „Zacni ludzie" w Trewirze zbierali w lipcu 1831 r. pieniądze „na pomoc chorym, rannym, wdowom i sierotom w Polsce"⁸⁸. Składki dla Polski robiono również w Berlinie, Erfurcie, Królewcu i innych miejscowościach⁸⁹. W pruskich miastach: Liitzen, Naumburgu, Weissenfels i Halle, organizowano przyjęcia dla Polaków. Także w pruskiej prowincji Śląsk liberalnie nastawione mieszczaństwo wyrażało poparcie dla walk Polaków o wyzwolenie⁹⁰.

Głębokie wrażenie, jakie wydarzenia w Polsce wywarły na przebywającym w Świnoujściu Teodorze Fontane⁹¹, świadczy pośrednio o nastrojach mieszczaństwa na Pomorzu. Powodem zamieszek wśród ludności Królewca w lipcu 1831 r.⁹² (ich stłumienie pociągnęło za sobą dziesięć ofiar śmiertelnych, wielu rannych, około 150 aresztowanych) była, obok strachu przed epidemią cholery, którą mogliby przenieść do miasta Prusacy zaopatrujący armię carską, niechęć do udzielania politycznego poparcia caratowi, co wynikało z sympatii dla sprawy polskiej.

Również w niemieckiej części Austrii, która wspólnie z Prusami nadawała ton Związkowi Niemieckiemu, wyrażano entuzjazm dla Polski. Najsilniej objawiano go w Wiedniu⁹³. Jednakże w Austrii jeszcze silniej niż w Prusach działalność mieszczańskiej opozycji znajdowała się pod nadzorem policji państwowej.

dla burżuazji niemieckiej z wyzwolenia Polski w celu wzmocnienia i większej aktywności postaw i ruchu propolskiego (zob. „Der Hochwachter", nr 190, 10 VII 1831, „Stuttgarter AUgemeine Zeitung", nr 27, 23 VII 1831; „Deutsche Tribiine", nr 23, 25 VII 1831).

⁸⁴ H. Geffcken, Preussen, Deutschland und die Polen seit dem Untergang des Polnischen Rei-
ches, Berlin 1906, s. 144.

⁸⁵ H. von Brandt, Aus dem Leben des Generals der Infanterie..., t. II, Berlin 1869, s. 95;
H.J. Seepel, Das Polenbild..., s. 86 i n.

⁸⁶ O. von Corvin, Erinnerungen aus meinem Leben, t. I, Leipzig 1880, s. 286 i n.

⁸⁷ „Kurier Warszawski", nr 85, 28 III 1831; A. Gerecke, op. cit., s. 124.

⁸⁸ Naczelny Prezydent prowincji reńskiej do ministra spraw wewnętrznych von Brenna,
Koblencja, 12 III 1832, Acta betr. die Unterhaltung und Fortsetzung revolutionarer Verbin-
dungen..., vol. 1, k. 64, Zentrales Staatsarchiv Merseburg, Rep. 77, Tit. 509, nr 25.

⁸⁹ „Stuttgarter Allgemeine Zeitung", nr 29, 25 VII 1831.

90 M. Ring, Erinnerungen, t. I, Berlin 1898, s. 36 i n.

91 T. Fontane, op. cit., s. 186 i n.

⁹² A. Gerecke, op. cit., s. 126; F. Gause, Die Geschichte der Stadt Konigsberg in Preussen, t. II, Koln—Graz 1968, s. 495 i n. (nie chce uznać powodów politycznych; wydaje mu się „ten hałas podobny do jakiegoś złego snu występującego z ciemnej, niemożliwej do wyjaśnienia głębi").

⁹³ G. Seide, op. cit., s. 75 i n.

177

Polityczny charakter polonofilstwa odpowiadał poziomowi politycznemu niemieckiej opozycji antyfeudalnej tamtych lat. Rozkwit ruchu opozycyjnego w państwach niemieckich spowodowany był rewolucją lipcową w Paryżu 1830 r. Na początku odpowiadał on w dużym stopniu dążeniom mieszczańsko-liberalnym. Entuzjazm Niemców dla Polski rozwinął się więc na polityczno-ideologicznym podłożu liberalizmu. Celem teorii polityczno-ekonomicznej, broniącej interesów burżuazji, była zmiana feudalnych lub półfeudalnych stosunków społecznych i stworzenie możliwości niezakłóconego rozwoju zamożnego mieszczaństwa. Na czoło wysuwało się dążenie do uzyskania wpływu politycznego na rządy państw przez stworzenie lub rozbudowanie instytucji konstytucyjnych, jak również pragnienie osiągnięcia mniej lub bardziej jednolitego niemieckiego państwa narodowego⁹⁴.

Z możliwości powstania sprzeczności między interesami mieszczaństwa niemieckiego a dążeniami patriotów polskich do odbudowania niezależnego państwa polskiego nie zdawali sobie sprawy reprezentanci niemieckiego liberalizmu. Zmieniło się to gruntownie dopiero wtedy, kiedy w latach czterdziestych XIX w., a szczególnie podczas rewolucji 1848/49 r., ziemie polskie zaboru pruskiego stały się ważnym polem działania ruchu narodowowyzwoleńczego. Na początku lat trzydziestych XIX stulecia, kiedy bezpośredni atak polskich bojowników o wolność skierował się przeciwko carskiej Rosji, liberałowie niemieccy nie uważali tego w żadnym wypadku za zagrożenie dla siebie. Wręcz przeciwnie — widzieli w nim poparcie własnych dążeń i interesów i przyjmowali z wielkim entuzjazmem.

Entuzjazm ten miał jednak swoje granice, wynikające na początku lat trzydziestych XIX w. nie z ewentualnych zastrzeżeń co do ruchu niepodległościowego w Królestwie Polskim, lecz raczej z koncepcji strategicznej mającej służyć osiągnięciu celów umiarkowanych liberałów. Jej sedno stanowiła nadzieja burżuazji na zrealizowanie swoich dążeń przez reformy oraz na stopniowe wymuszanie na ziemiach państw niemieckich coraz większych ustępstw aż do osiągnięcia, będącej dla obu stron do przyjęcia, równowagi między burżuazją a arystokracją.

Koncepcja ta wyjaśnia ograniczenie ich aktywności na rzecz Polaków do legalnych form wyrażania dobrej woli w prasie i konkretnego poparcia w praktyce poprzez działalność stowarzyszeń polskich⁹⁵. W ramach tej koncepcji mieściła się również działalność parlamentarna — nawoływanie do zbiórek pieniężnych i wydawania zasadniczych deklaracji na rzecz Polski — np. w Bawarii posłów Jana Adama von Soufort i Krzysztofa Cullmanna oraz w Badenii Karola Teodora Welckera i Karola von Rotteck.

Przeciwko politycznie umiarkowanemu charakterowi polonofilstwa niemieckich liberałów wysuwano jednak w latach 1831/32 coraz więcej zastrzeżeń. Te krytyczne głosy nasiliły się w miarę uzyskiwania przez prądy demokratyczne własnego profilu i znaczenia wewnątrz całego opozycyjnego ruchu antyfeudalnego. Demokraci występujący w odrębnych interesach mas ludowych upatrywali w ludzie pracującym główną siłę

94 G. Hildebrandt, Programm und Bewegung des suddeutschen Liberalismus nach 1830, „Jahrbuch fur Geschichte", t. IX, 1973, s. 39—40.

⁹⁵ Die Eingaben der Stadt Tubingen an den Deutschen Bundestag, [w:] L. Uhland, Gesatn-melte Werke, wyd. M. Krammer, t. V, Berlin b.r., s. 36 i n.; zob. „Stuttgarter Allgemeine Zeitung" nr 72, 6 IX 1831; „Der Hochwachter", nr 242, 9 IX 1831, oraz nr 258, 28 IX 1831.

178

walczącą o zmianę istniejącego porządku. Rozumieli, że polityka reform i równowagi pomiędzy burżuazją a arystokracją skierowana jest przeciwko demokracji i masom ludowym. Twierdzili, że rewolucyjna akcja narodu jest koniecznym i zgodnym z prawem środkiem demokratyzacji społeczeństwa.

Główny zarzut wysuwany przez demokratyczną krytykę pod adresem propolskich liberałów dotyczył ich bierności. Wydawana przez Wirtha gazeta „Deutsche Tribune" krytykowała bezczynność tej grupy sympatyków Polski: „jest całkiem przyjemnie [...] chciwie czytać w gazetach o wyczynach Polaków, z entuzjazmem dla nich robić szarpie albo wcisnąć w rękę przejeżdżającego bohatera, który okryty ranami pożegnał się z ojczyzną i wszystkim, co mu było drogie, guldena na podróż"⁹⁶.

Jeszcze krytyczniej ocenili demokraci kampanię polegającą na wysyłaniu petycji do sejmu niemieckiego, zainicjowaną przez liberałów. Autorem tej krytyki był Fryderyk Funck⁹⁷. Również Fryderyk Engels wysunął w 1848 r. podobne zarzuty w stosunku do liberałów, stwierdzając, że pominęli oni okazję, by „zrobić naprawdę coś ważnego". „Wprawdzie nie zabrakło »udziału« w formie kilku jałmużn w 1831 r., bankietów, balów polskich, dopóki wystarczyły tańce, picie szampana i śpiewanie Jeszcze Polska nie zginęła"⁹*.

Zastrzeżenia demokratów co do ograniczonego entuzjazmu liberałów dla Polski wyłoniły się z przekonania, że sytuacja w Niemczech wymagała zrywu rewolucyjnego. „A ty, niemiecka ojczyzno — pisano w „Deutsche Tribune" — nigdy nie byłabyś tym, czym teraz jesteś, nagrodą potężnych, gdybyś inaczej niż łzami radości i bólu wyraziła zainteresowanie losem nieszczęsnego narodu"⁹⁹.

Także Siebenpfeiffer krytykował niemieckie polonofilstwo za to, że nie przerodziło się ono w walkę o wyzwolenie Niemiec¹⁰⁰. To, że sympatia dla Polski powinna wyrażać się w walce o jednolite, demokratyczne Niemcy, a polski przykład powinien pociągnąć za sobą powstanie w Niemczech, jest główną tezą stanowiska demokratów. Dążyli oni do rewolucji, co odróżniało ich od umiarkowanych liberałów¹⁰¹.

Młody Jan Filip Becker, który później ściśle współpracował z Karolem Marksem w ramach I Międzynarodówki, połączył oskarżenie przeciw „niewdzięcznym synom Europy", którzy „pozwolili na klęskę swoich zbawców", ze stwierdzeniem, że nie można spodziewać się niczego od książąt, natomiast drogą obrony interesów narodu jest uzbrojenie ludu¹⁰².

Wspólnym, podstawowym motywem współpracy niemiecko-polskiej było w oczach liberałów i demokratów stawianie czoła caratowi. Współcześni — zarówno w Niemczech,

⁹⁶ Ober Bórnes Briefe unddereń Aufnahme in Deutschland, „Deutsche Tribune", nr 16,19 11832. 97 F. Funck, Bem oder der Empfang der Polen zu Frankfurt am Main, Hanau 1833, s. 13. 98 F. Engels, Die Polendebatte in Frankfurt, [w:] Marks—Engels, Dzieła, t. V, Warszawa 1962, s. 385.

⁹⁹ Die Nemesis Polen, „Deutsche Tribune", nr 27, 31 I 1832.

¹⁰⁰ Das Nationalfest der Deutschen zu Hambach, napisał J.G.A. Wirth przy współpracy komisji
redakcyjnej, Neustadt 1832, s. 34 i n.

¹⁰¹ Reprezentowany przez E. Kolba (Polenbild..., s. 120,) pogląd, „że między różnicują
cymi się nurtami niemieckiego ruchu opozycyjnego w latach 1831—1832 nie istnieją żadne sprzecz
ności w sprawie polskiej", nie odpowiada rzeczywistości.

¹⁰² J.G.A. Wirth, Das Nationalfest..., s. 86, 87.

179

jak i w Polsce — nierzadko mieszali walkę z caratem z „rusofobią". Ale z reguły, szczególnie wśród polityków i publicystów demokratycznych przyzwyczajonych do różnicowania heterogennych elementów społeczeństwa., oddzielano wyraźnie panujący reżim carski od narodu rosyjskiego.

Wymierzona przeciw Austrii i Prusom działalność sympatyków Polski miała różne nasilenie w zależności od ich przynależności do obozu liberalnego lub demokratycznego. Dla umiarkowanych liberałów powstanie w Królestwie Polskim było mile widzianym wydarzeniem, ponieważ osłabiało pozycje ówczesnych rządów w Austrii i Prusach. Pragnęli oni wycofania obu państw z reakcyjnej koalicji z Rosją. W walce Polaków widzieli podstawowy warunek przekształcenia Austrii i Prus w państwa burżuazyjne. Szczególnie od Prus, które przez wprowadzenie kilku liberalnych reform w latach 1807—1813 otworzyły częściowo drogę przemianom burżuazyjnym, spodziewali się umiarkowani liberałowie niemieccy, że będą one pełniły wiodącą rolę w powstaniu jednolitego, burżuazyjnego, narodowego państwa niemieckiego.

Całkiem inaczej wyglądała koncepcja lewicowych w stosunku do liberalizmu zgrupowań politycznych. Odbudowa niezależnego, narodowego państwa polskiego wiązała się, w myśl tej koncepcji, z upadkiem monarchii pruskiej i austriackiej, w wyniku którego wytworzyłyby się dopiero warunki do stworzenia jednolitej Rzeszy Niemieckiej¹⁰³. Szczególnie przeciwko Prusom, które Henryk Heine określił jako „Tartuffa wśród państw"¹⁰⁴, jako że w okresie reform rozbudziły, po 1815 r. zaś bardzo mocno zawiodły nadzieje na postęp burżuazyjny, obróciła się nienawiść przyjaciół Polski w szeregach demokratów niemieckich.

W znacznym stopniu różnił się również pogląd liberałów i demokratów na wewnętrzną sytuację Polski. Liberałowie stwarzali fikcję, jakoby jedynie ich własne stanowisko było miarodajne dla całego ruchu antyfeudalnego. Nie widzieli oni wewnętrznych przeciwieństw w ramach polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego¹⁰⁵. Uważali go za całkowitą jedność. Takiemu widzeniu sprawy odpowiadałby w pewnym stopniu konserwatywny charakter „polskiej rewolucji" 1830/31 r. Wielu obserwatorów demokratycznych wyraźnie dostrzegało wewnętrzne zróżnicowanie polskiego ruchu. Rejestrowali oni skrupulatnie każdą próbę przejścia powstania na bardziej radykalne stanowisko polityczne, rozumieli zgubną rolę, jaką odgrywała większość szlachty polskiej, i widzieli wyraźnie położenie chłopów podległych samowoli panów feudalnych¹⁰⁶.

Walczący w interesie mas ludowych demokraci interpretowali wspólną dla wszystkich niemieckich przyjaciół Polski podstawową ideę o ścisłej więzi między wyzwoleniem narodowym a swobodą obywatelską w Polsce i w Niemczech¹⁰⁷ jako odbicie braterstwa obu państw. Stowarzyszenie Polskie w Speyer dało trafny wyraz temu stanowisku,

¹⁰³ G. Heer, Geschichte der deutschen Burschenschaft, t. II, Heidelberg 1927, s. 240 i n. ¹⁰⁴ H. Heine, Franzósische Zustande. Vorrede, [w:] tenże, Werke und Briefe, t. IV, Berlin 1961, s. 373.

105 Ze względu na przywództwo szlachty w powstaniu listopadowym i jej rezygnację z roz
wiązania kwestii agrarnej Engels określi je jako „rewolucję konserwatywną" (F. Engels, Mowa
wygłoszona z okazji uroczystości w Brukseli w dn. 22II1848, [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła,
t. IV, Warszawa 1962, s. 582).

¹⁰⁶ H.G. Werner, Der polnische Aufstand..., s. 121.

¹⁰⁷ H.E. Volkmann, op. cit., s. 447 i n.

180

przygotowując salę na uroczyste przyjęcie polskich emigrantów. Demokracja przedstawiała parę splecionych rąk z napisem „Niemcy i Polacy"¹⁰⁸.

Daniel Pistor, którego władze Bawarii postawiły wspólnie z Wirthem i Siebenpfei-fferem pod sąd, napisał następujące strofy:

Niemieccy bracia podnoszą broń...

tyrańskie trony obalają

i bliscy są Polakom.

Frankończycy powstaną,

zginie zwątpienie,

Francja, Niemcy, Polska

niech do jednego zmierzają celu,

a wolność ich nie ominie¹⁰⁹.

Jawnym przykładem internacjonalizmu demokratycznego pokonującego uprzedzenia narodowe w imię wspólnej walki mas ludowych różnych krajów o postęp było stwierdzenie, że walczący o swoje wyzwolenie Polacy byli niemieckim patriotom bliżsi niż ich rodacy występujący np. jako oficerowie przeciw wolności¹¹⁰.

Tak więc dla kształtowania się stanowisk politycznych w czasie wzrostu ruchu anty-feudalnego w Niemczech w początkach lat trzydziestych XIX stulecia istotne znaczenie miał stosunek do polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego. O tym, kto jest po stronie postępu burżuazyjnego, a kto arystokratyczno-monarchistycznej reakcji, świadczyła odpowiedź na pytanie: Za czy przeciw Polsce? Sposób, a szczególnie stopień zaangażowania się po stronie sprawy polskiej informowały, czy stanowisko danej osoby było bardziej liberalne czy demokratyczne.

Punktem kulminacyjnym publicznego manifestowania braterstwa niemiecko-polskiego było święto w Hambach w pobliżu miasteczka Neustadt na terenie Nadrenii--Palatynatu 27 i 28 V 1832 r. Ta pierwsza manifestacja narodowa, w której wzięło udział ok. 25 rys. ludzi — kupców, intelektualistów, studentów, drobnomieszczaństwa, czeladników i chłopów z kilku państw niemieckich — została przygotowana przez członków niemieckiego stowarzyszenia prasowego lub patriotycznego. Niemieckie Towarzystwo Prasowe, założone z inicjatywy Jana Jerzego Augusta Wirtha w lutym 1832 r., grupowało lewicowych liberałów oraz opozycję demokratyczną. Zarówno organizacją, jak i tematycznie nawiązywały one do stowarzyszeń polskich¹¹¹.

Z politycznego punktu widzenia było dla święta w Hambach korzystne, że spór między liberałami a demokratami zakończył się zwycięstwem tych ostatnich. Uroczyste przemówienia wygłosili Jan Jerzy August Wirth i Filip Jakób Siebenpfeiffer. Wirth wyraził opinię, że „Polska powinna zostać odnowiona przez Niemcy i że rzeczy-

¹⁰⁸ J. Kosim, Zur Geschichte..., s. 344.

¹⁰⁹ Cyt. za: H.E. Volkmann, op. cit., s. 450.

¹¹⁰ H.Z.j Ober das Benehmen der Offiziere in verschiedenen konstitutionellen deutschen Staaten
gegen die durchreisenden Polen, „Bayerisches Volksblatt", nr 18, 11 II1832.

¹¹¹ H. Bock, Deutscher Pressverein 1832, [w:] Die biirgerlichen Parteien in Deutschland. Hand-
buch der Geschichte der biirgerlichen Parteien und anderer burgerlicher Interessenorganisationen von
Vormdrz bis zum Jahre 1945, t. 1, Leipzig 1968, s. 513 i n.; tenże, Burgerlicher Liberalismus und
revolutiondre Demokratie. Zur Dialektik der sozialen Fragen in den deutschen Klassenkdmpfer von
1831 bis 1834, „Jahrbuch fiłr Geschichte", t. XIII, 1975, s. 115 i n.

181

wiście do tego dojdzie przez wyzwolenie i zjednoczenie Niemiec. Dlatego sprawy Polski i Niemiec są odtąd nierozerwalnie połączone, a patriotów polskich i niemieckich wiąże od tej chwili trwały sojusz"¹¹². Siebenpfeiffer zakończył przemówienie następującymi słowami: „Niech żyją wolne, zjednoczone Niemcy! Niech żyją Polacy — sprzymierzeńcy Niemców, niech żyją Frankowie — bracia Niemiec, szanujący naszą samodzielność i uczucia narodowe! Niech żyją wszystkie narody, które zrywają więzy i składają przysięgę przymierza wolności! Niech żyje ojczyzna, rządy ludów, sprzymierzenie narodów"¹¹³.

Przemówienia pozostałych mówców, jak również śpiewane piosenki, opiewały zasługi polskich szermierzy wolności. Ich przykład traktowano jako zobowiązanie dla Niemiec, wzywano do braterstwa narodów. Również organizowane specjalnie różnego rodzaju ceremonie wyrażały duży szacunek dla Polaków. W świątecznym pochodzie, który wyruszył 27 V 1832 r. z rynku w Neustadt w kierunku zamku Hambach, szła grupa kobiet i dziewcząt z flagą polską niesioną przez przepasanego biało-czerwona szarfą chorążego. Flaga została zatknięta na wieży zamku Hambach obok flagi niemieckiej. Ubrani w polskie uniformy przedstawiciele radykalnych ugrupowań emigracji — Jan Czyński i Tadeusz Krępowiecki — zostali przyjęci z entuzjazmem¹¹⁴. W jednej z gazet pisano: „Obecność szlachetnych wygnańców polskich — ofiar miłości do wolności i ojczyzny, wywołała entuzjazm nie tylko intelektualistów, lecz również tłumu zgromadzonych wieśniaków — ludu od dawna uważającego Polaków za swych braci"¹¹⁵.

Niejednoktrotnie polscy uczestnicy zabierali głos podczas święta w Hambach, dziękując za poparcie i solidarność oraz deklarując gotowość wspólnej walki o demokratyczne zjednoczenie Niemiec¹¹⁸. „Przysięgam — wołał kapitan Aleksander Łaski w swoim przemówieniu — że my Polacy jesteśmy gotowi przelać krew za flagę niemiecką"¹¹⁷.

Święto na zamku Hambach było punktem kulminacyjnym niemiecko-polskiego przymierza w walce o historyczny postęp. Stanowiło również uwieńczenie antyfeudal-nego, burźuazyjnego ruchu opozycyjnego w Niemczech w początkach lat trzydziestych XIX w. Kilka tygodni później jeszcze w czerwcu 1832 r. rozpoczęła się zainicjowana i popierana przez Austrię i Prusy oraz zagwarantowana odpowiednimi ustawami sejmowymi kontrofensywa reakcji w małych i średnich państwach niemieckich. W połowie lat trzydziestych udało się siłom reakcyjnym w Niemczech jeszcze raz prawie całkowicie zdławić mieszczańską i ludową opozycję polityczną.

Jednak idea braterstwa narodów, a szczególnie przekonanie o historycznej roli niemiecko-polskiego współdziałania w walce o postęp i demokrację przetrwały. Gdziekolwiek przygotowywano w trzydziestych latach plany powstania mającego na celu stwo-

¹¹² J. G. A. Wirth, Das Nationalfest..., s. 3 i in.

¹¹³ Ibidem, s. 41.

¹¹⁴ A. Owsińska, Sprawa polska..., s. 254 i n.; W. Łukaszewicz, T. Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista 1798—1847, Warszawa 1954; H. Żaliński, Kształt polityczny Polski w ideologii Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (1832—1846), Wrocław 1976.

¹¹⁵ „Wachter am Rhein", 9 VI1832 (cyt. za: H. Hoeber, Die Polen wid das Hambacher
Fest, „Kolnische Volkszeitung", nr 44, 25 V1832).

¹¹⁶ J. G. A. Wirth, Das Nationalfest..., s. 71, 72, 94 i n.

¹¹⁷ „Zweibrucker Zeitung", nr 3, 7 VII 1832 (cyt. za: H.E. Volkmann, op. cit., s. 448).

182

rzenie demokratycznego państwa niemieckiego, spotykano się z gotowością polskich rewolucjonistów do współdziałania w walce. Dotyczy to spisku wirtemberskiego zorganizowanego przez porucznika Koseritza, ataku na posterunek frankfurcki w kwietniu 1833 r. i innych podobnych akcji¹¹⁸.

Siły demokratyczne w Niemczech popierały czynione za pośrednictwem nielegalnie wysyłanych do Polski emisariuszy przygotowania emigrantów polskich do nowego powstania, mającego na celu wyzwolenie ojczyzny. Rozpoczęły się one już w połowie 1832 r. Polscy i niemieccy zwolennicy demokratycznej koncepcji braterstwa narodów odgrywali istotną rolę w Młodej Europie, ruchu zainicjowanym w 1834 r. przez Giuseppe Mazziniego. Nie było to dziełem przypadku, lecz wynikiem powstania w nich przekonań, wypływających z konkretnych historycznych doświadczeń lat 1831 i 1832.

Dokonując próby oceny przyjaźni niemiecko-polskiej z lat trzydziestych XIX w. nie można oczywiście pominąć idei braterstwa narodów i początków jej realizacji politycznej, mimo że często wydaje się ona niedojrzała. Idea ta wyrażała na płaszczyźnie burżuazyjno-demokratycznej iluzoryczne w ostatecznym rachunku nadzieje i dążenia mas ludowych. Dążenia te znalazły wyraz 15 lat później na rozwiniętym klasowo podłożu w idei proletariackiego internacjonalizmu, będącej podstawą teorii marksistowskiej.

Najważniejszą bezpośrednią zdobyczą lat trzydziestych były uzyskane płaszczyzny walki politycznej dzięki osłabieniu Świętego Przymierza na skutek powstania listopadowego. Moralne i materialne poparcie udzielone powstańcom przez niemieckich sympatyków Polski w miesiącach, gdy wyniki walki nie były jeszcze zupełnie znane, miało niewątpliwie mniejsze znaczenie, ale nie powinno ono być bagatelizowane.

Przejazd emigrantów polskich przez państwa niemieckie wywołał falę sympatii i pomocy Niemców dla uczestników listopadowego zrywu. Równocześnie wyszedł na korzyść opozycji politycznej w Niemczech. Bawarski minister von Ottingen-Wal-lerstein określił to w następujący sposób: umożliwiając emigrantom przejście przez swoje terytoria Prusy i Austria udzieliły „rewolucji poparcia, z którym nie upora się 10 uchwał sejmowych"¹¹⁹.

Czołowi przedstawiciele niemieckiej opozycji politycznej angażowali się prawie bez wyjątku w ruch popierający Polaków. Dotyczy to rzeczników liberalizmu południo-woniemieckiego — profesorów uniwerstytetu we Freibergu Rottecka i Welckera, jak również stojących coraz wyraźniej na demokratycznych pozycjach publicystów Wirtha i Siebenpfeiffera, albo też znanego ze współpracy z młodym poetą, rewolucyjnym demokratą Georgiem Buchnerem, proboszcza Fryderyka Ludwika Weidiga. Był on

¹¹⁸ J. Kosim, Zur Gesćhichte..., s. 329 i n.; H. Roos, Die Tubinger Romantik und die Polen.
Ein Beitrag zur Gesćhichte der europdischen Konspiration von 1819—1833, „Tubinger Blater",
R. XLV, 1958, s. 46 i n., A. Owsińska, Emigracja polska wobec problemu rewolucji niemieckiej
w latach 1832—1833, „Przegląd Zachodni", R. XIII, 1957, t. II, s. 303 i n., M. Wawrykowa,
Powstanie frankfurckie i udział w nim Polaków, [w:] Z dziejów wojny i polityki. Księga jubileuszowa
Janusza Wolińskiego, Warszawa 1964, s. 62 i n.; taż, Revolutionare Demokraten in Deutschland
und Polen 1815—1848, Braunschweig 1974, passim.

¹¹⁹ Bawarski minister spraw wewnętrznych von Óttingen-Wallerstein do ministra spraw
zagranicznych von Gise 20 VII 1832, koncept, Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Ministerstwo
Spraw Wewnętrznych, nr 24 370, vol. 2, poszyt 24.

183

skarbnikiem w Propolskim Związku Kobiet w Wetterau. W loterii na rzecz Polaków uzbierał 1200 guldenów¹²⁰.

Duże znaczenie dla przyszłości Niemiec miał fakt, że powstanie listopadowe wywarło silny wpływ na niemałą część zaangażowanej politycznie młodej generacji. Tak było w wypadku czołowych przedstawicieli demokratów w latach czterdziestych XIX w.: Jana Jacoby, który jako młody lekarz próbował pomagać powstańcom polskim¹²¹, Roberta Bluma, piszącego wiersze o Polakach¹²², lub Jana Filipa Beckera, który już w czasie spotkania w Hambach widział, na przykładzie losu Polski, konieczność przemian rewolucyjnych¹²³.

W ciągu całej historii stosunków niemiecko-polskich przyjaźń, braterstwo i solidarność obu narodów osiągnęły w latach trzydziestych XIX w. punkt kulminacyjny. Dotyczy to zarówno rozległości kręgów społecznych sympatyzujących z Polakami, jak też jedności racjonalizmu politycznego z siłą emocji typowej dla ówczesnego stosunku Niemców do Polski.

Popularność Polski i Polaków w latach trzydziestych miała dwa powody. Wynikała ona mianowicie z europejskiego znaczenia polskich walk narodowowyzwoleńczych oraz ze specyficznego stadium rozwoju niemieckiej opozycji politycznej. W obu punktach nastąpiła potem zmiana. Już w latach czterdziestych, a szczególnie w okresie rewolucji 1848—1849 z szeregów niemieckich sympatyków Polski wystąpiła burżuazja.

Ze zdwojoną siłą poparli wtedy Polaków¹²⁴ czołowi przedstawiciele marksizmu, reprezentanci niemieckiej klasy robotniczej — Karol Marks i Fryderyk Engels. Jednak wpływ niemieckich komunistów na szerokie masy okazał się niewielki ze względu na niedojrzałość ówczesnego ustroju i stosunków burżuazyjnych, a w następnych dziesięcioleciach powstanie burżuazyjnego, narodowego państwa niemieckiego pod hegemonią pruską pozwoliło klasom panującym — wielkiej burżuazji i junkrom — dość skutecznie zatrzeć w pamięci społeczeństwa wspomnienia więzów łączących je z narodem polskim¹²⁵.

Wybitne międzynarodowe znaczenie polskiego ruchu niepodległościowego zmniejszyło się w drugiej połowie XIX w. Proces ten przebiegał równolegle z narastaniem ruchu rewolucyjnego w samej Rosji¹²⁸. Ruch ten stawiał pod znakiem zapytania rolę Rosji jako bastionu reakcji w Europie.

¹²⁰ H. J. Ruckhaberle, op. cit., s. 117.

¹²¹ f. Lewaldj Meinc Lebensgeschichte, t. I, Berlin 1871, s. 358 i in.j P. Schuppan, Johann
Jacoby, [w:] Manner der Revolution von 1848, Berlin 1970, s. 241.

¹²² S. Schmidt, Robert Blum und die vermarzliche deutsche Polenfreundschaft in Mitteldeutsch-
land, „Zeitschrift fur Geschichtswissenschaft", R. X, 1962, z. 8, s. 1891 i n.; tenże, Robert
Blum. Vom Leipziger Liberalen zum Mdrtyrer der deutschen Demokratie, Weimar 1971, s. 29 i n.

¹²³ J. G. A. Wirth, Das Nationalfest..., s. 85 i n.

¹²⁴ C. Bobińska, Marx und Engels iiber polnische Probleme, Berlin 1958; W. Schmidt,
Der Kampf der „Neuen Rheinischen Zeitung" um ein fest es Kampfbiindis zwischen der polrdschen
und der deutschen Demokratie, „Jahrbuch fiir Geschichte der UdSSR und der volksdemokratischen
Lander Europas", t. V, 1961, s. 111 i n.

¹²⁵ G. S. Biedermann, Polenim Urteil der nationalpreussischen Historiographie des 19. Jahr-
hunderts, „Phil. Diss.", Erlangen 1967.

¹²⁶ J. Kalisch, Schlachta..., s. 366 i n.; J. Kuczyński, Eine Tradition der deutschen Polen-

184

Przyjaźni niemiecko-polskiej z lat trzydziestych nie można porównać z charakterem późniejszych, bazujących na proletariackim internacjonalizmie tradycji wspólnych walk niemieckiego i polskiego ruchu robotniczego. Słusznie mówiono — mając na myśli dużą liczbę wierszy o Polakach z okresu powstania listopadowego — o „daremności entuzjazmu liberałów dla Polski"¹²⁷. Sympatia ta miała charakter ograniczony. Jednakże źródła wskazują jednoznacznie, że przyjaźń Niemców do narodu polskiego nie wynika tylko z motywów liberalnych. Idea braterstwa narodów urzeczywistniona przez rewolucyjną walkę o demokrację służyła interesom mas ludowych obu narodów. Stąd bezpośrednio wywodzi się tradycja współdziałania niemieckiego i polskiego ruchu robotniczego aż do dnia dzisiejszego.

Podkreślić należy, że ukazywanie tylko zmniejszenia zakresu liberalnych ruchów propolskich byłoby negowaniem czy podważaniem ich pięknej historii, roli i znaczenia. Przyjaźń Niemiec i Polski w latach trzydziestych XIX stulecia opierała się w obu krajach na wspólnych interesach sił postępowych oraz na potrzebie przeprowadzenia historycznych reform. Niemiecko-polska przyjaźń z tamtych lat należy do bezcennych, zasługujących na szczególną opiekę wartości, które oba narody otrzymały w spadku po wspólnej przeszłości.

freundschaft. Bemerkungen zu den deutsch-polnischen Beziehungen in der ersten Hdlfte des 19. Jahr-hunderts, [w:] Bettina von Arnim und die Polen, Berlin 1949, s. 29. ¹²⁷ H. G. Werner, Der polnische Aufstand..., s. 119.

Georg W. Strobel

Polenfreundevereine oraz liberale deutsche Polenfreundschaft

w latach 1831—1834 jako przejawy reperkusji powstania

listopadowego w społeczeństwie niemieckim

Na wstępie pragnę gorąco podziękować za zaszczytną możliwość przedstawienia własnych badań historycznych w tak wybitnym i dostojnym gronie naukowym z powodu rocznicy wydarzeń tak brzemiennych w następstwa nie tylko dla kraju, w którym się urodziłem i w latach dziecięcych i młodzieńczych wychowywałem — dla Polski, ale także dla kraju i społeczeństwa niemieckiego, którego członkiem jestem. Dążenie do przedstawienia tych badań w języku polskim proszę przyjąć jako wyraz wdzięczności za wspaniałomyślność kraju rodzinnego, który przyjął i karmił przodków moich, oraz jako wyraz osobistego przywiązania do kraju i tego języka, którego uczyła mnie matka — Polka.

Badania problemu tzw. liberale deutsche Polenfreundschaft, tj. objawów pomocy i przyjaźni społeczeństwa niemieckiego wobec powstania listopadowego i jego byłych uczestników, w literaturze naukowej zarówno niemieckiej, jak i polskiej, eksponują elementy filantropijne, a więc pomoc okazywaną i udzielaną w imię dobroczynności chrześcijańskiej oraz szeroko pojętego humanizmu. Powstałe w Niemczech tzw. Polen-freundevereine, a zatem propolskie stowarzyszenia Niemców, ocenia się jedynie w tym kontekście, nie dostrzegając ich społecznych funkcji jako krzewicieli nowych myśli i idei politycznych w Niemczech. Stąd prawdopodobnie wynika dotychczasowy brak prac naukowych na temat powiązań politycznych oraz wagi politycznej tych Polen-freundevereine, aczkolwiek ogólnie biorąc fakt przejmowania idei politycznych na grunt niemiecki nie był nieznany nauce.

Innym problemem badań nad zjawiskiem liberalnej niemieckiej przyjaźni dla Polski jest fakt, że prace opublikowane przed 1965 r. — a są one po dziś dzień podstawowe — nie wykorzystały źródeł archiwalnych, zadowalając się analizowaniem ówczesnej publicystyki, a w bardzo małej mierze także pamiętników polskich i niemieckich. Kwerendy w archiwach zachodnioniemieckich, które w odniesieniu do tej problematyki przeprowadzałem jako pierwszy już na początku lat pięćdziesiątych, potwierdziły oczekiwania, że w archiwach znajdują się mimo pożarów obfite, a nawet bardzo bogate i różnorodne materiały i dokumenty nie tylko do historii stosunków polsko-niemieckich z tego czasu,

186

ale także do wszelkich przejawów liberalnej niemieckiej przyjaźni dla Polski, a w szczególności do szeroko pojętego problemu stowarzyszeń przyjaciół Polski.

Dopiero ostatnie lata przyniosły szersze zainteresowanie problemami upolitycznienia dotychczas traktowanych przede wszystkim jako filantropijne Polenfreundeverei-ne oraz ich działaniami politycznymi, ale w zainteresowaniach tych akcentowano bardzo różne przejawy działań. Do tego rzędu zaliczyć trzeba studium zachodnioniemieckiego historyka Hansa-Henninga Hanna, pracę polskiego kolegi Jana Kosima o stowarzyszeniach pomocy Polakom w Niemczech ze szczególnym uwzględnieniem terenów Palaty-natu Bawarskiego i Hessen-Homburga oraz artykuł historyka z NRD Gerharda Schmidta o stosunkach Saksończyków do polskiej emigracji polistopadowej¹. Przy tym bardzo pobieżnym wyliczaniu nie wolno zapomnieć rozprawki Hansa-Ericha Volkmanna o stosunku niemieckiej opinii publicznej do powstania listopadowego na przykładzie niektórych niemieckich krajów nadreńskich². W związku z tym mogę wymienić także i własne prace wstępne, które — zapoczątkowane zainteresowaniami ówczesnymi twórcami polskiej kultury Adamem Mickiewiczem i Wincentym Polem — skłoniły mnie do zainicjowania badań nad składem społecznym Polenfreundevereine. Jako pierwszy postanowiłem zwrócić główną uwagę na powiązania polityczne tych stowarzyszeń, starając się znaleźć i ustalić ich miejsce w spektrum politycznym Niemiec tego czasu. Chodzi tutaj o pracę o Mickiewiczu, którą w postaci referatu przedstawiłem po raz pierwszy na Obchodach Milenijnych Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku oraz tamtejszego Columbia University, a powtórzyłem przed kilkoma laty w gronie specjalistów z Instytutu Badań Literackich PAN oraz Instytutu Zachodniego w Poznaniu³. Obszerniej przedstawiłem te badania na polsko-niemieckiej konferencji do spraw podręczników z zakresu historii w maju 1978 r. w Deidesheim⁴. Te i jeszcze inne prace zajmujące się tą problematyką opublikowałem w RFN w różnym czasie⁵.

¹ H. H. Hahn, Stosunki między polskim narodowym ruchem wyzwoleńczym a liberalizmem
niemieckim w okresie przed Wiosną Ludów, „Roczniki Historyczne", XLII, 1976; J. Kosim, Zur
Geschichte der Vereine zur Unterstutzung der Polen in Deutschland unter Beriicksichtigung der Bayeri-
schen Pfalz und der Landgrafschaft Hesscn-Homburg, „Jahrbuch fiir westdeutsche Landesge-
schichte", R. IV, 1978; G. Schmidt, Sachsen und die polnischen Emigranten 1831—1864, „Jahr
buch fiir Geschichte der sozialistischen Lander Europas", 1978.

² H. E. Volkmann, Aufstand 1830—31 und die deutsche Óffentlichkeit. Mit besondcrer Beruck
sichtigung der bayerischen Rheinpfalz, „Zeitschrift fiir Ostforschung", 1967.

³ G. W. Strobel, The journey of Adam Mickiewicz through Germany in 1832. Notes on Polish-
-German Relations in the Aftermath of the Polish Insurrection of 1830, „Studies in Polish Civili-
zation. Selected papers presented at the First Congress of the Polish Institut of Arts and Scien
ces in America", November 25, 26, 27, 1966 in New York. Edited by Damian S. Wandycz Insti
tute on East Central Europe, Columbia University and The Polish Institute of Arts and Sciences
in America", b.m. i r. [New York], s. 256—274.

⁴ G. W. Strobel, Die deutsche Polenfreundschaft 1830—1834: Vorlauferin des organisierten
politischen Liberalismus und Wetterzeichen des Vormarz, [w:] Die deutsch-polnischen Beziehungen
1831—1848: Vormarz und Vólkerfruhling. XI. deutsch-polnische Schulbuchkonferenz der Histo-
riker vom 16. bis 21. Mai 1978 in Deidesheim (Rheinland-Pfalz), Braunschweig 1979, s. 126—147.

⁵G. XH.Strobel,DieReisevonAdamMickiezviczdurchSuddeutschlandimSommer 1832, „Jahr-biicher fiir Geschichte Osteuropas", 1969, N.F. t. XVII, z. 1; tenże, Adam Mickiewicz Reise durch Deutschland, „Mickiewicz-Blatter", 1969, z. XL/XLI; tenże, Wincenty Pol und seine Beziehungen zu Persanlichkeiten und Gesellschaften des deutschen geistigen Lebens, „Zeitschrift fiir slawische

187

Rok 1830 był dla Europy rokiem burzliwym. Fakty są znane. Mniej znane jest, że owe burzliwe wypadki nie ominęły też i państw niemieckich, a nawet samych Prus. Już wkrótce po rewolucji paryskiej latem 1830 r. manifestacje w Berlinie domagały się nowej, bardziej liberalnej i demokratycznej konstytucji. Rozruchy rewolucyjne w Niemczech trwały przez całą drugą połowę 1830 r. i wyciskały swe piętno także na 1831 r. W Brunszwiku pod naporem tłumu król zmuszony był opuścić swe państewko. Rezydencja jego została spalona. W Saksonii i Hesji rewolucja nabrała szerszego rozmachu i dużego zasięgu terytorialnego, a w jej działaniach uczestniczyli także i chłopi. W mieście heskim Kassel w manifestacjach i rozklejanych na murach afiszach domagano się utworzenia republiki ogólnoniemieckiej, likwidacji monarchii oraz wszystkich domów panujących. Tysiące uzbrojonych chłopów zagrażało późnym latem 1830 r. Darmstadtowi i tylko pomoc wojskowa innych państw niemieckich umożliwiła królowi Hesji krwawą pacyfikację rozruchów w imię jedności bloku celnego oraz frankfurckiego Bundestagu. Miesiące przed wybuchem powstania w Warszawie przelewała się zatem przez Niemcy szeroka, wzmagająca się fala nie tylko wypadków rewolucyjnych, ale także i określonych żądań politycznych. W zasadzie domagano się wolności słowa i prasy, wolności konstytucyjnych oraz — jako wynik tego — dążono do zjednoczenia państwowego i narodowego wszystkich państw niemieckich, do utworzenia jednej zjednoczonej republiki niemieckiej.

W takich warunkach politycznych oceniano wybuch powstania listopadowego w Polsce jako zasadniczy bodziec i pewnego rodzaju potwierdzenie słuszności powyższych żądań. Polityczne aspiracje i postulaty polskie i niemieckie wiązano bezpośrednio ze sobą. Zjednoczenie narodowe i państwowe Niemiec w formie konstytucyjnej republiki utożsamiano z pojęciem niepodległości narodowej i państwowej niemieckiej, porównując je z żądaniami niepodległościowymi narodu polskiego i powstania listopadowego. Znak równania widziano w uzależnieniu obu dążeń od pojęcia podległości suwerenom i od prawa samostanowienia narodu. W tym sensie liberalny nurt polityczny niemiecki najpełniej solidaryzował się i identyfikował z polskim, polskie hasła polityczne stawały się niemieckimi, polska racja stanu niemiecką, polska walka przeciw ciemięzcy obcemu równała się w zrozumieniu mieszczaństwa niemieckiego dążeniom niemieckim, uzupełniała je, między walką i dążeniami Polaków i Niemców widziano wzajemną współzależność. Powstańcy polscy walczyli nie tylko o wolność i niepodległość własną, ale także niemiecką, mieszczaństwo niemieckie natomiast w swym własnym programie politycznym umieszczało także walkę o wolność i niepodległość Polski. Powstanie polskie uratowało poza tym osiągnięcia polityczne i konstytucyjne rewolucji niemiec-

6 Philologie", 1956, nr 3; tenże, Ungereimtheiten urn den Besuch eines Polen bei Goethe. Hat Wincenty Pol Goethe besucht?, „Mickiewicz-Blatter", 1971, z. XLIV; tenże, Diejugend- und Kriegs-jahre des Vinzenz Poll von Pollenburg genannt Wincenty Pol. Ein Beitrag zur Geschichte der deutsch--polnischen Beziehungen im 19. Jahrhundert, „Jahrbuch der Albertus-Universitat zu Konigsberg/ /Preussen", 1963, t. XIII; tenże, Wincenty Pol. Sein Leben und sein Werk., „Phil. Diss. Univ. Kieł.", Kieł 1955. Ponadto do druku oddana została praca podsumowująca dotychczasowe badania, która ukaże się niebawem w czasopiśmie „Deutsche Ostkunde" pt. Polenfreundschaft und liberales deutsches Freiheits- und Einheitsstreben. Ein beziehungsgeschichtliches Inter■aktionsmodell im Vormarz.

188

kich absorbując wojskowo Rosję i uniemożliwiając jej interweniowanie w Niemczech, jak podkreślano przy wielu okazjach.

Takie zrozumienie sprawy niepodległości i wolności w społeczeństwie niemieckim gwarantowało Polsce, powstaniu oraz powstańcom polskim od pierwszej chwili powstania listopadowego pomoc i zrozumienie ze strony liberalnego mieszczaństwa niemieckiego. Niemiecką liberalną przyjaźń dla Polski — najgłębiej zakorzenioną i najwcześniej rozwijającą się na południowo-zachodnich terenach Niemiec — traktowano jako bardzo ważny i konkretny instrument rozwoju niemieckich stosunków politycznych. Rozumiano ją jako równoznacznik własnej aktywności politycznej, która ostatecznie doprowadzić miała nie tylko do rozwiązania niemieckich kwestii politycznych, ale przyczynić się także do wielkiego dzieła przemian ogólnoeuropejskich, do budowy nowego ustroju państw europejskich.

Niemieckim liberałom przyświecało w ich rozważaniach pojęcie Europy idealnej (Idealeuropa) w bardzo specyficznej politycznej postaci. Polska miała zająć miejsce poczesne tuż obok nowych Prus, Austrii i Rosji, obejmując całe terytorium przedrozbiorowej Rzeczypospolitej jako konstytucyjnie niezależne i wolne państwo, mające „najstarszą wiekiem konstytucję republikańską Europy", co podkreślano dla dodania wagi własnym argumentom. Uprzytamniano sobie raz po raz, że Prusy współwinne były wymazaniu Polski z mapy Europy, a przejmowanie tej winy na barki mającej powstać republiki niemieckiej wymagało w zrozumieniu postępowego liberalnego mieszczaństwa niemieckiego, aby wszystkie siły niemieckie zaangażowały się w dzieło restytucji państwa polskiego. Wyrazem takich dążeń i zobowiązań były nie tylko różnorodne enuncjacje polityczne, także do władz i sejmów krajowych, ale poza tym liczne wiersze, broszury, pamflety i opracowania mniej lub więcej naukowe zajmujące się Polską, sprawami polskimi albo narodem polskim. W takim podejściu do spraw polskich krzyżowały się cechy realnopolityczne z romantycznym rozentuzjazmowaniem, co po dziś dzień wyciska piętno na określaniu wielu zjawisk w piśmiennictwie naukowym niemieckim jako Schwarmerei albo też Polenschwarmerei (polski entuzjazm, marzenia). Takie rozentuzjazmowanie się problemami polskimi oraz Polską jest bardzo ważne z innego jeszcze punktu widzenia: w aurze powstania po raz pierwszy w tak szerokim zakresie w swej historii niemieckie społeczeństwo przyjęło do wiadomości nie tylko istnienie wolnej Polski, ale zarazem jego opinie i wyobrażenia zostały skonfrontowane nadzwyczaj intensywnie z problemami polityki, kultury oraz życia Polski i Polaków. Problem polski stał się nagle bardzo konkretnym czynnikiem życia codziennego Niemiec i społeczeństwa niemieckiego, otwierając szeroko wrota wszystkiemu, co polskie, zachwycając się nim i starając się pojąć i zrozumieć sąsiedni bohaterski naród — „die polnische Heldennation". Było to co do zakresu tych objawów oraz ich wnikliwości pierwsze w historii otwarcie się Niemiec na problemy swego sąsiada w tak szerokiej mierze. Przekłady hymnu Jeszcze Polska nie zginęła (Noch ist Polen nicht verloren, solang wir am Leben) i wielu innych polskich pieśni patriotyczno-politycznych śpiewano po całych Niemczech, nawet w nieprzyjaznych Prusach. Znajomość hymnu polskiego była tak nagminna, a skutki polityczne tego aż tak zastraszające dla rządów państewek, że zabraniano śpiewu takich „rewolucyjnych pieśni", karząc urzędników, którzy odważyli się je publicznie śpiewać, albo nauczycieli, których entuzjazm prowadził do

189

tego, że uczyli dzieci szkolne tych pieśni. W wydawnictwie „Geschichte unserer Tage", które wywierało duży wpływ na kształtowanie się pojęć politycznych mieszczaństwa oraz jego zrozumienia dla aktualnych wydarzeń politycznych, znaleźć można metaforę o „wolnych Niemczech", które urzeczywistniają się przez ich pozytywny stosunek do spraw polskich i do Polenfreundschaft. Dla politycznego samopoczucia liberalnej Polenfreund-schaft oraz liberalnych Polenfreundevereine ważnym było takie właśnie stawianie spraw politycznych Polski. W ten sposób podtrzymywano i podsycano entuzjazmem do powstania polskiego także i własne poczucia patriotyczne. Entuzjazm wobec Polski i Polaków stawał się ważnym atutem w rozważaniach nad własną wolnością państwową i narodową. Pamiętając o związku tych spraw warto chyba zadać sobie pytanie, czy ta liberale deutsche Polenfreundschaft będąca funkcją własnych dążeń narodowych i państwowych oraz dążeń wolnościowo-demokratycznych, a zachwalająca akcję polską i zachwycająca się nią, nie miała pełnić również funkcji alibi dla widomej niemożności szerszych działań mieszczaństwa niemieckiego, miała zarazem służyć wznieceniu tej powszechnej rewolucji politycznej w Niemczech, jak ją wzniecono w Polsce. Ale to już inna sprawa, interesująca nas jedynie marginesowo.

W takiej atmosferze politycznej i uczuciowej powstały zatem Polenfreundevereine. Są one cechą drugiej już fazy liberale deutsche Polenfreundschaft, która nastąpiła od połowy 1831 r. po pierwszej, nacechowanej raczej opiniami i gestami filantropijnymi, charytatywnymi. Powstanie stowarzyszeń przyjaciół Polski wynikało przede wszystkim z dwóch powodów: wskazanych wyżej przyczyn politycznych, ale także z konieczności skrupulatnego wyliczenia się z gospodarowania wszelkimi ofiarami przekazywanymi na rzecz powstania. To ostatnie rzecz jasna nie było racją przede wszystkim polityczną, ale także wtedy, gdy o powstaniu stowarzyszenia decydowała ta druga przyczyna, widziano w Polenfreundevereine organizacje ó celach politycznych. Oba powody tworzenia Polenfreundevereine stoją zatem równorzędnie obok siebie i wzajemnie się przenikają. Niezależnie od powodów organizacyjnych o charakterze raczej praktycznym, na podstawie których pierwsze Polenfreundevereine powstały już późną wiosną 1831 r., idee politycznego zinstytucjonalizowania liberale deutsche Polenfreundschaft pojawiły się na terenie uniwersyteckim. W czerwcu i lipcu 1831 r. w zrzeszeniach studenckich, tzw. burszenszaftach, rozwinięto koncepcje zorganizowania stowarzyszeń propolskich, które by „swym szerokim rozprzestrzenieniem, swym powstaniem i swą artykulacją jako głos narodu nie tylko zabezpieczyły swe istnienie, ale zmusiłyby domy królewskie do zrezygnowania z oporu przeciw sprawie wolnościowej albo się nawet do niej przyłączyć". W żądaniach maksymalistycznych znalazło się utworzenie przy pomocy stowarzyszeń propolskich legionu burszowskiego na rzecz walki o wolność narodową i państwową Niemiec, ale powiązaną z walką na rzecz Polski i narodu polskiego. Jest to swoiste przejęcie na gruncie niemieckim stworzonego w powstaniu listopadowym hasła walki „Za naszą i waszą wolność".

Stowarzyszenia propolskie były elementami opozycji w stosunku do własnych władz nawet wtedy, gdy powoływały się na idee wolnościowe powstania polskiego nie prowadząc własnej akcji politycznej. Nawet ich dobroczynność i inicjatywy charytatywne były politycznym wyzwaniem władz przez te stowarzyszenia; jeśli nawet zawiązywano je z powodów raczej praktycznych, to wkrótce za parawanem dobroczynności stawały

190

się organizacjami politycznymi rodzącego się liberalizmu niemieckiego, zalążkami organizacyjnymi niemieckiego ruchu liberalnego. Z takich powodów znaczenie ich w historii politycznych organizacji Niemiec jest nadzwyczaj duże, dotychczas jednak raczej nie dostrzegane.

Polenfreundevereine powstawały najpierw w miastach uniwersyteckich oraz w takich miastach, w których doszło do rozruchów rewolucyjnych. Już to podkreśla ich powiązanie z ówczesnym ruchem postępowym. Wkrótce tworzono je także w większych, zamożniejszych miastach albo w miejscowościach na trasie przemarszu powstańców--emigrantów przez Niemcy do Francji. W nieco późniejszej fazie — od początków 1832 r. — powstawały one także na prowincji, nawet w okolicach ubogich, jak w górach Odenwaldu lub Rhon, które słynęły jednak z radykalizmu chłopskiego i tradycji rewolucyjnych.

Nazwy powstających stowarzyszeń bywały różne. Doszukiwać się tutaj trzeba swoistej wymowy politycznej. Polenfreundevereine, jak je umownie nazywam, określały siebie jako stowarzyszenia, zrzeszenia albo komitety. Wskazywać by to mogło na różnice natury prawnej. Polenfreundevereine nie różniły się jednak w sposób widoczny pod względem charakteru prawnego, co zmusza do poszukiwania różnic raczej w innej dziedzinie. Biorąc pod uwagę ich upolitycznienie, trzeba się zastanowić, czy organizacje nazywające siebie komitetami nie chciały tą nazwą podkreślić swych związków ideowych lub genetycznych z komitetami Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Dla oceny świadomości, a zwłaszcza stopnia ich upolitycznienia, wydaje mi się ważne, że nawet w stowarzyszeniach zakładanych w maleńkich, zapadłych i prowincjonalnych mieścinach uważano Polaków za „orłów rewolucji" (Adler der Revolution).

Stowarzyszenia podkreślały swymi nazwami, że uważają się za komitety do niesienia pomocy żołnierzom polskim, polskim patriotom lub polskim wygnańcom, że są rzecznikami walki o wolność Polski i o naród polski albo — już bardziej ogólnie — filantropami. Zauważyć trzeba, że nazwy stowarzyszeń wiązano w bardzo szerokim zakresie z pojęciami politycznymi albo z wartościowaniem politycznym. Ponadto w niektórych ze stowarzyszeń zajmowano się kunsztami, które w stowarzyszeniach o charakterze politycznym trzeba uznać za przygotowanie co najmniej aktywnych, jeżeli nie wręcz rewolucyjnych wystąpień. Prowadzono bowiem musztrę wojskową i uczono pojedynku, przyswajając i musztrę, i pojedynek nawet dziewczętom i kobietom. Przykładem była dla nich już legendarna Emilia Plater, której niemieckie entuzjastki starały się dorównać. Charakter tej aktywności podkreślany był przez ulotki, proklamacje i apele, aby życie i dolę wygnańców polskich obrać sobie za busolę własnych poczynań politycznych.

Rozproszone po całym obszarze pozapruskich Niemiec stowarzyszenia przyjaciół Polski starały się z różnych względów o współpracę i kontakty między sobą. Początkowo chodzi jedynie o współpracę w przekazywaniu zebranych funduszów do Polski. Dla zbierania pieniędzy na ten cel urządzano bale i reduty, loterie i koncerty, popularnie zwane „PolenbalP albo „Polenlotterie". Poza tym przeprowadzano zbiórki pieniędzy po domach, szyto bieliznę i sporządzano szarpie. Dużą aktywnością i pomysłowością wyróżniały się kobiety, które w takich celach zawiązywały nie tylko własne komitety, ale przejmowały prace organizacyjne w tym zakresie. Nawet w okresie zbiórki pieniędzy

191

wyłaniało się coraz bardziej podłoże polityczne stowarzyszeń, a to właśnie pogłębiało specyficzną chęć ich wzajemnej współpracy.

Kontakty między Polenfreundevereine powstawały zatem z czysto praktycznych jak i politycznych przyczyn. Na takim tle wytworzyła się organizacyjna sieć na różnych płaszczyznach. Komitety grupowały się wokół bardziej centralnie położonych komitetów obwodowych, którym przekazywano dary do rozdziału. One ze swej strony wpływały na kierunek pracy komitetów miejscowych. Komitety obwodowe nawiązywały kontakty i dążyły do współpracy między sobą. W taki sposób powstawały z organizacji współpracujących na terenie danego regionu ponadregionalnie powiązane między sobą organizacje propolskie. Wykraczały one poza granice poszczególnych państw niemieckich, stając się organizacją ogólnoniemiecką, chociaż nie występując na zewnątrz w tym charakterze.

Tendencje do rozszerzania związków między stowarzyszeniami, istnienie szerokich powiązań, nacechowane zasadniczo dążeniami politycznymi, podtrzymywano z tego powodu raczej tajnie — korespondencyjnie przy pomocy własnych pośredników (z reguły kupców) lub za pomocą polskich emisariuszy tajnych organizacji polskich. Komitety obwodowe utrzymywały ścisłe kontakty bezpośrednie z nielegalnymi organizacjami polskimi, a w szczególności z komitetem Bema, osiadłego w Altenburgu i kierującego akcją przemarszu emigrantów przez Niemcy oraz akcją filantropijno-politycznej współpracy polsko-niemieckiej. Jego emisariusze jeżdżąc przez kraje niemieckie (poza Prusami) zbierali datki, kierowali przemarszem kolumn wojskowych, utrzymywali i nawiązywali kontakty między poszczególnymi stowarzyszeniami oraz rezydentami polskimi z ramienia komitetu Bema, pośredniczyli w dostarczaniu materiałów politycznych i informacyjnych oraz odezw polskich do liberalnych gazet niemieckich, wpływając także na formowanie się opinii publicznej Niemiec oraz jej polityczne postawy. Emisariusze ci, co opisuje z własnego doświadczenia Wincenty Pol, byli zatem w bardzo dużej mierze łącznikami politycznymi między liberalnymi niemieckimi stowarzyszeniami i propolskimi organizacjami polskimi, a zatem ważnymi czynnikami upolitycznienia propolskiego ruchu niemieckiego. Ich działaniem tłumaczyć można wydrukowanie apelu Bema do ludności niemieckiej w początkach 1832 r., aby pieniądze zebrane na rzecz Polski i Polaków przekazywać do banku drezdeńskiego barona Kaskela. Ten ostatni był bankierem centralnego polskiego komitetu pomocniczego, zawiązanego w Dreźnie przez Klaudynę Potocką, „anioła stróża emigracji polskiej", jak ją nazwał Pol współpracujący z nią w Dreźnie w imieniu gen. Bema.

W związku z tym należy zwrócić uwagę także na wspomnianą instytucję rezydentów polskich w Niemczech południowych, tzn. oficerów polskich, kierujących przemarszem ze strony polskiej, współpracujących z ramienia komitetu Bema nie tylko z Po-lenfreundevereine, ale także z oficjalnymi przedstawicielami państw niemieckich, zazwyczaj także oficerami. Rezydent polski w Wiirzburgu utrzymywał kontakty z oficerem badeńskim, delegowanym z ramienia rządu badeńskiego do Wiirzburga, aby w porozumieniu z polskim rezydentem koordynować przemarsz Polaków przez Badenię. Stwierdzić zatem trzeba, że również poza ramami liberale deutsche Polenfreundschaft dochodziło do współpracy oficjalnej między czynnikami powstańczymi oraz władzami niemieckimi. Władze te pomagały w różny sposób powstańcom-emigrantom. Wypłacały

192

żołd, troszczyły się o środki przewozu, ekwipowały potrzebujących takiej pomocy i wspomagały stowarzyszenia propolskie funduszami. Licznych przejawów tej oficjalnej współpracy i pomocy nie dostrzegano dotychczas w żadnej pracy historycznej. Sprawa ta jest zatem w ogóle nie zbadana, a warta więcej uwagi.

Na takich podstawach wytworzyła się pod koniec 1831 r. sieć bardzo różnych powiązań między Polenfreundevereine i władzami państwowymi, między Polenfreunde-vereine oraz przedstawicielami emigracyjnej społeczności polskiej oraz między poszczególnymi Polenfreundevereine różnych regionów i państewek niemieckich. Te kontakty i współpraca objęły całe Niemcy (poza Prusami), w tym także i tereny północno-niemieckie, między innymi Hamburg i Kilonię. Była to nie tylko współpraca pomagająca powstańcom-emigrantom, ale były to zarazem pierwsze zalążki organizacji liberalnych sił politycznych Niemiec.

Przekazywane polskim władzom powstańczym oraz emigrantom sumy pieniężne były jak na owe czasy pokaźne. A pomijam tu różne inne formy pomocy powstaniu i powstańcom-emigrantom, jak np. przyjazd 78 lekarzy niemieckich do Polski, którzy bezinteresownie pośpieszyli na pomoc powstaniu. Nie sposób dziś ustalić łącznej sumy przekazanej Polakom, ale na podstawie rozliczeń można przytoczyć kilka przykładów. Z komitetu w Darmstadcie przekazano Polakom do 1 V 1832 r. łącznie 3059 talarów. Komitet z Ulm między wrześniem 1831 r. a wrześniem 1832 r. ofiarował 15 220 talarów, komitet ze Stuttgartu do końca 1831 r. przekazał 10 700 talarów. Komitety w razie potrzeby zaciągały nawet długi, aby zwiększyć w ten sposób natychmiastową pomoc Polakom. W Badenii władze państwowe przejęły całość tych zadłużeń, w innych częściach Niemiec zbierano pieniądze jeszcze długo po przejściu Polaków, aby móc spłacić zaciągnięte na nich długi. Władze miejskie Frankfurtu przekazały tamtejszemu komitetowi na cele dobroczynne aż 30 000 talarów.

Polskie opisy przyjęć przez komitety propolskie pełne są podziwu i wdzięczności. Reasumując charakterystykę przemarszu Polaków przez Niemcy Ludomir Gadon zachwyca się niemiecką gościnnością i wspaniałomyślnością, podkreślając zarazem jej wyraźne cechy polityczne. Wspomnienia Józefa Alfonsa Potrykowskiego, pełne zachwytu i pochwał, kulminują w opisie doświadczeń w Hersfeld i Frankfurcie: „Słowem miasto [Hersfeld] nic w sobie zadziwiającego nie zawiera, ale za to mieszkance jego są dla nas tak przychylni, taką nam okazali sympatię, że ani pióro moje nie jest w stanie określenia tego. Ani od początku świata aż do dnia dzisiejszego nikt z ludzi, z bohatyrów, z mocarzy nigdy i nigdzie nie doznał, cośmy tu my, biedni Polacy, doznali i czegośmy byli naocznymi świadkami. Gdzież bowiem i komu się to zdarzyło, aby mężowie dobrowolnie i z największym ukontentowaniem ustępowali łoża małżeńskiego, aby rodzice niewinność panieństwa swych córek w ofierze nieśli i poświęcali ludziom nie znanym ani z nazwiska, ani skądinąd i tylko pod tym jednym tytułem, że są Polacy? A przecież tu, w Hersfeld, wielu bardzo, jeśli nie wszystkim nam się to przydarzyło". Jego frankfurckich doświadczeń, raczej sprośnych, przytaczać tutaj już nie trzeba. Ale polecam je uwadze również jako interesujący przyczynek obyczajowy oraz dowód zainteresowania i „poświęcenia się" wszystkich warstw społeczeństwa niemieckiego, nawet tych, którymi zazwyczaj moralnie gardzono.

Kilkakrotnie zwracałem uwagę na fakt, że Polenfreundevereine stały się w sferze

193

politycznej pierwszym zalążkiem liberalnych organizacji w Niemczech. Kontakty na tle filantropijnym prowadziły bowiem konsekwentnie do zaznajamiania się ze źródłami politycznymi wydarzeń polskich oraz do wymiany poglądów na wspólnie interesujące tematy polityczne. Grupy kierujące pracą Polenfreundevereine w dużym stopniu były identyczne z kręgiem osobistości zaangażowanych w liberalnym ruchu niemieckiej politycznej i narodowej odnowy. Byli to m.in. redaktorzy pism, profesorowie uniwersytetów, adwokaci, pisarze czy lekarze — po części także ochotnicy powracający po upadku powstania do ojczyzny. W dużym stopniu są to wszystko późniejsi przywódcy Deutscher Press- und Vaterlandsverein (Niemieckiej Prasy i Stowarzyszeń Krajowych) albo nielegalnej Germanii.

Początków Deutscher Press- und Vaterlandsverein doszukiwać się trzeba w związku z dążeniami do łączenia stowarzyszeń propolskich. Spotkanie tych ostatnich z okręgu Palatynatu oraz Hesji w Oppenheim na początku 1832 r. w celu utworzenia związku ponadregionalnego stało się zarazem sesją założycielską Deutscher Press- und Vater-landsverein. Zgodnie z intencjami zebranego tam grona Polenfreunde stwierdzono, że „stworzenie państwa polskiego nastąpić może jedynie przez Niemcy" i że „naród niemiecki zobowiązany jest do tego ze względów moralnych i prawnych, aby zmyć przez to wielki grzech zniszczenia Polski; naród nasz musi również z punktu widzenia interesów własnych potraktować sprawę ustanowienia Polski jako jedno z jego najważniejszych i najbardziej palących zadań". Na maj 1832 r. zaplanowano przeprowadzenie ponadregionalnego tzw. święta narodowego (nationales Volksfest) w Oppenheim w duchu politycznych żądań wolności i jedności Niemiec. Z innych powodów nie udało się przeprowadzić demonstracji w przyjętym terminie, a dopiero pod koniec czerwca 1832 r., już po tzw. Hambacher Fest (Święcie w Hambach) na spóźnionej uroczystości zebrało się ponad 8000 ludzi.

Tego rodzaju wysiłki podejmowano na rozmaitych płaszczyznach. Na początku 1832 r. zebrali się przedstawiciele Polenfreundevereine z Góppingen, Ulm, Stuttgartu oraz Esslingen, a zatem z terytorium Wirtembergii, aby i tam zorganizować podobne uroczyste wystąpienia polityczne. Jednak ich wszystkich ubiegł Friedrich Ludwig Weidig, nauczyciel z Butzbach w heskim regionie Wetterau. Zorganizował on bowiem już 17 XII 1831 r. tzw. święto konstytucyjne (Konstitutionsfest) w Butzbach, posługując się w tym celu kilkoma męskimi i żeńskimi stowarzyszeniami przyjaciół Polski, które założył i którymi kierował. Uczył on dzieci w szkole hymnu polskiego w niemieckim przekładzie, mając z tego powodu wiele trudności. Wystąpienia polityczne wiązał zawsze ze sprawą Polski oraz ze stowarzyszeniami propolskimi. Przy uroczystym obchodzie w grudniu 1831 r. jeszcze mocniej powiązał ze sobą polskie i niemieckie hasła polityczne. Kilka tygodni później Weidig i założone przez niego Polenfreundevereine stali się organizatorami tzw. uroczystości narodowych (nationales Volksfest) w Bergen, będącym dzisiaj częścią Frankfurtu. Kilka tysięcy Niemców udało się w zwartym pochodzie za miasto, niosąc sztandary biało-czerwone oraz czarno-czerwono-złote i śpiewając pieśni narodowe polskie i niemieckie, m.in. Siebenpfeiffera Der Deutschen Mai oraz Hinaus Patrioten zum Schloss. Na miejscu uroczystości, na wzgórzu pod miastem Bergen, poustawiano obok chorągwi z niemieckimi barwami wolnościowymi także sztandary polskie i sztandar Polenfreundeverein z Hanau. Rzesza zebranych przysię-

194

gała uroczyście wsparcie polskich i niemieckich żądań jedności i niezależności politycznej oraz uznanie najściślejszych związków między nimi.

Głównym wyrazem identyfikacji Polenbegeisterung GsPolskiego entuzjazmu") oraz Polenfreundevereine z zamierzeniami politycznymi niemieckiego liberalizmu stało się tzw. Hambacher Fest — wielkie święto, a raczej zjazd w Hambach pod koniec maja 1832 r. z udziałem przedstawicieli emigracji polskiej z Francji. Wśród uczestników panowało powszechne przekonanie, że Hambacher Fest stanie się sygnałem do wyzwolenia Niemiec i Polski, początkiem wspólnej walki zbrojnej obu narodów o wspólne cele polityczne. Niemieccy uczestnicy, jak np. Harro Harring (były oficer wojska rosyjskiego, z pochodzenia Fryzyjczyk) przyjechali w tym przeświadczeniu uzbrojeni, aby natychmiast móc podjąć walkę zbrojną. Główną myśl zebrania: „Bez wolnej Polski nie ma wolności dla Niemiec, bez wolnej Polski nie będzie pokoju, nie będzie szczęścia narodów europejskich", rzucił członek Polenfreundevereine. Motto to dobitnie ujawniało wewnątrzpolityczną instrumentalizację zorganizowanej Polenfreundschaft, co podkreślił zresztą także uczestnik polski przysięgając publicznie: „Polska gotowa jest przelać krew za Niemcy [...] Nie po raz pierwszy przelewaliby synowie Polski krew swą za wolność Niemiec. Zapytajcie się historii, a ona was pouczy, że Polska od wieków jest płonącą ofiarą na ołtarzu ludzkości". Rozentuzjazmowani niemieccy uczestnicy wzywali zebranych: „A więc do boju o przywrócenie wolności Polsce jako wyraz cnoty całej ludzkości". Pieśń Siebenpfeiffera Der Deutśchen Mai, która urosła do roli hymnu, śpiewano raz po raz:

Wir sahen die Polen, sie zogen aus,

ais des Schicksals Wtirfel gefallenj

sie lieben die Heimat, das Vaterhaus,

in der Barbaren Rauberkrallen:

vor des Żaren finsterem Angesicht,

beugt der Freiheit liebende Pole sich nicht,

Auch wir, Patrioten, wir Ziehen aus in festgeschlossenen Reihen;

wir wollen uns griinden ein VaterhauSj

und wollen der Freiheit es weihen;

denn vor der Tyrannen Angesicht

beugt langer der freie Deutsche sich nicht.

W chwili gdy pod presją władz państw niemieckich Polenfreundevereine zaczęły się rozwiązywać, można było ocenić cały rozmiar ich upolitycznienia. Wzywając, aby organizowano się na nowo pod innymi nazwami, Polenfreundevereine przeistaczały się w twory bardziej polityczne nawet na zewnątrz, tworząc tzw. Burgergesellschaften (stowarzyszenia miejskie), jak np. w Kiinzelsau, albo — jak w Marburgu — stawały się Stowarzyszeniem Wolności Konstytucyjnej dla Niemiec (Verein fur die deutsche konstitutionelle Freiheit). W innych miejscowościach zawiązywały się natomiast jako pododdziały Deutscher Press- und Vaterlandsverein, utrzymując ścisłe kontakty z rewolucyjnymi zrzeszeniami typu „Germania" lub stając się nawet jej członem. Paryski Komitet Narodowy Polski nawoływał do takiego rozwoju działalności oraz patronował mu utrzymując kontakty z paryską filią Press- und Vaterlandsverein oraz sugerując nowo powstałym stowarzyszeniom niemieckim, aby otaczały opieką swą sieroty polskie oraz studentów polskich, tak że np. stowarzyszenie dam we Fryburgu badeńskim

195

zajęło się Polakami — studentami tamtejszego uniwersytetu. Kontakty z nowo powstającymi stowarzyszeniami niemieckimi utrzymywano z ramienia Komitetu Narodowego poprzez emisariusza Franciszka Chyczewskiego. Takim sposobem ani więź, ani współpraca polityczna polsko-niemiecka nie urwały się po rozwiązaniu Polenfreundevereine, aczkolwiek ucierpiała przy takim rozwoju sprawy baza organizacyjna w Niemczech.

Kontakty między Polenfreundevereine a nielegalnymi związkami polskimi miały za pomocą wspólnych akcji polsko-niemieckich przyczynić się nie tylko do wyzwolenia Polski i Niemiec, ale całej Europy. Za pomocą Polenfreundeverein ze Stuttgartu prowadzono pod koniec 1831 r. pertraktacje między Polakami-wygnańcami z obozu w Besancon a porucznikiem wirtemberskim Ernestem Ludwigiem Koseritzem. Koseritz zamierzał zainicjować powstanie w garnizonie pułku w Ludwigsburgu, do którego składu należał. Akcja ta miała doprowadzić do zaaresztowania króla i oficerów wiernych władcy, następnie do rewolucji narodowej w Wirtembergii, a zakończyć się wyzwoleniem i zjednoczeniem Niemiec. Zwycięska rewolucja miała przenieść się na Węgry i objąć Polskę, otrzymując pomoc z ośrodków polskich we Francji. W celu zorganizowania tego zrywu rewolucyjnego zebrano się ponownie na początku marca 1832 r. w Grossgartach z udziałem przedstawicieli Polenfreundevereine z Hesji, Wirtembergii i Frankfurtu oraz Polaków. Wychodzono z założenia, że dr Bunsen, były lekarz-ochotnik powstania listopadowego, rodem z Frankfurtu, dysponuje w swym ojczystym mieście bronią i amunicją do uzbrojenia kilkuset ludzi, którzy podążyliby na pomoc zrewolucjonizowanemu pułkowi w Ludwigsburgu. Podobnie uczynić mieli także i polscy powstańcy-emigranci z zakładu w Besancon. Ostatecznie nie doszło ani do rewolucji, ani nawet do stworzenia spisku pułkowego. Na podstawie przeprowadzonych przy tej okazji rozmów doszło jednak do współdziałania niemiecko-polskiego przy szturmie na główny odwach we Frankfurcie pod dowództwem majora Michałowskiego. Frankfurter Wachsensturm, jak ten zryw studencki nazwano, przeprowadzono także w nadziei, że będzie to początkiem wspólnych rewolucyjnych walk polsko-niemieckich. Tłem tego zrywu były dążenia Zaliwskiego do wzniecienia powstania na terenach polskich oraz prób przemarszu legionu polskiego przez Niemcy do kraju. Z powodu całkowitego braku pomocy ze strony mieszczaństwa frankfurckiego Wachsensturm spalił na panewce.

Dla pełnego i wyczerpującego naświetlenia poruszonych kwestii potrzebna jest żmudna, iście bernardyńska praca w archiwach niemieckich różnego typu od miejskich po państwowe. Materiały rozrzucone są po wielu zespołach archiwalnych, co powoduje, że często jedynie szczęśliwy przypadek pozwala dotrzeć do odpowiednich akt. Przede wszystkim potrzebna jest praca w archiwach RFN, gdyż szczególnie na terenach zachodnich i południowo-zachodnich krajów niemieckich rozpowszechniony był ruch polityczny Polenfreundschaft. Ważne wydają się także archiwa saksońskie, rokujące obfitość materiałów do tego tematu. W ostatnim okresie archiwa te wykorzystane zostały przez zespół historyków Polski i NRD, który przygotował obszerną publikację źródłową. Wstępne prace tego zespołu w archiwach zachodnioniemieckich nie mogły wydobyć wszystkich materiałów i źródeł, gdyż musiano się ograniczyć do kilku tylko archiwów centralnych. Z własnego doświadczenia wiem, że bardzo dużo źródeł rękopiśmiennych znajduje się w archiwach miejskich oraz prowincjonalnych. Całokształt problemu Polenfreundschaft oraz Polenfreundevereine jest jeszcze bardzo daleki od całkowitego

196

zbadania również dlatego, że potrzebne jest powiązanie różnych wątków tego problemu — politycznego, dyplomatycznego, filantropijnego, organizacyjnego, społecznego oraz literacko-publicystycznego.

Na koniec warto poświęcić trochę uwagi sprawom składu społecznego Polenfreun-devereine. Dotychczas nie udało mi się uzyskać materiałów zawierających zbiorcze dane lub informacje źródłowe dla całego obszaru Niemiec na południe od Prus i Saksonii. Odnalazłem jednak łączne dane dla Królestwa Wirtembergii, a mianowicie dla kadry kierowniczej stowarzyszeń, oraz spisy członków poszczególnych Polenfreundevereine. Dane dorywcze z innych regionów oraz miast potwierdzają dane wirtemberskie, które w takim wypadku chyba można uznać za reprezentatywne dla całych Niemiec południowych. W Wirtembergii rozszyfrować można i sieć stowarzyszeń, i strukturę społeczną — zwłaszcza kadry kierowniczej, ale i poszczególnych stowarzyszeń. Z nazwiska i pozycji społecznej znamy 219 osobistości elity przywódczej Polenfreundevereine. Stowarzyszenia żeńskie nie podają informacji umożliwiających rozszyfrowanie struktury społecznej, ale często podkreślają pozycję społeczną mężów. Te wycinkowe dane potwierdzają wyniki analiz dotyczących składu stowarzyszeń męskich.

Na 219 przywódców Polenfreundevereine Wirtembergii było 53 kupców, 7 fabrykantów, 19 adwokatów, 11 oberżystów, 9 nauczycieli, 7 profesorów uniwersyteckich, 6 doktorów, 7 lekarzy, 9 aptekarzy, 14 duchownych protestanckich, 28 urzędników różnego typu, 5 księgarzy, 2 leśniczych, 2 prokuratorów oraz 1 rewizor; pozostali — to rzemieślnicy i przedstawiciele wolnych zawodów oraz jeden major i jeden baron (którego nazwiska jednak nie podano!).

Dane wirtemberskie, także co do miejsc zamieszkania działaczy i co do liczby Po-lenfreundevereine, upoważniają do stwierdzenia, że warstwa przywódcza (elita) Polen-freundevereine to zamożniejsi i wykształceni mieszczanie. Zaznaczyć warto, że przy niektórych nazwiskach znajduje się określenie „honoracjusz" (Honoratior). Godne podkreślenia jest także, że przedstawiciele elity władzy, a do takich zaliczyć trzeba urzędników, prokuratorów lub oficerów, nie uchylali się od członkostwa w stowarzyszeniach propolskich, mimo że nabierały bardziej politycznego charakteru. Łącznie reprezentanci tej elity władzy stanowili ok. 25% elity Polenfreundevereine. Oczywiście liberale deutsche Polenfreundschaft nie była ani ruchem ogólnonarodowym, ani ruchem wszystkich warstw społeczeństwa. Stanowiła ruch raczej mieszczański, aczkolwiek z ograniczonym udziałem członków elity władzy. Zainteresowanie nim docierało w sporadycznych wypadkach do środowiska rzemieślniczego, nie dosięgało jednak nielicznego jeszcze elementu robotniczego. Jedynie ze Stuttgartu znamy notatkę o 18 robotnikach, którzy wnieśli składkę na rzecz powstania, ale pozostało to zjawiskiem całkowicie odosobnionym i jednorazowym.

Badania umożliwiają jednak stwierdzenie, że liberalnej niemieckiej przyjaźni dla Polaków nie wolno ograniczać do organizacji i inicjatyw o cechach czysto filantropijnych, jak to dotychczas robiono badając ten etap stosunków polsko-niemieckich. Najlepszym przykładem tego wydaje mi się praca Anneliese Gerecke, będąca dotychczas najpoważniejszym studium specjalistycznym tego problemu⁶. Impulsy polityczne za-

6 A. Gerecke, Das deutsche Echo auf die połnische Erhebungvon 1830, Wiesbaden 1964.

197

warte w tym ruchu, a wywodzące się z kontaktów polsko-niemieckich oraz polskiej ideologii politycznej tego czasu, zaobserwowane w zasadzie także przez Gerecke, ale niedostatecznie przez nią eksponowane i doceniane, przyczyniły się w bardzo dużym stopniu do rozwoju myśli liberalnej i nurtu liberalnego w Niemczech oraz do pierwszych zalążków zorganizowanego liberalizmu niemieckiego. Polenfreundevereine wydają się być pierwszymi organizacjami jiemieckimi typu czysto albo przeważnie politycznego, poprzedzającymi partie polityczne wywodzące się z nich. Związki niemieckich organizacji Press- und Vaterlandsverein oraz „Germania" na terenie Francji, a szczególnie Paryża, z organizacjami politycznymi polskimi oraz z Komitetem Narodowym, wymiana dokumentów i programów między nimi i wzajemna agitacja tkwią początkami swoimi w stowarzyszeniach propolskich, organizowanych przy, ścisłym współudziale polskim.

Tą drogą docieramy do nowych ustaleń: liberale deutsche Polenfreundschaft w historii stosunków polsko-niemieckich nie jest jedynie objawem humanitarnym filantropii i dobroczynności wobec Polaków, a tym samym objawem działania jednokierunkowego, jak dotychczas oceniano. Z całą dobitnością pragnę stwierdzić, że jest to ruch dwukierunkowy, a więc także i wykorzystanie ideologii politycznej, przejawiające się w przejmowaniu idei politycznych oraz tworzeniu i upolitycznianiu odpowiednich stowarzyszeń. Impulsów do tego należy doszukiwać się właśnie w związkach politycznych polsko-niemieckich i towarzyszących im ideach. Wielu ówczesnych nie dostrzegało tego aspektu przesłoniętego na co dzień filantropią i dobroczynnością. Adam Mickiewicz jest przykładem tego. Wincenty Pol, emisariusz generała Bema, zakotwiczony w nielegalnej pracy politycznej ze stowarzyszeniami niemieckimi, widział te związki, opisując je pobieżnie kilka lat później. Ale już wtedy, tak zresztą jak i dzisiaj, twórcę Pieśni Janusza, piewcę powstania listopadowego oraz kraju rodzinnego w Pieśni o ziemi naszej nie doceniano, opatrując znakami zapytania charakterystykę jego osoby, a także jego prac i relacji. Mickiewicz, prekursor w walce o wolność i godność człowieczą, który stał się sumieniem i symbolem Wielkiej Emigracji, dał wyraz swemu u-znaniu dla Niemców w dedykacji napisanej do przekładu Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego na język niemiecki w 1833 r., a która na gruncie polskim pozostała bardzo mało znana. Jej zacytowaniem pragnę zakończyć wywody dziękując za uwagę i życzliwość: „Te księgi polskiego narodu pod okiem autora wiernie przetłumaczone na język niemiecki poświęca autor narodowi niemieckiemu jako wyraz szczerego poważania i wdzięczności za braterskie przyjęcie, jakie zostało okazane jemu i jego nieszczęśliwym rodakom w czasie ich pielgrzymki"⁷.

7 Die Biicher des Polnischen Volkes und der Polnische Pilgerschaft. Aus dem Polnischen des Mickiewicz uebersetz von F.-J.D.-G.-G.M., Deutschland im Jahr der Gnade 1833.

Michael G. Mueller

Powstanie listopadowe a opozycja niemiecka. Rozważania nad niemiecką literaturą poświęconą Polsce

Prąd w literaturze niemieckiej lat trzydziestych zwany „Polenschwarmerei" należy do stosunkowo dobrze opracowanych dziedzin wiedzy o wpływie powstania listopadowego na sytuację w Europie Zachodniej. Mamy szereg godnych uwagi prac badawczych na ten temat; niedawno wiele czasu tematowi temu poświęciła sesja wspólnej polsko--niemieckiej komisji do spraw podręczników szkolnych; niemiecka przyjaźń dla Polski w ogóle — jak dowiedzieliśmy się na XV Kongresie Nauk Historycznych w Bukareszcie — znajduje się także w centrum wspólnego projektu badawczego historyków Polski i NRD. Chodzi więc o zjawisko także w szczegółach bardzo dobrze znane historykom¹.

Moje krótkie niniejsze rozważania poświęcam raczej jednemu tylko, ale ważkiemu problemowi jej interpretacji. Interesuje mnie mianowicie, jak należy interpretować literaturę poświęconą Polsce w ramach politycznej historii przedmarcowych dni w Niemczech, to znaczy, jak dalece określone teksty można uważać za źródła historyczne przy rozpatrywaniu wpływów powstania listopadowego na sytuację w Niemczech.

W pracach badawczych ten właśnie problem bywał często rozwiązywany w sposób niezadowalający, a nawet częściowo zupełnie pomijany. Niesłusznie właśnie historiografia niemiecka wskutek braku metodycznych badań wstępnych najczęściej w ogóle nie uznawała za teksty źródłowe literatury poświęconej Polsce, a przyjaźń do Polski kwalifikowano jako zjawisko efemeryczne, należące raczej do dziedziny psychologii społecznej. Sądzono, że literackie wypowiedzi niemieckich przyjaciół Polski należy przede wszystkim oceniać według ich zgodności z historyczną rzeczywistością. Tak więc pytano jedynie o to, jak dalece pozytywny obraz Polski, jaki wytworzyli sobie niemieccy liberałowie i radykałowie, odpowiadał polskiej rzeczywistości; odpowiedź na to pytanie musiała być oczywiście negatywna, jest bowiem rzeczą zrozumiałą, że publicystyka literacko-polityczna poświęcona Polsce jako literatura aktualna i polemiczna obfitowała

¹ Ogólna charakterystyka wcześniejszej literatury: A. Ga los, Obraz Polaka w Niemczech w XIX wieku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka", R. XXXIII, 1978, nr 2, 139—160j Die deutsch-polnischen Beziehungen 1831—1848: Vormarz wid Ydlkerfruhling, Braunschweig 1979.

200

w wyobrażenia sztampowe, niedokładne informacje o wypadkach w Polsce; nie brak w niej było także błędnych ocen ogólnej sytuacji politycznej. Wyciągano jednak z tego niedopuszczalny wniosek, że ten tak zwany entuzjazm dla Polski nie wyraził się w żadnej wewnętrznie spoistej wypowiedzi politycznej i wskutek tego w pewnym sensie należy tylko do dziedziny psychologii mas. Powoływano się na tę literaturę dla ilustracji żywiołowej i pozbawionej jakichkolwiek zastrzeżeń sympatii, z jaką liberalna opinia publiczna w Niemczech reagowała na powstanie listopadowe. Ale pod względem politycznym świadczyła ona jednak — jak już w swej monografii o przyjaźni niemiecko-polskiej wywodziła na przykład Anneliese Gerecke — w najlepszym wypadku o niedojrzałości, naiwności liberalizmu. Jego polityczny obraz świata był jeszcze opromieniony romantyzmem. Działacze i teoretycy liberalizmu w 1831 r. nie zdawali sobie też jasno sprawy z obiektywnego przeciwieństwa interesów między niemieckim i polskim nacjonalizmem². Nowsze badania zaczynają oczywiście kwestionować celowość zastosowanej metody i słuszność dawniejszych interpretacji³. Istotnie, aby rzucić światło na tło polityczne ruchu literackiego, jakim była przyjaźń dla Polski, potrzeba o wiele delikatniejszych narzędzi oraz metody, która uwzględniałaby zarówno środowisko, w którym dane teksty powstały, jak i ich „funkcję" literacko-polityczną w społeczeństwie. Ponadto — i to wydaje się równie ważne — zrozumiano, że warunki polityczne, w których powstał ruch polonofilski, wymagają znacznie gruntowniej szych badań. Wydaje się bowiem rzeczą oczywistą, że entuzjazm dla Polski i Polaków wśród niemieckich liberałów i radykalnych demokratów w odróżnieniu np. od filohellenizmu nie wynikał jedynie z żywiołowych uczuć solidarności, ale źródłem jego także, a nawet przede wszystkim, był wyraźny rzeczywisty wpływ powstania na sytuację międzynarodową i na stosunek sił między samymi państwami niemieckimi. Innymi słowy: literatura poświęcona Polsce nie odzwierciedla właściwego stosunku Niemców do Polski jako takiej, ale odzwierciedla znaczenie

² Zob. A. Gerecke, Das deutsche Echo auf die polnische Erhebung von 1830, Wiesbaden 1964;
H.-A. Jacobsen, Vom Wandel des Poleńbildes in Deutschland (1772—1972), [w:] Wie Polen und
Deutsche einander sehen, Dusseldorf 1973, s. 175—203; E. Wolfgramm, Zur Parteienbildung
im Vormdrz, besonders im Hinblick auf die nationale Entwicklung in Ost- und Sudosteuropa, „Jahr-
buch fiir die Geschichte der sozialistische Lander Europas", t. XVIII, 1973, s. 127—151; G. W.
Strobel, Die deutsche Polenfreundschaft 1830—1834, [w:] Die deutsch-polnischen Beziehungen...,
s. 126—147; M. G. Muller, Polen-Mythos und deutsch-polnische Beziehungen, ibidem, s. 101—
—115; J. Berger, Powstanie listopadowe w niemieckiej liryce, „Przegląd Zachodni", R. VIII,
1952, nr 2; A. Will, Polska i Polacy w niemieckiej prozie literackiej XIX wieku, Łódź 1970.

³ E. J. Krzywon, Heinrich Heine und Polen, Koln 1972; E. Kolb, Polenbild und Polenfreund
schaft der deutschen Fruhliberalen, „Saeculum", R. XXVI, 1975, s. 111—127; H. H. Hahn, Sto
sunki między polskim narodowym ruchem wyzwoleńczym a liberalizmem niemieckim w okresie przed
Wiosną Ludów, „Roczniki Historyczne", t. XLII, 1976, s. 139—163. Spośród licznych publikacji
polskich historyków na temat ówczesnych zainteresowań i kontaktów polsko-niemieckich tytułem
przykładów należy wymienić przynajmniej następujące: M. Wawrykowa, Ruch studencki w Niem
czech 1815—1825, Warszawa 1969; A. Owsińska, Sprawa polska a liberalne Niemcy w latach
1832—1833, „Przegląd Zachodni", R. XII, 1956, nr 11/12, s. 225—266; A. Wojtkowski, Po
czątek i koniec współpracy liberalizmu polskiego z niemieckim (1817—1849), [w:] Wiek XIX, War
szawa 1967, s. 225—236; Z. Góralski, Reakcje niemieckie wobec emigracji polskiej w latach 1831—
—1833, „Roczniki Humanistyczne", R. XX, 1972, s. 197—205; H. Kocój, Niemcy a powstanie
listopadowe, Warszawa 1970.

201

polityczne, jakie wypadki w Polsce miały dla Niemiec⁴. Teksty literatury propolskiej jako materiał źródłowy do badań tego politycznego splotu oddziaływań i skutków mają niewątpliwie duże znaczenie.

Tezę, że na tej podstawie możliwa jest inna, o wiele bardziej adekwatna interpretacja tego rodzaju literatury, potwierdza wymownie niedawno wydane małe studium Stefana Treugutta. Dzięki jego interpretacji liryki politycznej możemy zrozumieć przyjaźń dla Polski głoszoną przez literaturę niemiecką jako konsekwentną reakcję na międzynarodowe znaczenie powstania listopadowego w dwojakim sensie — jako reakcję na idący z Polski impuls pobudzający wzrastającą od 1815 r. opozycję do politycznego i społecznego działania, a zarazem jako reakcję na zachwianie się ówczesnego europejskiego systemu państw i porządku politycznego przez ten system wytworzonego. W tym sensie, jak trafnie pisze Treugutt, literacka dyskusja nad sprawą polską była „szczególnego rodzaju nieoficjalnym referendum, w którym obywatele różnych państw niemieckich, różnych warstw społecznych i nawet obojga płci mogli opowiedzieć się za Polską, to znaczy za zmianą stosunków w krajach niemieckich i Europie, lub też przeciw Polsce, to znaczy za zachowaniem status quo w kongresowej Europie"⁵.

Fakt, że niemiecka liryka polityczna opowiedziała się po stronie polskiej, był przede wszystkim wyrazem zdecydowanego zaangażowania się przeciw stosunkom panującym w państwach niemieckich, przy czym literatura ta wysunęła sprecyzowany program emancypacji społecznej i samostanowienia narodowego: program emancypowanego nacjonalizmu, który stał się ideologiczną podstawą opozycji demokratycznej lat trzydziestych i czterdziestych⁶. Liryka propolska miała tu do spełnienia szczególną rolę polityczną jako polemiczna „literatura użytkowa" służąca bieżącym, aktualnym zadaniom politycznym.

Do dzisiaj brak nam wszakże odpowiednich nad całą literaturą propolską badań, które by obok liryki uwzględniały także inne rodzaje literackie, a przede wszystkim w bardziej szczegółowej analizie tekstów sprecyzowały wspomniane motywacje polityczne⁷. Dlatego też wydaje się usprawiedliwiona próba nieco dokładniejszego naświetlenia kilku aspektów takiej analizy innego gatunku literatury (niż te, o których pisał Treugutt), mianowicie prozy propolskiej. Posłużyłem się przy tym przykładem trzech tekstów, które — moim zdaniem — pozwalają szczególnie wyraźnie ujawnić polityczne postawy niemieckich przyjaciół Polski oraz związki między programami niemieckich i polskich entuzjastów emancypacji narodu. Są to:

⁴ Por. H. Jabłoński, Międzynarodowe znaczenie polskich walk narodowowyzwoleńczych

XVIII i XIX wieku, Warszawa 1966; H. Wereszycki, Sprawa polska w XIX wieku, [w:] Polska

XIX wieku, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1977, s. 121—161.

5 S. Treugutt, Die Polen-Begeisterung in der deutschen Literatur nach 1830, [w:] Die deutsch--polnischen Beziehungen..., s. 118.

6 Podstawową pracę o programie ówczesnego nacjonalizmu niemieckiego i jego społecznych podstaw napisał O. Dann, Nationalismus und sozialer Wandel in Deutschland 1806—1850, [w:] Nationalismus und sozialer Wandel, Hamburg 1978, s. 77—128.

⁷ Tych całościowych analiz nie zawierają wzmiankowane monografie Kocója i Willa ani starsze prace W. Hallgartena, Studien zur deutschen Polenfreundschaft in der Periode der Merzre-wolution, Berlin 1928; H. Kotschke, Die deutsche Polenfreundschaft, Berlin 1921, czy nowsza publikacja M. H. Sekela, Skizze zu einer Geschichte der deutschen Polenliteratur unter besondertr Berucksichtigung der Lyrik aus den Jahren 1830—1831, Jena 1954.

202

List Richarda Otto Spaziera z 1832 r. do Wilhelma Treugutta Kruga, będący odpowiedzią na jego krótko przedtem opublikowaną polemikę antypolską.
Broszura lipskiego redaktora F.C. Johannesa Mullera powstała z tej samej kontrowersji wokół Kruga.
Znany, opublikowany w 1833 r. esej Maurycego Mochnackiego o rewolucji w Niemczech — tekst, którym tu się pragnę posłużyć jako miarą zewnętrzną⁸.

Richard Otto Spazier, autor słynnej historii powstania listopadowego i — według Mickiewicza — „pierwszy literacki sprzymierzeniec Polski", powinien przy tym być rozpatrzony na pierwszym miejscu, albowiem horyzont polityczny jego pism w sprawie polskiej odpowiada chyba najdokładniej horyzontowi politycznemu scharakteryzowanej poprzednio liryki propolskiej. Z odpowiedzi Spaziera na broszurę Kruga Uber die letzten Ereignisse in Polen (O ostatnich wypadkach w Polsce) widać, że był on świadom szczególnego powiązania sprawy niemieckiej i polskiej. Wiedział, że obie kwestie narodowe w swych emancypacyjnych aspektach są zasadniczo tej samej natury, a co ważniejsze — ich rozwiązanie w sensie emancypacyjnym zależy w równym stopniu od całkowitej zmiany stosunku sił w Europie Środkowej.

„Wierzymy — pisał Spazier — że nad naszą częścią świata rajski wstanie poranek, lecz dopiero głos oznajmiający zmartwychwstanie Polski stanie się pobudką zapowiadającą dzień. Sądzimy, że odbudowanie Polski jest [...] pierwszą rękojmią spokoju i szczęścia Europy [...] Płaczemy i smucimy się przeto, że nie zechciał jeszcze zawitać poranek, którego jutrzenkę już witaliśmy radosnymi okrzykami, że Polska znów upadła, nie z powodu swej słabości, nie z powodu swych błędów, ale z powodu grzechów świata [...] Smucimy się, że Europa nie była jeszcze dojrzała, nie była jeszcze warta zmarwtwych-wstania Polski, że liczba tych, co chcieli podać ręce jej synom, zbyt jeszcze była mała"⁹.

To pewne, że mamy tu wytwór Romantyzmu z właściwą mu organiczną metaforyką, która przedstawia narody — w sposób pozornie apolityczny — jako twór natury. Literat Spazier, siostrzeniec Jean Paula i jego pierwszy filologiczny komentator, ukazuje się nam tutaj jako wierny zwolennik tradycji wczesnego Romantyzmu¹⁰. Patos jego sformułowań nie powinien nas jednak zmylić co do ich treści politycznej. Skarży się, pamiętajmy, nie na polską klęskę jako taką; skarży się przede wszystkim, że w uniwersalnym kryzysie 1830/31 r. opozycyjna Europa nie potrafiła się zjednoczyć i utworzyć zdolną do czynu siłę polityczną, gdyż przez to właśnie Niemcy przeoczyły wyjątkową szansę osiągnięcia własnych narodowych celów emancypacyjnych: „To opłakujemy, nad tym bolejemy, że Opatrzność będzie prawdopodobnie jeszcze potrzebowała czasu całego pokolenia, aby naszą część świata doprowadzić do tej dojrzałości, że jeszcze tak długo ciążyć

⁸ R. O. Spazier, Ober die letzten Ereignisse in Polen, besonders nach der Schlacht von Ostro-lenka. In einem Sendschreiben an Herrn Professor Krug, Altenburg 1832j F.C. J.Muller, Fur Polen und Freiheit. Gegen Krug und die an die Gewalt verkauften, Altenburg 1832; M. M o c h n a c k i, O rewolucji w Niemczech, „Pamiętnik Emigracji Polskiej", 6 VI1833 („Zygmunt I Jagiellończyk"), s. 1—8, i 25 VII 1833 („Henryk Walezy Kapet"), s. 16; przekład niemiecki — Uber die Revo-lution in Deutschland, Dresden—Leipzig 1833. 9 R. O. Spazier, op. cit., s. 7 n. ¹⁰ Zob, P. Stein, Epochenproblem „Yarmarz" (1815—1848), Stuttgart 1976.

203

będzie nad Niemcami ucisk despotyzmu, arystokratyzmu, monopolizmu, opacznej i małodusznej polityki handlowej, że duch ludzki znajdować się będzie w okowach"¹¹.

Zdaniem Spaziera ani od Prus, ani od Austrii nie można było oczekiwać zdecydowanej inicjatywy dokonania zmian w Niemczech i Europie. „Prusy i Austria, gdyby nawet pod innym względem [tj. idei władzy] nie stały po strome Rosji, nie staną się przyjaciółmi Polski, dopóki same jeszcze posiadają części tego kraju"¹². Dochodzi on jednak do ostatecznego wniosku, że wojnę powszechną, bez której niemożliwe są zmiany w Europie, trzeba będzie prowadzić bez Prus, a może nawet przeciw nim, i że wynikiem tej wojny może być tylko odłączenie prowincji polskich od państwa pruskiego, czy też austriackiego. Także wolność Niemiec będzie zapewniona dopiero wówczas, kiedy Polska „osiągnie rzecz najważniejszą — wskrzeszenie według status quo sprzed 1772 r. i pełną niepodległość"¹³.

Gdy Spazier podniósł swój głos w sprawie polskiej, chodziło mu przeto o coś więcej niż tylko o nie zobowiązujące go do niczego moralne zaangażowanie się po stronie „polskiej wolności" lub przeciw „despotyzmowi rosyjskiemu". Polska miała dla niego znaczenie doniosłe, albowiem stanowiła, by tak rzec, obiektywny, gdyż siłą rzeczy skierowany przeciw istniejącym imperiom, czynnik rewolucyjny w Europie. Spazier zrozumiał, że Polska w systemie państw stanowi siłę, której rewolucyjna aktywizacja (jak też z troską stwierdzały gabinety europejskie)¹⁴ mogła ostatecznie doprowadzić do rozkładu ustanowionego w 1815 r. porządku w Europie. W tej perspektywie jednak międzynarodowe powiązanie sprawy wyzwolenia obu narodów, równoczesne i równoprawne rozwiązanie kwestii polskiej i niemieckiej, musiało dla Spaziera stać się wręcz aksjomatem polityki nacjonalizmu niemieckiego. W swych tekstach o Polsce zatem — w cytowanym tutaj jak i w Historii powstania narodu polskiego — Spazier nader trafnie wyraził pogląd radykalnych demokratów, że „polityka ludów" powinna w sposób rewolucyjny przeciwstawić się „polityce gabinetów"¹⁵. Jest to program, by tak rzec, internacjonalistycz-nego nacjonalizmu, który rozwijał się od „ruchu protestacyjnego" obchodów w Ham-bach, poprzez konspirację frankfurcką i jej niefortunny atak na posterunek policyjny, aż po radykalnodemokratyczną koncepcję narodu zrodzoną w rewolucji 1848 r. Polityczny Romantyzm w Niemczech sformułował ten program za pośrednictwem literatury, niemniej jednak w sposób nader wyraźny i niedwuznaczny.

Przy pobieżnym spojrzeniu może się wydawać, że nasz drugi tekst nie zawiera innych akcentów politycznych niż poświęcona sprawom polskim broszura Spaziera. Także Johannes Mueller, wydawca uważającego się za republikański miesięcznika „Pallas", powołuje się na emancypacyjną, powszechnie uznaną zasadę narodową i jego broszura pod patetycznym tytułem Fur Polen und Freiheit. Gegen Krug und die an die Gewalt verkauften, wskazuje także na przepaść między narodem niemieckim i władzami nie-

¹¹ R. O. Spazier, op. cit., s. 8. 12 Ibidem, s. 38. ¹³ Ibidem, s. 34.

¹⁴ Por. H. Kocój, op. cit., J. A. Betley, Belgium and Poland in InternationalRelations 1830—
—1831, Haga 1960.

¹⁵ Zob. A. Owsińska, op. cit.,; H. H. Hahn, op. cit.; M. Wawrykowa, Powstanie frank
furckie i udział w nim Polaków, [w:] Z dziejów wojny i polityki, Warszawa 1964, s. 62—73.

204

mieckimi. Ton tej polemiki mógłby nawet przy pobieżnym czytaniu brzmieć bardziej radykalnie, gdyż jest bardziej wyraźny pod względem politycznym. „Stan rewolucyjny — czytamy — nie może wcześniej ustąpić, dopóki rozwój państw nie będzie znów przebiegał równolegle z rozwojem ludów, zwłaszcza zaś dopóki prawodawcza władza nie przejdzie w ręce ludu, gdyż takie jest najgłębsze i instynktowne dążenie narodów"¹⁶. Powstanie listopadowe zaś widzi autor tak samo jak Spazier w kontekście tego ogólnoeuropejskiego „stanu rewolucyjnego". Jest oczywiste, że „Europa powitała aplauzem wypadki w Paryżu, Brukseli, Brunszwiku, Kassel, Dreźnie i wreszcie w Warszawie nie dla ich estetycznodramatycznego obrazu, ile raczej dlatego, że wreszcie ujawniło się i zamanifestowało boskie prawo narodów"¹⁷.

Pomimo tej zgodności ze Spazierem tekst Mullera reprezentuje jednak zupełnie inny rodzaj entuzjazmu dla Polski. Nie jest właściwie w ogóle entuzjazmowanie się Polską w romantycznym stylu radykalnego demokraty Spaziera. W podstawach przyjaźni dla Polski widzimy tutaj całkowicie inne, pod względem rzeczywistej konkretnej polityki o wiele dokładniej sprecyzowane poglądy na rozwiązanie kwestii niemieckiej i polskiej. Uwidacznia się to zwłaszcza w wypowiedziach o Prusach i ich potencjalnej roli w przyszłym utworzeniu narodu niemieckiego.

W odróżnieniu mianowicie od Spaziera rzekomy republikanin Muller nie łączy bynajmniej rozwiązania kwestii niemieckiej z upadkiem istniejących monarchii. Z naciskiem zastrzega się raczej przeciw „ultraliberalizmowi" („przeciw żądaniu czegoś, czego być nie może"¹⁸) i konstruuje wizję liberalnego kompromisu między konstytucją a monarchią w odrodzonych Niemczech: „Tak przeobrażą się Niemcy, kiedy zapanuje zasada republikańska, w Stany Zjednoczone Niemiec przy zachowaniu wszystkich dynastii". Mieszczańska legislatywa i monarchiczna egzekutywa gwarantowałyby wówczas spełnienie najważniejszych żądań; zapewniłyby nam „wolność, której nam najbardziej brak, mianowicie wolność obywatelską lub wolność wyboru i wykonywania zawodu"¹⁹.

Istnienie Prus jednak z pewnością nie stanowiło przeszkody w urzeczywistnieniu tego programu. Przeciwnie: jedynie monarchii pruskiej jako najbardziej zdolnemu pod względem politycznym i wojskowym do działania państwu w Niemczech mogło przypaść w udziale zadanie zjednoczenia narodowego i ustanowienia nowego porządku. Fakt jednak, że Prusy nie wykorzystały kryzysu międzynarodowego w 1831 r. do spełnienia tego zadania, stanowił też główny punkt w krytycznych rozważaniach Mullera w związku z powstaniem listopadowym. „Wygląda przecie na to, jakby polityka Prus uniemożliwiła uniknięcie tych nienaturalnych związków Zachodu [Związek Reński] i Wschodu [Związek Północny], które rozrywają Niemcy. Ale cóż mają począć cywilizowane państwa Niemiec południowych i zachodnich [...] kiedy Prusy stale odwracają się od sprawy Niemiec i wiążą się z barbarzyńcami Północy?"²⁰

Zamiast tego Prusy powinny były interweniować w Polsce, złamać pozycję Rosji jako czołowego mocarstwa w Europie i tym samym stworzyć podstawę konstytucyjnych

16 F. C. J. Muller, op. cit., s. 6. ¹⁷ Ibidem, s. 21. 18 Ibidem, s. 3 n. 19 Ibidem, ». 23. 2⁰ Ibidem, ». 34.

205

Wielkich Niemiec pod władzą Hohenzollernów. „Jedno słowo [Prus] wystarczyłoby i Polska byłaby niepodległa, stutysięczna armia, kampania czterotygodniowa i król mógłby się stać konstytucyjnym monarchą całej dawnej Polski, granice [królestwa] dosięgłyby Dźwiny i Dniepru. Trzy konstytucje, jedna dla Polski, jedna dla Prus, Pomorza, Marchii i Saksonii, jedna dla Nadreńczyków, wyjednałyby mu dostojny tytuł monarchy zjednoczonego królestwa Prus, Polski i Nadrenii. Jakiż olbrzymi zysk dla cywilizacji"²¹.

Nie trzeba bodaj dalszych cytatów, by scharakteryzować szczególny, specyficzny cel polityczny tej odmiany entuzjazmu dla Polski. Reprezentuje ona to, co Eberhard Kolb trafnie nazwał „funkcjonalną przyjaźnią dla Polski" — zaangażowanie, które bynajmniej nie opierało się na przekonaniu o równoprawnym rozwiązaniu polskiej i niemieckiej kwestii narodowej²². Tacy przyjaciele Polski widzieli w powstaniu listopadowym raczej pewnego rodzaju przypadkowego sprzymierzeńca na drodze do własnego mieszczańskiego państwa narodowego o charakterze imperialnym²³.

Koncepcja ta zawierała oczywiście obok żądań wolności obywatelskich, a więc przede wszystkim gospodarczych i partycypacji politycznej, także cele emancypacyjne, toteż i tę odmianę przyjaźni dla Polski uważać należy za formę opozycyjnego ruchu protestu. Jednakże w koncepcjach takich, jak Mullera, ujawniały się już także wyraźnie rysy tego integralnego nacjonalizmu, który później, w rewolucji 1848 r., określał stosunek większości do kwestii niemieckiej jak i sprawy polskiej: symptomy nacjonalizmu gotowego do kompromisu w sprawach wewnętrznych, ale potencjalnie agresywnego w stosunku do innych narodów, mającego ostatecznie stać się podstawą kontrrewolucyjnego rozwiązania kwestii narodowej w Niemczech²⁴. Patos entuzjazmu dla Polski spełnia tu zatem zupełnie inną funkcję niż polityczny romantyzm Spaziera.

Ten dualizm w niemieckiej przyjaźni dla Polski dostrzegał wyraźnie trzeci nasz autor — Mochnacki, który może nawet lepiej uświadamiał go sobie niż większość politycznie myślących ludzi w samych Niemczech. W swym świetnym eseju o rewolucji w Niemczech, który powstał nie tylko pod wrażeniem żałosnej porażki rewolucyjnej próby frankfurckiej konspiracji, pisze z zaangażowaniem i zarazem z krytycznym dystansem o wzajemnym stosunku Polaków i Niemców na tle europejskiego ruchu opozycyjnego, dając w pewnym sensie polską replikę na niemiecką literaturę poświęconą Polsce — replikę, która w bardzo ostrym świetle ukazuje zarówno postępowe akcenty przyjaźni dla Polski, jak i granice jej politycznej skuteczności²⁵.

Literacki profil tego krótkiego eseju pozwala umieścić ten tekst romantyczny raczej w kręgu dobrze znanych autorowi tradycji niemieckich aniżeli poza nimi. Dowodzi tego nie tylko jego suwerenny a równocześnie immanentny sąd o filozofii i literaturze

²¹ Ibidem, s. 35.

22 E. Kolb, op. cit., s. 117.

23 A. Owsińska, op. cit., s. 231.

²⁴ Do problemu „zmian funkcji nacjonalizmu" w Niemczech zob. przede wszystkim W. Conz e, Nation und Geselhchaft, „Historische Zeitschrift", t. 198, 1964, s. 1—16; H. A. Winkler, Vom linken zum rechten Nationalismus, „Geschichte und Gesellschaft", t. IV, 1978, s. 5—28.

25 Por. opinie o tej broszurze Mochnackiego: H .H. Hahn, op. cit.; S. Kalembka, Deutsch-land und die Deutschen in der Publizistik der Grossen Emigration, [w:] Die deutsch-polnischen Bezie-hungen..., s. 68—82.

206

niemieckiej od czasów Oświecenia. Świadczy o tym także i przede wszystkim pogląd Mochnackiego na historię — jego ocena polityczno-religijnej kultury Starej Rzeszy oraz kwestii jej zmiany w drodze rewolucji. Odpowiednie ustępy eseju czyta się w istocie rzeczy jak wariacje rozprawy Novalisa Die Christenheit oder Europa i nawet wnioski historyczne obydwu autorów bywają zbliżone. Tak np. przywołuje Novalis czasy, „kiedy poruszy się i obudzi dotychczas drzemiąca Europa, kiedy udziałem naszym stanie się państwo państw i wiedza polityczna"²⁶. A Mochnacki stwierdza: „Poezja rewolucyjna być nie może. W tym twardym wieku jedna tylko umiejętność popłacać będzie "— mianowicie wiedza rewolucyjna²⁷.

Mochnacki tworzy taką „rewolucyjną wiedzę" o Niemczech, a jest ona pod względem politycznym o wiele jaśniejsza i celniejsza niż ta, którą pod koniec XVIII w. zaprezentował Novalis. Wydaje sceptyczny sąd o stopniu dojrzałości niemieckich sił opozycyjnych. Niemcy powstaniu listopadowemu ostatecznie nie potrafili dać nic prócz „szarpi i westchnień", a kiedy we Frankfurcie spróbowali porwać się do walki, raz jeszcze „cała się zniewieściałość, miękkość charakteru germańskiego wybiła". Niemcy staną się z upływem czasu niewątpliwie śmielsi i dojrzalsi²⁸, jednakże drogę do rewolucji zagradza im na razie ich własny ustrój państwowy, toteż trzeba by mocnego bodźca zewnętrznego, by tę drogę opróżnić.

„Kwestia rewolucyjna w Niemczech pierwej zupełnie rozwinąć się musi na drodze politycznej, nim się stanie społeczną, radykalną. Postęp jej niewątpliwie taki: od przekształcenia budowy politycznej do ulepszeń wewnętrznych. Święte państwo dopuściło dwom częściom swego ciała, Austrii i Prusom, ukształcić się odrębnie we dwa polipowe ogromy, z których każdy siłę całej Rzeszy przechodzi. Rewolucja ani krok nie postąpi, jeżeli nie zmieni tego fałszywego stosunku, nie naprawi tej krzyczącej dyshar-monii. Prusy, szczególniej zaś Austria, przewagą słowiańskich nabytków utrzymują w sromotnym poddaństwie resztę pobratymczych Niemiec. Jak dwa koła zazębione w siebie zachodzą i razem się obracają, tak z tej strony rewolucja niemiecka z naszą polską się wiąże. Niemcy muszą zostać jednym narodem, żeby być jedną rewolucyjną potęgą. Krótko mówiąc, rewolucja społeczna jest niepodobna w Niemczech bez uchylenia tego wszystkiego [to znaczy istniejących państw], a tego wszystkiego wniwecz obrócić niepodobna bez zniszczenia Prus i Austrii, z którymi Moskwa na zasadzie rozbioru Polski zawarła tak ścisłe przymierze"²⁹.

Dla rewolucji w Niemczech decydującą sprawą była zatem według Mochnackiego właśnie kwestia, którą przyjaciele Polski Spazier i Muller w tak odmienny traktowali sposób: kwestia dalszego istnienia lub zniesienia „antynarodowych" państw w Niemczech. Gdyby Niemcy poszli drogą wskazaną przez Mullera i spróbowali rozwiązać kwestię narodową w kompromisie z monarchiami pruską i austriacką, to nieuchronnie naraziliby na szwank sprawę własnej emancypacji. Natomiast tylko wskazane przez Spaziera równoprawne rozwiązanie kwestii niemieckiej i polskiej — podział Prus i Au-

²⁶ Novalis, Schriften, t. II, wyd. P. Kluckholm, Darmstadt 1965, s. 214. 27 M. Mochnacki, O rewolucji..., s. 8; por. H. Schroeder, Studien uber Maurycy Mochnacki mit besonderer Berucksichtigung des deutschen Einflusses, Berlin 1953. 2⁸ M. Mochnacki, O rewolucji..., s. 6, 8. 29 Ibidem, s. 4 n.

207

strii w celu pełnego odbudowania Polski — mogło stworzyć przesłanki do rewolucyjnych przemian w Niemczech³⁰.

Godne uwagi w tej analizie jest niewątpliwie to, że Mochnacki przewidział szczególny dylemat narodowy rewolucji niemieckiej 1848 r. Wątpił on, by Niemcy zdolni byli przygotować się pod względem politycznym do rewolucji narodowej, i ten jego sceptycyzm potwierdziła postawa liberałów w parlamencie obradującym w kościele Św. Pawła we Frankfurcie. Kiedy posłowie mieli się zdecydować na sojusz z Francją i rezygnację z Poznańskiego, większość — jak wiadomo — głosowała przeciw takiemu rewolucyjnemu umiędzynarodowieniu kwestii niemieckiej, a za rozwiązaniem wiel-koniemieckim, które miało nastąpić w kompromisie z monarchią pruską i z jej pomocą, wybierając „brutalny egoizm narodowy", jak to ujął radykalny demokrata Rugę po znanej debacie nad sprawą polską w tym parlamencie w lipcu 1848 r. Liberałowie głosowali zarazem przeciw własnej rewolucji: „Jest to niesłychane nieszczęście, które oddaliło od nas serca naszych polskich braci, posiało nieufność między nimi a nami i pozostawiło tym, którzy ponieśli porażkę, jedynie wybór między bagnetami Prusaków i knutem Rosjan. Tutaj, nad granicą z Rosją, wyzwolenie ludów najpierw przekształciło się w uciemiężenie, potem zbombardowano Kraków, wreszcie Pragę i strumienie krwi znaczą te zwycięstwa absolutyzmu i arystokracji"³¹.

Przy całej szczupłości i powierzchowności prezentacji jedno udało mi się — mam nadzieję — na przykładzie tych trzech tekstów wyjaśnić: literatura lat trzydziestych głosząca przyjaźń dla Polski nie jest bynajmniej zjawiskiem apolitycznym, dającym się wyjaśnić jedynie czynnikami z dziedziny psychologii społecznej. Przy analizie tej tak zwanej „Polenschwarmerei" w literaturze niemieckiej można raczej wskazać i opisać nader konkretne motywy polityczne; okazuje się przy tym, że już w czasie powstania listopadowego inaczej do kwestii polskiej jak i do zagadnienia niemieckiego odnosili się liberałowie, a inaczej radykałowie. Prozę niemieckich przyjaciół Polski uważać zatem trzeba za bardzo wymowne źródło w badaniach nad politycznym oddziaływaniem powstania listopadowego na sytuację w Europie. Ostateczna interpretacja tych źródeł musi być oczywiście zadaniem dalszych, o wiele gruntowniejszych studiów.

³⁰ Ibidem, s. 3 n.

³¹ Oeffentliche Verwahrung der radical-demokratischen Parthei in der constituirenden deutschen
Nationalversammlung gegen den Beschluss in der Polenfrage, Frankfurt am Main, den 27. Juli,
1848.

Jan Kosim

Stowarzyszenie Pomocy Polakom i obóz demokracji niemieckiej w latach trzydziestych XIX wieku

Dzięki wywalczonym po 1815 r. względnym swobodom konstytucyjnym, które zapewniały pewien margines działania liberałom, w państwach zachodnich i południowych Niemiec ton życiu gospodarczemu, politycznemu i kulturalnemu nadawało postępowe mieszczaństwo. Mimo stale narzucanych ograniczeń działalności liberałów w landtagach Bawarii (wraz z Bawarskim Palatynatem), Badenii, Wirtembergii i Hesji poważna pozycja, jaką zajmowali w izbach tych krajów, dawała im możliwość korzystania z trybuny parlamentarnej dla głoszenia postępowych haseł¹. Wybuch powstania i trwające aż do września 1831 r. działania wojenne w Polsce spotkały się z żywym poparciem i uznaniem postępowej opinii publicznej Niemiec. Losy polskiej insurekcji, jej klęska i exodus ok. 4000 wojskowych i cywilnych uczestników powstania, którzy udali się na emigrację przez Niemcy do Francji, nie pozostały bez wpływu na rodzaj pomocy, okres działalności komitetów, a nawet na ich nazwę.

Utworzone z inicjatywy postępowej inteligencji i mieszczaństwa w pierwszym okresie swej działalności od maja 1831 r. do kapitulacji Warszawy zajmowały się jako Stowarzyszenia Pomocy dla Chorych i Rannych Polaków organizowaniem zbiórek pieniężnych, przygotowywaniem bandaży i środków opatrunkowych oraz udzielaniem pomocy materialnej dla ok. 80 lekarzy, którzy jako ochotnicy wzięli udział w pracach wojskowej służby zdrowia w Polsce.

Miesiące przemarszu emigrantów polskich przez Niemcy do Francji stanowiły dla

¹ H. Asmus, Der Widerhall des polnischen Nationalaufstandes und der polnischen Emigration in den deutschen Staaten. 1830—1832, „Wissenschaftliche Zeitschrift der Padagogischen Hoch-schule Erich Weinert", Magdeburg, R. XIV, 1977, z. 1, s. 1 i n.; H. Kocój, Niemcy a powstanie listopadowe. Sprawy powstania listopadowego w niemieckiej opinii publicznej i w polityce pruskiej 1830—1831. Zagadnienia wybrane, Warszawa 1970; S. Kalembka, Polskie wychodźstwo popowstaniowe i inne emigracje polityczne w Europie w XIX wieku [w:] Polska XIX wieku. Państwo. Społeczeństwo. Kultura, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1977, s. 200 i n.; J. Muller, Die Polen in der oeffentlichen Meinung Deutschlands 1830—1832, Marburg 1923, s. 29; A. Owsińska, Sprawa polska i liberalne Niemcy w latach 1832—1833, „Przegląd Zachodni", R. XII, 1956, nr 11/12, s. 232; M. Bullik, Staat und Gesellschaft im hessischen Yormdrz, Koln 1972 (rec. A. Eckhardt, „Hessisches Lehrbuch fur Landesgeschichte" t. XXIII, s. 395—396).

210

komitetów pomocy, które przybierają nazwę Stowarzyszeń Pomocy dla Emigrantów Polskich, szczytowy okres działalności. Od listopada 1831 r. do lutego 1832 r. podczas przepływu głównej fali wychodźców i najwyższego entuzjazmu ludności Niemiec dla Polski, jak i w późniejszych miesiącach ożywionych kontaktów z lelewelowskim Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, program działalności powoływanych wówczas masowo Stowarzyszeń Pomocy wypełniła bezpośrednia pomoc dla emigrantów. Na drugą fazę istnienia komitetów złożyło się organizowanie kwater dla wychodźców, zaopatrywanie ich w żywność i w ciepłą odzież, opłacanie podwód do granicy francuskiej i szwajcarskiej oraz zbieranie składek pieniężnych. Dla nadania uroczystej oprawy powitaniu „polskich rycerzy wolności", jak nazywała demokratyczna prasa uczestników powstania listopadowego, organizowano dla nich koncerty, bankiety i ludowe festyny².

W pełnej napięcia wewnętrznej sytuacji społecznej wywołanej wystąpieniami w sierpniu i wrześniu 1830 r. uzbrojonych oddziałów chłopskich i rozruchami w miastach w Saksonii, Hesji, Królestwie Hanoweru i w innych państwach niemieckich, w warunkach ogarniających szerokie koła mieszczaństwa niemieckiego nastrojów walki o swobody konstytucyjne, upatrywano w obozie niemieckiej demokracji w zmaganiach Polaków o wolność i w obronie łamanej przez carat konstytucji więcej niż przykład patriotyzmu i źródło natchniema dla urzeczywistnienia własnego programu liberalnych reform³. W powstańczym zrywie Polaków skierowanym przeciw carskiej Rosji, obok Prus i Austrii, najsilniejszej podpory Świętego Przymierza, dostrzeżono naturalnego sojusznika we własnych starciach z despotyzmem dworów niemieckich i ich federacją, Związkiem Niemieckim, jako główną podporą metternichowskiego systemu rządów policyjnych w Niemczech.

Jednym z czynników sprzyjających zrozumieniu przez demokratyczną opinię publiczną Niemiec motywów walki wyzwoleńczej narodu polskiego i solidaryzowaniu się

Vereinc zur Unterstiitzung der Polen łn Strassburg, Mainz und Zweibrticken, MSdchen--Verein in Mainz, Landeshauptarchiv Koblenz, Bestand 700, 152, nr 94: „Polen", k. 33—34, 46, 75—78 i 105; „Der Hochwachter", nr 337, 28X111831; J. Kosim, Stowarzyszenia Pomocy Police w Wirtembergii w latach 1831—1832, [w:] Pozostanie listopadowe 1830—1831. Dzieje wewnętrzne, militaria, Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1980, s. 397— —423} A. Gerecke, Das deutsche Echo auf die polnische Erhebung von 1830, Wiesbaden 1964; H.E. Volkmann, Der polnische Au/stand 1830/31 und die deutsche Offentlichkeit mit besonderer Berucksichtigung der Bayerischen Rheinpfalz, „Zeitschrift fur Ostforschung", t. XVI, 1967, z. 13, s. 439—445; J. Kosim, Zur Geschichte der Vereine zur Unterstiitzung der Polen in Deutschland unter Berucksichtigung der Bayerischen Pfalz und der Landgrafschaft Hessen-Homburg, „Jahrbuch fuer westdeutsche Landesgeschichte" t. IV, 1978, s. 313—355; H.H. Hann, Stosunki między polskim narodowym ruchem wyzwoleńczym a liberalizmem niemieckim w okresie przed Wiosną Ludów, „Roczniki Historyczne", R. XLII, 1976, s. 139—163; G.W. Strobel, Die Reise von Adam Mickiewicz durch Suddeutschland im Sommer 1832, „Jahrbiicher fur Geschichte Osteuropas", t. XVII, 1969, z. 1, s. 28 i n.
H. Bock, Burgerlicher Liberalismus und reuolutionare Demokratie. Zur Dialektik der sozia-len und nationalen Frage in den deutschen KlassenkSmpfen von 1831 bis 1834, „Jahrbuch fiir Geschichte", t. XIII, 1975, s. 109—151; tenże, Die Illusion der Freiheit, Berlin 1980, s. 254; R.M. Biedermann, Ulmer Biedermeier im Spiegel seiner Presse, Ulm 1935, s. 184; G. Hildebrandt, Programm und Bewegung des suddeutschen Liberalismus nach 1830, „Jahrbuch fiir Geschichte", t. IX, 1973, s. 7—45.

211

tej opinii z bijącymi się o niepodległość swej ojczyzny powstańcami były żywe jeszcze, zwłaszcza w społeczeństwach konstytucyjnych państw niemieckich, jak i w pruskich enklawach terytorialnych nad Renem, wspomnienia wspólnych z Polską losów z okresu sojuszu z napoleońską Francją. Po latach panującej w Niemczech frankofobii, inspirowanej głównie z kół dworskich Prus jako niedawno wiodącej siły w walce przeciw napoleońskiej dominacji, powraca z początkiem lat dwudziestych, a zwłaszcza pod wpływem rewolucji lipcowej 1830 r., kult cesarza Francuzów i popularny w kołach liberalnej inteligencji i mieszczaństwa niemieckiego wyidealizowany obraz Napoleona jako personifikacji cnót patrioty i demokraty. Twórcami tej napoleońskiej legendy byli pisarze i poeci z „Das jungę Deutschland", którzy w swym programie bardziej politycznym niż literackim postulowali konieczność pełnego zaangażowania literatury w walce o reformy społeczne, potępiali marazm i jałowość, krytykowali bezduszny konwencjonalizm i obłudę w stosunkach międzyludzkich, egoizm społeczny i jak sami nazywali: „manię wzajemnego świadczenia sobie komplementów"⁴. Dla „Das jungę Deutschland", ich otwartego i ofensywnego demokratyzmu, będącego w stałym konflikcie z niektórymi objawami życia społecznego ówczesnych Niemiec i innych krajów Europy, gdzie — jak notował Heinrich Laube w swych obserwaq'ach z podróży — „nową treścią życia jest [...] pieniądz; honor [...] sława, miłość [...] wszelka romantyka, które niegdyś tak były podziwiane i ożywiały ludzi i państwa, są teraz pozbawione znaczenia"⁸. Krytykowano program ideowy burszenszaftów, teutomanię, feudalny porządek prawno-publiczny w księstwach niemieckich. Pisano wprost: „Żyjemy w przełomowej epoce, wszystko jest pod znakiem zapytania, rozpoczął się wielki egzamin świata"⁶. Heinrich Heine, Ludwig Borne, Karl Gutzkow, Theodor Mundt i inni „młodzi Niemcy" byli gorącymi admiratorami sprawy polskiej⁷. Przez jej czynne poparcie i głoszenie wiary w zbawienie ludów Europy przez odrodzony bonapartyzm w niemałym stopniu utorowali w latach trzydziestych XIX w. drogę do wzajemnej współpracy rewolucyjnego skrzydła emigracji polskiej z obozem demokracji niemieckiej. Największy entuzjazm dla Polski w okresie działań powstańczych na ziemiach polskich i przemarszu emigrantów do Francji oraz zakorzeniony w szerszych warstwach społecznych kult Napoleona obejmował kraje środkowych, południowych i zachodnich Niemiec. Wchodziły

⁴ H.O. Sieburg, Deutschland und Frankreich in der Geschichtsschreibung des neunzehnten Jahrhunderts, Wiesbaden 1954, s. 111 i n.; Geschichte der deutschen Literatur. Von 1830 bis zum Ausgang des 19. Jahrhunderts, t. VIII, cz. 1, Berlin 1975, s. 52 i n.; E. Ermatinger, Deutsche Dichter. 1750—1900. Eine Geistesgeschichte in Lebensbildem, Frankfurt a/Main—Bonn 1961; O. Kuthe, Heinrich Laubes Roman „Die Krieger" im Zusammeńhang mit der Polenbegeisterung von 1830, Marburg/Lahn 1926, s. 32—50.

5 G.A. Rein, Der Deutsche und die Politik. Betrachtungen zur Geschichte der Deutschen Bewe-gung bis 1848, Gottingen 1970, s. 277—282; H. Laube, Reise durch das Biedermeier, Hamburg 1965, s. 13.

⁶ G.A. Rein, op. cit., s. 181 n.

⁷ K. Gutzkow, Unter dem schwarzen Baren, Berlin 1971, s. 283, 186; M. Kofta, Heinrich
Heine und die polnische Frage, „Weimarer Beitrage", 1960, z. 6, s. 506 i n.; H. Bock, L. Borne,
Vom Gettojuden zum Nationalschriftsteller, Berlin 1962; Sz. A skenazy, Ludwik Borne, [w:] Sz.
Askenazy, Nowe czasy, Warszawa 1910, s. 305 i n.; L. Borne, Listy o Polsce 1830)31, wyd.
Leitgeber, Lwów b.r., s. 28.

212

one, jak m.in. Saksonia, Wirtembergia, Bawaria i nadreńskie obszary Hesji, w skład utworzonego niegdyś przez Napoleona Związku Reńskiego. W Wirtembergii, jak notował w swych wspomnieniach z wczesnego dzieciństwa Hermann Otto Karl Elben, jeden z przywódców liberałów w tym kraju i członek Stowarzyszenia Pomocy Polakom w Stuttgarcie, można było „zobaczyć wszędzie w domach chłopskich portrety Napoleona"⁸. Na targach i jarmarkach sprzedawano pamiątki z okresu wojen napoleońskich, śpiewano i grano pieśń Bertrands Abschied do melodii proboszcza Gliicka, która nawiązując do pożegnania Henryka Bertranda z ojczyzną w momencie odjazdu generała wraz z Napoleonem na Wyspę Św. Heleny, należała do najpopularniejszych pieśni ludowych w całej Szwabii. Żywą reakcję niemieckiej opinii publicznej wywoływały przemówienia parlamentarne francuskich liberałów na rzecz Polski. Walki uliczne we Francji „żywo nas obchodziły [...] Lafayette, Laffitte, generał Foy, Lamarąue, Gar-nier-Pages byli naszymi bohaterami"⁹.

Tradycje wspólnych losów w służbie wojskowej Napoleonowi torowały często drogę do wzajemnych kontaktów byłych napoleońskich uczestników powstania listopadowego i niemieckich gospodarzy podczas przemarszu emigrantów polskich przez południowe i nadreńskie kraje niemieckie. Jeden z czołowych demokratów polskich, Jan Nepomucen Janowski, opisując serdeczne przyjęcie, jakiego doznał podczas pobytu zimą 1831 r. w Tybindze ze strony prokuratora Kiibela, byłego kapitana armii wirtemberskiej, podkreśla pełen sympatii obraz Polski, jaki wyniósł jego gospodarz z okresu kampanii napoleońskich¹⁰. Obok składania hołdu pamięci Poniatowskiego pod pomnikiem udekorowanym przez mieszkańców Lipska girlandami kwiatów, co należało do stałego zwyczaju emigrantów polskich przechodzących przez Saksonię, odwiedzano również, i to często w towarzystwie samych Saksończyków, pole bitwy pod Lipskiem¹¹.

Liberalne konstytucje nadane przez Napoleona i demokratyczne reformy z czasów Związku Reńskiego, obowiązujący m.in. nadal w pruskich enklawach terytorialnych na lewym brzegu Renu oraz w Palatynacie i w Hessen-Darmstadt napoleoński Kodeks Cywilny, przedstawicielstwa prowincjonalne oraz korpus urzędniczy, wychowany na tradycjach republikańskich z czasów francuskich i ponownie zatrudniony po 1815 r. w administracji cywilnej, stymulowały walkę polityczną liberałów o zachowanie instytucji francuskich, wiążąc demokratyczny obóz niemiecki z imieniem cesarza Francuzów¹².

⁸ O. Elben, Lebenserinnerungen 1823—1899, Stuttgart 1931, s. 25. 9 Ibidem, s. 27.

¹⁰ J.N. Janowski, Notatki autobiograficzne 1803—1853, wstęp i przypisy M. Tyrowicz,
Wrocław 1950, s. 320.

¹¹ W. Pol, Pamiętniki, oprac. K. Lewicki, Kraków 1960, s. 173 i n.; L. Gadon, Emigracja
Polska. Pierwsze lata po upadku powstania listopadowego, t. I, Kraków 1901, s. 55 i n.; „Schwabi-
scher Merkur", nr 26, 27 I 1832.

12 H. Scheel, Das Verheltnis der Klasiker des Marxismus zu den Anfangen der burgerlichen reuolutionaren Demokratie in Deutschland, [w:] Bourgeoisie und burgerliche Umwdlzungin Deutsch-land 1789—1871, wyd. H. Bleiber, G. Hildebrandt, R. Weber, Berlin 1977, s. 19 i n.; W. H. Struck, Wiesbaden im Marz 1848. Grundzuge der 48-er Revolution im Herzogtum Nassau, „Hes-sische Jahrbuch fur Landesgeschichte", t. XVII, 1967, s. 226—244; R. Ullner, Die Idee des Foede-ralismus im Jahrzehnt der deutschen Einigungskriege, Liibeck und Hamburg 1965, s. 164.

213

Jednym z ważnych czynników kształtowania powszechnych nastrojów społeczeństw, a nawet rządów niektórych państw niemieckich w duchu sympatii i aktywnej pomocy dla walczących o wolność Polaków, było wywodzące się z czasów Związku Reńskiego przywiązanie do niezależnego od Prus i ich sojuszników z carską Rosją i metternichowską Austrią, odrębnego i"związanego z własnymi interesami regionalnymi systemu państwowego (tzw. partikularische Sonderstaatlichkeit). Te autonomiczne tendencje, oparte na odmiennych tradycjach historycznych, a zwłaszcza atrakcyjnych dla mieszczaństwa reformachTnapoleońskich^występowały silnie zwłaszcza w Wirtembergii, Badenii, Bawarii i w Palatynacie Reńskim. Linię graniczną strefy odrębności politycznej Niemiec Południowych od Prus i Niemiec Północnych wyznaczała przyjęta przez nie i podniesiona do rangi symbolu linia Menu (Mainlinie¹³).

„Triumfalny pochód wolności" — jak nazywał organ demokratów niemieckich „Deutsche Tribune" przemarsz Polaków przez Niemcy i entuzjastyczne przyjęcie, zgotowane emigrantom polskim przez postępową opinię publiczną wielu państw niemieckich, miały znaczenie wybiegające dalej niż inspiracyjna rola, jaką powstanie listopadowe odegrało w literaturze i sztuce niemieckiej¹⁴. Stowarzyszenia Pomocy Polakom, które zostały powołane w okresie działań wojennych w Polsce jako komitety charytatywne, stały się dla liberałów niemieckich po raz pierwszy w historii demokratycznej myśli niemieckiej okazją do zorganizowania się poza Prusami i Austrią i do nadania Stowarzyszeniom Pomocy charakteru pozaparlamentarnej opozycji demokratycznej. Stąd w walce obozu demokracji niemieckiej z królewskimi i książęcymi rządami państw niemieckich o ustanowienie swobód konstytucyjnych i instytucji demokratycznych spełniły Stowarzyszenia (w warunkach feudalnych stosunków społecznych panujących w Niemczech lat trzydziestych XIX w.) ważną rolę w propagowaniu idei demokratycznych wśród szerokiej opinii publicznej¹⁵. Ich rozległy zasięg społecznego oddziaływania ułatwiał w znacznej mierze powszechny ruch solidarności z walką wyzwoleńczą Polaków, który skupiając wokół Stowarzyszeń Pomocy inteligencję, kupiectwo, rzemieślników, młodzież szkolną i uniwersytecką, robotników manufaktur, a częściowo nawet republikańsko*!! liberalnie usposobionychloficerów miejscowych garnizonów i urzędników dworskich, przekształcił je w organizacje masowe.

Na wzrost nastrojów demokratycznych w Niemczech wywarł ogromny wpływ przemarsz wychodźców polskich przez kraje niemieckie. Jeśli pierwszemu etapowi udzielania pomocy w okresie działań wojennych w Polsce towarzyszyło szerzenie idei demokratycznych, haseł wolnościowych i patriotycznych, stymulowanych bohaterskim przykładem Polaków, głównie za pośrednictwem prasy demokratów (ograniczając tym samym swój zasięg propagandowy do środowisk miejskich, i to czytających), drugi

¹³ Betrachtungen uber die politisch-militaerische Stellung von Suddeutschland, listopad
1830, Hauptstaatsarchiv, Stuttgart, E-9, Auswartige Angelegenheiten Biischel 25; H.O. Sieburg,
Deutschland und, s. 76—77; J. Kosim, Kilka uwag w sprawie planowanej syntezy historii Nie
miec, [w:] Problemy metodologiczne dziejów Niemiec, pod red. A. Czubińskiego, Poznań 1978, s.
135—137.

¹⁴ „Deutsche Tribune", nr 24, 28 I 1832.
15 H.H. Hahn, op. cit., s. 139 i n.

214

przebiegał już w bezpośrednim kontakcie szerszych warstw ludności z emigrantami. Ponieważ rozporządzeniami lokalnych urzędów niektórych państw niemieckich w obawie przed demokratyzacją nastrojów skierowano kolumny emigrantów polskich przez małe skupiska ludnościowe, zaznacza się wbrew intencjom feudalnych dworów poszczególnych państw znacznie bardziej aktywny w porównaniu z okresem pierwszym działalności Stowarzyszeń udział ludności wsi i małych miasteczek, zwłaszcza chłopów, rzemieślników wiejskich i drobnych kupców w niesieniu pomocy Polakom¹⁶.

Stowarzyszenia Pomocy Polakom odegrały ważną rolę w planach międzynarodowego obozu demokratycznego, przygotowującego w 1832 i 1833 r. ogólnonarodową rewolucję zbrojną w Niemczech, którą wesprzeć miało planowane w trzech zaborach powstanie w Polsce¹⁷. Stowarzyszenia udzielały gościny emisariuszom Lelewela w Niemczech, ułatwiały przerzuty konspiratorów polskich do kraju i zapewniały im punkty kontaktowe w Niemczech¹⁸. Wiosną 1833 r. przyczyniły się walnie — w ścisłej współpracy z rewolucyjno-demokratycznym skrzydłem emigracji polskiej — do przygotowania, zakończonego niepowodzeniem, wystąpienia zbrojnego wirtemberskiej organizacji wojskowych porucznika Ernsta Ludwika Koseritza w 6 pułku piechoty królewskiego garnizonu w Ludwigsburgu pod Stuttgartem, do powstania konspiracji wyzwoleńczej braci Edwarda i Karola Tittmanów w Dreźnie i do aktywizacji sił rewolucyjnych w Hamburgu¹⁹.

Działalność Stowarzyszeń Pomocy na rzecz powstania w Polsce znalazła szerokie uznanie i wdzięczność Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Gorące słowa podziękowania za okazaną pomoc kierował prezes Joachim Lelewel w swych listach do E. Walta, przewodniczącego Stowarzyszenia we Freibergu w Saksonii, do przewodniczącego Komitetu w Norymberdze i do Stowarzyszenia Dziewcząt w Moguncji²⁰. W działalności niemieckich Stowarzyszeń Pomocy Polakom widział Komitet Narodowy Polski nie tylko działalność charytatywną i humanitarną społeczeństwa niemieckiego

16 „Westbote", nr 62, 2 III 1832.

17 Die Anzeigen eines angeblichen vormalligen polnischen Leutnants Johann Pawłowski, Zentrales Staatsarchiv, Merseburg, Historische Abteilung II, Rep. 77, Fasz. 8, vol. I,k. 115—127 (protokół przesłuchania J. Pawłowskiego); o nawiązaniu przez demokratów polskich w różnych państwach niemieckich kontaktów za pośrednictwem Stowarzyszenia Pomocy wspomina m.in. Józef Feliks Zieliński, Wspomnienia z tułactwa, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Dział Rękopisów, IV. 6451 Pol.

18 Die gegen revolutionSre Umtriebe und Volksaufstande im Kónigreich Wiirttemberg getrof-fenen Sicherheitsmassnahmen, Zentrales Staatsarchiv, Merseburg, Historische Abteilung II, Rep. 77, 509, Fasz. 32, k. 28—35; Die Zusammenstellung der Ergebnisse der gerichtlichen Unter-suchungen gegen den k. wurtembergischen Oberleutnant Ernst Ludwig Koseritz von Ludwigsburg und Genossen und gegen den Buchhandler Friedrich Gottlob Frankh aus Stuttgart und Genossen zoegen Hockmerrats, Frankfurt am Main 1855 (druk litografowy); P. Sauer, Das wiirttembergische Heer in der Zeit des Deutschen und des Norddeutschen Bundes, Stuttgart 1958, s. 68.

¹⁹ G. Schmidt, Sachsen und die polnischen Emigranten 1831—1864, „Jahrbuch fur Geschichte der sozialistischen Lander Europas", t. XXII, 1978, z. 2, s. 49.

20 J. Lelewel, Listy emigracyjne, oprac. H. Więckowska, t. I (1831—1835), Kraków 1948, 11—12, 15—16, 102—103.

215

na rzecz pozbawionych ojczyzny wychodźców polskich. Lelewel i skupieni wokół niego przedstawiciele demokratycznego skrzydła emigracji polskiej upatrywali w niemieckich komitetach naturalnych sojuszników do podjęcia wraz z ludem Francji, Italii i Węgier wspólnej walki przeciw Świętemu Przymierzu w imię wolnej i demokratycznej Europy²¹.

²¹ ListJ. Lelewela »an den Deutschen Pressverein, Paris 2 III 1832, [w:] Zdanie sprawy z czynności Komitetu Narodowego Polskiego, Paiis 1831—1833, s. 88; tenże, Polnisches Nationalkomitet an die Teilnehmer des Hambacher Festes, ibidem, s. 183.

Leokadia Kowalska-Postin

Szwecja i Norwegia a powstanie listopadowe

Rozbiory Polski nie wzbudziły głębszego współczucia wśród ludności Półwyspu Skandynawskiego dla tragedii Polaków. Mówiono wtedy: „Cóż u diabła obchodzą Ciebie sprawy polskie? [...] Polska została ukarana, a jej los przesądzony".

Dopiero wydarzenia polityczne z początku XIX w. zbliżyły narody skandynawskie do sprawy polskiej. W wyniku wojny z Rosją utraciła Szwecja Finlandię, a w momencie upadku Napoleona Danii odebrano Norwegię, dając ją Szwecji jako nagrodę za udział w koalicji antynapoleońskiej. Wtedy dopiero zrozumiano, co znaczy być państwem słabym i uzależnionym od wielkich mocarstw. W obawie przed losem Polski zajęły się narody skandynawskie umocnieniem wewnętrznym własnych krajów, a władca Szwecji i Norwegii, założyciel dynastii Bernadottów Karol XIV Jan wybrał jako wytyczną swej polityki utrzymanie dobrych stosunków z Rosją¹.

Pod koniec lat dwudziestych XIX w. zaczęła większość społeczeństwa szwedzkiego domagać się zbliżenia Szwecji do Francji i Anglii, a pod wpływem liberalnych prądów z tych krajów żądać liberalizacji ustroju społeczno-gospodarczego. Na terenie Szwecji można więc zaobserwować, jak w tym okresie stopniowo narastało napięcie między liberalną opozycją mieszczańsko-chłopską a konserwatywnym rządem. Zwierzchnią władzę sprawował starzejący się, autorytatywny Karol XIV Jan, który w oparciu o reakcyjne państwa Świętego Przymierza starał się zabezpieczyć prawa swojej dynastii do korony szwedzkiej. W latach 1815—1830 starcia były jeszcze słabe. Opozycja lat trzydziestych XIX w. będzie nazywała poprzedni okres „czasem niewinności". Dopiero pod wpływem rewolucji lipcowej we Francji i wydarzeń politycznych w Belgii i na ziemiach polskich liberałowie szwedzcy skonsolidowali się, dojrzeli politycznie i przystąpili do zaciętej walki z samowładztwem króla i biurokracji jego rządu. Sprawa polska stanie się wtedy atutem, którym chętnie posługiwano się przy atakowaniu króla i jego współpracy z Rosją.

Kiedy w 1810 r. wybrali Szwedzi na następcę tronu marszałka Francji Jeana Bapti-ste'a Bernadotte'a, byli głęboko przekonani, że on odzyska Finlandię. Ten natomiast

¹ Norge och dem polskę frihetskampf wyd. R. Hammering Bang, z przedmową F. Bulla, Oslo 1937, s. V—VI; K.G. Fellenius, Sverige och Polens frihetskamp, „Allsvensk samling", Góteborg 1937—1938, s. 16; A. Jensen, Polen> „Ord och bild", t. XXIX, Stockholm 1920, s. 460.

218

ku ich wielkiemu zdziwieniu zawarł w 1812 r. układ z Rosją i przyłączył się do koalicji antynapoleońskiej, rezygnując tym samym z walki o odzyskanie Finlandii. Tego szwedzcy patrioci nie umieli mu wybaczyć, gdyż nie wyrzekli się nadziei na odzyskanie Finlandii². Wybuch powstania listopadowego wywołał głębokie wrażenie w Szwecji i zaktualizował sprawę walki o odzyskanie Finlandii. Młody student uniwersytetu w Uppsali, późniejszy słynny publicysta i przyjaciel Polski Oskar Patrick Sturzenbecker na wiadomość o wybuchu powstania pisał entuzjastycznie:

Patrz, Polska zrzuciła jarzmo rosyjskie. Niech żyją szlachetni synowie Polski! Niech żyje związek bohaterów! Niech żyje sprawiedliwość i wolność na całej kuli ziemskiej.

Król i rząd zajęli stanowisko prorosyjskie. Większość społeczeństwa krytykowała jednak taką politykę rządu i demonstrowała swoje sympatie propolskie. Liberalna opozycja w Szwecji widziała w Rosji Mikołaja I ostoję reakcji, ciemięzcę Polski i grabieżcę Finlandii³. Między polskim ruchem wyzwoleńczym a opozycyjnym nurtem w Szwecji istniała wspólnota interesów politycznych. Pod wpływem wydarzeń w Królestwie Polskim opozycja zaczęła pracować nad zerwaniem współpracy między Szwecją a Rosją. Na zebraniach czy tzw. bankietach urządzanych dla okazania solidarności z wyzwoleńczą walką Polaków wołano w Lundzie, Góteborgu, Uppsali i Sztokholmie, że sprawa Polski jest sprawą „młodej Północy". Powstanie listopadowe dało okazję do zamanifestowania sympatii dla Polski oraz wyrażenia uczuć antyrosyjskich wynikłych z żalu za utraconą Finlandią⁴.

Prasa, będąca na usługach liberalnej opozycji, atakowała ostro Rosję i politykę rządu szwedzkiego. Przodowała w tym „Aftonbladet" („Gazeta Wieczorna"), założona w grudniu 1830 r. przez liberała Larsa Johana Hierta. Szczególnie przykry dla władcy Szwecji był artykuł z 15 IV 1831 r., w którym oskarżano gazety prorządowe o fałszowanie i przejaskrawianie wiadomości z Polski na korzyść Rosji. Politykę dotychczasową króla oceniała „Aftonbladet" bardzo krytycznie. Uważała, że Szwecji nie była potrzebna Norwegia, a lud pójdzie za (królem tylko wtedy, jeżeli ten będzie dążył do wyzwolenia Finlandii. Przypominała, że takich władców Szwecji, którzy nie słuchali ludu i godzili się na utratę przynależnych do Szwecji krajów na wschodzie, dawniej zabijano

2 L. Krusius-Ahrenberg, Oro i Norden, „Ord och bild", t. LVI, Stockholm 1947, s. 378; T. Cieślak, Polska—Skandynawia w XIX i XX wieku, Warszawa 1973, s. 61; K. Wichman, Karl XIV Johans regering och den liberala oppositionen under 1830-talets senare hdlft, Goteborg 1927, s. 1—41; I. Andersson, Dzieje Szwecji, Warszawa 1967, s. 252—257.

³ L. Krusius-Ahrenberg, Oro..., s. 378; N. F. Holm, Szwecja a polskie ruchy wolnościowe w XIX wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XIX, 1973, cz. 2, s. 232; C. Hallendoff Illusioner och verklighet, Stockholm 1914, s. 66; R. Sturzenbecker, Oskar Patrick Sturzenbecker (Oroar Odd), cz. I: 1811—1857, Stockholm 1911, s. 10—12.

4 T. Cieślak, op. cit., s. 66; L. Krusius-Ahrenberg, Oro..., s. 379; W. Konopczyński, Poland and Sweden, Toruń 1935 („The Baltic Library", t. XXXIII), s. 51—53; L. Krusius--Ahrenberg, Finland ech den svensk-ryska allianspolitiken intill 1830/31 ars polska reoolution, „En studie i opinionsbildningens historia. Historiska och litteraturhistoriska studier", t. XXI— —XXII, Helsingfors 1946, s. 284—285, 327 n.

219

albo topiono w studni za ich pychę. O sukcesach wojennych Polaków pisała „Aftonbla-det" z wielkim uznaniem, ostro atakowała „politykę 1812 r." i domagała się, aby Karol XIV Jan wypowiedział wojnę Rosji i wyzwolił Finlandię. Wtedy to cały naród stanąłby po jego stronie i solidaryzował się z jego polityką. Sprawie polskiej poświęcała „Afton-bladet" przez cały czas powstania dużo miejsca na swoich łamach, a wiadomość o upadku Warszawy ukazała się w niej w żałobnej szacie jako manifestacja głębokiego współczucia dla tragedii Polaków.

Nie mniej irytowały króla i rząd artykuły innej gazety liberalnej „Skandinaviens Conversations-Blad". Według niej Szwecja nie potrzebowała obawiać się Rosji. Siła Rosji leżała w tym, że jej sąsiedzi byli słabi. Dowodem tego jest choćby zwycięska walka Polaków, którzy tak niewielkimi środkami militarnymi potrafili oprzeć się potężnej armii rosyjskiej. W alegorycznym artykule opublikowanym w gazecie 10 IX 1831 r. o rozmowie cholery z wolnością, gdzie carat porównuje się z cholerą, a Polskę czyni symbolem wolności, stwierdzano, że cholera ma do dyspozycji 150-tysięczną armię rosyjską, a wolność jedynie polskich żołnierzy. Być może, że cholera zwycięży, ale będzie to tylko czasowe zwycięstwo, bo prześladowania rodzą wolę odwetu. Również takie liberalne pismo, jak „Svenska Medborgaren" („Szwedzki Obywatel") „Nya Argus" („Nowy Argus") i „Correspondenten", szczerze sympatyzowały z walką Polaków i nie szczędziły ataków na króla i rząd za ich prorosyjską politykę⁵. Numery tych czasopism były często konfiskowane przez cenzurę, a ich właścicielom zabierano zezwolenia wydawnicze. Specjalnie się tym jednak nie martwiono, bo wydawano je na nowo pod nieco zmienionym tytułem, np. dodawano do tytułu słowo „Skandynawski", „Szwedzki" lub „Nowy".

Wielu wybitnych poetów szwedzkich nie mogąc walczyć „mieczem" o Polskę starało się walczyć o nią „pieśnią". Wśród nich na szczególną uwagę zasługują Carl Fredrik Ridderstad, Christoffer Fritz Jacobsson i już wspomniany Sturzenbecker. Ridderstadt (1807—1886), poeta, kadet garnizonu w Karlsbergu śledził walkę Polaków z wielką sympatią i poświęcał tej walce piękny zbiór wierszy wydanych pt. Tids-runor {Klepsydry czasu). Ten zbiór wierszy miał być jego wkładem do walki o wolność. Swą postawę dobitnie wyraził w wierszu Frańkrike (Francja), gdzie oskarża Francję, że rzuciwszy hasło rewolucji nie zdecydowała się na konsekwentną jego realizację z obawy przed Rosją:

Co się stało z lipcowego słońca? Bańka mydlana, co prysła!

Francja pozbyła się Burbona, a wzięła sobie innego tyrana.

Niektóre z jego wierszy były drukowane w „Skandinaviens Conversations-Blad^M. Np. 19 IX 1831 r. wydrukowano utwór osnuty na tle wydarzeń w Polsce Eduvard och Welika (o miłości dziewczyny Weliki do powstańca Edwarda). Przez prasę dotarły propolskie wiersze Ridderstada do szerokiego kręgu odbiorców.

5 H. Almąuist, Karl XIV Johan och den begynnande skandinamsmen^ „Historisk Tidskrift", t. XXXIV, 1914, s. 199; „Skandinaviens Conversations-Blad", 4 VI1831; „Svenska Medborgaren", 1II1831, 17 V 1831; „Correspondenten", 23 IV 1831; „Aftonbladet", 22 II, 13 i 27 V 1831; „Nya Argus", 27 VII 1831, 14 i 211X1831; I. Andersson, op. tit., s. 257.

220

Pięknym hołdem złożonym Polakom i ich walce o wolność są wiersze Jacobssona (pseud. Jacobi Filius), szczególnie Den Polska Modern (Polska matka) i Bardem sva-nesang (Łabędzia pieśń barda). W pierwszym wierszu opisuje poeta wielką miłość Polek do swej ojczyzny, której poświęcają życie swych synów, mężów i własne w walce o jej wolność. W drugim poeta prosi matki-Polki, aby nie płakały i nie traciły nadziei. Sam jest smutny, bo nie widzi żadnych możliwości, aby los Polaków się poprawił, a ich walka zakończyła zwycięstwem. Oprócz wymienionych ukazało się dużo anonimowych wierszy na łamach liberalnych gazet opozycyjnych.

O bardzo żywym zainteresowaniu problemami polskimi świadczyły też liczne publikacje prac historycznych napisanych przez Polaków, Francuzów czy emigrantów niemieckich. Warto wspomnieć Historię Polski Leona Thiessćgo, w której autor odpowiada tym, co krytykowali walkę Polaków: „Mało periculosam libertatem quam tutum servi-tium". Polska zniknęła z listy narodów — pisze Thiessć — lecz ci, którzy wykreślili ją z tej listy, nie wykreślą jej z umysłów ludzkich. Narodu polskiego nie ma, ale jego sława świeci w całym swoim blasku. Jego bohaterstwo będzie się podziwiało, jego nieszczęściom współczuło, a jego ciemięzców nienawidziło. Nieszczęściem Polski było, że jej klasy uprzywilejowane miały nieograniczoną wolność, która doprowadziła do anarchii w kraju, z czego skorzystali jej silni sąsiedzi⁶.

Znaleźli się tacy, którzy nie tylko słowem, lecz i czynem poparli Polaków. Byli to m.in. porucznik Ernst Leopold von Schantz i major August Maksymilian Myhr-berg z pochodzenia Finlandczyk oraz trzech studentów medycyny z Lundu: Sven Jonas Stille, Zacharias Stenkula i Gustav Fredrik Bergh. Wyjazd tych ostatnich dał okazję studentom lundzkim do zamanifestowania swojej solidarności z walczącymi Polakami. 200 studentów odprowadziło swoich towarzyszy udających się do Polski. Szwedzcy ochotnicy z wielką odwagą i poświęceniem wzięli udział w walkach powstańców latem 1831 r. i dzielili z nimi los aż do tragicznego upadku Warszawy. Po powrocie do Szwecji starali się dać świadectwo wielkiej krzywdzie i nieszczęściu narodowemu, jakie spotkało Polaków. Powracających witali serdecznie ich koledzy z Lundu, nie bacząc, że ich gorące i manifestacyjne okazywanie sympatii dla powstania będzie później powodem ostrej nagany króla dla uniwersytetu lundzkiego. Gorszy los spotkał porucznika von Schantza, którego król skazał na trzymiesięczny areszt i nie zezwolił mu na noszenie polskich odznaczeń wojskowych. Jednak szwedzcy uczestnicy powstania listopadowego nie przejmowali się tym, bo koledzy i ludność cywilna uważali ich za bojowników o wolność i okazywali im szczery podziw i życzliwość⁷.

6 C.F. Ridderstad, Tids-runor, Stockholm 1831, ss. 31; Ch. F. Jacobsson, Polonia, min-nessippor pa polska frihetens atthog, Af Jacobi filius, Stockholm 1832, ss. 52; L. Thiessć, Polem historia i sammandrag, Stockholm 1831; K.B.F. Hoffmann, Pdlens befrielsse-vecka, eller handel-serna i Warschau fran den 29 November till den 5. December 1830. Jemte pselska riksdagens manifest. Af en pilack, Stockholm 1831; [D.] Chłapowski, Krigshandelserna i Pohlen och i Litthauen dr 1831, Meddelade uti breffrdn General Chłapowski, Stockholm 1832; R. Sołtyk, Polen, historisk, politisk och militarisk skildring af dess sista reoolution, cl. 1—2, Stockholm 1834—1835.

7 S.J. Stille, Anteckningar under en resa till och ifrdn Warszau vid slutet af polska frihetskriegt 1831, Lund 1834, s. 6 n.; B. Schóldstróm, Bakom fałd rida, Stockholm 1888, s. 251—265 (pisze o udziale E.L. von Schantza w powstaniu listopadowym); tenże, Fdrbiskymtande skuggor, Stockholm 1883, s. 117—135 (o udziale Stillego, Stenkuli, Bergha i Myhrberga w powstaniu).

221

Sprawa polska budziła również sympatię i współczucie wśród działaczy konserwatywnych. Konserwatywny biskup i poeta narodowy Esaias Tegner, który „już od dziecka nienawidził Rosji", nie szczędził w swej korespondencji słów współczucia Polakom. W liście do CG. von Brinkmana, podobnie jak on wysokiego urzędnika państwowego, pisał z pogardą o służalczości rządu szwedzkiego wobec Rosji i z oburzeniem o represjach w Szwecji przeciw tym, co odważyli się krytykować carat. To co się działo we Francji czy w Belgii, nie obchodziło biskupa Tegnera. Rzecz przedstawiała się inaczej, gdy chodziło o Polskę, ponieważ „Polacy to szlachetny naród, nikczemnie zgubiony i bardzo źle traktowany [...] Niech Bóg pomoże temu biednemu i słabemu ludowi, gdyż pomimo przejściowych zwycięstw sprawa jego w samej rzeczy wygląda beznadziejnie". Jeszcze dobitniej dał wyraz nurtującym go uczuciom w Uście do swego szwagra Gustawa Myhr-mana. Europa, żeby zachować pokój — pisał — nie udzieli pomocy zbrojnej Polsce, zostawi ten kraj osamotniony, ale kiedyś lud zwróci się przeciwko „dziedzicznym złodziejom na zmurszałych tronach" — Orleanom, którzy aby utrzymać papierową koronę, zezwalają na zgubę świata. Życzył, aby głowy tej rodziny padały pod nożem gilotyny. Cholerę nazywał „ostatnim dobrodziejstwem, jaki naród szwedzki przyjmie od swego wiernego, szlachetnego i uprzywilejowanego sojusznika — Rosji". Polacy — według Tegnera — uczynili Europie duże przysługi: pokazali mianowicie, jak ginie naród z zachowaniem godności, i udowodnili, że kozacy nie są tak niezwyciężeni, „jak twierdzą szwedzcy kaprale".

Wyraz swoim propolskim uczuciom i awersji do prześladowań rosyjskich w Polsce dał Tegner publicznie w grudniu 1831 r. w Waxjo przy wyświęcaniu duchownych. W czasie przemówienia do duchownych i zgromadzonych wiernych mówił o wstrząsającym i nieludzkim losie narodu polskiego, który kiedyś ocalił Europę i chrześcijaństwo, a w nagrodę został podzielony między sąsiadów. Polacy ciągle jeszcze pamiętają swoją wielką przeszłość i bronią czci swoich ojców, lecz ich kraj niedługo zostanie wydany bez pomocy i litości na łup dzikim barbarzyńcom, wiecznym wrogom ludzkiej kultury. Również i po upadku powstania Tegner często będzie wspominał w swej korespondencji Polskę i Polaków, a szczególnie darzonego przyjaźnią generała Skrzyneckiego⁸.

Także i inni wysocy urzędnicy państwowi, a nawet dyplomaci, nie kryli swoich uczuć antyrosyjskich. Ówczesną politykę Karola XIV Jana uważali za niezgodną z godnością i suwerennością narodu szwedzkiego. Kiedy król i jego minister spraw zagranicznych Gustaf of Wetterstedt w rozmowach z ambasadorem rosyjskim w Sztokholmie Janem Pawłem von Suchtelenem życzyli carowi powodzenia w stłumieniu powstania, to minister szwedzki w Londynie żywił inne uczucia i manifestował odmienne stanowisko. Był nim znany z nienawiści do Rosji Magnus Bjórnstierna, eks-adiutant królewski, który

⁸ Esaias Tegner do Carola Gustava von Brinkmana 24 IV 1831 i Esaias Tegnćr do Gustafa Myhrmana 30 VI1831, Esaias Tegners brev., w. N. Palmborg, t. VI : 1830—1832, s. 154 n. i 180 n. Jan Zagmunt Skrzynecki do Esaiasa Tegnera 30 VII 1833, Sami. Tegnćr Es., Efterl, papper 25, Brev till Es. Tegnćr, t. 9: 1832'—1833, Lunds universitetsbibliotek, poza tym Skrzynecki wspominany jest i w innych listach, patrz t. VII, s. 78, 80, 83, 94, 129; E. Tegnćr, Sam-lade skrifter. Jubelfestupplaga. 4, Stockholm 1883, s. 46—47; K.G. Fellenius, Nagra svensk--polska minnen, Stockholm 1838, s. 7—8.

222

na przyjęciu wydanym 28 stycznia 1831 r. wzniósł toast za powodzenie Polaków, mówił o możliwości wojny Szwecji z Rosją, a nawet naszkicował plany „de campagne et d'opera-tions". Na rosyjską interwencję dostał naganę i okresowe odwołanie ze służby. Dumny arystokrata szwedzki nie wyraził żadnej skruchy z tego powodu. Uważał, że czynił słusznie, gdyż bronił powagi króla i honoru swego kraju przed pogłoskami o całkowitej uległości Szwecji względem Rosji⁹.

Wydarzenie to, jak i wiele innych, budziło poważne obawy Rosji co do lojalności Szwecji. Krążyły pogłoski, że Karolowi XIV Janowi nie była obca myśl, aby wykorzystać trudną sytuację Rosji i w czasie sukcesów powstańców podobno pertraktował z przedstawicielami mocarstw zachodnich w sprawie wojny przeciw Rosji. Według publicysty szwedzkiego Magnusa J. Crusenstolpe, który powołuje się na słowa adiutanta i powiernika królewskiego Magnusa Brahe, król wziąłby udział w wojnie, gdyby sejm szwedzki uchwalił na ten cel 25 mln talarów i gdyby mocarstwa zachodnie przyłączyły się do wojny. Ale jako dobry polityk przewidywał niemożliwość obydwu warunków, starał się więc utrzymać jak najbardziej poprawne stosunki z Rosją¹⁰. Trudno osądzić, czy ta wiadomość jest prawdziwa. W każdym bądź razie nie miała ona jakiegoś politycznego, praktycznego znaczenia, gdyż król przez cały czas trwania powstania zajmował stanowisko antypolskie i zwalczał jakiekolwiek przejawy życzliwości szwedzkiej dla Polaków.

Tym też można tłumaczyć chłodne przyjęcie emisariuszy polskich, którzy 12 IV 1831 r. przybyli do Goteborga. Jednym z nich był hr. Roman Załuski, który pod przybranym nazwiskiem Wolmers wraz z towarzyszem podającym się za Francuza Wormsa przybyli do Szwecji, aby pertraktować z rządem o pomoc dla Polski. Na zlecenie rządu nie zezwolono Załuskiemu na opuszczenie Goteborga, natomiast jego towarzyszowi uchodzącemu za Francuza nie czyniono trudności w planowanym przyjeździe do Sztokholmu. W tym czasie Załuski, pomimo nakazu opuszczenia Szwecji, pozostał około dwu tygodni w Góteborgu i nawiązał kontakty z reprezentantami opozycji liberalnej. Przy pomocy rodziny Backmanów, szczególnie Karola Backmana, wydawcy gazety „Goteborgs Dagblad", starał się zorganizować pomoc lekarską i dostawę broni do Polski.

Natomiast towarzysz Załuskiego udał się do Sztokholmu, aby za pośrednictwem starego feldmarszałka Kurta von Stendigka, teścia wspomnianego wyżej Magnusa Bjórnstierny, przekazać królowi dwa listy, z których jeden napisany był przez słynnego Lafayette'a. Wybitny polityk, dawny rewolucjonista francuski, którego łączyły węzły braterstwa broni ze Stendigkiem i Karolem XIV Janem, błagał tego ostatniego w imię dawnych wspólnych ideałów o pomoc dla Polski. Misja Wormsa nie przyniosła żadnego rezultatu. Podobnie jak Załuski wkrótce został i on zmuszony do opuszczenia Szwecji.

Nie powiodły się także próby zakupu broni czynione przez Karola Backmana, gdyż rząd nie zezwolił fabrykantom na jej sprzedaż. Zawrócono z drogi również statki z Ame-

' N.F. Holm, op. cit., s. 233; L. Krusius-Ahrenberg, Finlandochdensvensk-ryska allians-politiken..., s. 303—306; C.F. Palmstierna, Sverige, Ryssland och Finland 1833—1855, Stock-holm 1932, s. 21—23.

¹⁰ M.J. Crusenstolpe, Carl Johan och svenskarne, cz. 3, Stockholm 1846, s. 45—55; tenże, Et sekel och ett dr af polska fr&gan (1792—1863), Stockholm 1863, s. 207; L. Krusius-Ahrenberg, Finland och den svensk-ryska allianspolitiken..., s. 285 i 295.

223

ryki i Francji, które starały się przemycić broń dla powstańców, i nie pozwolono im na dalszą żeglugę po Bałtyku, motywując zakaz obawą przed grasującą cholerą. Te bardzo kategoryczne zarządzenia tak przeciwko emisariuszom, jak i jakimkolwiek próbom przemytu broni były podjęte na skutek interwencji ambasadora rosyjskiego w Sztokholmie Suchtelena, który uzyskał mocne polecenia w tej sprawie od ministra spraw zagranicznych Rosji Karola Roberta Wasiliewicza Nesselrodego. Rząd carski obawiał się bowiem, że Polacy będą agitować za wywołaniem powstania w Finlandii i za wciąg-nięcem Szwecji do wojny przeciwko Rosji¹¹. Uległość króla i rządu wobec Suchtelena, represje w stosunku do prasy liberalnej i poszczególnych osób wywołały gwałtowne ataki opozycji. Ataki te kierowano zarówno przeciwko Rosji, jak też przeciw królowi, jego lojalności wobec caratu i samowładnemu nieliczeniu się z opinią publiczną.

Antyrosyjskie nastroje wzrosły jeszcze bardziej, kiedy latem 1831 r. dowiedziano się, że car Mikołaj i wielka księżna Helena zostali zaproszeni na rodziców chrzestnych czwartego wnuka króla i że małemu księciu dano imiona Nicolaus August. Przeciwko temu wystąpił m.in. członek rządu, Fin z urodzenia — Gabriel Popius, kiedy składał gratulacje rodzicom dziecka. A zrobił to tak otwarcie i mocno, że asystujący przy tej ceremonii król musiał przerwać jego przemówienie. Imię małego księcia budziło krytykę nawet wśród konserwatystów, których organ prasowy „Svenska Minerwa" uważał to imię za obce i niezgodne ze szwedzką tradycją. W dniu chrztu 3 września poważnie obawiał się dwór starć ulicznych, dlatego wydano rozkaz wtoczenia dział na plac zamkowy, ściągnięto artylerię i wojska. Chrzest odbył się wprawdzie spokojnie, bo car i księżna Helena nie uczestniczyli w nim osobiście, ale wkrótce studenci na jednej z ulic w Uppsali powiesili wielką lalkę ubraną w krwawo czerwone szaty męskie z napisem „Nicolaus". Lalka ta miała symbolizować cara Mikołaja — „kata Polski"¹². Imię nadane niemowlęciu przy chrzcie budziło żywe i bolesne skojarzenia u szwedzkich patriotów w związku z wydarzeniami w Polsce jesienią 1831 r.

Wieść o upadku Warszawy przyjęto z głębokim smutkiem. Większość okrętów i statków w porcie sztokholmskim w tym dniu na znak żałoby spuściła swoje flagi do połowy masztu. Wiele gazet — nawet spośród takich, które dotąd nie sympatyzowały z powstaniem, np. „Faderneslandet" („Ojczyzna") — wyraziło głębokie współczucie dla narodu polskiego. Car Mikołaj zawiadomił Karola XIV Jana o swoim zwycięstwie, a ten, podobnie jak to zrobił na początku roku, pogratulował carowi i zapewnił go o swojej solidarności¹³.

Mimo wszystko powstanie listopadowe oznaczało zwrot w dotychczasowej polityce szwedzkiej. Główną linią polityczną Karola XIV Jana było utrzymanie dobrych stosunków z Rosją i utrzymanie unii z Norwegią jako rekompensaty za Finlandię. Natomiast opozycja, ośmielona wydarzeniami politycznymi na Zachodzie i w Polsce,

¹¹ Listy Nesselrodego do Suchtelena w 1831 r., Riksarkivet, Stockholm, Ryska filmarkivet; L. Krusius-Ahrenberg, Oro..., s. 381—386; tenże, Fińland och den svensk-ryska allians-politiken..., s. 306 n., 328—331; „Goteborgs Handels-och Sjofarts Tidning", 16 VIII 1930.

¹⁸ Torvald T. son Ho jer, Carl XIV Johan. Kungatiden, Stockholm 1960, s. 244—247, C.F. Palmstierna, op. cit., s. 14—15, 79—82; L. Krusius-Ahrenberg, Finland och den svensk--ryska allianspolitiken..., s. 327—328.

¹³ N.F. Holm, op. cit., s. 234; K.G. Fellenius, op. cit., s. 18.

224

żądała połączenia się z liberalnymi mocarstwami Francją i Anglią przeciwko Rosji. W czasie powstania listopadowego chęć rewanżu wyrażali zarówno liberałowie, jak i konserwatyści. Rosję potraktowano wtedy jako historycznego wroga Szwecji i szukano poparcia przeciwko niej w Europie Zachodniej. Karol XIV Jan za pomocą cenzury i represji starał się stłumić te głosy. Za upadek powstania winiono Francję i Anglię, które nie poparły walki Polaków o wolność. Pojawiły się opinie, że i bierność króla Szwecji dopomogła Rosji w pokonaniu powstania. Te głosy, aczkolwiek gorzkie dla króla, nie pozostawały jednak bez wpływu na jego późniejszą politykę. Pod ich wpływem król w swej korespondencji z carem radził, aby okazał łagodność i wielkoduszność względem narodu polskiego. Car nie zareagował na to, co wywołało zawód i pewne oziębienie uczuć Karola XIV Jana do Rosji. Po 1830 r. w Szwecji zacznie się stopniowo zmiana dotychczasowego kursu polityki. Szwecja będzie powoli szukać zbliżenia do mocarstw zachodnich.

Norwegia, która od przeszło 400 lat była politycznie związana z Danią, została przez koalicję antynapoleońską przyznana Szwecji i przyłączona do niej na mocy traktatu kilońskiego 141 1814 r. Wydarzenie to przypominało Norwegom tragedię Polski i skłaniało do sympatii dla sprawy polskiej, gdyż podobnie jak Polacy odczuli na sobie niekorzystne skutki polityki wielkich mocarstw¹⁴.

Toteż powstanie listopadowe odbiło się żywym echem w Norwegii. „Wielka walka Polski [...] jest osią, wokół której porusza się wolność Europy" — pisała jedna z gazet norweskich. Życzono Polakom zwycięstwa, gdyż ich zwycięstwo mogło mieć zasadnicze znaczenie dla wolności Norwegii. Na sprawy polskie patrzyła ludność norweska przez pryzmat własnych interesów politycznych. Kiedy Norwegowie na łamach prasy czy w literaturze krytykowali ciemięzców Polski jako gwałcicieli prawa i wolności, to krytyka ich była skierowana przeciw wszystkim tym, którzy dopuścili się lub dopuścić chcieli podobnego bezprawia — również w stosunku do Norwegii. Propolskie sympatie Norwegów ograniczyły się jedynie do słów. Nikt z Norwegów nie pośpieszył w szeregi polskich powstańców, a tym bardziej nie myślał, aby jego ojczyzna mogła aktywnie pomóc Polsce. Norwegowie pisali i mówili o Polsce, mając na myśli podobieństwo sytuacji jej i własnego kraju. Ale i słowa wypowiedziane wtedy miały dla Polski jakieś znaczenie. Świadczyły, że walka Polaków o wolność cieszyła się sympatią społeczeństwa norweskiego, przyczyniały się do większej żywotności sprawy polskiej¹⁵.

Sympatie Norwegów dla Polski były wyrażone przede wszystkim na łamach prasy i literatury. Jednym z tych, którzy poświęcili w swej twórczości wiele miejsca walce Polaków w 1830—1831 r., był wielki poeta norweski Henryk Wergeland. Jego optymistyczna wiara w zwycięstwo wolności i sprawiedliwości będzie rzutowała na twórczość takich pisarzy, jak Sylwester Sivertson i Bjornstjerne Bjornson. I oni, podobnie jak ich wielki rodak, głęboko wierzyli, że Polska kiedyś stanie się krajem wolnym. Cała twórczość Wergelanda świadczy o sile jego sympatii dla sprawy polskiej. On to nie znając

¹⁴ L. Kowalska-Postin, Norwegowie a sprawa polska w roku 1863, „Komunikaty Instytutu
Bałtyckiego", 1979, z. 30, s. 3—21.

¹⁵ Norge och dem polskę frihetskamp, wyd. R. Hammering Bang, z przedmową F. Bulla, Oslo
1937.

225

języka polskiego przetłumaczył z niemieckiego Mazurek Dąbrowskiego, Warszawiankę i Farysa. Z języka szwedzkiego przetłumaczył wiersz Polens Prihed (Wolność Polski). Ciekawe były losy jego wiersza Nicolais zarówno w zakresie rozwoju formy artystycznej, jak działalności cenzury, która zmusiła poetę do kilkakrotnej przeróbki utworu. W początkowej postaci był to wiersz pełen nienawiści do despotycznego caratu, a przede wszystkim do cara Mikołaja I. Treść i uczucia rozsadzają po prostu poetycką formę. Poeta porzuca w końcu formę wiersza i przechodzi do chaotycznego opisu tyrana i tej ziemi, która musi cierpieć pod jego panowaniem. Nicolais przeznaczony dla pisma studenckiego „Samfundsbladet" („Gazeta Związkowa") nie został przez cenzurę dopuszczony do opublikowania. Pod zmienionym tytułem Czaris i w bardziej wypracowanej formie została wydrukowana końcowa jego część w miesięczniku „Norsk Maaneds-skrivt" („Norweskie Pismo Miesięczne"). Jego motywem przewodnim pozostała myśl, że chociaż świat ginie w krwi i chaosie, to życie nie może zginąć, lecz wyrośnie ono na nowo na gruzach i zwycięży. Również i tę redakcję wiersza uznała cenzura za niedopuszczalną. Wreszcie w ostatniej przeróbce pod tytułem Caesaris autor zwraca się ogólnie przeciw tyranom, ale jego nawiązanie do sprawy polskiej przebija aż nadto wyraźnie, chociaż nie używa słów „Polska" czy „Polacy". Wśród innych wierszy tego autora, które zasługują na uwagę, jest Det befriede Europa {Europa wyzwolona), gdzie zwraca się do wszystkich narodów walczących o wolność, a szczególnie Polaków, i przepowiada im zwycięstwo¹⁶.

Propolskie wystąpienia Wergelanda wywołały wielkie niezadowolenie w szwedzkich i norweskich konserwatywnych kołach rządowych. W liście do Ottona von Lange z października 1831 r. pisze Wergeland o grożących mu represjach: „Wróżą mi wojnę z Rosją, z samym wielkim carem, dlatego że pisząc o Polsce wyraziłem się: »Suworow mordował dzieci [...] teraz Mikołaj morduje ich ojców i matki*". W dalszym ciągu listu pisze, że represji się nie boi, gdyż ma tyle nienawiści do Rosji, że wystarczy za cały naród polski, a uwięzienie jego będzie dowodem, że szatan znowuż zwyciężył na ziemi¹'.

Również za pomocą artykułów prasowych chciał Wergeland wyrazić swoje poparcie dla Polaków. W artykule o wybuchu powstania wydrukowanym w „Folkebladet" („Gazeta Ludowa") pisał o heroicznej walce czterech milionów Polaków z 57 milionami Rosjan. W tej samej gazecie 17 maja mówił z radością i dumą o sukcesach polskich. W sierpniu był zaniepokojony wiadomościami z Polski, ale jeszcze w październiku wierzył, że Europa nie opuści Polaków¹⁸. Późniejsza jego twórczość będzie nacechowana wielkim smutkiem nad losem Polski, ale i głębokim przekonaniem, że dojdzie do nowej walki o wolność, że zło nie może trwale zwyciężyć nad światem. O Polsce i Polakach pisali również w tym czasie Jorgen Michelet Hals {Vivat Polonia), Sylwester Sivertson {Polonia, Peter Wysocki, Gremnde Platers Kampsang i Gremnde Platers Kampboń), a także Jan Sebastian Welhaven, który należał do bardziej umiarko-

¹⁶ Ibidem, s. XV—XXIII. Omawiane wiersze są zebrane w tej książce na s. 5—88 (recenzja Z. Łakocińskiego, Norwegia a walka Polski o wolność, „Przegląd Współczesny", t. XVIII, 1938, s. 126—127).

¹⁷ Przedruk listu patrz Norge og den polskę frihetskamp, s. 52—53 (list pisany 16 albo 26 paź
dziernika).

¹⁸ „Folkebladet", 29 III, 17 V, 23 VIII, 11 X, 22X1 i 13X11 1831.

226

wanych sympatyków Polski. Wiersz Welhavena Republikanerne jest przepięknym hołdem złożonym wielkości beznadziejnej walki o wolność Polski i jej rozproszonym na emigracji bojownikom¹⁹. To co pisano w Norwegii o Polsce w okresie powstania listopadowego, było nacechowane szczerą sympatią, ale rzadko dawano rzetelne wiadomości o politycznej sytuacji tego kraju i rzadko tę sytuację oceniano obiektywnie. Wyjątek stanowił tu anonimowy artykuł napisany najprawdopodobniej przez generała Paula Hansena Bircha pt. Czy rola, którą odegrały mocarstwa europejskie od 1814 i 1815 r. to sprawie polskiej, zgadza się z człowieczeństwem i politycznym rozsądkiem? Jakie można żywić nadzieje w odniesieniu do wyniku obecnej walki Polski? Autor doszedł do wniosku, że szanse na pomoc Europy są znikome, a bez jej pomocy powstańcy nie będą mogli wywalczyć sobie wolności. Na podstawie doświadczeń Norwegii nie wierzył, aby wielkie mocarstwa były skłonne opowiedzieć się za Polską. Obawiał się, że będą frymarczyć tym krajem, jak to czynili z jego ojczyzną w 1814 r.²⁰

Wieść o upadku powstania przyjęto w stolicy Norwegii, Kristianii, z wielkim smutkiem. Za klęskę Polaków winiono — podobnie jak w Szwecji — Francję i Anglię, które nie udzieliły poparcia Polsce.

Ludność norweska nie mogąc czynnie poprzeć powstania starała się chociaż dopomóc materialnie jego uczestnikom, którzy po upadku powstania przybyli do Norwegii. Już 2 II 1832 r. wydał pułkownik Karol B. von Roosen odezwę w sprawie pomocy dla Polaków. Do akcji jego przyłączyła się natychmiast młodzież szkół wyższych. W stolicy na czele akcji zbierania funduszu pomocy dla Polaków stanął generał Paul Hansen Birch, energicznie popierany przez wielu wybitnych Norwegów. Dnia 17 VI 1832 r. na specjalnym zebraniu na propozycję Bircha został utworzony Komitet Powszechnej Pomocy, którego pierwszym celem było udzielenie wsparcia uczestnikom powstania listopadowego. Pod naciskiem represji ze strony Karola XIV Jana musiał jednak Birch zrezygnować z tej działalności. Władca nie mógł zezwolić, aby jego generał i dawny adiutant mieszał się w sprawę, która wywoływała niezadowolenie cara Mikołaja.

Prace Komitetu napotykały rozliczne przeszkody, ale mimo to komitet zdziałał wiele dobrego. Zebrane pieniądze częściowo wysyłano do Paryża do Komitetu Narodowego Polskiego lub przeznaczano na pomoc dla Polaków, którzy zamieszkali w Norwegii albo zatrzymywali się tu okresowo „jak ptaki przelotne, by nabrać sił przed dalszą podróżą"²¹.

Te przejawy zainteresowania walką Polaków o wolność świadczą o sympatii Norwegów dla Polski, a zarazem są dowodem, że naród norweski wiązał sprawę polską z własną sprawą. Jakże często Rebekka H. Bang podkreśla we wstępie do książki Norge och den polske frihetskamp (Norwegia i polska walka o wolność), co również w przedmowie do tej samej książki czyni Francis Buli, że myśl o Norwegii, o jej trudnej sytuacji

¹⁹ Norge och dem polskę frihetskamp, s. 89—107 i 115—118; Z. Łakociński, op. cit., s. 127.
Norge och dem polskę frihetskamp, s. 121—133 (przedruk z „Nyeste Skilderie af Christiania

og Stockholm", nr 23, 27, 31, marzec 1831): Er den Rolle, som i Andlening af de polskę Angliggen-der har vaeret spillet af de europacske Magter siden 1814 og 1815, overeensstemmende med Manneske-lighed og Statsklcgskab? Og hvad Haab kan der naeres om Udfaldtet af Polens nuvaerende Kamp? 20 Por. Z. Łakociński, op. cit., s. 128; T. Cieślak, op. cit., s. 69—70.

²¹ Norge och dem polskę frihetskamp, s. XXXI—XXXVII.

227

i aspiracjach, kryła się za tym wszystkim, co napisano i powiedziano o Polsce w latach 1830—1831 i później. Szczególnie silnie wystąpi to u Wergelanda, a później u jego ucznia Johanesa Lie.

Twórczość publicystyczna tego okresu dawała wyraz wierze w potęgę słowa w służbie wolności i prawdy. To co pisano wtedy, oznaczało coś więcej aniżeli wyrażenie sympatii dla wolnościowej walki Polaków i dotyczyło nie tylko Polaków. Polskie i norweskie dążenia niepodległościowe miały wiele wspólnego. Wprawdzie Norwegia była wolnym krajem i posiadała liberalną konstytucję, to jednak unia ze Szwecją wywoływała obawy, czy Szwecja zawsze będzie respektować fundamentalne prawa wolności Norwegii. Norweska twórczość publicystyczna w okresie powstania listopadowego była dowodem, że Norwegowie mieli się na baczności, że ostro potępiali tych, którzy gwałcili wolność innych narodów.

Mimo tej atmosfery nie podnosiły się głosy za zerwaniem unii i pójściem drogą wskazaną im przez Belgów czy Polaków. Dlatego zupełnie bezpodstawnie obawiał się w tym czasie Karol XIV Jan, że naród norweski może zechce zerwać więzi łączące go ze Szwecją. O tym Norwegowie wtedy nie myśleli; domagali się jedynie, aby ich prawa narodowe, wolność i konstytucja były w pełni respektowane.

Polska walka o wolność budziła sympatię i poparcie zarówno wśród dużej części liberałów, jak i konserwatystów, gdyż oba te obozy były równie silnie zainteresowane dobrem i bezpieczeństwem swego kraju. Jedynie koła rządowe współpracowały i solidaryzowały się z polityką króla Karola XIV Jana i jego rządu. Jednak w odróżnieniu od szwedzkich sympatyków osią propolskich wystąpień Norwegów nie była wrogość do Rosji czy chęć odzyskania Finlandii, lecz problem wolności.

Rok 1830 stał się ważną cezurą w historii narodów Półwyspu Skandynawskiego. Zamykał okres konserwatywnego systemu politycznego zapoczątkowanego w 1814— —1815 r., a inicjował nowy, bardziej liberalny i zgodny z życzeniami i wolą tych narodów. Oczywiście, te zmiany będą następowały stopniowo jako wynik zaciętej, długiej walki opozycji z królem i reprezentowanym przez niego systemem politycznym. O ile w Norwegii walka ta miała charakter raczej obronny, bo Norwegowie mieli już wtedy jedną z najbardziej liberalnych konstytucji, to w Szwecji była to ofensywa liberalnej opozycji, popartej przez konserwatystów nie przywykłych do samowładztwa króla. Karol XIV Jan czuł się rozgoryczony, że jego przybrany naród nie docenił tych wszystkich dobrodziejstw, które on mu wyświadczył. Jako cudzoziemiec nie rozumiał i nie chciał wniknąć w strukturę społeczną i w tradycje historyczne Szwecji i Norwegii, tak jak przebywając na ziemi szwedzkiej nie nauczył się do końca swego życia władać jej językiem. Zarówno Szwedzi, jak Norwegowie skłaniali się zawsze bardziej ku mocarstwom zachodnim, jeżeli chodziło o powiązania polityczne. Szwedzi też byli przyzwyczajeni do istotnego udziału w rządzeniu krajem i w decydowaniu o jego losie. System wprowadzony przez Karola XIV Jana, a szczególnie jego godzenie się z utratą Finlandii, były im obce. Wybuch powstania listopadowego dał dogodną broń w ręce opozycji do rozprawienia się z reprezentowanym przez króla systemem politycznym. Naturalnie sympatie dla Polski były szczere, ale nie wypływały one z jakiejś nadzwyczajnej szlachetności Szwedów czy Norwegów lub z ich platonicznej miłości do narodu polskiego. Wynikały przede wszystkim z pobudek politycznych, a szczególnie z faktu,

228

że walka Polaków była skierowana przeciwko historycznemu wrogowi Szwecji, przeciwko grabieżcy Finlandii i przeciwko temu, który gwałcił wolność innych narodów, a zwłaszcza zagrażał wolności i bezpieczeństwu krajów słabszych. Tak więc kiedy państwa Półwyspu Skandynawskiego same odczuły niekorzystne skutki mieszania się Rosji w ich politykę, dopiero wtedy zrozumiały, że sprawa polska ma istotne znaczenie dla nich i że to, co spotkało Polaków, nie było karą za jakąś pychę i anarchię tego narodu, lecz wynikało przede wszystkim z położenia geograficznego Polski sąsiadującej bezpośrednio z trzema wielkimi, nastawionymi do niej wrogo mocarstwami.

Władysław Zajewski

Belgia wobec powstania listopadowego

Związek ideowy rewolucji belgijskiej i powstania polskiego w 1830 r. był oczywisty dla ówczesnych Belgów, losy zaś obu narodów przeciwstawiających się mocarstwom Świętego Przymierza tak związane ze sobą, że poczytny dziennik brukselski „L'Eman-cipation" nr 159 z 1831 r. napisał, iż „kwestia belgijska rozstrzygnie się w Polsce". W belgijskim „Moniteur" z 2 VII 1831 r. znajdujemy zdanie, że „Polska stała się heroicznym bastionem wolności europejskiej". Zbieżność celów obu rewolucji była oczywista dla całej prasy belgijskiej.

Walka Belgii o suwerenność narodową rozpoczęła się pod przemożnym wpływem francuskiej rewolucji lipcowej w sierpniu 1830 r. z licznym udziałem emigrantów francuskich, znajdujących się w Brukseli, i po krwawych zmaganiach we wrześniu uwieńczona została utworzeniem 26 września 1830 r. Rządu Tymczasowego, którego prestiż nie podlegał dyskusji, uznały go bowiem niemal wszystkie miasta belgijskie. Jednym z pierwszych posunięć Rządu Tymczasowego było powołanie 14-osobowej Komisji Konstytucyjnej¹. Zwołany z inicjatywy Rządu Tymczasowego Kongres Narodowy zdetronizował holenderską dynastię Orange-Nassau (24X11830), co oznaczało rozpad Królestwa Niderlandów, a więc istotną zmianę dokonaną w drodze rewolucyjnej w strukturze politycznej Europy powiedeńskiej. Historyk Henrie Pirenne pisze, że akt detronizacji był wyzwaniem rzuconym przez Belgów mocarstwom Świętego Przymierza². Przede wszystkim było to jednak wyzwanie rzucone Mikołajowi I, ponieważ detronizacja holenderskiego monarchy stanowiła wyraźne pogwałcenie zasady legitymizmu. Nadto starszy syn monarchy holenderskiego ks. Oranii był od 1816 r. mężem ks. Anny Pawłowny, rodzonej siostry Mikołaja I. Chociaż Anna wyraziła zrozumienie dla rewolucji belgijskiej, to jednak Belgowie czuli się zagrożeni możliwością udziału armii Dy-bicza w walce po stronie monarchy holenderskiego. Pod względem politycznym taka

¹ T. Juste, La revolution belge de 1830 d'apres des documents inedits, t. II, Bruxelles 1860, s. 147—149; J. Gilissen, La constitution belge de 1831:ses sources,son influence, „Res Publica", t. X, 1968, s. 112.

2 H. Pirenne, Histoire de Belgique, t. VII: 1830—1914, Bruxelles 1932, s. 11.

230

„ekspedycja karna" miała zademonstrować Europie, że Święte Przymierze nie boi się rewolucji i nie dopuści do żadnych zmian³.

Dla Belgów stało się jasne, że rewolucja 29 listopada 1830 r. w Warszawie przekreśla możliwość interwencji armii rosyjskiej i zmienia także układ sił na londyńskiej konferencji 5 mocarstw w sprawie Belgii. Pierwszą informację o rewolucji w Polsce podał 12 grudnia 1830 r. dziennik „L'Union Belge": „Wielkie wydarzenia mają miejsce w tym momencie w Polsce. W Warszawie wybuchła rewolucja, ale nie mamy jeszcze pełnych informacji co do tego ruchu politycznego". Tydzień później poczytny dziennik „Courrier des Pays-Bas" pisał 20X11 1830 r.: „Patrzymy na insurekcję w Warszawie jako na najważniejsze wydarzenie, jakie miało miejsce w Europie od czasu ostatniej rewolucji francuskiej. Polska, jakkolwiek trudności będą ogromne, z pewnością odzyska niepodległość". Kongres Narodowy w Brukseli, który ogromnie ucieszył się na wieść o rewolucji w Polsce, unikał jawnych deklaracji politycznych na temat Polski. Nie krył swej sympatii wobec Polaków, ale nie chciał zabierać głosu publicznie, gdy los Belgii był bardzo niepewny, a państwa zachodnie całkowicie milczały w sprawie Polski. Deputowani zdawali sobie sprawę, że Belgowie i Polacy walczą o podobne cele i w sensie ideowo-politycznym z tym samym przeciwnikiem. Jak pisze historyk belgijski Perel-man-Liwer: „Wspólny los mógł tylko wzmocnić sympatie Belgów do Polski. Katolicy i liberałowie, demokraci i republikanie, wszyscy, aczkolwiek z odmiennych pobudek życzyli najgoręcej sukcesu przeciwnikom cara"⁴. W rozpisanej przez redakcję „L'Eman-cipation" subskrypcji na rzecz walczącej Polski uczestniczyli najwybitniejsi Belgowie reprezentujący wszystkie orientacje i kierunki polityczne występujące w Kongresie Narodowym. Prasa belgijska w pierwszym momencie przyjęła bitwę grochowską, zwaną tutaj bitwą o Pragę, jako klęskę armii polskiej. Było to wynikiem antypolskiej propagandy prasy pruskiej, która wcześniej dotarła do Brukseli z fałszywą wieścią o załamaniu się powstania polskiego. Popularny dziennik belgijski kilka dni później pisał na ten temat: „Belgowie przypominają sobie, że zdobycie Brukseli było obwieszczane w Hadze przez wszystkie tamtejsze dzienniki 25 września; oznajmiono o tym w teatrze, nawet afiszami na rogach ulic. Przypominamy sobie także, iż mówiono w Hadze, że Brukselczycy pragną tylko poddać się i że tylko kilku zdesperowanych broni się. Tymczasem wiemy, że skończyło się na wypędzeniu Holendrów z Belgii. Spodziewamy się, że tak samo stanie się z Rosjanami w Polsce. Rewolucja polska ma tyle podobieństwa z naszą aż do najmniejszego szczegółu, iż możemy przewidywać to samo pomyślne rozwiązanie"⁵. „Le Courrier belge" 6 i 11 marca ostro piętnował giełdę w Antwerpii za rozsiewanie fałszywych wiadomości o zdobyciu Warszawy. Gdy nadeszły do Brukseli komunikaty polskiej kwatery głównej, obraz bitwy grochowskiej na łamach gazet belgijskich uległ całkowitej zmianie.

Euforię w Brukseli wywołały nasze zwycięstwa kwietniowe. Wieści z Polski królo-lowały wówczas na pierwszej stronie niemal wszystkich dzienników z reguły pod jednym nagłówkiem: „Zwycięstwo Polaków" („Victoire des Polonais"). „Le Courrier

3 F. de Lannoy, La Russie et la revolution belge de 1830, „La R2vue Generale", t. LXXXI, 1905, s. 795—796.

⁴ F. Perelman-Liwer, La Belgique et la revolution polonaise de 1830, Bruselles 1948, s. 23. 5 „Le Courrier belge", nr 72, 13 III 1831.

231

belge" 13 IV 1831 (nr 103) pisał: „Wiadomość o świetnych zwycięstwach odniesionych przez Polaków nad Rosjanami przepełniły radością nasz naród. Wczoraj przed otwarciem obrad Kongresu Narodowego nasi deputowani dowiedzieli się o tej nowinie, gratulowali sobie wzajemnie, ściskali się. Wszyscy oni widzą w tych zwycięstwach sukces najpiękniejszej sprawy, rękojmię triumfu wolności europejskiej, a szczególnie zapowiedź prędkiego i szczęśliwego rozwiązania sprawy rewolucji belgijskiej". Natomiast republikański „L'Emancipation" pisał również 14 IV 1831 r.: „Polacy wszczęli ofensywę i pierwsze ich wysiłki zostały ukoronowane błyskotliwym zwycięstwem. Niezależnie od rezultatów podanych w depeszach z Warszawy efekt moralny tych zwycięstw ma przeogromne znaczenie. Nieuniknione zniechęcenie armii rosyjskiej i nowy zapał, jakim zwycięstwa te natchnęły armię polską o naród — oto wynik sukcesu, który niechybnie wpłynie na pragnienie i nadzieje Polaków". Porównując zwycięską ofensywę pod kierunkiem gen. Jana Skrzyneckiego do najbardziej błyskotliwych zwycięstw Bonapartego we Włoszech, dziennik kończył swoje rozważania: „Aż do tej chwili niektórzy zapatrywali się na przedsięwzięcie Polaków jako na heroiczne zuchwalstwo, dzisiaj należy w nim widzieć wielkie narodowe pośw ęcenie się, które przyniesie im niepodległość i wolność. Nie ma nic bardziej wielkiego i godnego podziwu w annałach nowożytnej historii"⁸. Ofensywa kwietniowa spowodowała w miastach belgijskich falę niekłamanego entuzjazmu do wszystkiego, co polskie. W sklepach i kawiarniach wywieszano narodowe godło polskie. Przedrukowana w prasie belgijskiej La Varsovienne Casimira Delavigne'a stała się popularną pieśnią w Belgii, pojawiła się nawet poezja ulotna na cześć walczącej Polski. Szczytem tej popularności była propozycja deputowanego hr. Francois de Robiano de Borsbeek, który w ogólnonarodowej debacie nad kandydaturą przyszłego monarchy na tron Belgii zaproponował wybór księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, jednakże Kongres Narodowy nie podtrzymał tej sugestii.

Tymczasem sytuacja wewnętrzna Belgii zaostrzyła się, groził poważny konflikt, gdyż Kongres Narodowy nie chciał uznać decyzji o rozgraniczeniu Belgii od Holandii narzuconym w protokołach londyńskich z 20 i 27 stycznia 1831 r., ponieważ oznaczały konieczność rezygnacji Belgii z części Luksemburga, Limburga oraz Maestricht. Od przyjęcia przez Kongres Narodowy tych warunków, zwanych traktatem osiemnastu artykułów, uzależniał książę Leopold przyjazd do Brukseli i objęcie tronu Belgów.

Aby uzyskać ratyfikację tego traktatu w Kongresie Narodowym, minister spraw zagranicznych Joseph Lebeau posłużył się misją Ramana Załuskiego. Rodzina Załuskich spokrewniona była z rodziną d'Arschot, cieszącą się. znacznyai prestiżem w Brukseli w środowisku katolickim. Hr. Philippe d'Arschot, wiceprzewodniczący Komisji Dyplomatycznej w Kongresie, był przedstawicielem Belgii w Londynie. Misja hr. Załuskiego w Brukseli od 20 czerwca 1831 r. była jedynym udanym przedsięwzięciem naszej dyplomacji na forum międzynarodowym. Minister Joseph Lebeau nie ukrywał, że pobyt Załuskiego w Brukseli będzie szczególnie konstruktywny, rozwiązanie bowiem sprawy Belgii ułatwi współdziałanie i wspólną akcję Anglii i Francji na rzecz Polski.

⁶ Por. W. Zajewski, Belgia wobec powstania listopadowego, [w:] Powstanie listopadowe 1830— —1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod redakcją W. Zajewskiego, Warszawa 1980, s. 350—370; tenże, Bohaterstwo i męczeństwo Warszawy na lamach prasy bel' gijskiej 1830—1833, „Kronika Warszawy", 1980, nr 3, s. 69.

232

Załuski był niezwykle serdecznie przyjęty w Brukseli zarówno przez koła rządowe, jak i przez opozycję.

Nasz przedstawiciel rozwinął ożywioną działalność w kuluarach Kongresu Narodowego, łagodząc stanowisko opozycji wobec traktatu osiemnastu artykułów, tłumaczył, że jest to niezbędne, choć bolesne dla Belgów, ustępstwo na rzecz Polski. Ambasador angielski w Brukseli Robert Adair oświadczył Załuskiemu: „Ma Pan rację pragnąc zakończenia sprawy Belgii, gdyż wówczas moglibyśmy aktywnie zająć się waszą sprawą. Nie mówię, że nastąpi to na pewno, ale się tego spodziewam, a ta nadzieja opiera się nie tylko na nieokreślonym sentymencie, lecz także na faktach". O tym, jaką rolę odgrywał czynnik polski w zażartych debatach w Kongresie Narodowym, najlepiej świadczy wypowiedź min. Lebeau z 5 lipca 1831 r.: „Jeżeli posiejemy ziarno podziału między pewnymi rządami, Polska jest zgubiona. Ona może być ocalona tylko w wypadku współdziałania Francji i Anglii". Ostatecznie Kongres Narodowy Belgii nie chcąc utrudniać sytuacji walczącej Polsce ratyfikował 162 głosami przeciw 70 traktat osiemnastu artykułów w dniu 9 lipca 1831 r. Nie mam wątpliwości, że min. Lebeau sympatyzował ze sprawą polską i naprawdę życzył sobie postawienia jej na forum konferencji londyńskiej.

Lecz i ci, co głosowali przeciw ratyfikacji tego traktatu, również byli przyjaciółmi Polski. Tyle, że koła profrancuskie oraz prorepublikańskie przeciwne usadowieniu „kandydata Świętego Przymierza" na tronie Belgii uważały, że najlepszym rozwiązaniem dylematu Belgii i Polski będzie sprowokowanie powszechnej wojny europejskiej, zbrojnego konfliktu Francji i Anglii z państwami Świętego Przymierza. Ich zdaniem, tylko taka wojna powszechna mogła przynieść niepodległość osamotnionej Polsce. Na podstawie znajomości źródeł historyk może sformułować uzasadnioną opinię, że prędzej niż wojna europejska nastąpiłby rozbiór Belgii.

Innym pomyślnym dla Polski czynnikiem — zdaniem gazet belgijskich — byłby rozwój rewolucji na Litwie, Wołyniu i Rusi. Nie tyle w klęsce pod Ostrołęką, co w załamaniu się niefortunnym powstania na Litwie prasa belgijska widziała najgroźniejszy cios dla powstania. Upadek Warszawy, o czym w Brukseli dowiedziano się 19 września 1831 r., znacznie pogorszył sytuację Belgii na londyńskiej konferencji pięciu mocarstw. Przedstawiciel Austrii baron von Wessenberg zanotował: „Od chwili upadku Warszawy Matusiewicz (stały przedstawiciel Rosji na konferencji londyńskiej — uwaga W.Z.] przyjął na konferencji taki ton, którego ani dyplomata austriacki, ani też żaden inny uczestnik nie mógł zapomnieć"⁷. Mocarstwa Świętego Przymierza narzuciły Belgom nowy traktat z 14 października 1831 r., zwany traktatem dwudziestu czterech artykułów, znacznie mniej korzystny dla Belgów, i uzyskały na to zgodę Anglii i Francji. Ale nawet ten traktat wywoływał oburzenie króla Holandii Wilhelma I, który domagał się od Rosji, by wyegzekwowała przywrócenie Belgii pod jego berło. Ostatecznie traktat został ratyfikowany przez Prusy, Austrię i Rosję mimo gwałtownych sprzeciwów Holandii. Upadek powstania listopadowego znacznie utrudnił Belgom uzyskanie korzystniejszych rozwiązań granicznych z Holandią i przedłużył proces oficjalnego uznania Belgii przez państwa Świętego Przymierza.

⁷ F. de Lannoy, La Russie et la revolution belge de 1830, „La Revue Gćnćrale", t. LXXXII, 1905—1906, s. 87.

IV. Znaczenie i tradycje powstania listopadowego

Sławomir Kalembka

Znaczenie powstania listopadowego dla rozwoju koncepcji

dróg do niepodległości w polskiej myśli politycznej XIX

i początków XX wieku

„Kiedy naród, niegdyś wolny i potężny, nadmiarem niedoli zmuszonym się widzi uciec do ostatniego z praw swoich: do prawa odparcia siłą ucisku, winien to sobie, winien światu, aby oznajmił przyczyny, które go przywiodły do popierania orężem świętej sprawy swojej. Powstał naród polski z poniżenia i podległości z męskim przedsięwzięciem niepowrócenia więcej do więzów, które skruszył, niezłożenia oręża przodków, póki nie wywalczy niepodległości i potęgi, jedynej swobód rękojmi, póki nie zabezpieczy sobie tych swobód, których domagać się jako zaszczytnej puścizny przodków i naglącej potrzeby wieku podwójne ma prawo"¹.

Owe prawo do zbrojnego powstania ciemiężonego narodu, jako ostateczne z praw jego, ogłosił w pierwszych dniach stycznia 1831 r. w swym manifeście sejm Królestwa Polskiego. Deklaracja ta, będąca w istocie również wypowiedzeniem wojny Mikołajowi I, powstała w pełnej napięcia atmosferze wewnętrznej walki politycznej i ideowej o utrzymanie powstania oraz o jego cele. Nie był to jednak wytwór chwilowego nastroju ani popis retoryczny. Przekonanie, przekształcone z czasem w zasadę, iż znajdujący się w niewoli naród polski ma prawo siłą dobijać się wolności, więcej, że jest to jedyna skuteczna metoda jej osiągnięcia, stało się od tego czasu na lat kilkadziesiąt fundamentem polskiej myśli niepodległościowej.

Na emigracji, w kilka lat po powstaniu listopadowym, już po odbyciu zaciętych dyskusji o jego sensie i charakterze, podstawowy z dokumentów ideowych polskiej demokracji dziewiętnastowiecznej poitierski Wielki manifest Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z 4X11 1836 r. głosił: „Zbrodnia na Polsce dokonana przerwała tylko byt polityczny kraju, nie zniszczyła życia narodu. Nieustanne od czasu konfederacji barskiej o niepodległość usiłowania, potoki krwi po tylu świata stronach za nią przelane, obecnie tułactwo nasze, sama nawet wściekła morderców Polski zaciętość i powszechne ludów spółczucie nieomylne przynoszą świadectwo, że naród polski żyje, że jest pewny przy-

¹ Cytuje się za: Wybór źródeł do powstania listopadowego, oprac. J. Dutkiewicz, Wrocław 1957, s. 42 i 48. Patrz też: W. Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830—1831, Gdańsk 1967, s. 73—75 i n.

234

szłości swojej"². W tym więc wypadku walka zbrojna o niepodległość, choćby i pozbawiona sukcesów, była już nie tylko prawem uciemiężonego narodu, ale wręcz świadectwem jego egzystencji i żywotności. Podobne poglądy nie były przy tym zarezerwowane tylko dla emigracyjnych i krajowych³ radykałów epoki międzypowstaniowej. Również w kręgu umiarkowanie zachowawczych i liberalnych zwolenników księcia Adama Jerzego Czartoryskiego stwierdzano: „Wszyscy [...] Polacy, i najotrętwialsi [!] między nimi kwietyści, przekonali się jasno, uczuli dostatecznie, że tylko nowy bój, nowe powstanie zbawić może ich ród od nieuchronnej, a gwałtownie przyspieszonej zguby"⁴.

Powstanie listopadowe należy do szczególnie bogatych w różnorodne następstwa -wydarzeń porozbiorowej historii Polski. Część z nich, i to przeważnie te jednoznacznie ujemne, była widoczna bezpośrednio po jego upadku. Były jednak i takie, które rozciągnąwszy się w czasie w pełni ocenione być mogły dopiero z odległej perspektywy czasowej. Do nich należy wpływ związanych z powstaniem różnorodnych wydarzeń na przyspieszenie rozwoju, pogłębienie, ale i wzbogacenie polskiej myśli politycznej, przede wszystkim tej radykalizującej się i zdecydowanie niepodległościowej, ale i innych jej kierunków. Już w czasie powstania listopadowego w warunkach intensywności życia politycznego i wolności słowa „wybuchła" publicystyka prasowa bogata w treści ideologiczne i polityczne. Pełniejsze jednak „przetrawienie" doświadczeń wypadków 1830 i 1831 r. było wszakże możliwe w tej dziedzinie dopiero w dwóch, a po części nawet trzech następnych dziesięcioleciach. Najwięcej w tym zakresie dokonano na emigracji. Była tam pełna swoboda wypowiedzi, również drukowanej, tam znalazła się zdecydowana większość osób w powstanie zaangażowanych i prezentujących najwyższy poziom intelektualny, tam wreszcie stymulującą, ale i polaryzującą rolę odgrywała charakterystyczna dla patologii życia wychodźczego zaciętość i skrajność dyskusji oraz sporów politycznych i ideowych⁵. Z czasem, od lat czterdziestych XIX w., rosło dla rozwoju polskiej myśli politycznej, przewartościowującej doświadczenia powstania

² Przytoczono za: Postępowa publicystyka emigracyjna 1831—1846. Wybór źródeł, oprać. W. Łukaszewicz i W. Lewandowski, Wrocław—Warszawa—Kraków 1961, s. 438.

3 Filaret Prawdowski (pseud. Henryka Kamieńskiego) w Katechizmie demokratycznym, czyli opowiadaniu słowa ludowego..., Paryż 1845, napisał (pytanie i odpowiedź 54): „Co powstanie? Czyż o to Polaka pytać? To cel jego życia, to przedmiot wszystkich myśli, to poruszenie gromadne wszystkiego ludu, całego narodu przeciwko obcym despotom, którzy nas gnębią i tamują naturalne rozwinięcie naszego społeczeństwa w zasadach wolności. Nie chcemy, aby dłużej ziemię naszą deptali, i dlatego wszyscy powstać musimy — wszyscy razem jakby jeden człowiek". H. Kamieński, Wybór pism, wyboru dokonała I. Bibrowska, wstępem zaopatrzyli Z. Poniatowski, I. Bibrowska, Z. Chodkiewicz, Warszawa 1953, s. 276.

⁴ „Kraj i Emigracja", z. 3, 1836, s. 153.

⁵ Pełnej i odpowiadającej współczesnym wymaganiom historii myśli politycznej Wielkiej
Emigracji, podobnie zresztą jak i krajowej, dotąd nie wydano, choć dorobek naszej historiografii
ilościowo nie jest mały. Poza odpowiednimi partiami dziś już niezadowalającej pracy W. Feld
mana, Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym. Próba zarysu, t. I: do r. 1863,
Warszawa 1919, wymienić można m. in.: M. Handelsman, Francja—Polska 1795—1845.
Rozwój narodowości nowoczesnej, Warszawa 1926; A. Lewak, Przemiany ideowe Wielkiej Emigracji
1831—1846, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, t. I, Lwów
1930, s. 520—538; S. Pigoń, Zręby nowej Polski w publicystyce Wielkiej Emigracn. Warszawa

235

listopadowego, znaczenie dorobku myślicieli i ośrodków krajowych. Łatwo zauważalna jest analogia w przejściu w 1831 r. na nowy etap tak polskiej myśli politycznej, jak i twórczości literackiej romantycznej oraz ich silne ze sobą powiązanie.

W dziejach polskiej myśli politycznej lata 1795—1918/1921 zdecydowanie wyodrębniają się w jeden z ważniejszych jej okresów rozwojowych⁸. Natomiast rok 1831 stanowi wyraźną cezurę wewnątrz tego okresu. Większość przemyśleń ideowych i politycznych, dokonywanych aż po późne lata sześćdziesiąte XIX w., budowana była na kanwie doświadczeń zdobytych w powstaniu listopadowym lub wynikała z rozważenia różnych jego skutków. A niektóre z tych przemyśleń, np. dotyczące postawy w ewentualnym konflikcie europejskim, stosunku do obcych ruchów rewolucyjnych i narodowych, mobilizacji opinii publicznej, przypomniane zostały na przełomie stuleci i w przeddzień I wojny światowej.

Fundamentalnym problemem polskiej myśli politycznej doby zaborów było szukanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób Polska ma odzyskać niepodległy byt państwowy? Cztery różne odpowiedzi, wyczerpujące w ogólnym zarysie możliwe w określonych warunkach warianty działań niepodległościowych, zostały sformułowane już w pierwszym dziesięcioleciu niewoli przez ludzi wywodzących się z kręgów patriotycznych i reformatorskich schyłku I Rzeczypospolitej. Te odpowiedzi, bardzo jeszcze nie dopracowane, można w wielkim skrócie sformułować następująco: 1. Odzyskać niepodległość w drodze walki zbrojnej z zasadniczym poparciem obcych, najlepiej niejedno-narodowych, sił rewolucyjnych; 2. Wolność można zdobyć czynem zbrojnym u boku mocarstwa lub mocarstw zachodnich, dzięki ich konfliktowi z państwem lub państwami zaborczymi (z czasem przewidywano możliwość sprowokowania lub choćby częściowego przygotowania takiego konfliktu przez stronę polską); 3. Droga do niepodległości prowadzi przez walkę zbrojną, w której jednakże liczyć należy przede wszystkim na siły własne narodu (zasadnicza w tej koncepcji była sprawa sposobu zmobilizowania w maksymalnym stopniu sił oraz okoliczności, w których należałoby podjąć walkę); 4. Rozważano też możliwość odbudowy (raczej częściowej i bez bliskich perspektyw na pełniejszą suwerenność) państwa polskiego poprzez związanie się z jednym z mocarstw zaborczych oraz uzyskanie jego poparcia i protekcji przeciw drugiemu lub obu pozostałym.

W 1815 r. większość świadomych politycznie Polaków uznała, że koncepcje okcy-dentalne i insurekcyjne na bardzo długo zostały wyeliminowane, a rezultaty kongresu

6 1938; L. i A. Ciolkoszowie, Zarys dziejów socjalizmu polskiego, t. I, Londyn 1955; P. Brock, The Political Programme of the Polish Dzmokratic Society, [w:] tenże, Nationalism ani Populism in Partitioned Polani, Selected Essays by..., London 1973; cząść rozpraw w: Polski myśl filozoficzna i społeczna, t. I: 1831—1853, pod red. A. Walickiego, Warszawi 1973; M. Król, Pośrednia droga. Myśl polityczna Adama Czartoryskiego i Hotel Lambert 1832—1861, „Zuk", R. 26, 1974, nr 5, s. 639—555; H. Żiliński, Kształt polityczny Polski w ideologii Towarzystwa Demokratycznego Polskiego 1832—1846, Wrocław 1976; czjść II rozprawy S. Kalembki, Prasa demokratyczna Wielkiej Emigracji. Dzieje i główne koncepcje polityczne 1832—1863, Toruń 1977j A. Barszczewska-Krupa, Reforma czy rewolucja. Koncepcje przekształcenia społeczeństwa polskiego w myśli politycznej Wielkiej Emigracji 1832—1853, Łódź 1979.

7 Patrz: S. Kalembka, Koncepcje odzyskania niepodleglości w polskiej myśli politycznej doby zaborów. Zarys problematyki, „Acta Universitatis Nicolai Copsrnici", Historia, t. XIV, 1979, s. 5—7 i n.

236

wiedeńskiego dosyć niespodziewanie dowiodły realności drogi ratowania bytu narodowego opierając się na jednym z zaborców, w tym wypadku na Rosji imperatora Aleksandra I. Piętnastolecie 1815—1830 było jednak czasem postępującej erozji wiary w tę koncepcję wśród coraz liczniejszych kręgów wyrobionych politycznie mieszkańców Królestwa, choć byli i tacy, którzy jej pozostali do końca wierni, bardziej jednak ze względu na interes klasowy lub osobisty niż racje intelektualno-polityczne. Ostateczne załamanie się tej koncepcji, i to na długo, przyniósł wybuch powstania listopadowego i detronizacja Mikołaja I. Tak więc powstanie, a następnie jego klęska i jej konsekwencje zmuszały do przemyślenia na nowo podstawowych problemów bytu narodowego i metod dobijania się o niepodległość. Konieczny był powrót do innych rozstrzygnięć tego fundamentalnego pytania, i to przez wypracowanie nowych, pełniejszych i zróżnicowanych wariantów. W czasie powstania listopadowego pojawiła się też, przynajmniej dla bystrzej i krytyczniej patrzących młodych polityków i publicystów, jako ważki problem sprawa chłopska i jej skomplikowany a trudny do pozytywnego wygrania związek z kwestią niepodległości⁷. Wymienione tu okoliczności i powody zadecydowały o zasadniczym znaczeniu powstania 1830—1831 r. dla przyspieszenia i wprowadzenia rozwoju polskiej myśli politycznej w nową fazę. W czasie powstania proces ten dopiero się zaczął, jego kontynuacja postępowała przez następne lata, głównie na wychodźstwie. Tak więc dorobek ideowy Wielkiej Emigracji, zwłaszcza do roku 1846 i Wiosny Ludów, traktować trzeba jako bezpośrednio związany i wynikający z doświadczeń powstania listopadowego.

Publicystyka prasowa, oraz inne formy wypowiadania opinii ideologicznych i politycznych (dokumenty ideologiczne i programy komitetów i stronnictw, mowy okolicznościowe, rocznicowe, pogrzebowe, broszury i druki ulotne) wychodźstwa polistopadowego bardzo wiele miejsca poświęcały bieżącej sytuacji politycznej emigracji, kraju, państw zaborczych, Europy i Bliskiego Wschodu. Stale przebijały się jednak pewne zasadnicze tematy. Do najważniejszych, trwałych wątków myśli politycznej Wielkiej Emigracji należały następujące kwestie: ocena przyczyn utraty niepodległości i klęski niedawnego powstania⁸; wytyczenie sposobów odzyskania niepodległości przez Polskę; ustalenie zadań, jakie ma do wypełnienia wobec narodu emigracja polityczna; opracowanie modelów przyszłego, odbudowanego państwa polskiego. Tu będzie mowa tylko o drugim z tych wątków, choć oczywiście były one ze sobą ściśle powiązane.

Jeśli idzie o problem dróg do niepodległości Polski, to programy ideologiczne i publicystyka różnych grup politycznych obozu demokratycznego Wielkiej Emigracji od jej początku przyjęły, niezależnie od rozbieżności stanowisk w innych kwestiach, kilka

' Powstańcza, radykalna „Nowa Polska" stwierdzała w numerze z 13 III 1831 r.: „Żywiołem więc do politycznej rewolucji, popędem do wydobycia się spod ohydnego jarzma winna być druga, wielka, stanowcza, towarzyska, czyli społeczna, rewolucja". Cyt. za: Wybór źródeł do powstania listopadowego, s. 90.

⁸ Kwestia oceny przyczyn upadku powstania listopadowego i wynikających stąd wniosków zajmowała pierwszorzędne miejsce, zwłaszcza w pieiwszych latach wychodźstwa, w różnorodnych dokumentach ideologicznych i programowych, a następnie w publicystyce czasopiśmienniczej u-grupowań Wielkiej Emigracji. Szczegółowo traktuje o tym S. Kalembka, Publicystyka Wielkiej' Emigracji o powstaniu listopadowym i przyczynach jego klęski, [w:] Powstanie listopadowe 1830— •—1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod redakcją W. Zajewskiego, Warszawa 1980, s. 436—451.

237

aksjomatów. Pierwszym z nich było przekonanie, zresztą wyznawane i wcześniej przez wielu patriotów, że Polska może odzyskać niepodległość tylko w drodze walki zbrojnej, a na ustępstwa pokojowe ze strony mocarstw zaborczych nie ma co liczyć, i to niezależnie od okoliczności. Innym aksjomatem było przekonanie, że dla prawidłowego rozwoju narodu polskiego konieczne jest posiadanie przezeń własnego, suwerennego i silnego państwa. Z tym założeniem ściśle wiązało się ponaddzielnicowe, antyparty-kularystyczne ujmowanie spraw narodowych. Nie przewidywano, aby na dłuższą metę proces wyzwalania się Polski mógł ograniczyć się tylko do jednego z trzech zaborów. Demokratyczna myśl polityczna wychodźstwa polistopadowego także powszechnie uważała za nienormalne stosunki polityczne (tak co do granic, jak i ustrojów) i społeczne w całej Europie, a więc dojrzewające do gwałtownej zmiany. Do aksjomatów wreszcie należało negowanie ważności prawnej dla narodu polskiego tak traktatów dzielących Polskę mijdzy jej trzech sąsiadów, jak i układów wiedeńskich. Uznano je za akt gwałtu, zaprzeczający prawu narodów do stanowienia o sobie, nigdy zresztą przez naród polski nie zaaprobowany. Większość tych pewników była też, choć często w nie zobowiązującej formie, aprobowana także przez pisarzy politycznych obozu umiarkowanie zachowawczego emigracji, skupionych wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Jeśli nawet książę w swych stosunkach z dyplomacją Wielkiej Brytanii lub Francji odwoływał się do postanowień układów wiedeńskich, układów utrwalających podział Polski, dla przywrócenia przynajmniej autonomii Królestwa Polskiego, był to co najwyżej cel etapowy, a właściwie miało to charakter taktyczny; celem ostatecznym także prawicy wychodźczej było pełne wyzwolenie wszystkich historycznych ziem polskich.

W pierwszych trzech—czterech latach istnienia Wielkiej Emigracji większość demokratycznych ideologów i publicystów wyrobiła w sobie i podtrzymywała przekonanie, iż wolność Polsce przyniesie powszechna rewolucja europejska, kierowana przez podziemny, zreformowany karbonaryzm. Jednakże Polacy, aby zyskać poparcie zachodnich centrów rewolucyjnych, które zapewne już wkrótce przejmą władzę w wielu krajach, powinni z jednej strony przygotować i przy pierwszej dogodnej okazji przeprowadzić w kraju zasadnicze zmiany społeczne, przede wszystkim uwłaszczenie chłopów, z drugiej strony służyć swą kadrą wojskową rewolucjom w innych krajach. Te założenia sprzęgły się ściśle z romantyczną, mistyczno-rewolucyjną wizją mesjanizmu polskiego. Z tym, że pierwotna koncepcja Polski jako antemurale christianitatis, Polski — państwa i narodu osłaniającego cywilizowaną Europę przed najazdami wschodniego, „azjatyckiego", despotycznego barbarzyństwa, została zastąpiona wersją nową, wedle której Polska miała być na wschodzie kontynentu rozsadnikiem idei demokratycznych, z czasem mających rozsadzić od wewnątrz tamtejsze reakcyjne reżimy. Natomiast stosunkowo nieliczni tylko publicyści emigracyjni liczyli na możliwość odzyskania niepodległości przez Polskę dzięki samoistnej rewolucji rosyjskiej, choć bacznie i z sympatią obserwowano rozwój ruchów postępowych w Rosji. Myśl polityczna Wielkiej Emigracji poważniej zaczęła się liczyć z ruchem rewolucyjnym rosyjskim dopiero w latach przed powstaniem styczniowym.

Tak jak koncepcja odzyskania niepodległości przez Polskę dzięki rewolucji europejskiej wyrosła m. in. z wrażenia wywołanego wśród wędrujących bezpośrednio po powstaniu listopadowym na wygnanie Polaków entuzjastycznym ich przyjęciem

238

w Europie Środkowej i Zachodniej (co pokazywało, jakie znaczenie kontynentalne miało powstanie listopadowe), a także w wyniku zbliżenia się do ośrodków kierowniczych karbonaryzmu uniwersalnego, tak z kolei klęski zrywów węglarskich w 1832 i 1833 r. we Francji i Niemczech oraz Włoszech, w które zaangażowali się Polacy, a także tragiczna, mająca być częścią rewolucji europejskiej, wyprawa Zaliwskiego w marcu 1833 r. spowodowały zmiany w koncepcjach szukania dróg do niepodległości. To zasadnicze przesunięcie akcentów nastąpiło w latach 1835—1836. Nie oznaczało ono jednak zwątpienia większości ideologów demokratycznych w nieuchronność wstrząsów politycznych i społecznych w Europie. A po rewolucjach i wojnach lat 1848—1849 Centralizacja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z początkiem lat pięćdziesiątych XIX w. powróciła do koncepcji odzyskania niepodległości przez Polskę w wyniku spodziewanej, nowej, tym razem zwycięskiej, rewolucji europejskiej. Był to m. in. rezultat przemyślenia klęsk powstań 1846 i 1848 r. w kraju, które pokazały, jak trudne są i na jak długie lata muszą być rozłożone zabiegi o włączenie mas chłopskich do walki o niepodległość wspólnej ojczyzny, jeśli mają być skuteczne. Równocześnie nawrót fali rewolucyjnej w Europie wydawał się wielu bardzo bliski.

Od pierwszych dni byli jednak myśliciele polityczni i publicyści, tacy jak Maurycy Mochnacki i po części Joachim Lelewel, którzy uważali, że na obce nie tylko rządy, ale i ruchy rewolucyjne Polacy nie mają co liczyć, a przynajmniej powinni zachować maksymalną ostrożność przy angażowaniu się w czynne poparcie obcych działań rewolucyjnych. Towarzystwo Demokratyczne, w pierwszych latach emigracji zdecydowanie stawiające na odzyskanie niepodległości przez Polskę dzięki rewolucji europejskiej, w 1836 r. w trakcie dyskusji wewnątrzorganizacyjnej nad Wielkim manifestem poitierskim zmieniło zdanie. Od tego czasu, aż do jesieni 1848 r., najsilniejsza organizacja polityczna obozu demokratycznego Wielkiej Emigracji stała zdecydowanie na stanowisku, iż niepodległość Polacy mogą i powinni wywalczyć sami. Nie znaczy to, aby wykluczała ona możliwość, w warunkach dogodnej sytuacji międzynarodowej, współdziałania z innymi ruchami rewolucyjnymi lub nawet rządami. Politycy umiarkowanie demokratyczni, jeśli idzie o współpracę z rządami obcych państw, w dogodnych warunkach gotowi byli pójść na dalej idące współdziałanie.

Towarzystwo Demokratyczne uznało za warunek niezbędny do zapewnienia zwycięstwa przyszłego ogólnonarodowego powstania zaangażowanie w nie mas chłopskich, które miało przekonać do tego bezwarunkowe uwłaszczenie w chwili podjęcia walki, połączone z likwidacją pańszczyzny i nadaniem pełni praw obywatelskich. Krytykom z lewa, zarzucającym, że projektowane zmiany nie uwzględniły interesów chłopów bezrolnych i małorolnych, publicyści TDP odpowiadali, iż traktują te wstępne reformy jedynie jako na zędzie wciągnięcia do walki klasy chłopskiej, natomiast dalsze reformy społeczne miały być kontynuowane przez organ ustawodawczy odbudowanego państwa. Z czasem podobne założenia przyjęła większość pisarzy politycznych i publicystów umiarkowanie demokratycznych ugrupowań emigracji. Natomiast ideolodzy utopijno--socjalistycznych Gromad Ludu Polskiego, ostro krytykujący koncepcje Towarzystwa Demokratycznego, opowiadali się za odzyskaniem niepodległości w drodze powszechnego powstania ludu, którego przywódcami byliby sami chłopi, stosujący wobec przeciwników rewolucji, przede wszystkim spośród ziemiaństwa, bezwzględny terror.

23S

W dyskusjach prasowych o przyszłym powstaniu ogólnonarodowym, połączonym z zasadniczymi przemianami społecznymi, pojawiły się też rozważania nad teorią rewolucji, problemami władzy i ograniczeń praw obywatelskich w czasie powstania. Świetnie rozwinęła się na emigracji polska myśl wojskowa, w licznych publikacjach osiągając w tym czasie dorobek większy od dokonań niejednej ówczesnej regularnej armii ze sztabami i szkołami wojskowymi. Teoretycy wojskowi Towarzystwa Demokratycznego i Gromad Ludu Polskiego, tak zresztą jak i prawicy emigracyjnej, opowiadali się za możliwie najszybszym przekształceniem powstania w wojnę regularną, natomiast wśród wojskowych związanych z ugrupowaniami umiarkowanie demokratycznymi częstsze były opinie kładące nacisk na partyzancką formę walki.

Trzeba jednak jasno stwierdzić, że wszystkie te koncepcje miały w sobie pewne cechy utopijności. Przeceniano w nich na ogół, niechby i w maksymalnym zakresie uruchomione, siły własne narodu polskiego, a nie doszacowywano potęgi przeciwników. Inna sprawa, że chyba inaczej być nie mogło, gdyż zbyt „antyromantyczny" realizm w bilansowaniu i porównywaniu sił i możliwości podważyłby sens wszelkiej walki, a więc i sens istnienia emigracji.

Myśl polityczna obozu prawicowego Wielkiej Emigacji, potocznie z czasem zwanego Hotelem Lambert, była rozwijana i upowszechniana, podobnie jak demokratów, na łamach czasopism, w przemówieniach okolicznościowych i broszurach. Bardzo pokaźna część dorobku tej myśli zawarta jest w różnych memoriałach i notach sporządzanych przez księcia Czartoryskiego i jego współpracowników, a wyzyskiwanych przy okazji zabiegów dyplomatycznych. W rozwijaniu tej myśli wybitną rolę odegrał sam Czartoryski oraz jego najbliżsi współpracownicy polityczni. Koncepcje polityczne i społeczne Hotelu Lambert w wielu kwestiach ulegały ewolucji. Widoczne jest to choćby w stosunku do sprawy chłopskiej. Ale do imponderabiliów myśli politycznej czarto-ryszczyzny należało, generalnie słuszne — jak dowiodła historia już w XX w. — przekonanie, że Polska będzie mogła się wyzwolić tylko w wypadku dogodnego dla niej ukształtowania się sytuacji międzynarodowej, tzn. wówczas, kiedy dojdzie do ostrego konfliktu liberalnych mocarstw zachodnich z Rosją lub do zderzenia się państw zaborczych między sobą. Do aksjomatów należała też początkowo, bo już nie w latach czterdziestych XIX w., zasada skoncentrowania się najpierw na zabiegach o wyzwolenie, z odłożeniem na później wszelkich dyskusji o reformach społecznych, zasada mająca w istocie służyć interesowi klasowemu ziemiaństwa. Wyrażano ją dewizą: „Pierwej być, a potem radzić, jak być potrzeba", publicznie ogłoszoną między innymi jako kryptograficzny tytuł trzeciego numeru, z kwietnia 1833 r., piewszego czasopisma społeczno-politycznego obozu zachowawczego — „Feniksa".

Myśl polityczna Hotelu Lambert zmieniała się i dostosowywała do aktualnej rzeczywistości politycznej europejskiej również w zakresie koncepcji odbudowy państwa polskiego. Problem ten też często u;'mowano wielopłaszczyznowo. Początkowo drogi do niepodległości w ujęciu pisarzy politycznych obozu księcia Czartoryskiego miały prowadzić, rzecz ujmując w pewnym uproszczeniu, przede wszystkim poprzez interwencję dyplomatyczną mocarstw zachodnich, a zwłaszcza Wielkiej Brytanii, w Petersburgu, z odwołaniem się do postanowień wiedeńskich, których gwałcenie przez carat miało usprawiedliwiać wybuch powstania listopadowego. Nawiązywano w tym bez-

240

pośrednio do działań i argumentacji dyplomacji powstania listopadowego. Odbudowanie autonomicznego Królestwa Polskiego w rozumieniu autorów tej koncepcji nie byłoby jednak zamknięciem starań niepodległościowych. Próby zrealizowania tego pomysłu w początkach wychodźstwa szybko jednak okazały się nierealne wobec rzeczywistości, jaką była polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii, zmierzająca do kompromisowego ułożenia stosunków z carską Rosją. Następną z idei dróg do niepodległości ideologów Hotelu Lambert był pomysł, aby wyzyskiwać i wspierać w Europie te siły i wydarzenia, które mogłyby sprowokować konflikt między mocarstwami zachodnimi a Petersburgiem, co spowodowałoby wsparcie przez nie polskich dążeń wyzwoleńczych. Pochodną tej koncepcji była idea wywołania w trakcie konfliktu Zachodu z Rosją, w najdogodniejszym momencie, insurekcji w Polsce, rozumianej też jako element przetargów politycznych. Pewne zmiany w koncepcjach Hotelu Lambert w kierunku większej samodzielności akcji polskich nastąpiły po 1840 r. Rozpatrywano tam też ewentualność skłócmia Austrii lub nawet Prus z Rosją. Ta ostatnia koncepcja pojawiła się — jeśli idzie o Prusy — w początkach panowania Fryderyka Wilhelma IV, a następnie w kwietniu 1848 r. Natomiast stawianie na Austrię stało się popularne od 1860 r.

Myśl polityczna w kraju po 1831 r. mając utrudnione warunki rozwoju szeroko korzystała z dobroku emigracji w tej dziedzinie, w każdym bądź razie jej przemyślenia były często zbieżne z dorobkiem myśli emigracyjnej. Artykuł 11 Ustawy Stowarzyszenia Ludu Polskiego z 22 VII 1835 r. stwierdzał: „Walka [...] jest świętym obowiązkiem i powołaniem pojedynczego człowieka, tak równie jest i powołaniem ogólnym całego narodu, jest więc powołaniem narodowym, jedynym środkiem utrzymania narodowości, opartej na zasadach wolności, równości i braterstwa, kamieniem węgielnym pomyślności narodowej"⁹. Krótkotrwałe okresy gwałtownego rozkwitu myśli politycznej w kraju przychodziły w czasie kolejnych zrywów powstańczych — w 1846 r., w 1848 r. i w latach 1861—1864. Dosyć często było to jednak, z konieczności chwili, raczej upowszechnianie wcześniej już wypracowanych koncepcji niż zasadnicza ich odnowa.

Nie mniej skomplikowane problemy do rozwiązania stanęły przed polską niepodległościową myślą polityczną po klęsce powstania styczniowego. Emigracja postyczniowa w swych koncepcjach drogi do niepodległości kontynuowała jednak koncepcje wypracowane po 1831 r., choć czasami przeciwstawiała powstanie styczniowe listopadowemu. Wystarczy przypomnieć tu artykuł 2 Ustawy Zjednoczenia Emigracji Polskiej¹⁰. Klęska Francji w 1870 r. zmuszała do nowych przemyśleń. Równocześnie przejście, i to w szybkim tempie, ziem polskich, a zwłaszcza Królestwa Polskiego, na tory gospodarki kapitalistycznej i wywołany tym masowy rozrost klasy robotniczej oraz postępująca emancypacja chłopstwa pogłębiały, zdawać się mogło, potrzebę rewizji dawniejszych kon-

• Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Królestwie Polskim. Gustaw Ehrenberg i „świetokrzyżcy", do druku przygotowali W. A. Djakow, G. W. Makarowa, J. Skowronek, W. Śliwowska, Wrocław 1978, s. 162.

¹⁰ Artykuł ten brzmiał: „Zjednoczenie uznając za prawdę zasadniczą, iż Polska własnymi tylko siłami i własną pracą, przez cały naród podjętą, niepodległość odzyskać może, uważa jednak za obowiązek starać się o przymierze wszystkich wolnych lub do wolności dążących ludów". Zjednoczenie Emigracji Polskiej 1866—1870. Lewica na emigracji, do druku przygotowali C. Bobińska, 10. Kulczykowski, A. Pilch, M. Zgórniak, tom z serii: Powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty, Wrocław 1972, s. 327.

241

cepcji. Jednym z objawów tej nowej sytuacji był rozkwit społecznej myśli pozytywistycznej, która wszelkie koncepcje walki o niepodległość zaliczała do kategorii niepoważnych mrzonek romantycznych. Ale rozwój kapitalizmu pełnego sprzeczności, kontrastów i jawnej niesprawiedliwości społecznej oraz bezwzględna, nie idąca na żadne ustępstwa, antypolska i reakcyjna polityka carskiej Rosji szybko podważyły program pozytywistów. Około 1890 r. rozpoczyna się, wraz z dojściem do g'osu nowego pokolenia, po-grobowców powstania styczniowego, nawrót do koncepcji niepodległościowych, a także rozwój dążeń rewolucyjno-klasowych, przy czym podejmowane są też próby zsyn-tetyzowania tych tendencji ideowo-politycznych.

W 1875 r. Fryderyk Engels na łamach czasopisma „Der Volkstaat" przy okazji rozważań nad stosunkami społecznymi w Rosji wypowiedział słowa, które były jak gdyby repliką, w nowych warunkach społecznych, pewnych koncepcji Maurycego Mochnackiego z pierwszych lat emigracji polistopadowej. Otóż Engels, oczywiście całkowicie niezależnie od wielkiego ideologa romantyzmu polskiego, stwierdził: „Stuletnia niewola postawiła ich [tzn. Polaków] w sytuacji, w której albo muszą być rewolucyjni, popierać każde prawdziwe radykalne powstanie na Zachodzie jako pierwszy krok do wyzwolenia Polski, albo też muszą zginąć. A teraz właśnie znalaźli się w takiej sytuacji, że jedynie w obozie proletariatu mogą znaleźć sobie sprzymierzeńców na zachodzie Europy"¹¹. Dodać trzeba, że tenże Engels przy innej okazji, rok wcześniej, zauważył: „Nie może wyzwolić się naród [szło tu o Rosjan, ale i o Niemców zjednoczonych przez reakcyjne Prusy], który uciska inne narody. Siła potrzebna do uciskania innych narodów w końcu obraca się zawsze przeciw niemu samemu. Dopóki żołnierze rosyjscy stoją w Polsce, dopóty lud rosyjski nie jest w stanie wyzwolić się ani politycznie, ani społecznie. Ale przy obecnym poziomie rozwoju Rosji nie ulega wątpliwości, że w dniu, w którym Polskę utraci, ruch w samej Rosji będzie dosyć potężny, by obalić istniejący porządek rzeczy. Niezawisłość Polski i rewoluq*a w Rosji warunkują się wzajemnie⁵'¹².

Tak więc pod koniec XIX w. wracały koncepcje, lub raczej ich nowe wersje, bliskie tym z pierwszych lat po 1831 r. — odbudowy Polski w oparciu o rewolucyjny ruch europejski, z tym że miejsce dawnych podziemnych i izolowanych związków republikańskich zajął potężniejszy od nich ruch proletariatu. Koncepcja taka zachęcała do dalszych przemyśleń. Niektórzy ideologowie i politycy zaczęli dostrzegać szanse połączenia walki o wyzwolenie narodowe z dążeniami emancypacyjnymi rosnącej w siłę polskiej klasy robotniczej. Przy tym proletariat przemysłowy, z natury swej koncentracji, wyższego poziomu świadomości, zorganizowania, przedstawiał się jako pewniejszy i silniejszy sojusznik w walce o niepodległość niż chłopstwo, nawet uwłaszczone. Funkcję swego rodzaju łącznika między demokratami pokolenia listopadowego a ruchem socjalistycznym pełnił swą twórczością historyczną Bolesław Limanowski.

W programie Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich, uchwalonym na zjeździe założycielskim w Paryżu, w listopadzie 1892 r., m. in. stwierdzano: „Polska partia socjalistyczna występuje [...] jako stronnictwo polityczne [...] Idzie jej zatem przede

¹¹ Marks i Engels o Polsce. Zbiór materiałów..., oprac. H. Michnik, t. II, Warszawa 1960, s. 101.

12 Ibidem, s. 97.

242

wszystkim o zdobycie władzy politycznej dla proletariatu i przez proletariat". Lecz równocześnie „jako samodzielna partia robotnicza, opierając się na zbiorowej akcji mas pracujących, dobijać się będzie [...] samodzielnej rzeczypospolitej demokratycznej [...]"¹³.

Ponowny rozkwit polskiej niepodległościowej myśli politycznej rozpoczął się w latach dziewięćdziesiątych XIX w. Nieprzypadkiem na przełomie stuleci ówczesne młode pokolenie śmielej myślących Polaków poczęło odkrywać i dowartościowywać dorobek myśli romantycznej nie tylko w dziedzinie poezji i dramatu, ale i w zakresie ideologii i publicystyki. Prawie zapomniany wcześniej Maurycy Mochnacki doczekał się w 1910 r. trzech, prawie równocześnie wydanych, obszernych biografii, licznych studiów i esejów. Wracano znów, choć w zmodyfikowanych wersjach, do dawnych koncepcji zdobycia wolności czynem zbrojnym.

Ów ponowny przypływ z początkiem nowego stulecia idei artystycznych i politycznych rodem z lat trzydziestych XIX w. mocno odczuł Stanisław Brzozowski u schyłku swego trudnego i krótkiego życia. Buntował się on przeciw temu, przeciwstawiał trzeźwość i głębię politycznego widzenia spraw narodowych Maurycego Mochnackiego jego współczesnym, tak jak by można było go wypreparować z jego czasów i pokolenia. Choć wypowiadane z dezaprobatą, konstatacje Brzozowskiego były bliskie prawdy, gdy pisał: „W 1831 roku dusza polska została gwałtownie rozszczepiona i rozdarta i my do dziś żyjemy momentami i odłamami tej rozbitej jedności"¹⁴. Zabrakło mu perspektywy czasowej, aby uświadomić sobie, że nawroty idei politycznych romantyzmu w Polsce mają swe źródło w nie zaspokojonej potrzebie wolności narodu i jednostek, a u nas ten właśnie kierunek myślenia i tworzenia artystycznego w swej dojrzalszej fazie zajął się wyrażaniem dążeń wolnościowych i to wywoływało określone, pozytywne dlań skojarzenia.

Dorobek myśli politycznej wyrosłej z doświadczeń powstania listopadowego, a później z jego tradycji, której zasadniczą część stanowiły różnorodne, ale zawsze oparte na zasadzie działań zbrojnych koncepcje drogi do niepodległości, miał zweryfikować się dopiero po latach kilkudziesięciu. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w czasie I wojny światowej i w decydującym 1918 r. bogaty i różnorodny w koncepcje i ich warianty dorobek polskiej myśli politycznej ułatwił politykom w decydujących chwilach podejmowanie optymalnych decyzji, a także mobilizowanie narodu wokół pewnych utrwalonych haseł i symboli, czego ostatecznym rezultatem była niepodległość.

Kończąc te uwagi trzeba by jeszcze wskazać na jedno interesujące zjawisko. Otóż epoka niewoli i powstań narodowych była czasami kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, czego wyrazem było budzenie się świadomości narodowej w coraz szerszych kręgach społeczeństwa. Podstawowe mechanizmy tego procesu są podobne u wszystkich narodów, przynajmniej narodów historycznych. Jednakże nie ulega wątpliwości, iż istnieją pewne odrębności, pewne cechy specyficzne świadomości narodowej poszczególnych nacji. Otóż wydaje się, że do jednej z cech specyficznych polskiej świa-

¹³ Polskie programy socjalistyczne 1878—1918, zebrał i opatrzył komentarzem historycznym F. Tych, Warszawa 1975, s. 252—253.

¹⁴ S. Brzozowski, Głosy wśród nocy, Lwów 1912, s. 280.

243

domości narodowej należy mocne zakodowanie w niej zasad wolności jednostki oraz narodu i konieczności w razie potrzeby walki o nią. Udział tradycji powstańczej, przekazywanej różnymi sposobami, także — choć z pewnością nie na pierwszym miejscu — przez odpowiednie wątki niepodległościowej myśli politycznej, odegrał w tym pierwszorzędną rolę.

Dorobek myśli politycznej ludzi powstania listopadowego okazał się, zaraz po wielkiej literaturze romantycznej, najtrwalszym składnikiem spadku, jaki zostawili oni następnym pokoleniom Polaków.

Irena Tessaro-Kosimowa

Z zagadnień ikonografii powstania listopadowego

W wielorakim kompleksie zainteresowania rewolucją 1830/31 r. obok literatury i muzyki poczesne miejsce zajęła twórczość plastyczna, a przede wszystkim malarstwo i grafika. Według klasyfikacji tematycznej objęła wydarzenia historyczne, w tym głównie sceny bitewne, wizerunki wybitnych przywódców i uczestników powstania oraz kostiumologię wojskową.

Największą wartość dokumentalną posiadają przekazy oparte na bezpośredniej obserwacji naocznych świadków, oddające atmosferę i realia czasu. Formę obrazów olejnych nadał odtworzonym przez siebie przekazom z powstania obecny wówczas w Warszawie malarz i dekorator teatralny Marcin Zaleski. Wyspecjalizowany w dziedzinie weduty miejskiej artysta skierował swą uwagę na tematy walk i zwycięskich przemarszów kolumn wojska polskiego umieszczonych w scenerii zabudowy miasta. Zaplanowane jako cykl cztery jego płótna przedstawiają kolejno: walki pod arsenałem w nocy z 29 na 30 listopada, przemarsz przez Krakowskie Przedmieście w dniu 3 grudnia oddziałów wojska polskiego wracających z Wierzbna, wprowadzenie w dniu 2 IV 1831 r. przez most łyżwowy na ul. Bednarskiej jeńców i sztandarów zdobytych w bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim oraz złożenie w dniu 4 kwietnia na Zamku Królewskim w Warszawie sztandarów zdobytych przez wojsko polskie w tych bitwach. (Ostatni z obrazów zaginął w czasie II wojny światowej). Źródłem inspiracji do kompozycji olejnej Wincentego Kasprzyckiego był masowy udział ludności stolicy w pracach nad wznoszeniem wałów ochronnych na Pradze przeciw spodziewanej zimowej ofensywie wojsk marszałka Dybicza.

Reporterski niemal charakter posiadają prace Jana Feliksa Piwarskiego. Artysta ten sporządził na gorąco szereg szkiców rysunkowych, przedstawiających wypadki Nocy Listopadowej w różnych punktach miasta. Do dziś dochowała się część materiału przetworzona w interpretacji miedziorytniczej — sześciotablicowy zespół akwatint wykonanych we współpracy ze sztycharzem Fryderykiem Krzysztofem Dietrichem, publikowany sukcesywnie pod ogólnym tytułem Powstanie. Walor bezpośredniego przekazu naocznego świadka ma również okazała litografia Jana Lewickiego, przedstawiająca załamanie się szarży kirasjerów pułku im. Księcia Alberta Pruskiego, odpartej przez polską kawalerię w boju o Olszynkę Grochowską. Artysta, wówczas młody

246

porucznik 8 pułku piechoty, zilustrował także wydarzenia przedwielkanocnej soboty 2 kwietnia 1831 r., kiedy to obnoszono triumfalnie po stolicy sztandary nieprzyjacielskie zdobyte w bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim.

W technice litograficznej powstała również praca Ludwika Horwarta, przedstawiająca galowe przyjęcie wydane w dniu 12 czerwca przez władze miejskie na wolnym powietrzu w Ogrodzie Saskim na cześć naczelnego wodza gen. Skrzyneckiego, sztabu i wojska. Warto zwrócić także uwagę na litografię nieokreślonego autora, ilustrującą uroczyste powitanie w dniu 4 sierpnia 1831 r. przez rząd i ludność Warszawy powracającego z Litwy przez most przy ul. Bednarskiej gen. Dembińskiego na czele swego korpusu.

Obok szeroko zakrojonych operacji militarnych i masowych manifestacji patriotycznych rejestrowano i skromniejsze, bardziej kameralne epizody kampanii. Artyści i amatorzy tworzyli plastyczne reportaże z codziennego życia żołnierza — biwaki, przeprawy, drobne potyczki z nieprzyjacielem i patrole rekonesansowe. Takie znane przekazy wyszły spod ręki Ferdynanda Chotomskiego i Kajetana Wincentego Kielsińskiego.

Wśród przedstawień portretowych najcenniejsze są podobizny sporządzane z natury. Odpowiadając szerokiemu zapotrzebowaniu już w grudniu 1830 r. ukazał się wizerunek kreowanego na bohatera, obdarzonego przez naród władzą dyktatora gen. Józefa Chłopickiego w interpretacji litograficznej Seweryna Oleszczyńskiego. Inny portret Chłopickiego, rylca F. K. Dietricha, powstał wkrótce jako frontyspis Kileniarzyka narodowzgo na rok 1831. W kilku reprezentacyjnych litografiach sportretowany został kolejny wódz naczelny powstania gen. Jan Skrzynecki, któremu grafiki swe poświęcili Jan Nepomucen Żyliński, Ludwik Horwart i Filip Romanowski. Wkrótce znalazły się w dystrybucji podobizny generałów Jana Umińskiego, Jana Krukowieckiego i Henryka Kamieńskiego. Nie zabrakło i portretów idoli powstańczej młodzieży, twórców sprzysiężenia — Piotra Wysockiego i Ludwika Nabielaka. Na tłoczniach zakładu litograficznego Instytutu Szkolnego odbił portrety członków Rządu Narodowego, księcia Adama Czartoryskiego i Joachima Lelewela, znany artysta warszawski Seweryn Oleszczyński.

Swoistą kontynuacją wizerunków ludzi związanych z powstaniem tworzonych na miejscu w Warszaw e był opublikowany na emigracji przez Józefa Straszewicza album, zatytułowany Les Polonais et le Polonaises dms la rivolution du 29 novembre 1830. Publikowany sukcesywnie w latach 1832—1837 składał się ze 100 podobizn zawartych w 20 zeszytach, po 5 portretów w każdym, opatrzonych notą biograficzną. W wersji językowej francuskiej ukazał się on w dwóch formatach: wielkiego folio i zminiaturyzowanym octavo. Obie mutacje zaopatrzone w teksty niemieckie powtórzyła wkrótce firma księgarska Wiktora Emanuela Schweizerbarta ze Stuttgartu. Nieco później pojawiła się jeszcze w formacie ósemki edycja w języku włoskim. Edytor pozyskał współpracę szeregu uprawiających sztukę portretu artystów francuskich; spośród Polaków udział w przedsięwzięciu Straszewicza wzięli Józef Kurowski i Florian Sarnecki. W albumie znalazły się m. in. grupowe portrety podchorążych uczestników sprzysiężenia Wysockiego, wizerunki przedstawicieli starszyzny wojskowej, dowódców średnich i niższych szczebli w armii powstańczej, jak i członków Rządu Narodowego.

Wydawca dążył do przekazania rzeczywistego wygądu portretowanych na podstawie studium z natury. Dla odtworzenia wizerunków ludzi nieżyjących lub pozostających poza Paryżem wykorzystywał dostępne materiały dokumentacyjne. Wizerunki

247

stworzone do edycji Straszewicza stały się wzorem kopiowanym następnie przez licznych rytowników i litografów, częstokroć w wersjach uproszczonych, daleko odbiegających od oryginałów.

Najciekawszą pozycję o tematyce kostiumologii wojskowej powstania stanowi publikowany przez F. K. Dietricha album pt. Ubiory Woyska Polskiego z r. 1831. Dzieło to jest rezultatem współpracy Jana Feliksa Piwarskiego, Józefa Richtera, Ferdynanda Chotomskiego i Fryderyka Krzysztofa Dietricha. Na całość składa się 30 graficznych, kolorowanych ręcznie akwarelą tablic, przedstawiających ubiory nowo utworzonych formacji wojska polskiego, łącznie z Gwardią Narodową, Strażą Bezpieczeństwa i Żydowską Strażą Bezpieczeństwa. Precyzyjnie odtworzone w kolorze i kroju uniformy zaprezentowali artyści na pełnych postaciach żołnierzy i oficerów. Znaczny zespół akwarel przedstawiających umundurowanie z okresu powstania stworzył jeszcze oficer z baterii konnej gen. Bema — Roman Rupniewski.

Czas zmagań o wolność zapadł głęboko w dusze i świadomość pokolenia. Długo jeszcze powstawały dzieła zrodzone z refleksji, odtwarzające przechowywane w pamięci twarze, fakty i wydarzenia. Echa powstania znalazły swój malarski wyraz w twórczości utalentowanego romantyka Piotra Michałowskiego, który w czasie powstania z racji swego urzędu czuwał nad fabrykacją broni w Zagłębiu Staropolskim. Zgodnie z temperamentem i zainteresowaniami artysty dzieła jego, wolne od wyreżyserowanych schematów, noszą charakter jakby nie dokończonych szkiców, w których dominuje dynamika ruchu jeźdźca i konia. Wśród współczesnych znaczniejszą popularnością cieszyły się kompozycje historyczne Januarego Suchodolskiego, cenione za sumienność w drobiazgowym oddaniu rysunku konia i munduru. Tematy związane z powstaniem stały się także przedmiotem prac tworzących na emigracji artystów: Jana Lewickiego, Józefa Kondratowicza, Aleksandra Molinariego, Józefa Kurowskiego; zainspirowały również Antoniego Oleszczyńskiego, autora licznych ilustracji o tematyce historycznej.

Tematyka powstania znalazła się także w repertuarze polskiego malarstwa historycznego drugiej połowy XIX w. Obrazowe rekonstrukcje minionych wydarzeń podejmowali w swych kompozycjach Juliusz Kossak, Jan Rosen i Wojciech Kossak.

Tworzone z intencją mobilizacji opinii i ku pokrzepieniu serc grafiki o tematyce powstańczej stały się jednym z czynników propagandy uczuć i nastrojów patriotycznych w społeczeństwie polskim, przekształcając się po tragicznym epilogu powstania w potężny oręż walki o zachowanie tradycji i odrębności narodowej.

Dramat „polskiego listopada" zyskał szeroki rezonans na całym kontynencie. W sprawę Polski i jej losów zaangażował się duży odłam społeczeństw zachodniej Europy, rekrutujący się zwłaszcza ze środowisk postępowej części mieszczaństwa, pozostającej w opozycji do własnych rządów absolutystycznych. Zjawisko to wystąpiło ze szczególnym nasileniem na terenie krajów niemieckich i we Francji. W aurze patriotycznej egzaltacji powstawała tam obfita ikonografia wojenna, częściowo wręcz fantastyczna, ukazująca męstwo i odwagę rycerstwa polskiego w walce z przeważającymi siłami wroga. W wielu wariantach ilustrowano sam wybuch powstania i pierwsze walki na ulicach Warszawy w dniu 29 listopada, boje na obrzeżach miasta pod Pragą, Wawrem i Grochowem, walki na dalekim teatrze wojny pod Boremlem. Rajgrodem i Mariam-polem, jak i dramatyczny bój o Warszawę w dniach 6 i 7 września 1831 r.

248

Obfitą dokumentację posiada także temat tragicznego losu udających się na emigrację oficerów i żołnierzy armii polskiej. Szczególnie popularna, dzięki transpozycji w grafice, stała się olejna kompozycja Dietricha Montena, zatytułowana: Abschied der Polen mit dem Vaterlande lub Finis Poloniae, przedstawiająca moment przekraczania granicy pruskiej przez główne siły wojska polskiego w październiku 1831 r. Obraz Montena stał się źródłem inspiracji do wielu naśladownictw wykorzystujących tak całość obrazu, jak i jego poszczególne kadry. Mnożyły się także warianty litografii ilustrującej przejście granicy przez niedobitki 4 pułku piechoty liniowej.

Odbicie w twórczości graficznej uzyskały także manifestacje serdecznej przyjaźni, zgotowane polskim uchodźcom przez szerokie kręgi społeczeństwa miast i osad nie-mieckich, znajdujących się na szlaku przemarszu Polaków na zachód od Francji. Znane są np. cztery różne litografie, przedstawiające podejmowanie polskich gości w samym Lipsku. Pojawiły się również przekazy ilustrujące życzliwość i przychylność ludności wobec emigrantów na ziemi francuskiej.

W licznych wariantach powielano portrety polskich żołnierzy i bohaterów narodowych, czyniąc z nich wzory istot dokonujących najwyższego poświęcenia — ofiary z życia w imię szczytnych ideałów. Atmosfera powszechnego podziwu otaczała kochanych przez wojsko, wiernych świętej sprawie do końca generałów — Dwernickiego, Bema, Sowińskiego. Liczne ryciny opiewały męstwo i patriotyzm kobiet polskich, a zwłaszcza walczącej z bronią w ręku Emilii Plater.

W grafice obcej występują także mniej lub bardziej odpowiadające rzeczywistości przedstawienia uniformów różnych formacji wojska polskiego.

Należałoby wspomnieć także o znajdujących się w powszechnym obiegu karykaturach, zwłaszcza wymierzonych przeciw Dybiczowi w związku z jego nieudaną ofensywą wiosenną na Warszawę.

Omawiane grafiki noszą sygnatury firm edytorskich i oficyn drukarskich wszystkich nieomal znaczących regionów i ośrodków wydawniczych ówczesnych Niemiec, wśród nich Berlina, Lipska, Drezna, Norymbergii, Augsburga, Stuttgartu i in. Wśród centrów wydawniczych francuskich dominuje Paryż.

Najbardziej popularna wśród stosowanych technik graficznych była litografia, przeżywająca w latach trzydziestych XIX w. okres swego szczytowego rozwoju, choć zdarzały się i prace odbijane w stalorycie. Oprócz grafik luźnych występowały wiązane w albumy obszerne serie ilustracyjne. Do dystrybucji trafiały też ilustracje książkowe sensu stricto, sprzedawane bez towarzyszącego im tekstu. Osobną grupę stanowi grafika zdobiąca druki ulotne i wydawnictwa muzyczne, stosowana tak w formie winiet, jak i całostronicowych kompozycji.

Stworzone przez artystów cudzoziemskich przekazy o powstaniu listopadowym częstokroć nie mogą być traktowane jako dokumenty o obiektywnym znaczeniu historycznym. Wyimaginowane są bowiem przedstawione sceny, niezgodne z rzeczywistością realia. Ta nieporadna pod względem warsztatowym produkcja spełniała jednak doniosłą rolę jako czynnik propagandy, kształtując wyobraźnię historyczną masowego adresata i budząc powszechną przychylność dla naszych powstańców, uznanie i podziw dla ich sprawiedliwej walki.

Henryk Żaliński

Stronnictwa polityczne Wielkiej Emigracji o przyczynach upadku powstania listopadowego

Uczestnicy Wielkiej Emigracji przywiązywali dużą wagę do dyskusji nad przyczynami klęski powstania listopadowego. W doświadczeniach przeszłości szukali bowiem wskazówek przydatnych na przyszłość. Broszury polityczne wydane pod koniec 1831 r. przez Maurycego Mochnackiego i Adama Gurowskiego oraz odezwy Komitetu Narodowego Polskiego z przełomu lat 1831 i 1832 zapoczątkowały wiele publicystycznych wypowiedzi na temat niedawnej walki nad Wisłą. Spory wokół oceny powstania listopadowego, rozważania na temat koncepcji nowej walki zbrojnej i ustroju przyszłej Polski oraz zróżnicowany stosunek do sprawy chłopskiej doprowadziły z czasem do rozbicia emigracji na szereg organizacji politycznych.

Wiele organizacji obozu demokratycznego (Zemsta Ludu, Młoda Polska, Zjednoczenie Emigracji Polskiej) było związanych z osobą Joachima Lelewela. Organizacje te za pomocą swoich organów prasowych oraz pism sympatyzujących wyrażały opinię o przyczynach upadku powstania listopadowego. Także w sprawach ocen powstańczych zabierał głos sam Lelewel. Na emigracji krążyło wiele niepochlebnych opinii o jego postawie w czasie niedawnej walki. Był bowiem członkiem Rządu Narodowego oraz prezesem opozycyjnego Towarzystwa Patriotycznego, czym narażał się zarówno prawicy, jak i lewicy. Na emigracji przypominano mu błędy polityczne popełnione w czasie sprawowania tych funkcji. Bardzo surowo oceniał Lelewela Ryszard Otto Spazier, autor czytanej powszechnie na emigracji pracy o powstaniu listopadowym. Także Maurycy Mochnacki skrytykował jego działalność. Podobnie uczynił z przeciwnego obozu Stanisław Barzykowski. Lelewel w swoich lis* ach i publikacjach starał się zbijać zarzuty przeciwników, formułując swoje oceny o powstaniu listopadowym. Zdaniem jego, wyrażonym w dziele Polska odradzająca się, militarne szanse ostatniej walki zaprzepaściła arystokracja, która nie dążyła do wyzyskania sił całego narodu, lecz szukała pomocy u rządów państw europejskich. Kierujący powstaniem hamowali poświęcenie ludu, niczego bowiem nie uczynili, aby rozwiązać kwestię chłopską. Dzie-jopis krytykował nieudolność Rządu Narodowego, sejmu oraz wodzów. Stwierdzał, że jedynie Towarzystwo Patriotyczne było świadome rewolucyjnej drogi, którą należało kroczyć, aby doprowadzić powstanie do zwycięskiego końca.

250

Lelewel co roku przewodniczył zgromadzeniom organizowanym w Brukseli dla uczczenia rocznic Nocy Listopadowej. W przemówieniach wygłaszanych w czasie owych uroczystości zawarł wiele opinii o powstaniu. Niektóre z nich wykluczały się jednak ' nawzajem. Podobnie jak w czasie działalności powstańczej, tak i teraz, na emigracji, wielki dziejopis był niekonsekwentny w ocenach powstania. Raz ganił je np. za brak programu społecznego, kiedy indziej, jak było to w przemówieniu z 1839 r., podkreślał, iż kierownicy powstania mieli na uwadze kwestie socjalne. Był jednak stały w jednym stwierdzeniu — zawsze winą za klęskę powstania obarczał arystokrację, co prowadziło go do podjęcia bezkompromisowej walki z tym obozem na emigracji.

Towarzystwo Demokratyczne Polskie przez cały okres swojego długiego istnienia (1832—1862) poświęcało wiele uwagi powstaniu listopadowemu i innym polskim walkom narodowowyzwoleńczym. Już Akt założenia TDP z 17 III 1832 r., zwany Małym manifestem, jednoznacznie ocenił przyczyny klęski powstania 1830—1831 r. Upadło ono dlatego, że jego twórcy nie związali walki o wyzwolenie narodowe z walką o wyzwolenie społeczne. Tezę tę powtórzyło Towarzystwo w wydanej 12 września 1832 r. bojowej odezwie Do obywateli żołnierzy.

Przemówienie jednego z założycieli TDP, Tadeusza Krępowieckiego, wygłoszone w drugą rocznicę Nocy Listopadowej, zawierające własną interpretację przyczyn upadku ostatniego powstania, zwiastowało nowy etap w rozwoju polskiego ruchu rewolucyjnego. Krępowiecki, przypominając powstania ludu ukraińskiego pod wodzą Pawluka, Na- ! lewajki i Chmielnickiego, twierdził, iż masy chłopskie pragną wolności, natomiast szlachta przez swoje egoistyczne postępowanie spowodowała zgubę Polski. Przemówienie to oburzyło nie tylko prawicowe grupy emigrantów, ale także zbulwersowało wielu demokratów, a jego autor został usunięty z szeregów organizacji.

Wielki manifest TDP z 4 grudnia 1836 r., podobnie jak Akt założenia, kładł główny nacisk na przyczyny wewnętrzne upadku powstania. „Opuściła wprawdzie Europa Polskę w najcięższej przygodzie, lecz my jej wyrzutu oziębłości powtarzać nie będziemy, bo dzieje przekonywują, że Ojczyzna nasza nie obcą przemocą, ale wadami stanu społecznego upadła" — twierdził Manifest. Tę myśl Manifestu będą rozwijały liczne czasopisma Towarzystwa, a szczególnie „Demokrata Polski" i „Pismo Towarzystwa Demokratycznego Polskiego".

Towarzystwo Demokratyczne Polskie było organizacją polityczną, która najwszech-stronniej na emigracji rozważyła przyczyny upadku powstania listopadowego. Do rozważań nad przegraną walką włączyli się nie tylko przywódcy TDP, czołowi myśliciele i publicyści, ale także rzesze szeregowych członków, biorący udział w ogólnozwiązkowej dyskusji nad tzw. kwestiami. Uczestnicy dyskusji, bazując na materiałach publikowanych w „Przeglądzie Dziejów Polskich" i własnych wspomnieniach, ukazywali duże szanse powstania listopadowego, które rozpoczęło się w wyjątkowo pomyślnych okolicznościach, gdy Rosja była osłabiona, a Europa przechodziła rewolucyjne wrzenia. Królestwo Polskie dysponowało wówczas dzielną armią oraz dobrze zaopatrzonym skarbem i arsenałem. Niestety, polityka przywódców powstania, niewykorzystanie wszelkich środków obrony, a przede wszystkim brak zainteresowania wszystkich warstw narodu polskiego spowodowały upadek Polski.

Działające na terenie Anglii w latach 1835—1846 Gromady Ludu Polskiego winą

251

za upadek wolne^: Polski obarczały całą szlachtę, która w drugiej połowie XVIII w. w obawie przed utratą swoich klasowych interesów zaprzedała Ojczyznę zaborcom. W powstaniu kościuszkowskim, gdy lud konał za Polskę, szlachta wyciągała ręce do zaborców, „ufna, że te potęgi, które kraj rozrywały, zachowają w całości jej pergaminy, zahipotekują przywłaszczenia, a w nagrodę zdrady dadzą tytuły cudzoziemskie".

Podobnie było również w powstaniu listopadowym. „Lud nasz walczył do upadłego i byłby wywalczył Polskę — czytamy w odezwie Gromad do ludu polskiego na rodzinnej ziemi — gdyby szlachta nie zwąchała się z Mikołajem i oczekując niby na posiłki od Francuza, sama Moskalowi nie pomogła do zajęcia Warszawy, a potem i całego kraju". Przywódcy powstania, wśród których wymieniano z nazwiska między innymi Czartoryskiego, Chłopickiego i Krukowieckiego, oraz „cała czereda panów sejmowych" dźwigają na sobie śmiertelny grzech zamordowania „wspólnej nam matki". Szczególnie ostro występowały Gromady przeciwko księciu Czartoryskiemu, uważając go za głównego sprawcę wszystkich niepowodzeń powstańczych. Stał on na czele konserwatywnego stronnictwa wstrzymującego rozwój powstania, a jego dyplomatyczne „konszachty" z mocarstwami przyspieszyły smutny koniec podjętej walki. Gromadzianie podkreślali, że powstanie listopadowe, mimo braku pomocy od innych ludów i narodów, było dosyć silne, aby zwyciężyć nieprzyjaciela, ale upadło zdradzone przez własnych przewodników.

Wydane przez Gromady Ludu Polskiego dokumenty, w których wspomina się o powstaniu listopadowym, przepojone są antyszlacheckością. Wiele w nich przesadnych informacji o masowym udziale chłopów w ostatniej walce. Mimo tendencyjności, a nawet w pewnym sensie naiwności, zawarto w nich najbardziej ostre, bezkompromisowe oceny powstania. Były one zgodne z przyjętym przez Gromady programem walki o niepodległą Polskę, w której zaprowadzona zostanie pełna równość społeczna.

Podobnie jak ugrupowania demokratyczne, także obóz arystokratyczny formułował swoją wersję przyczyn upadku powstania listopadowego. Przywódca obozu książę Czartoryski, zachęcony przez Władysława Zamoyskiego, napisał w 1832 r. kilkudzie-sięciostronicową rozprawkę pt. Uwagi nad rewolucją 1830 roku. Twierdził w niej, że kraj nie spodziewał się rewolucji i nie był do niej przygotowany. Nie zabezpieczono wcześniej pomocy z zagranicy. Także pora wybuchu była niedogodna. Sądził, że należało zacząć powstanie, gdy trwała wojna turecka. Nie było w polskiej rewolucji „żadnej kalkulacji ani przezorności", było tylko dużo heroizmu i bezprzykładnych poświęceń.

Przywódca stronnictwa arystokratycznego niejednokrotnie jeszcze dokonywał ocen powstania listopadowego. Szczególną okazją były coroczne uroczystości poświęcone rocznicom Nocy Listopadowej.

W dniu 29 XI 1840 r. Adam Czartoryski stwierdził, że władza powstania uosobiona w 5-osobowym Rządzie Narodowym, bez jedności i bez siły, mająca obok siebie niezależne kierownictwo wojskowe, była zbyt słaba, aby odeprzeć zewnętrznych nieprzyjaciół i aby „poskromić wewnętrznych wichrzycieli, którzy zaraziwszy anarchią stolicę i wojsko zniweczyli poprzednie silenia i popchnęli siebie i Ojczyznę w ostateczną przepaść". Główną przyczynę upadku powstania widział Czartoryski nie w braku sił materialnych, ale w braku siły moralnej, ładu, jedności, zdolnego rządu i wiary w zwycięstwo.

Jedno z najpełniejszych studiów poświęcone ocenie przyczyn upadku powstania wyszło spod pióra bliskiego współpracownika Czartoryskiego — Karola Boromeusza

252

Hoffmana. Porównując na łamach „Kraju i Emigracji" polską walkę wyzwoleńczą do powstań w Grecji w 1821 r., Holandii w 1566 r. i w Portugalii w 1640 r. doszedł on do wniosku, że upadła ona, ponieważ początek swój wzięła,, z dołu, nie z góry". Zwycięskie powstania postępowały natomiast wprost przeciwnie. Hoffman sądził, iż Polskę uratować mogło dwóch ludzi: Chłopicki i Czartoryski. Podchorążowie i cywile, którzy wywołali powstanie, byli ludźmi odważnymi, ale nie posiadali znaczenia i wpływu w kraju.

Czasopisma związane z Hotelem Lambert („Kronika Emigracji Polskiej", „Trzeci Maj") krytykowały spiskowców przygotowujących powstanie, rząd powstańczy, wodzów naczelnych, sejm i ugrupowania polityczne. Księciu Czartoryskiemu „zarzucały" jedynie, że nie odsunął innych od władzy i nie ujął powstania silną ręką. Przyczynę upadku powstania widziały przede wszystkim w przewadze caratu oraz w braku poparcia ze strony państw Europy Zachodniej.

Generalną cechą wszystkich ocen dokonywanych w obozie arystokratycznym było niedostrzeganie spraw społecznych w powstaniu lub bagatelizowanie ich roli. Kwestię tę podnosiły natomiast w większym lub mniejszym stopniu organizacje polityczne obozu demokratycznego. Członkowie stronnictw demokratycznych obarczali odpowiedzialnością za upadek powstania nie tylko władze insurekcyjne czy poszczególne osoby, ale także całe grupy społeczne. Prawica demokratyczna krytykowała przede wszystkim arystokrację, lewica zaś całą szlachtę. Owa krytyka sprawców klęski powstańczej pozostawała we wszystkich stronnictwach Wielkiej Emigracji w ścisłym związku z ich programami społeczno-politycznymi.

Jan Pachoński

Sąd gen. Franciszka Maksymiliana Paszkowskiego o powstaniu listopadowym

Gen. Paszkowski rozważania swe na temat powstania utrwalił w Pomysłach do dziejów Polski, napisanych w Paryżu w latach 1839—1840, wydanych własnym kosztem z ofiarowaniem dochodu Towarzystwu Dobroczynności Dam Polskich w Paryżu. Wypowiedzi te budzą zainteresowanie zarówno ze względu na osobę autora, jak i zdecydowanie krytyczne nastawienie do powstania.

Paszkowski, rodem z Brodów, po ukończeniu Uniwersytetu Lwowskiego służył jako kapitan w Legionach. Znając języki był przydzielany do sztabów, działał na polu oświatowym, zgłębiał filozofię Kanta, współpracował z republikanami, tj. z eks-jako-binami polskimi. Nawiązał bliskie kontakty z Kościuszką, pracując nad jego biografią. W okresie Księstwa Warszawskiego, choć przyjaźnił się z ks. Józefem i był fliegeladiu-tantem Fryderyka Augusta, stał się jednym z przywódców polskich eks-jakobinów. Jako generał brygady (1812 r.) dostał się do niewoli austriackiej w Dreźnie (1813 r.). Z Komisji Wojskowej wystąpił, nie wierząc w deklaracje rosyjskie; stracił wiarę w celowość zrywów niepodległościowych. Dzięki spadkowi po Kościuszce zajął pozycję ziemianina (właściciel wsi Tonie pod Krakowem), oddając się z pasją szerzeniu kultu Kościuszki i pisarstwu. Nie zgodził się stanąć na czele konspiracji (Towarzystwa Kosynierów), a wiadomość o wybuchu powstania 1830 r. przyjął źle, jako nie przemyślany i szkodliwy wyskok młodzieży, nie zdającej sobie sprawy z sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej, niezdolnej skrystalizować celu wystąpienia, pozyskać wodza powstania. W poglądach tych umacniał go potem przybyły do Krakowa na kurację gen. Chłopicki oraz Potoccy spod Baranów; znacznie słabszy był wpływ sympatyzującego z powstaniem ks. Ludwika Łętowskiego.

W książce swej Paszkowski podkreślał, że wysiłki ludzkie w okresie pokoju i wojny powinny zmierzać do zapewnienia swobody i pomyślności ludzkości, a nie do jej zagłady. Dostrzegał, że wielokrotnie wysuwane hasła dobra kraju, miłości Ojczyzny, zbawienia ludu stanowią zasłonę dymną dla niespokojności, chciwości, ambicji. Wykazało to i powstanie 1830 r. Młodzieżowi, lecz ambitni przywódcy spisku, nie przejmując się brakiem kwalifikacji, bazowali na hasłach patriotycznych i męstwie, nie mając rozeznania sytuacji, nie planując dalszych działań czy celów, nie zapewniając mu do-

254

wództwa. Poczynali sobie jak człowiek nie umiejący pływać, który skacze na głębię w przekonaniu, że wystarczy chcieć, a można utrzymać się na powierzchni. Do czego doprowadziło takie postępowanie? Konfederacja barska spowodowała zawężenie granic, powstanie kościuszkowskie utratę niepodległości, a powstanie listopadowe przekreśliło autonomię, zamożność, nadzieje. Paszkowski uważał, że improwizacje powstańcze w okresie silnych armii regularnych nie mają sensu, pośrednio więc wypowiadał się przeciw tezom Kościuszki zamieszczonym w broszurze Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?

Potępiał chęć zabicia czy ujęcia w.ks. Konstantego, jako „wiarołomstwo" nic nie dające, mordowanie generałów, a przede wszystkim brak wyraźnie określonego celu powstania. Uważał, że okoliczności nie pozwalały deklarować walki o niepodległość, a brak zgody na rozwiązanie ważnych zagadnień społecznych nie pozwalał na jasną deklarację także w tej dziedzinie, zwłaszcza że konserwatywna Europa bała się radykalizmu. Natomiast w pełni zrozumiałe dla zagranicy było hasło walki o przestrzeganie konstytucji, które pozytywnie przyjęto by i w kraju dla uniknięcia anarchii.

Początkowy chaos (zawiniony przez nieodpowiedzialne kierownictwo) mogła opanować tylko dyktatura, w żadnym wypadku kolegialny rząd. Brakło jednak odpowiednich ludzi. Zawiódł Chłopicki, a wodzowie naczelni zamiast przeprowadzać swe koncepcje oglądali się na organa doradcze, które od XVII w. dowodziły swej nicości.

Skłócony sejm był tylko balastem. Może i nie brak było dobrych chęci, ale nie dostawało znajomości rzeczy, jasnego spojrzenia w przyszłość przy nadmiarze ambicji.

Stronnictwa polityczne określał ironicznie: 1. mowno-polityczne (opozycja); 2. szkolno-republikańskie (szalona młodzież); 3. uczniowsko-wojskowe (bazujące na zuchwałości); 4. dorywczo-dyplcmatyczne (Czartoryskiego) — jedyne, które usiłowało uratować, co się dało.

Paszkowski określał detronizację jako nie przemyślaną i niejako prowokującą cara do intensywnego wystąpienia ze względów prestiżowych, gdy korzystniejsza dla powstania była zwłoka w decydującej rozprawie. Skoro się już na to zdecydowano, należało wybrać króla. Miałby silniejszą pozyc ę (a może i sympatię) za granicą, a w kraju na pewno więcej by się z nim liczono niż z dyktatorem.

Propaganda idąca w kierunku podkreślania słabości Rosji na skutek wyczerpania wojnami z Turcją i Persją oraz epidemią cholery, osłabiała czujność. Subwencje finansowe szlachty na rzecz powstania nie były dostateczne; więcej dawała na cele religijne czy na fundacje. Duchowieństwo zaś wyraźnie uchyliło się od świadczeń, bo wprawdzie nawoływało do modłów i ofiar na rzecz kościoła, by ubłagać Boga o zwycięstwo, ale dostatków swych skąpiło na rzecz powstania (zarzut Paszkowskiego, żarliwego katolika, miał swą wymowę).

Paszkowski krytykował wcielanie nowych rekrutów do wyborowych, starych formacji, co obniżało ich sprawność. O wiele lepsze rezultaty dałoby formowanie w poszczególnych województwach nowych batalionów i szwadronów z dobrymi instruktorami, znęconymi awansem, którzy w 2—3 miesiące daliby im zasadnicze przeszkolenie. Nie mógł zrozumieć, czemu mając dobre rozeznanie w strukturze wywiadu rosyjskiego nie zlikwidowano go w początkach powstania.

Przyznając feldmarszałkowi Dybiczowi sprawność i ostrożność w działaniu, widział

255

wiele niedociągnięć u jego podwładnych, które powstańcy mogli wyzyskać. Żołnierza! rosyjskiego określał jako ociężałego, powolnego, nieruchliwego, niezbyt porządnie maszerującego, a obciążonego nadmiarem taborów, przy stałym niedostatku aprowi-zacyjnym.

Paszkowski uważał, że na ogół wypadło powstaniu mierzyć się z przewagą sił rosyjskich, ale były okresy równowagi sił, które sprawny wódz mógł wykorzystać. Wiele szans zaprzepaszczano, zwłaszcza w początkach. Rosjanie osłaniając kierunki na Rygę,, Wilno, Smoleńsk, Bobrujsk cofali się, pozostawiając niewielkie oddziały i magazyny. To wszystko można było zagarnąć, włączyć 30-tysięczny Korpus Litewski, w którym tak wiele było młodzieży polsko-litewskiej. To podwyższyłoby siłę zbrojną powstania do 100 tysięcy żołnierzy i 300—400 dział.

Łudzono się wciąż gotowością przystąpienia do powstania Litwy i pozostałych ziem zaboru rosyjskiego. Tymczasem zorganizowanie regularnej siły zbrojnej na Litwie możliwe było tylko w początkach, poprzez wysłanie 20-tysięcznej armii, która odrzuciłaby Rosjan za Dźwinę i Dniepr. Inaczej można było liczyć tylko na partyzantkę. Niezrozumienie tej fundamentalnej sprawy kosztowało wiele ofiar w ludziach i konfiskat.

Podobnie niezdecydowana była polityka kierownictwa powstańczego wobec zaboru rosyjskiego, skąd można było uzyskać do 30 tysięcy żołnierzy. Natomiast Rosjanie rozumieli znaczenie trójkąta Modlin—Serock—Praga i usiłowali go unicestwić.

Zdaniem Paszkowskiego, kiedy powstańcy w styczniu 1831 r. dysponowali siłą
50 tysięcy zdolnych do walki żołnierzy, należało trzymać po dywizji (5 tysięcy ludzi
plus 10 dział) na skrzydłach, 10 tysięcy wojska z 20 działami w odwodzie na Pradze,,
a resztą, tj. 20 tysiącami z 60—80 działami, energicznie likwidować rozrzucone korpusy
rosyjskie. ,

Wśród licznych planów Paszkowski przypominał zamysł uderzenia przez Brześć na Petersburg, bijąc kolejno korpusy: szósty (Grodno), piąty (Wilno) i grenadierów Szachowskiego. Wytykał brak dokładnego przemyślenia tej koncepcji i energicznej koncentracji wszystkich sił dla szybkiej realizacji planu.

W lutym 1831 r. były jeszcze pewne szanse. Rosjanie mieli 77 600 piechoty, 15 600 regularnej jazdy, 6600 kozaków, razem 99 800 z 396 działami, ale z tego mogli użyć tylko 72 tysiące, resztę musieli trzymać w rezerwie.

Gen. Paszkowski zajmował się też omówieniem błędów poszczególnych bitew, co dowodziło, że w Krakowie dokładnie śledził przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1830— -1831 r.

Mimo klęski powstania Paszkowski nie tracił nadziei, że kiedyś powstanie Polska od Morza Czarnego do Bałtyku i od Dniepru po Odrę. Sądził jednak, że dla osiągnięcia tego należy zlikwidować wady narodowe: gnuśność, próżność, brak ładu, niechęć do podporządkowania się władzy, zawiść, niedocenianie nauki i wiedzy, przygłuszające takie zalety, jak gotowość do poświęceń patriotycznych i męstwo. Sądził dalej, że powin-no ulec zmianie wychowanie młodzieży męskiej. Dotąd chłopiec najpierw byłpodopie-ką kobiecą, nie kładącą nacisku na wysiłek i wytrzymałość, potem kler wpajał mu, że wszystko w ręku Boga, a gdy dorósł, przepojony był świadomością, że Polska nierządem stoi, że mało znaczy wykształcenie, a decyduje męstwo. Hasła: „Wolność", „Równość"

256

młody Polak źle pojmował jako uprawnienie do samowoli. Paszkowski sądził, że teraz, pokutując za własne winy, każdy powinien wykonywać sumiennie zadania na powierzonym stanowisku, przyjmując koncepcje realne. Nie wytykać błędów innym, lecz naprawę zaczynać od siebie, odmienić złe obyczaje, wziąć się do konkretnej, pożytecznej pracy (s. 456).

Książka gen. F. Paszkowskiego, z natury polemiczna, ciekawa w ujęciu, choć grzesząca ciężkim stylem, zrobiła duże wrażenie w kraju i na emigracji, wywołując ożywioną polemikę i odpowiedzi autora.

Adam Galos

Obchody 29 listopada w latach 1830—1880

O znaczeniu, jakie posiadały obchody rocznicowe w rozwoju społeczeństwa polskiego w XIX w., pisano niekiedy, ale tylko fragmentarycznie¹. Czasami formułowano pewne uwagi ogólne², niektórym najgłośniejszym obchodom poświęcono sporo miejsca. Pełne natomiast przedstawienie kwestii możliwe jest dopiero wówczas, gdy uwzględni się kilka tysięcy obchodów o bardzo różnorodnym charakterze.

Obchody rocznicowe traktowane być mogą jako fragment zainteresowania historią i budzenia świadomości historycznej, co tak bardzo podkreślał już w 1831 r., właśnie w rocznicę 3 Maja, Kazimierz Brodziński pisząc: „Naród bez pamięci historycznej nie jest narodem i jeśli ta przestanie dla niego być święta i on przestanie zasługiwać na imię od ojców odziedziczone"³. Obchody te stanowiły w niektórych okresach zarazem środek i przejaw integracji społeczeństwa, zarówno mobilizując mniej czy więcej liczne grupy przedstawicieli różnych warstw społecznych, jak i łącząc ze sobą Polaków w różnych zaborach. Ale inne, a zdarzało się, że i te same obchody towarzyszyły kształtowaniu się różnych kierunków politycznych, stanowiąc okazję i do formułowania własnych programów, i do rozrachunków z ugrupowaniami rywalizującymi o wpływy.

To przykłady treści, jakie zawierały w sobie obchody rocznicowe. Nie bez znaczenia pozostawała jednak także ich forma. Można na ich podstawie zaobserwować wzajemny stosunek znaczenia słowa mówionego i pisanego oraz ewolucję w tym względzie. W warunkach polskich tradycyjnie bardzo duża była rola elementów religijnych w uroczystościach, ale nie zawsze i nie wszędzie występowały one w jednakowym stopniu. W pewnych momentach szczególną rolę odgrywały takie formy, jak przedstawienia teatralne, kiedy indziej „bankiety", przy czym pod tym terminem rozumieć należy zarówno uczty dworskie, jak skromne posiłki składkowe. Niekiedy nie można pominąć

¹ Uwagi niniejsze powstały w związku z przygotowywaną pracą poświęconą roli odgrywanej
przez obchody rocznic historycznych w Polsce w XIX w. Wobec rozmiarów zagadnienia i roz
maitości źródeł możliwe było tylko ogólne zarysowanie problemu, pominąć przyszło także obfity
materiał dowodowy.

² Np. I. Chrzanowski, Posiew Komisji Edukacji Narodowej, [w:] Optymizm i pesymizm
polski, Warszawa 1971, s. 116—120.

³ K. Brodziński, Mowy i pisma patriotyczne, Kraków 1926, s. 67.

258

strojów i różnych emblematów narodowych, ulegających wyraźnej ewolucji, a przebieg obchodów pozwala na charakterystykę przemówień nie tylko od strony treści, ale i przyjmowanej formy*. Osobną sprawą stają się utwory literackie różnego rodzaju i poziomu (nie zawsze jednak zasługujące na tak zjadliwą krytykę, jaka wyszła spod pióra Władysława Spasowicza: „Nie ulega wątpliwości, że jak pod względem gastronomicznym obiady jubileuszowe nie bywały nigdy nadzwyczajnie smaczne ani bardzo strawne, tak też i literatura jubileuszowa, poezja i proza, nie jest zbyt zajmująca, z materii swojej i przeznaczenia zasługuje na miano nudnej, mdłej"⁵). Na równi z tym możliwe jest w jakiejś mierze odtworzenie znaczenia pieśni narodowych. Pod wieloma względami uroczystości jubileuszowe zmieniały się w ciągu ponad stulecia od końca XVIII w., a także kształtowały się odmiennie na różnych terenach i w rozmaitych środowiskach.

Niepełny to spis zagadnień, które składają się na złożoną problematykę roli obchodów narodowych. Warto też zwrócić uwagę na porównanie uroczystości rocznicowych wśród Polaków i w innych krajach, choć możliwości w tym zakresie ograniczone są słabym odbiciem zjawiska w dostępnej literaturze naukowej i trudnościami z dotarciem do poważnej części źródeł.

Do połowy XVIII w. obchody rocznicowe odgrywały skromną tylko rolę. Urządzano je albo przy wyjątkowych okazjach (jak stulecie Grunwaldu za Zygmunta Starego), albo zasięg ich był mocno ograniczony (jak lokalne krakowskie też grunwaldzkie wspominki), albo też zamykały się w murach kościelnych (jak obchody Chocimia na rozkaz papieski czy rocznice odsieczy Wiednia; te ostatnie fetowała także Marysieńka, ale w dalekim Rzymie). Tylko w części leżały one u podstawy obchodów zapoczątkowanych stuleciem „potrzeby wiedeńskiej" w 1783 r., a w ogóle obchody narodowe w Polsce, i nie tylko w niej, brały swój początek z obchodów kościelnych i dynastycznych.

Do końca istnienia Rzeczypospolitej dwa fakty z odległej lub świeżej przeszłości wiodły prym: wspomniany Wiedeń oraz Konstytucja 3 maja, wspominana w 1792 r.^BW latach Księstwa Warszawskiego z rocznicą 3 Maja skutecznie rywalizowały obchody rzekomych imienin Napoleona 15 sierpnia, często przypominano w grudniu Austerlitz i koronację cesarza. Po 1815 r. obchodami narodowymi stawały się pogrzeby bohaterów — księcia Józefa, Kościuszki i Dąbrowskiego. W Warszawie Łukasiński do rocznicy konstytucji dodał obchód żałobny rocznicy śmierci księcia Józefa; pierwszą z nich parę razy próbowano poruszyć młodzież, na niezbyt wielką zresztą skalę. W ciągu 1830 r. urodziny Kościuszki obchodzono w dalekim Paryżu, na 3 Maja na wsi ukrainnej pisał rocznicowy wiersz Goszczyński, a niewiele dni przed powstaniem studenci uniwersytetu warszawskiego przypomnieli tragiczną rocznicę rzezi Pragi. W sumie w latach 1815—1830 ilościowo dominowały oficjalne obchody dynastyczne, najliczniejsze w Rzeczypospolitej Krakowskiej, bądź uroczystości upamiętniające nadanie konstytucji,

4 Setki tekstów przemówień pozwalają np. porównać sposoby ich formułowania przez Polaków i Francuzów; ci ostatni z reguły byli bardziej zwięźli.

⁵ W. Spasowicz, Pisma, t. VI, Petersburg 1892, s. 3.

⁶ A. Galos, Z zagadnień roli rocznic historycznych w Polsce w XIX w., „Acta Universitatis
Wratislaviensis", Historia, XXXVI, 1980, s. 137—153.

259

a także obchody religijne. W Królestwie za Aleksandra uroczystości na jego cześć miały znaczne szanse na to, aby opinia części społeczeństwa przyjęła je za swoje. Lista wypadków z przeszłości, do których się odwoływano, nie była długa, nawet jeśli dodać odsłonięcie pomnika Kopernika w Warszawie czy obchody ku czci Czackiego w Krzemieńcu, co już zbytnio rozszerza pojęcie obchodów narodowych. Taką sytuację zastało powstanie listopadowe.

Obchody upamiętniające wybuch powstania („wybuch rewolucji" — jak mówiono wówczas i jeszcze długo później) pojawiły się niezwykle szybko. Zapowiedzią stała się oktawa 29 listopada⁷, pierwszy miał miejsce 29 grudnia. Zainicjował je, jak wiadomo, prof. Krystyn Lach Szyrma⁸, choć swój udział mogli wnieść i inni (jak Franciszek Grzymała, którego odezwę, wzywającą do uroczystego obchodzenia „oktawy rewolucji", odczytano przed widowiskiem w Teatrze Narodowym⁸). Byli to ludzie bliscy Chło-pickiemu, ale w kilka miesięcy później „Nowa Polska" stwierdzała, że „ci, co najżywiej i bezwarunkowo przyjęli sprawę rewolucji [...] ci najpiersi powzięli myśl uroczystości uczczenia pamiątki 29 listopada [...] Może najpiękniejsza strona tych uroczystości jest, że je obchodzimy przez natchnienie, nikt nie nasyła rozkazów"¹⁰. W pół wieku później Agaton Giller początków obchodów doszukiwał się na emigracji i dodawał, że „kto pierwszy z tułaczy powziął myśl urządzenia w dniu 29 listopada święta narodowego, jest rzeczą trudną do zbadania"¹¹. To rychłe zatarcie rzeczywistej genezy obchodów (choć o uroczystościach w czasie powstania pisano niejednokrotnie) charakterystyczne jest przy zjawiskach szeroko rozpowszechnionych.

Od początku chciano z dnia 29 listopada uczynić na trwałe święto narodowe. Na pierwszym obchodzie postanowiono nie tylko uroczystości ponawiać co miesiąc, ale prosić posła Tymowskiego, aby przedstawił w sejmie projekt uchwały przewidującej takie obchody¹². Podobne zamierzenia trafiały się nieraz. Kołłątaj taką rolę planował dla 3 Maja, we Francji zaś od 1790 r. 14 lipca miał być na stałe najważniejszym świętem, ale w tym okresie, ze zrozumiałych powodów, w Polsce skończyło się na jednym obchodzie, a we Francji na kilku. Najżywiej przypomina to stanowisko Johna Adamsa, który zaraz po Deklaracji Niepodległości pisał do żony, że „drugi dzień lipca [tradycja rychło przesunęła datę na 4 lipca — A. G.] będzie najbardziej pamiętną datą w historii Ameryki [...] Wierzę, że będzie obchodzony przez następne generacje jako wielkie święto rocznicowe"¹³. Pieczołowitość w stosunku do pamiętnego dnia w czasie powstania listopadowego, a często i później, szła tak daleko, iż uroczystości starano się zaczynać o tej samej godzinie, o której spiskowcy uderzyli na Belweder.

Zapoczątkowane w ten sposób obchody rocznicowe 29 listopada przechodziły w ciągu następnego półwiecza ewolucję. Pierwszy okres przypadał na samo powstanie, gdy

⁷ L. Simon, Teatr warszawski za powstania listopadowego, Warszawa 1931, s. 9; o zapale
panującym w teatrze — por. rkps Ossolineum, nr 4509 I, s. 5—7. Wieści o obchodzie we wszyst
kich kościołach dochodziły daleko, por. np. „Schlesische Zeitung", 17 XII 1830.

⁸ W. Chojnacki i J. Dąbrowski, Krystyn Lach Szyrma, Olsztyn 1971, s. 84—86.
9 L. Simon, op. cit., s. 9.

¹⁰ „Nowa Polska", 10 IV 1831.

¹¹ Album Muzeum Narodowego w Rapperswylu, t. III, Rapperswyl 1881, s. 597—598.

¹² T. Lipiński, Zapiski 1825—1831, Kraków 1883, s. 233.

¹³ Family Encyclopedia of American History, Pleasantville, N.Y. 1975, s. 543.

260

odbywały się co miesiąc, z wyjątkiem, oczywiście, lutego oraz sierpnia. Wówczas „ż powodu niebytności profesora Szyrmy, który zostaje przy armii, uroczystość obchodu pamiątki naszego powstania, na jutro przypadająca, nie będzie miała miejsca"¹⁴. Jeszcze 29 lipca wprawdzie „członkowie Izby Poselskiej chcąc uczcić miesięczną pamiątkę powstania narodowego [...] udali się do okopów"¹⁵, ale obchód odbył się normalnie¹⁶.

Najbujniejszy okres obchodów 29 listopada przypada na czasy Wielkiej Emigracji. Zaczęło się od 1831 r., gdy wielu tułaczy znajdowało się jeszcze w drodze, w Galicji, w Niemczech, na Węgrzech czy w Szwajcarii¹⁷, i tam wspominało wypadki sprzed roku. Tego samego dnia odbył się obchód w Paryżu, gdzie przebywała nieliczna grupa wygnańców. Odtąd coroczne uroczystości, w sumie setki obchodów, organizowane były w wielu większych i mniejszych skupiskach emigrantów. To te właśnie obchody w największym stopniu pozwalają na charakterystykę znaczenia podobnych uroczystości¹⁸.

Z natury rzeczy znacznie trudniejsze do znalezienia są oddźwięki rocznic na ziemiach polskich, ale i na nie można natrafić. W 1835 r. we Lwowie młody Karol Szajnocha napisał wiersz przeciwko uciskającym Polskę tyranom, a ulotka z utworem rozrzucona została w uniwersytecie i w teatrze¹⁹. W pismach emigracyjnych wspominano nieraz o cichych obchodach w zaborze rosyjskim²⁰, trudno jednak stwierdzić, czy w części doniesienia te nie wypływały z nadziei i oczekiwań samych emigrantów.

W pierwszych latach rządów paskiewiczowskich władze używały niekiedy daty 29 listopada do manifestowania antypolskiego kursu polityki.

Rocznice docierały także za mury więzienne. W Zamościu w 1832 r. jeden z jeńców pisał²¹:

Gdzieśmy bracia? Gdzie nas los zapędził? Przed rokiem dla nas śmiała się swoboda! Z grobu się Polska przebudziła młoda, A Polak dla niej prac i krwi nie szczędził.

kończąc groźną zapowiedzią:

O! błyśnie chwila, gdy na wroga głowę Spadnie grom zemsty i w proch ją rozmiecie [...]

Jeszcze w kilkanaście lat później więźniowie Cytadeli Warszawskiej „w rocznicę 29 listopada [...] dali 101 salw armatnich, waląc w ścianę z całej siły pięściami"²². Na

¹⁴ „Zjednoczenie", 28 VIII 1831, s. 234.

¹⁵ „Zjednoczenie", 29 VII 1831, s. 118.

¹⁶ „Nowa Polska", 1 VIII 1831.

¹⁷ Por. np. J. N. Janowski, Notatki autobiograficzne, Wrocław 1950, s. 280—281; J. Bart
kowski, Wspomnienia z powstania 1831 i pierwszych lat emigracji, Warszawa 1960, s. 126—127;
W. Darasz, Pamiętnik emigranta, Wrocław 1953, s. 11; Album..., t. III, s. 597—598.

¹⁸ Ciekawą ocenę obchodów na emigracji podaje M. Straszewska, Życie literackie Wielkiej
Emigracji we Francji 1831—1840, Warszawa 1970, s. 91—93.

¹⁹ B. Łoziński, Proces kryminalny Karola Szajnochy, „Biblioteka Warszawska", t. 253, 1904/IV, s. 116; Z. Kaczkowski, Mój pamiętnik z lat 1833—1843, Lwów 1899, s. 88—89 i in.

²⁰ Np. „Wiadomości Krajowe i Emigracyjne", 15 II1837, s. 1; Polacy na tułactwie, t. I,
cz. 1, Bruksela 1838, s. 147—148.

²¹ Rkps Ossolineum, nr 2267 II, s. 174.

²² M. Janik, Polacy na Syberii, Kraków 1926, s. 258.

261

dalekiej Syberii, choć tam wszelkie obchody, z natury rzeczy, szczególnie były trudne, zdarzały się także zjazdy Polaków, nawet z odległych miejsc, a „dzień 29 listopada [,..] stanowił z pewnością punkt kulminacyjny każdego syberyjskiego roku"²³.

Oczywiste jest, że w miarę upływu czasu obchody rutynizowały się, a ich oddziaływanie niekiedy słabło. Niemniej jednak każde ożywienie polityczne, każde nasilenie ruchu polskiego i wzrost nadziei na ponowne podjęcie walki odbijały się także na przebiegu uroczystości (tak było np. z obchodami w Paryżu w latach 1844 i 1845).

Toteż wojna krymska i wiosna posewastopolska rychło znalazły odbicie w organizowaniu i charakterze uroczystości w różnych ośrodkach. W Moskwie uroczyste zebrania w 1855 r. robiły na uczestnikach „potężne wrażenie"²⁴. Obchody 29 listopada stały się jednym z najważniejszych przejawów obudzenia się młodzieży Kijowa. Z Paryża Mierosławski posyłał swój program Do młodego pokolenia²⁵. W Warszawie w 1859 r. „na czwartaku" przyszli organizatorzy spisków najpierw w sobie wyrabiali przekonanie o konieczności podjęcia akcji, w 1860 r. łamali „barierę strachu", wytworzoną przez reżim paskiewiczowski, i wystąpili otwarcie. Rola rocznicy listopadowej w okresie przed powstaniem styczniowym to kolejny, trzeci etap rozwoju obchodów.

Po klęsce ponownie punkt ciężkości przeniósł się na emigrację; w kraju początkowo na przeszkodzie stanęły nie tylko represje władz, ale także antypowstaniowe nastroje. To one też w największej mierze przyczyniły się do tego, że wszelkie przejawy działalności narodowej i obchody wszystkich rocznic historycznych straciły wiele ze swojego znaczenia. Niemniej, gdy około 1880 r. ponownie pojawiły się poważniejsze manifestacje narodowe w kraju, jedną z trzech głównych okazji stało się 50-lecie wybuchu powstania listopadowego (obok niego, ściśle biorąc, nie rocznica historyczna, lecz jubileusz Kraszewskiego w 1879 r. oraz 200-lecie odsieczy Wiednia w 1883 r.). Rok 1880 nie kończy zagadnienia, zamknięcie jest w dużym stopniu umowne. W późniejszym okresie jednak wzrósł znacznie katalog wypadków z przeszłości, do których się odwoływano, a same uroczystości listopadowe niejednokrotnie łączono z rocznicą śmierci Mickiewicza.

Pierwsze pół wieku obchodów listopadowych cechuje znaczna regularność i długotrwałość kontynuowania tradycji. Pamiętać przy tym należy, że poza okresem samego powstania listopadowego odbywały się one przeważnie nie tylko bez poparcia władz, ale często skierowane były przeciw nim. Nawet tolerancja rządów zachodniej Europy miała swoje granice; zależała zresztą nie tyle od zamierzeń Polaków, ile od roli, jaką obchody odgrywały w wewnętrznej sytuacji tych państw. Podobną wytrwałość rzadko można spotkać w innych społeczeństwach. Quatorze Juillet we Francji nie tylko przez 75 lat przed 1880 r. nie stanowił święta oficjalnego, ale rzadko odwoływała się do niego opozycja. Rocznica bitwy pod Lipskiem obchodzona była przez kilka lat po jej stoczeniu, potem niewiele o niej słychać aż do lat sześćdziesiątych i ponownie do początków XX w. Nawet Sedan nie był fetowany regularnie, choć zajmowały się nim specjalne organizacje. Inaczej było z amerykańskim świętem 4 lipca, ale rychło przybrał on charakter głównie ludystyczny i rzadko odgrywał większą rolę polityczną (jak w 1861 czy w 1918 r.).

²³ T. Łepkowski, Piotr Wysocki, Warszawa 1972, s. 137—138, 141.

²⁴ T. Korzon, Mój pamiętnik przedhistoryczny, Kraków 1912, s. 55>—56.

²⁵ Przemowa na XXVIII rocznicy powstania listopadowego, Paryż 1858,

262

W latach 1830—1880 dzień 29 listopada zwycięsko wychodził z rywalizacji z innymi rocznicami. Jeszcze w czasie powstania obchody miesięczne stanowiły ledwie trzecią część podobnych manifestacji; niektóre inne dorównywały im lub je znaczeniem przewyższały (jak słynna manifestacja z 25 stycznia, poświęcona dekabrystom, pamiątka 3 Maja najszerzej obchodzona na prowincji czy pierwsza rocznica rewolucji francuskiej z 27 lipca). Na emigracji przewaga obchodów listopadowych była już niezaprzeczalna. Daremnie Czartoryski starał się na równym z rewolucją poziomie postawić 3 Maja, widząc w konstytucji mądrość, gdy w powstaniu listopadowym waleczność. Nie było porównania między uroczystościami 29 listopada a obchodzoną przez kilka lat rocznicą wybuchu powstania na Litwie 25 marca lub uczczeniem męczeństwa Zawiszy, Konarskiego czy później obchodami rocznicy rewolucji 1846 r.

Znaczenie uroczystości listopadowych znajdowało odbicie w terminologii, mówiono w skrócie nie tylko o „obchodach listopadowych", ale nawet o „obchodach 29". Czasami za ich pomocą datowano wydarzenia; w Krakowie Fryderyk Hechel zaczął pisać pamiętniki w rocznicę „chwilowego wprawdzie, ale pamiętnego odrodzenia Ojczyzny"²⁶, po śmierci Mickiewicza żałowano, że nie dożył do rocznicy, nawet w dalekim Chile Ignacy Domeyko datował rocznicą urodziny syna²⁷. Charakterystyczne było, że w trakcie obchodów składano sobie życzenia, aby następne świętować w kraju. Ku zdziwieniu Lelewela, który narzekał na składki potrzebne na skromne „uczty", nie było żadnych trudności z ich zbieraniem; nawet emigranci ledwie wiążący koniec z końcem chętnie supłali potrzebne sumy, tak zależało im na obchodzie.

Lokalne uroczystości rocznicowe w prowincjonalnych skupiskach Polaków (a więc zwłaszcza w zakładach we Francji) były, jak można przypuszczać, pożądanym urozmaiceniem w przeważnie monotonnym życiu. Regułą było, że spieszyli na nie wszyscy miejscowi Polacy, skoro w opisach z rzadka wspomina się pojedynczych nieobecnych. Choć i tam nie stroniono od polityki, ta ostatnia była cechą charakterystyczną obchodów w większych ośrodkach, jak Paryż, Londyn czy Bruksela. W rezultacie, jeżeli w latach 1831 i 1832 organizowano uroczystości wspólne, później — jak opisują mniej czy więcej zgorszeni pamiętnikarze — po nabożeństwie w kościele, początkowo najczęściej w kościele St. Germain de Pres przy grobie Jana Kazimierza (jeszcze później nawet i nabożeństwa nie zawsze były wspólne), uczestnicy rozchodzili się na oddzielne uroczystości. Gdy w 1839 r. sekcja paryska TDP odrzuciła zaproszenie Zjednoczenia do udziału we wspólnym obchodzie, stwierdzała, że nie może on być zbiegowiskiem ciekawych „na kantatę i muzykę", ale religijnym zbieraniem ducha polskiego, chwilą refleksji i medytacji we własnym demokratycznym gronie²⁸.

Cele, jakie przyświecały organizatorom, były różnorodne. Bardzo schematycznie podzielić je można na oddziaływanie na rzesze emigrantów, na kraj i na opinię w państwach pobytu. Chodziło więc o stałe mobilizowanie Polaków na obczyźnie, podtrzymywanie w nich ducha (niezwykle często, np. w przemówieniach Lelewela, występowały wezwania do wytrwałości ) i przekonania o rychłym, ponownym podjęciu walki.

Na skutek licznego, jak rzadko kiedy indziej, zbierania się emigrantów na obchodach,

²⁶ F. Hechel, Człowiek nauki jakim był, t. I, Kraków 1939, s. X. 27 I. Domeyko, Listy, Warszawa 1976, s. 211. ²⁸ „Demokrata Polski", t. II, 1838/39, s. 257—259,

263

stawały się one okazją do wielu wystąpień czy manifestów programowych, aby wspomnieć przykładowo przemówienia Czartoryskich, zwłaszcza Adama, szeroko kolportowane, niekiedy wygłaszane lub tłumaczone na obce języki, a w okresach większego znaczenia sprawy polskiej docierające nawet na dwory i do kancelarii dyplomatycznych, a także przemówienia Lelewela czy przywódców TDP. Rzadziej, ale zdarzało się także, że przy okazji obchodu zakładano nową organizację czy czasopismo.

Wobec takiego znaczenia obchodów stawały się one okazjami do zaciętych nieraz starć, nie tylko łączyły one Polaków na emigracji, ale i dzieliły na ugrupowania i partie. Już w czasie powstania obchody miesięczne odgrywały znaczną rolę w akcji Towarzystwa Patriotycznego, skierowanej przeciw rządowi. Na emigracji obchód w 1831 r. spowodował upadek Komitetu kaliszan, w 1832 r. dał okazję Krępowieckiemu do wygłoszenia słynnego przemówienia antyszlacheckiego, które budziło animozje przez wiele następnych tygodni. Ponieważ nie było obojętne, kto wygłaszał na obchodzie najważniejsze przemówienie, uroczystości bywały przejawem roli, jaką odgrywali poszczególni przywódcy (tak było np. z Mierosławskim przed 1846 i przed 1861 r.j ze znacznie gorszym skutkiem próbował tego i gen. Maciej Rybiński).

Osobnym zagadnieniem, zapoczątkowanym obchodami z lat 1830—1831, a trwającym po 1880 r. i dłużej, jest twórczość artystyczna, głównie w postaci wierszy i pieśni towarzyszących obchodom. Na liście kilkudziesięciu nazwisk mieszczą się i twórcy powszechnie znani, i drugorzędni poeci, i zgoła nieważni rymokleci. Obok setek utworów, napisanych specjalnie na obchody, produkowano na nich także i inne, np. 29 11831 r. Warszawa po raz pierwszy usłyszała Odę do młodości²⁹. W znacznie mniejszej liczbie niż Polacy występowali ze swoją twórczością na obchodach także obcy, głównie Francuzi.

Obchody przyczyniały się do rozpowszechnienia pieśni narodowych. W czasie powstania listopadowego odtwarzano np. liczne wersje Jeszcze Polska. W kilkadziesiąt lat później przed demonstracją z 29 XI1861 r. trzeba było rozdawać tekst Boże, coś Polskę, tak mało utwór ten znany był w momencie rozpoczynania okresu manifestacji.

Przekonanie o znaczeniu obchodów wyrażało się także staraniem o możliwie szerokie rozpowszechnianie sprawozdań z uroczystości w samej prasie, w dodatkach do czasopism czy w osobnych broszurach. Pozostały one po wszystkich ważniejszych obchodach, a także po wielu drugorzędnych. Druki te przeznaczone były także do kolportowania w kraju. Niekiedy na obchodach uchwalano odezwy do kraju, jak w 1833 r. Odezwę do przyjaciół galicyjskich, spisaną w trzecią rocznicę narodowego polskiego święta³⁰. Często też wyrażano przekonanie, że echa obchodów muszą i rzeczywiście docierają do ziem polskich. Nierzadko nadzieje te były przesadzone, wyniki akcji zależały jednak od miejsca i od czasu. Stosunkowo liczne wzmianki pochodzące z Krakowa świadczą, że nietrudno tam było o opisy obchodów i teksty przemówień, z Ukrainy przeciwnie — było o nie trudno. Albo więcej egzemplarzy docierało, albo bardziej nimi się interesowano w takich okresach, jak poprzedzający 1846 r. czy na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.

²⁹ S. Wasylewski (Życic polskie w XIX w., Kraków 1962, s, 126) to wykonanie Ody do
młodości datuje, raczej nieściśle, na 29 XII 1830 r.

³⁰ M. Straszewska, op. cit., s. 172—173,

264

Intencją emigrantów polskich było także przez obchody listopadowe czy z ich okazji zwrócenie uwagi opinii krajów zachodnich na sprawę polską i apelowanie do tej opinii. Zasięg oddziaływania był bardzo różny. W lokalnych obchodach na francuskiej prowincji brały nieraz udział stosunkowo liczne grupy mieszkańców, nie brakowało miejscowych notabli. Podobnie było czasem w Brukseli i w niektórych miastach brytyjskich. Czym innym był udział w obchodach polityków francuskich czy angielskich, niekiedy wpływowych. W okresach, w których obchody polskie odgrywały największą rolę, stawały się nieraz ważnymi wypadkami w życiu politycznym, zwłaszcza Francji, Anglii i Belgii. We Francji i Belgii służyły w niektórych latach za okazję do krytykowania polityki rządu. W Anglii zdarzało się, że były fragmentami rozgrywek między konserwatystami i liberałami, później towarzyszyły im wystąpienia czartystów. Odgrywały także sporą rolę w tej fazie ruchu socjalistycznego, czego dowodzą wystąpienia Marksa.

Wiele z takiego stanu rzeczy zmieniło się po powstaniu styczniowym. W trakcie manifestacji 1861 r. zaczęto sięgać do znacznie większej niż poprzednio liczby wypadków z przeszłości, a później wznowienie obchodów na emigracji nie mogło liczyć ani na taką jak przed powstaniem uwagę kraju, ani na poklask zobojętniałej Europy. W kraju, najbardziej oczywiście w Galicji, mimo ciągle dominującej w obchodach rocznicowych roli emigracji w uroczystościach pojawiły się odmienne niż tam akcenty (przykładem, choć nie dotyczy on rocznicy 29 listopada, mogą być lwowskie obchody unii lubelskiej w 1869 r., gdy jednym z ważnych elementów była sprawa stosunków z Rusinami). Na samej emigracji już w latach pięćdziesiątych malała rola Paryża, gdy napoleońska policja skrępowała znacznie możliwości organizowania obchodów, natomiast powiększyła się rola Londynu. Tam jednak proporcjonalnie poważniejszy niż Brytyjczycy udział w obchodach brali emigranci z kilku krajów Europy, narażeni u siebie na represje w czasie reakcji po Wiośnie Ludów. Później na tę skalę nowym ośrodkiem stała się Szwajcaria, a w niej rychło Raperswil.

Obchody listopadowe zachowały nadal poważną pozycję w stosunku do innych, wytrzymały „konkurencję" 22 stycznia, ale siłą rzeczy o takim prymacie, jak w okresie Wielkiej Emigracji, nie mogło już być mowy. Nawet wówczas, gdy po pierwszym otrząś-nięciu się z popowstaniowej prostracji pojawiły się także w Galicji, zwłaszcza we Lwowie. Jeżeli po powstaniu 1830 r. lewica przeciwstawiała rocznicę jego wybuchu arystokratycznemu 3 Maja, teraz obchody listopadowe miały bardziej niepodległościowy charakter, styczniowe — bardziej rewolucyjny wydźwięk, choć różnice były bez porównania słabsze niż za czasów walki Towarzystwa Demokratycznego z Hotelem Lambert.

Punktem kulminacyjnym stały się uroczystości w r. 1880. Wprawdzie za centralne uznano obchody we Lwowie i Raperswilu, ale bez trudu można zestawić ponad 100 innych miejscowości na samych ziemiach polskich, gdzie świętowano rocznicę. Było to, co prawda, znacznie mniej niż w trzy łata później, gdy obchodzono rocznicę odsieczy Wiednia, ale ta ostatnia nie napotykała żadnych przeszkód ze strony władz galicyjskich, a bez trudu mogła być organizowana także w zaborze pruskim³¹. W 1880 r.

³¹ A. Galos, Władze pruskie wobec obchodów rocznicy wiedeńskiej w 1$83 r., „Sobótka", R, XXXVI, 1981, s. 267—278.

265

obchody najliczniejsze były w Galicji, skąd odgłosy doszły na Śląsk Cieszyński. Słabiej obchodzono rocznicę powstania w Poznańskiem i na innych ziemiach zachodnich.

Natomiast duże znaczenie uzyskały obchody listopadowe na emigracji, i to nie tylko w tradycyjnych ośrodkach wychodźstwa politycznego, ale także wśród licznej już wtedy emigracji zarobkowej. W Stanach Zjednoczonych uroczystości związane z 29 listopada za czasów Wielkiej Emigracji były na ogół odbiciem tego, co działo się we Francji. W 1880 r. dawna emigracja polityczna niemal całkowicie zniknęła, natomiast obchód, już nie na północnym wschodzie, z Nowym Jorkiem na czele, ale na środkowym zachodzie, tzn. głównie w Chicago, poruszył grupy „tych chamów w Ameryce".

Nowym zjawiskiem było także po raz pierwszy użycie obchodu listopadowego przez grupę „Równości" w Genewie jako okazji do wystąpienia w imię haseł walki klasowej i międzynarodowej solidarności robotników przeciwko polskiej tradycji niepodległościowej. Wbrew tradycjom udziału Marksa i Engelsa w niektórych obchodach i w czasie Wiosny Ludów, i po powstaniu styczniowym, w sposób zdecydowany Dik-sztajn, Dłuski, Mendelson i Waryński stwierdzali, że „ruch w imię Polski wywołany musi przy danych warunkach społecznych z reakcją się spłynąć". Hasło: „Niech żyje Polska", zamieniali na: „Niech żyje socjalna rewolucja"³². Nastawienia podobnego nie zmieniła krytyka Marksa i Engelsa, którzy uważali, że sprawa polska nadal może być przydatna dla ruchu robotniczego. Wobec stanowiska Limanowskiego obchód stał się „najgłośniejszym, publicznym rezonansem konfliktu między grupą Limanowskiego a grupą Waryńskiego"³³, czyli jednym z przejawów pojawienia się dwóch nurtów w polskim ruchu robotniczym. To, że właśnie obchód listopadowy użyty został przez grupę „Równości" jako okazja do sformułowania programu w sprawie niepodległości, dowodzi także znaczenia rocznicy.

W całym półwieczu obchody listopadowe odgrywały bez wątpienia większą rolę niż jakiekolwiek inne uroczystości rocznicowe. Stały się na taką skalę pierwszym świętem narodowym tak ważnym w okresie bezpaństwowym. Jako święto insurekcyjne szczególnie dużą rolę odegrały w dobie międzypowstaniowej, gdy zwłaszcza wśród emigrantów nadzieje na rychłe podjęcie na nowo walki było stale żywe. Później najważniejszy był ich charakter niepodległościowy; w latach, w których wyrzekano się myśli o powstaniu, podkreślano nieraz w czasie uroczystości, że nie jest to równoznaczne z rezygnacją z wyzwolenia.

³² Sprawozdanie z międzynarodowego zebrania zzcolanego w 50-letnią rocznicę listopadowego
pozostania przez Redakcję „Równości" w Genewie, Genewa 1881.

³³ M. Żychowski, Bolesłazo Limanowski 1835—1935, Warszawa 1971, s. 181.

Krystyna Śreniowska

Józef Chłopicki. Mit — rzeczywistość — symbol. Głos w dyskusji

Józef Chłopicki stanął na czele powstania listopadowego w aureoli legendy. W przeciwieństwie do innych wybitnych postaci, bohaterów, którzy nie od razu porywali za sobą naród, Chłopickiego wyniósł w górę mit jego postaci. Widziano w nim męża opatrz-tościowego, jedynego człowieka, który zdolny jest zapewnić sukces zrywu narodowego. Mimo że dyktator nie ukrywał bynajmniej ani pogardy dla „półgłówków, co zrobiły burdę" — jak ponoć miał się wyrazić o podchorążych i studentach — ani też nie widział możliwości sukcesów orężnych w starciu z potęgą militarną Rosji, opinia ówczesna (z nielicznymi wyjątkami, jak np. Mochnacki) kształtowała obraz postawy Chłopickiego wobec powstania w myśl życzeń większości narodu. Entuzjazm dla sprawy wyczarowywał wodza — nie rzeczywistego, ale takiego, jakiego mieć chciano. Śpiewano więc o nim, że „poprowadzi naszych zuchów w pole zwycięstw, chwały", wówczas, gdy czynił wszystko, by nie dopuścić do wojny. Deklamowano: „dyktator przy narodzie", gdy właśnie był przeciw narodowi. Przypisywano mu zamiar „bratania się z lubą Pogonią" wtedy, gdy tłumił właśnie zamiary wzniecenia powstania na Litwie oraz w pozostałych zaborach. Nie chciano dostrzec czegokolwiek, co czynił wbrew dążeniom narodowym, mit bowiem przesłaniał rzeczywistość. Ów mit trwał 44 dni, czyli tak długo, jak długo trwała dyktatura. W styczniu 1831 r. kończy się legenda dyktatora, któremu zarzuca się zdradę, nazywa go publicznie szelmą i śpiewa pieśni, iż wart jest stryczka. Nie kończy się natomiast wiara w zdolności dowódcy i dlatego nasz bohater nie od razu przekształcił się w opinii współczesnej w antybohatera, a Oiszynka Grochowska zapewniła mu trwałą pamięć narodu. Dzięki tej bitwie Józef Chłopicki ocalał jako postać pozytywna.

W literaturze popowstaniowej — przede wszystkim pamiętnikarskiej — dominuje odarta z mitu postać Chłopickiego. Przeważają żale i pretensje z powodu zaprzepaszczenia powstania, kreślono negatywną sylwetkę roli i osobowości generała. „Nie pojmował świętego ognia, który cały naród ożywiał", „urągliwie w poniewierkę puszczał patriotyczny zapał narodu", „był obcym rewolucji", „dla fałszywych własnych pojęć zdradzał współbraci, naród zaprzepaścił". Wyrażano wątpliwości co do patriotyzmu Chłopickiego. „Nie posiada ni iskierki ducha polskiego" — pisał Niemcewicz. ,,Nię

268

ma w nim duszy Polaka" — stwierdzał Michał Modzelewski. Sądzono, że się wynarodowił przebywając wiele lat poza krajem w służbie Napoleona (Prądzyński).

Obok tego oddawano sprawiedliwość Chłopickiemu, charakteryzując go jako znakomitego dowódcę, mężnego, odważnego w boju żołnierza. Te niewątpliwe zalety pogrążały go jednak ostatecznie w oczach niektórych pamiętnikarzy z uwagi na to, że nie użył swych talentów dla dobra sprawy. Tak właśnie generała Chłopickiego oceniali Walenty Zwierkowski, Maurycy Mochnacki, Julian Ursyn Niemcewicz, Antoni Ostrowski, Ignacy Prądzyński i inni.

Widziano również w Józefie Chłopickim jedynie pospolitego żołdaka (np. Alfred Młocki). Ujemnej charakterystyki eks-dyktatora dopełniały uwagi o braku rozeznania w sprawach politycznych. Zarzucano, że był marionetką Lubeckiego, miano mu za złe jego reakcyjne poglądy społeczne. Wreszcie wiele pisano o tym, że „popędliwy, pasjonat, grubijanin". Rejestru ujemnych cech Chłopickiego nie mogła zrównoważyć opinia co do jego umiaru w sprawach materialnych, stwierdzenia, że nie dbał o pieniądze (Joachim Lelewel, Natalia Kicka).

W obfitej spuściźnie pamiętnikarskiej przeważa — jak sądzę — negatywny wizerunek naszego bohatera. Podobnie u Słowackiego w prologu do Kordiana. Jest tam dyktator — kreacja czartowska, „nie do boju, nie do trudu".

Pokolenie powstania listopadowego zostawiło czarną legendę wodza, zdemaskowało dawne bożyszcze, kreśląc rzeczywistość, która wszakże nie we wszystkich szczegółach zawiera całą prawdę. Wiele tu autentyzmu, są to bowiem świadectwa ludzi bezpośrednio współpracujących z dyktatorem powstania, ale też zbyt wiele tu emocji, zawodów, klęsk, by spokojnie orzec, jaki rzeczywiście był Chłopicki. Jest to więc obraz wielce zbliżony do rzeczywistości, ale jednak nie całkiem chyba do niej przystający.

W jasnych barwach przedstawił Chłopickiego Józef Mączyński, historyk miasta Krakowa, dramaturg oraz dyrektor teatru. Był on stałym bywalcem domu eks-dyktatora, zaprzyjaźnionym, a nawet dopuszczonym do większej poufałości. Mączyński scharakteryzował Chłopickiego nawiązując do czasów napoleońskich, przede wszystkim zaś do kampanii włoskiej i hiszpańskiej, pominął natomiast rolę Chłopickiego w powstaniu listopadowym.

Sąd nad powstaniem i nowa fala potępienia Chłopickiego związana jest z pięćdziesiątą rocznicą Nocy Listopadowej. Wówczas to ogłaszało muzeum w Raperswilu w zeszytach Wieniec pamiątkowy pólwiekowej rocznicy powstania listopadowego. Już w pierwszym zeszycie czytamy o serwilizmie dyktatora, równocześnie zaś nieco łagodniejsze słowa: „prostoduszny i prawy żołnierz [...] dał się obałamucić Lubeckiemu". We Lwowie opublikowano Zbiór pamiętników do historii powstania polskiego z r. 1830—1831, gdzie dominuje ton oskarżycielski.

Dość obfita literatura dotycząca powstania listopadowego pojawiła się z końcem XIX i w pierwszych latach XX w. Ma ona przede wszystkim charakter popularyzatorski; nie brak tu także poezji, powieści, dramatu. Bohater przeistoczył się teraz w symbol walki narodowowyzwoleńczej, walki pełnej tragizmu klęski. Można by streścić pamięć o generale Chłopickim w dwu słowach: Olszynka Grochowska. Jeśli w dobie neoro-mantyzmu posługiwano się symbolami w sztuce, literaturze, a także historiografii, to

269

właśnie Chłopicki figuruje pod kryptonimem: Grochów. Ów symbol występuje również w malarstwie historycznym, jak np. w scenach batalistycznych Wojciecha Kossaka.

Przemożną rolę w ukształtowaniu wizji faktycznego dowódcy bitwy pod Grochowem odegrał Wyspiański. W Warszawiance, Pieśni z roku 1831 związał poeta imię generała z tą bitwą, powodując funkcjonowanie tego właśnie symbolu w świadomości Polaków, mimo że nie potraktował bohatera w sposób uproszczony. Jest tam bowiem i tradycja napoleońska, wahania, opór niedawnego dyktatora, szyderstwa pod adresem postawy romantycznej. Jednak końcowy akord dramatu zabrzmiał hasłem bojowym. Wódz podjął decyzję i ruszył do walki.

Jeśli Chłopicki odegrał jakąś rolę w polskim śnie o szpadzie na początku XX w., to właśnie tylko jako bohater spod Grochowa. W ten ton uderzyła też Maria Konopnicka, później zaś Artur Oppman. Epizodycznie występuje również postać generała w powieści Wacława Gąsiorowskiego Księżna Łowicka. Dyktaturę przedstawiono zgodnie z realiami historycznymi jako fatalną, opis Grochowa bez nadmiernych pochwał dla naszego bohatera.

W latach I wojny światowej, gdy ważyły się losy niepodległości, argument historyczny odgrywał doniosłą rolę. Popularyzowano więc m. in. powstanie listopadowe i wraz z nim Chłopickiego. W tej literaturze trudno dostrzec różnice charakterystyki tej postaci w zależności od tego, jakie poglądy reprezentował autor. Wydawać by się mogło, że konserwatysta Chłopicki winien należeć do tradycji nurtu zachowawczego, lewica natomiast powtórzy zarzuty uczestników i świadków powstania listopadowego. Tymczasem jedna i druga strona na ogół zgodnie oceniały dyktatora: zgubił powstanie, zrehabilitował się w oczach narodu obroną Olszynki Grochowskiej (jednakowe opinie Natalii Gąsiorowskiej i Jana Kucharzewskiego). Nikt mu nie może wybaczyć niewiary w sukces walki, pogląd bowiem, że entuzjazm starczy za siłę, jest mocno zakorzeniony u Polaków. Chłopicki ocalał od niepamięci jedynie dlatego, że reprezentował tradycje oręża polskiego. Wódz dzielny, śmiały! Zatem popularyzowano tę postać na użytek wojska, dla wychowania patriotycznego żołnierza. Świadczą o tym zarówno wydawnictwa Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego z lat I wojny światowej, książki ukazujące się w setną rocznicę powstania („Biblioteka Historyczno--Wojskowa" pod red. W. Tokarza), jak też współczesne wydawnictwa Ministerstwa Obrony Narodowej.

Współczesna literatura piękna bardzo wiele uwagi poświęciła tej postaci. To, co wyszło spod znakomitego pióra Mariana Brandysa, nie jest przecież fikcją literacką, jeno pięknie opowiedzianą prawdą historyczną. Andrzej Kijowski w Listopadowym wieczorze również daleki jest od fikcji. Przeciwnie — jego rozważania na temat dyktatury (jako formy rządu) zostały oparte na lekturze źródeł historycznych. Mamy tu wyrażone poglądy na proces dziejowy nacechowane autentyzmem.

Postać Chłopickiego występuje we współczesnym dramacie Jerzego Żurka Sto rąk, sto sztyletów. Toczy się tam m. in. dialog dwu postaw: rozsądku przeciw gorączce romantycznej, racji politycznych przeciw racjom moralnym. Chłopicki zgodnie z realiami historycznymi reprezentuje te pierwsze.

Losy legendy bohaterów układają się zwykle w taki sposób, iż opinia publiczna, przychylna im lub nie za życia, oddziałuje na poglądy potomnych rozszczepiając

270

się na dwa nurty: chwalców i przeciwników. Opinia wzbogaca się wraz ze zmiennymi losami narodu i lawinowo narasta lub też — jeśli mamy do czynienia z bohaterem małej rangi — po prostu milknie, a bożyszcze idzie w zapomnienie. Z upływem czasu to, co czarne, płowieje, pretensje łagodnieją.

W wypadku Józefa Chłopickiego rzecz ma się odmiennie. Wielkość jego utkana z legendy trwała tak długo, jak długo pokładano w nim nadzieję, czyli około 44 dni. Po tym krótkim okresie zrodziła się „czarna legenda", gdzie niemal jednoznacznie określano antybohatera niezależnie od orientacji politycznej, światopoglądowej. Chło-picki zapragnął krwią okupić swą niewiarę w powstanie. Stanął do boju w Olszynce Grochowskiej. Grochów więc przydał mu laur do sławy. W oczach potomnych żyje on właśnie jako symbol męstwa i tyle tylko pozostało z Chłopickiego. Błędy dyktatury, błędy w rozgrywaniu wojny, która jednak miała szanse powodzenia, żyją współcześnie na kartach opracowań naukowych, ale to już nie należy do legendy.

Ewa Ihnatowicz

Pieśni patriotyczne powstania listopadowego w okresie pozytywizmu

Okres pozytywizmu, w przeciwieństwie do późniejszych okresów, nie przyniósł wielkich utworów literackich poświęconych wyłącznie powstaniu listopadowemu i w ogóle w literaturze tego okresu występuje ono raczej skąpo (choć nie tak bardzo, jak się na pierwszy rzut oka wydaje). Przywykło się uważać, że jeśli wspominano w pozytywizmie o jakichś walkach narodowowyzwoleńczych, to przede wszystkim o powstaniu styczniowym, gdyż odczuwano je jako niedawną wielką tragedię, z której konieczny jest szybki gruntowny rozrachunek. Natomiast powstanie listopadowe było sprawą przebrzmiałą. Czy rzeczywiście?

0 tym, czy i jak w świadomości Polaków było obecne powstanie listopadowe,
bardzo wiele powiedzieć mogą śpiewane przez naszych ówczesnych rodaków pieśni,
wyrażające przecież tę świadomość w sposób istotny. Czy więc Polacy doby pozytywiz
mu znali jeszcze stare pieśni patriotyczne śpiewane w powstaniu listopadowym? Po
przejrzeniu śpiewników z okresu powstania listopadowego, powstania styczniowego
(które traktujemy — w przybliżeniu — jako próg pozytywizmu) oraz z następnych
trzydziestu lat¹ na pytanie to można odpowiedzieć twierdząco.

Powstanie listopadowe przejęło lub zaadaptowało niektóre pieśni napisane o wiele wcześniej. Znajdzie się tu jedna z najpopularniejszych, śpiewana w czasie walk i w czasie pokoju, w różnych okolicznościach aż do dziś, Boże, coś Polskę. Jak podaje Alina Bełcikowska², pierwowzorem pieśni był Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego, napisany w 1816 r. przez Alojzego Felińskiego. To cara Aleksandra dotyczyły słowa:

¹ Ze względu na małą dostępność śpiewników przejrzano ich około dziesięciu, co jest jednak,
jak się wydaje, wystarczające do sformułowania kilku podstawowych hipotez i wniosków. Infor
macje na ten temat znaleziono też w pracach dotyczących polskiej pieśni patriotycznej, a zwłasz
cza: A. Bełcikowska, Powstanie styczniowe. Zbiór pieśni i poezyj poprzedzony zarysem historii
powstania, Warszawa 1931; J. Lorentowicz, Polska pieśń niepodległa, Warszawa—Kraków
1917; D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Ggdy naród do boju..., Warszawa 1975; Polska
pieśń rewolucyjna, Warszawa 1970; B. Zakrzewski, Paleń dla cara. O polskiej poezji patriotycz
nej i rewolucyjnej XIX wieku, Wrocław 1979; J. Znamirowska, Liryka powstania listopadowego,
Warszawa 1930.

2 A. Bełcikowska, op. cit., s. 52—53.

272

„naszego króla zachowaj nam, Panie". Słowa te, o aktualności krótkotrwałej, jak się okazało, zastąpiono potem bardziej uniwersalnymi; wprowadzając zmiany do tekstu pierwszej zwrotki, zostawiając drugą, a trzecią i czwartą przyłączając z Hymnu do Boga Antoniego Góreckiego, utworzono pieśń Do Boga, śpiewaną w czasie powstania listopadowego (a drukowaną prawie jednocześnie, przy czym dla wydawców i wykonawców autorem pozostał Feliński). Pieśń ta, o charakterze religijno-patriotycznym, była jedną z najczęściej śpiewanych w powstaniu styczniowym, dorabiano też do niej nowe zwrotki, dziś już zapomniane. Do naszych czasów dotrwał, z drobnymi zmianami, tekst Fe-lińskiego-Goreckiego. Śpiewnik Lutnia? z 1863 r. podaje prócz Boże, coś Polskę wiersz Boże, coś Rosję, skonstruowany analogicznie. Jest to modlitwa do Boga, aby uchronił Rosję od nowej hańby i wybawił lud rosyjski od tyrana.

Także przecież Pieśń Legionów (późniejszy Mazurek Dąbrowskiego i polski hymn państwowy), nie dotycząca powstania listopadowego, została przez nie, a potem z kolei przez powstanie styczniowe przejęta. Dalsze jej zwrotki są nucone przez kogoś w powieści Urbanowskiej Księżniczka (wyd. 1886).

Pieśni przejęte czy adaptowane przez powstanie listopadowe nie miały już wtedy, tak jak na początku swego żywota, charakteru okolicznościowego, ale nabrały charakteru ogólniejszego, można było je odnieść do tej (1830 r.) i do każdej następnej walki narodowowyzwoleńczej. Dlatego mogły funkcjonować bez zmian (najwyżej dorabiano nowe zwrotki) w powstaniu styczniowym. Co więcej, śpiewano je, jak i inne pieśni z obu powstań, także później, gdy walczono środkami innymi niż przelew krwi.

W powstaniu styczniowym i po nim śpiewano też pieśni dotyczące powstania listopadowego, ale napisane wkrótce po jego upadku. Należy do nich przede wszystkim znana i popularna także dziś pieśń Gdy naród do boju^. Powstała ona na przełomie lat 1835 i 1836, jej autorem był, jak wiadomo, Gustaw Ehrenberg, a pierwotny tytuł brzmiał Szlachta w roku 1831. Tekst ma charakter wiersza rewolucyjnego. Badacze nie są zgodni co do jego interpretacji. Wydaje się, że o „Masowości" wiersza mówić należy z dużą ostrożnością, biorąc pod uwagę czas, kiedy powstał, osobę autora, a także inne niż dziś rozumienie słów: szlachta, lud, naród itp. Dopiero później pieśń nabrała ostrzejszych klasowych akcentów, pasując do społecznej świadomości jej wykonawców w późniejszych wystąpieniach rewolucyjnych. Bliska była, rzecz jasna, kręgom Proletariatu.

Innym szczególnym tekstem napisanym po 1831 r. jest wiersz Mickiewicza z Dziadów — części trzeciej — Pieśń Feliksa, znany potem jako Pieśń katorżników („Nie dbam, jaka spadnie kara"). Jest to tekst napisany na emigracji i wchodzi w skład utworu w ogóle powstania listopadowego nie dotyczącego, ale pieśń „była powszechnie śpiewana przez uczestników powstania styczniowego"⁶; znajduje się w kilku późniejszych zbiorach, z których można wnosić, że w świadomości ich wydawców (a więc częściowo i wykonawców) pieśń ta była związana z powstaniem listopadowym⁶.

3 Lutnia. Piosennik polski, Lipsk 1863 (miejsce wydania prawdopodobnie fałszywe).

⁴ Szczegółowo historią i interpretacją tekstu pieśni zajęli się zwłaszcza: D. Wawrzykowska--Wierciochowa (op. cit.) i B. Zakrzewski (op. cit., s. 75—125).

5 A. Bełcikowska, op. cit., s. 117.

7 Zarówno dyskusję, jak własne ustalenia na temat Pieśni Feliksa przedstawił ostatnio B. Zakrzewski, op. cit., s. 41—74.

273

Jako ballada dotycząca powstania listopadowego napisany został (do melodii) także przez Mickiewicza wiersz Śmierć pułkownika, znany w czasie i po powstaniu styczniowym, opiewający „dziewicę-bohatera", Emilę Plater. Zarówno osoba autora, jak i szczególna żywotność motywu walczącej dziewczyny-bohaterki niewątpliwie dodatkowo sprzyjały popularności tekstu — ale chyba właśnie raczej tekstu niż pieśni.

Naturalnie najliczniejszą i zasadniczą grupę pieśni z powstania listopadowego stanowiły te napisane w czasie i na potrzeby powstania. Szczególne miejsce zajmuje tu Warszawianka („Oto dziś dzień krwi i chwały") — wiersz Casimira Delavigne'a, przetłumaczony przez Karola Sienkiewicza, z muzyką Karola Kurpińskiego. Nie tylko w powstaniu styczniowym, ale i dziś jest to jedna z najbardziej znanych polskich pieśni patriotycznych.

Najczęstszymi autorami tekstów pieśni w postaniu listopadowym byli: Rajnold Suchodolski, Franciszek Kowalski, Bruno Kiciński, Seweryn Goszczyński, Konstanty Gaszyński, Wincenty Pol. W pozytywizmie pamiętano ich twórczość jako popularnych poetów romantycznych, ale najszerzej znane były właśnie pieśni, jak np. Dałej, bracia, do bułata (Suchodolski), Tam na błoniu błyszczy kwiecie (Kowalski) czy Do matki Polki (Gaszyński)⁷. Pieśni Janusza Wincentego Pola wydane były co prawda w 1833 r., ale pisane przeważnie w trakcie powstania i wtedy wykonywane. Wiele z nich przeszło następnie do powstania styczniowego — np. Pieśń ułanów {Nie masz pana nad ułana), Krakusy (Grzmią pod Stoczkiem armaty), Mazur (Piękna nasza Polska cała; dziś, skrócona, nie jest ona odbierana jako związana z jakimkolwiek powstaniem, a przecież przy końcu zawierała słowa: „Bies cię porwie, Mikołaju, a swoboda będzie w raju"), Sygnał (W krwawym polu srebrne ptaszę), Pieśń z mogiły (Lecą Uście z drzewa). Tę ostatnią, śpiewaną zwłaszcza po upadku powstania styczniowego, znajdujemy w powieści Orzeszkowej Nad Niemnem jako jeden z symboli tradycji ludowo-patriotyczno-narodowej przechowywanej przez lud.

Pieśń Krakusy odnosi się do konkretnej bitwy i wydawałoby się, że powstanie styczniowe zmieni miejscowość Stoczek na inną, aby treść była aktualna. Tak np. było z nazwiskiem Chłopickiego w pieśni Nasz Chłopicki wojak dzielny, śmiały (jednak dziś tekst jest znany w wersji pierwotnej). Nazwa Stoczek utrzymała się w pieśni wykonywanej w okresie powstania styczniowego. Dziś obie te pieśni są także popularne. I nie wszystkim coś mówią słowa Stoczek i Chłopicki, ale nazwy te funkcjonują na zasadzie starego przekazu, którego się nie zmienia. Tak było i jest dziś nadal z wieloma fragmentami innych pieśni nawiązujących do konkretnych epizodów powstania listopadowego, jak i styczniowego. Nie wydaje się więc konieczne odróżnianie tekstów przejętych bez zmian przez powstanie styczniowe od tekstów uaktualnionych przez to powstanie⁸,

' Mówiąc o pieśniach z powstania listopadowego śpiewanych powszechnie w okresie pozytywizmu, podajemy tytuły tylko tych, które są znane i dzisiejszemu czytelnikowi. Z konieczności pomijamy tytuły pieśni, które nie są dziś tak znane, należałoby bowiem przytoczyć ich teksty, a na to w artykule tych rozmiarów brak miejsca. W każdym razie prócz wymienionych znaleziono jeszcze około 25 (a było ich zapewne więcej) pieśni z powstania listopadowego popularnych w powstaniu styczniowym i w okresie postyczniowym.

⁸ Adaptowanie tekstów z powstania listopadowego przez powstanie styczniowe było zresztą podobne, jak tekstów np. z powstania kościuszkowskiego przez listopadowe.

274

zwłaszcza że pieśni z obu powstań w świadomości odtwórców często były anonimowe. Funkcjonowały jako tradycja, przekaz. Należy wziąć pod uwagę fakt, że na prowincji, szczególnie w małych miasteczkach i wsiach polskich, książek nie było zbyt wiele i spędzanie czasu wolnego na czytaniu nie było powszechne; natomiast zyskało popularność i zachowało ją jeszcze po I wojnie światowej zbiorowe, niejako towarzyskie śpiewanie pieśni patriotycznych (oczywiście, nie tylko takich). I dziś jeszcze przecież śpiewy na nutę patriotyczną słychać z okien w dniach popularnych imienin...

Po przykład zbiorowego, towarzyskiego śpiewania sięgnąć można choćby do przywoływanej już powieści Nad Niemnem. Goście weselni wypływają na rzekę i chórem śpiewają⁹ Za Niemen, tam, precz, Idzie żołnierz borem, lasem, Lecą liście z drzewa, Jak to pięknie, jak to ładnie, kiedy żołnierz z konia spadnie¹⁰. Nie są to śpiewy rozbawionych i podchmielonych weselników, co nie byłoby dziwne, ale „wielki, poważny, chóralny śpiew"¹¹. Charakterystyczne, że to są pieśni z powstania listopadowego, choć cała powieść pełna jest odwołań do powstania styczniowego.

Pieśni z powstania listopadowego śpiewane powszechnie po trzydziestu, czterdziestu, pięćdziesięciu latach (i później) są nie jedynym, ale jednym z najbardziej uchwytnych dowodów błędności wrażenia, iż w okresie pozytywizmu pamiętano tylko powstanie styczniowe. W świadomości ogółu równie żywe było powstanie listopadowe.

Pieśni z powstania listopadowego funkcjonowały w styczniowym dlatego, że kontynuowano ciąg powstań (w ciąg ten wchodzi przecież częściowo i Wiosna Ludów) i oba uważano za to samo zjawisko. Dzięki temu przy dużym zapotrzebowaniu na teksty można było sięgać do gotowych. Z kolei w okresie postyczniowym pieśni z obu powstań funkcjonowały razem jako pieśni powstańcze, jak gdyby z jednego wielkiego powstania, i jako takie były przede wszystkim składnikiem i nośnikiem tradycji powstańczej i narodowej.

9 E. Orzeszkowa, Nad Niemnem, t. III, Warszawa 1976, s. 160—164.

¹⁰ Ta ostatnia jest zresztą przykładem dość częstego zjawiska, że dwa wiersze o tym samym
rytmie, lecz śpiewane na różne melodie, mieszano i powstawał obok tych dwóch trzeci, śpiewany
na obie melodie równolegle. Pieśń A kto chce rozkoszy użyć, niech idzie do wojska służyć (śpiewana
również przez jednego z bohaterów Nad Niemnem) z powstania listopadowego oraz pieśń Ernesta
Buławy Jak to na wojence ładnie z powstania styczniowego zostały w ten sposób zmieszane. Dziś
obie pieśni znane są w swoich „czystych" wersjach, ale jeszcze niedawno mieszano je lub śpie
wano drugą z nich na obie melodie.

¹¹ E. Orzeszkowa, op. cit., t. III, s. 179.

Laryssa A. Obuszenkowa

Głos w dyskusji

W swoim komunikacie pragnęłabym omówić, chociażby pobieżnie, problematykę badań dotyczących powstania listopadowego, które są prowadzone w moim macierzystym Instytucie Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Akademii Nauk ZSRR. W zbiorach archiwalnych Związku Radzieckiego zachowały się akta carskich władz państwowych tego okresu, kiedy działania powstańcze odbywały się na Litwie, Ukrainie i Białorusi, listy i inne papiery uczestników powstania zesłanych w głąb Rosji, dokumentacja rosyjskich władz wojennych i administracyjnych.

Kwerendą i opracowaniem rękopisów z okresu powstania listopadowego zajmują się historycy w Kijowie, Kamieńcu Podolskim, Krzemieńcu, Użhorodzie, Pietroza-wodsku, Kirowie (dawnej Wiatce), Woronieżu, w miastach Uralu, Syberii i Azji Środkowej, w Moskwie, Leningradzie i in. Poszczególni badacze interesują się problemami historiografii, okresem przed- i popowstaniowym, rozwojem ekonomiczno-społecz-nym Królestwa Polskiego w latach dwudziestych XIX w., rozwojem świadomości społecznej.

Pracownicy naszego Instytutu przygotowują pracę zbiorową pod tytułem Polska w okresie przejścia od feudalizmu do kapitalizmu. Obecnie tak zwane teksty autorskie są już zakończone.

Podstawowym zadaniem zespołu autorskiego jest naszkicowanie dziejów narodu polskiego pod zaborami od końca XVIII do lat siedemdziesiątych XIX w. Interesują nas problemy rozwoju ekonomiczno-społecznego oraz kulturalnego, cechy charakterystyczne kształtowania nowoczesnego narodu polskiego, rola języka polskiego, literatury oświeceniowej i romantycznej w tym procesie.

Dużo stron poświęcono również tak okresowi powstania listopadowego, udziałowi w walkach zbrojnych Polaków z innych zaborów, szerokim echom wydarzeń na ziemiach polskich poza ich granicami, jak i skutkom moralno-społecznym klęski powstania, a także znaczeniu powstania listopadowego dla rozwoju polskiej świadomości narodowej.

Instytut Słowianoznawstwa i Bałkanistyki jest instytucją koordynującą na terenie całego Związku Radzieckiego prace dotyczące historii Polski XIX wieku. Na sesje naukowe poświęcone historii krajów Europy Środkowej i Środkowowschodniej XIX wieku zaprasza się z reguły badaczy różnych ośrodków uniwersyteckich i akademickich.

276

W ciągu ostatnich dziesięciu lat Instytut zorganizował kilka takich sympozjów naukowych. W dyskusjach omawiane były między innymi problemy udziału w powstaniu na Litwie, Ukrainie i Białorusi różnych warstw społecznych ludności polskiej, wpływy ruchu narodowowyzwoleńczego na rozwój świadomości narodowej Polaków, polsko--rosyjskie stosunki społeczne i związki rewolucyjne w latach 1820—1840, szkice biograficzne poszczególnych działaczy, kierunki historiografii współczesnej dotyczącej dziejów powstania listopadowego.

W ciągu ostatnich miesięcy przygotowywaliśmy sesję naukową z okazji 150 rocznicy powstania listopadowego. Obrady odbędą się w styczniu przyszłego roku i rozpoczną się w rocznicę dnia, kiedy sejm Królestwa Polskiego uchwalił przez aklamację akt detronizacji Mikołaja I, a powstanie listopadowe uczciło imiona i czyny straconych przez carat przed pięciu laty dekabrystów. Na obrady przybędą nie tylko historycy, lecz także historycy sztuki z Leningradu, Użgorodu, Kirowa, Pietrozawodska, Irkucka i Taszkientu. A oto szczegóły. Materiały tej konferencji mają być wydane w postaci książki pod tytułem Powstanie listopadowe na tle rewolucji europejskich 1830 roku. W referatach i — odpowiednio szerzej — w artykułach poruszone będą zagadnienia wielokierunkowe, między innymi: historiografia współczesna, znaczenie międzynarodowe powstania listopadowego, stosunki między Polską a Francją, echa wydarzeń w Polsce w krajach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Kilka artykułów dotyczyć będzie sytuacji w Królestwie Polskim tuż przed powstaniem. W artykułach: Joachim Lelewel i powstanie listopadowe (historyk jako działacz polityczny, trybun, naukowiec) oraz Maurycy Mochnacki na początku powstania, naszkicowano sylwetki dwóch wybitnych działaczy lewicy powstańczej.

Sporo miejsca w książce zajmują artykuły omawiające kwestie kulturalne i społeczne, a mianowicie: Powstanie listopadowe i polska twórczość artystyczna, Odbicie powstania listopadowego w twórczości ludowej oraz literaturze nielegalnej, Polsko-rosyjskie stosunki literackie. Adam Mickiewicz i Aleksander Puszkin, Znaczenie powstania listopadowego dla rozwoju polskiej ideologii społecznej w latach trzydziestych i czterdziestych.

W jednym referacie poddano szczegółowej analizie treść rosyjskich czasopism historycznych z drugiej połowy XIX w.: „Russkaja Starina", „Russkij Archiw" i „Istori-czeskij Wiestnik", na łamach których drukowano artykuły i materiały, a również bruliony i materiały nie uporządkowane, dotyczące różnych problemów powstania. W innym przedstawiono echa, jakie wywołało powstanie listopadowe wśród ludności rosyjskiej. Ten artykuł opracowano na podstawie korespondencji prywatnej oraz tajnej. Zbiór zamykają artykuły poświęcone życiu byłych powstańców na zesłaniu w Syberii, Azji Środkowej i Wiatce, a także ich kontaktom z ludnością rosyjską, przychylnie ustosunkowaną do uczestników powstania.

Tematyka innych głosów w dyskusji

Jednym z istotnych tematów dyskusji były okoliczności, w jakich pojawiła się i zyskała wielką popularność słynna pieśń Warszawianka. Bardzo interesujące wyniki najnowszych, skrupulatnych badań przedstawił Bogdan Zakrzewski (O „Warszawiankach"). Autor przypominał podstawowe dane o prawykonaniu Warszawianki, jej popularyzowanie zainicjowane przez kilka dramatów noszących tytuł tej pieśni lub ją eksponujących. Główną uwagę skupił na przyczynach i czynnikach ułatwiających popularność Warszawianki, która — co ciekawsze — zaczęła się równocześnie (w „antagonistycz-nym bliźniactwie") z pieśnią ruchu socjalistycznego — Warszawianką Święcickiego.

W dalszych dyskusjach na ten temat wskazywano na dużą rolę popularnej formy muzycznej pieśni Delavigne'a i powinowactwo struktury muzycznej tej pieśni z innymi utworami.

Pogłębiając analizę mechanizmów popularności Warszawianki inni dyskutanci dowodzili, że sztafaż patetyczno-klasycystyczny, jaki nadali temu utworowi Karol Sienkiewicz i Karol Kurpiński, zapewne przyczynił się walnie do braku popularności pieśni w następujących po powstaniu dziesięcioleciach, gdy dominowała literatura i wzorce uczuciowe romantyzmu. Uczestnikom powstania i Wielkiej Emigracji nie mogła podobać się pieśń, która opiewała samą klęskę i przypominała zawiedzione nadzieje na francuską pomoc w 1830—1831 r. Natomiast po upływie z górą sześćdziesięciu lat neoromantyzm polski wyobraźnią i piórem Wyspiańskiego dokonał kapitalnej rein-terpretacji Warszawianki. Uznano w niej wtedy model polskiej postawy patetyczno--romantycznej, ofiarnej. Warszawianka przestała być przejawem konkretu historycznego, oderwała się od swych rzeczywistych uwarunkowań i ówczesnych faktów. Stała się uogólnieniem polskich walk o niepodległość i taka jej funkcja zyskała trwałość. W popularyzowaniu pieśni Delavigne'a sporą rolę mogła odegrać ponadto chęć wykorzystania tego utworu dla przeciwstawienia go lub zneutralizowania za jego pomocą radykalnej pieśni Święcickiego.

V. Porównania. Rola sprawy polskiej

Stefan Kieniewicz

Powstanie listopadowe na tle ruchów rewolucyjnych

w Europie

Między latami 1820 a 1833 Europa przeżyła serię wstrząsów politycznych, które nazwać można rewolucyjnymi o tyle, że wszystkie one usiłowały obalić (a co najmniej groziły obaleniem) porządek utwierdzony na kongresie wiedeńskim. Pośród tych różnorodnych wydarzeń, sięgających od W. Brytanii po Grecję i od Hiszpanii po Rosję, polskie powstanie listopadowe zajmuje miejsce centralne. Twierdząc tak ulegamy zapewne nałogowi polonocentryzmu, ale da się przytoczyć na rzecz tego ujęcia i argumenty obiektywne. Polacy powstali w chwili szczytowego napięcia stosunków międzynarodowych, ich ruch zagroził bezpośrednio lub pośrednio interesom trzech głównych mocarstw kontynentu, ciągnął się najdłużej ze wszystkich ówczesnych powstań — z jedynym wyjątkiem peryferyjnej Grecji — i on jeden przerodził się w regularną, 10-miesięczną kampanię wojskową. Promieniowanie międzynarodowe powstania listopadowego było też rozleglejsze od któregokolwiek ze współczesnych mu ruchów europejskich — z wyjątkiem, oczywiście, francuskiej rewolucji lipcowej.

Skoro tak rzeczy stoją, warto pokusić się o porównanie „rewolucji polskiej" (trzymam się terminologii Mochnackiego) z innymi rewolucjami europejskimi owych lat. Te okolicznościowe, jako że rocznicowe, refleksje nie pretendują do oryginalności, zestawiają fakty ogólnie wiadome. Co prawda liczni nasi specjaliści powstania listopadowego, jeśli nawet zwracają uwagę na jego aspekt międzynarodowy, przeważnie ograniczają się do dwóch problemów: stosunku Europy do sprawy polskiej i zaangażowania Polaków w ruchach innych krajów. Problematyka porównawcza rzadko bywa przedmiotem samodzielnego studium.

Wykład dzielę na 4 punkty: 1. różnice; 2. podobieństwa; 3. oddziaływanie ruchów europejskich na ruch polski; 4. oddziaływanie polskie na Europę.

Nie przypadkowo zaczynam od różnic, właśnie dlatego, że niedostatecznie bywają one brane pod uwagę.

Podręcznikowy, powierzchowny, ale zawsze dogodny schemat mówi o trzech źród-

280

łach politycznych przewrotów w Europie pokongresowej: dążeniu do udziału we władzy warstw dotąd upośledzonych; dążeniu do wyzwolenia narodów uciskanych; dążeniu do obalenia ekonomicznego wyzysku mas pracujących. Stosownie do tego, który z tych elementów wybija się na czoło, mówimy w danym kraju i danym momencie XIX w. o wstrząsach lub przewrotach ustrojowych, narodowych, socjalnych — oczywiście zdając sobie sprawę, iż żaden z tych czynników nigdy i nigdzie nie występuje w stanie czystym. Z tego punktu widzenia nietrudno nam zaliczyć powstanie listopadowe do kategorii ruchów narodowych czy — jeśli kto woli — narodowowyzwoleńczych. Więcej jeszcze: narodowy charakter powstania listopadowego jest w Europie roku 1830 zjawiskiem raczej wyjątkowym — w każdym razie bardziej wyjątkowym niż przedtem lub potem.

Przedtem, na przełomie XVIII i XIX w., hasło odwojowania tego, „co nam obca moc wydarła", brzmiało nie tylko w ustach polskich legionistów. „Amour sacre de la patrie" ożywiał rewolucyjną Francję wobec koalicyjnej inwazji. Narodowe idee przyświecały italskiemu Risorgimento, nie były obce niemieckiemu Befreiungskrieg. Potem, to znaczy w dobie Wiosny Ludów, narodowe przeważnie oblicze nosiły ruchy wszystkich niemal krajów i kraików Europy Środkowej, od Mediolanu po Jassy i od Poznania po Karłowice. Ale w roku 1830? Chyba jedni tylko Polacy stają pośród Europy tak bardzo jednoznacznie pod sztandarem niepodległości:

Krwi nie wołamy, zdobyczy nie chcemy, Nie chcemy mordów, do łupiestw niezdolni. Tylko ojczyznę odzyskać pragniemy, Tylko być wolni!

Tymczasem przewrót angielski lat 1830—1832 miał charakter reformy ustroju; francuskie „Trois glorieuses" osiągnęły zmianę dynastii i rozszerzenie kręgu notabli u władzy; francuscy i włoscy karbonarzy walczyli z rodzimym absolutyzmem i klerykalizmem; podobnie też dekabryści myśleli o obaleniu rodzimego samodzierżawia i kriepostniczestwa. Ale Grecy? Ale Belgowie czy Węgrzy? Zapewne, Grecy dali początek i przykład łaknącym wolności narodom, lecz w roku 1830 mieli już najgorsze za sobą, ich niepodległość została już uznana przez mocarstwa. Casus belgijski był o tyle szczególny, że kraj ten pod nową swą nazwą nie był dotąd znany Europie. Katolickie Niderlandy podlegały różnymi czasy książętom burgundzkim, Habsburgom, rewolucyjnej i napoleońskiej Francji, ostatnio zaś Holendrom. Europa dopiero miała się dowiedzieć, że niedawni poddani Wilhelma Orańskiego chcą istnieć jako naród odrębny i niepodległy. Węgrzy mieli za sobą 600 lat niepodległości, ale od XVI w. niepodlegli nie byli, na pierwszych zaś sejmach po 1825 r. nie wysuwali żądań idących dalej, poza językowymi oraz autonomią administracyjną. Także irlandzki Repeal czerpał swe siły raczej z antagonizmów wyznaniowych i socjalnych niż językowo-narodowych. Trzymał się zresztą w granicach legalizmu. Polacy jedni w latach 1830—1831 dobijali się przywrócenia utraconej niedawno niepodległości z bronią w ręku.

Ta właśnie osobliwość sprowadzała rewolucję polską, zwłaszcza oglądaną z zewnątrz, na tory konfliktu ściśle zewnętrznego: pomiędzy uciśnionym narodem a jednym z zaborców. Stąd wyłaniała się naczelna teza polskiej propagandy powstańczej: o solidarnej

281

postawie całego narodu w walce o wolność. Stąd apel do Europy — tzn. do koncertu mocarstw — o rozwiązanie sprawy polskiej takim trybem, jaki świeżo posłużył Grekom, a miał się przysłużyć Belgom. Nie miałoby racji bytu odwoływanie się do konferencji ambasadorów w Londynie, gdyby w Polsce rozgrywał się konflikt wewnętrznoustro-jowy, a tym bardziej socjalny. Tu jednak była istotna różnica pomiędzy sprawą polską a grecką czy belgijską, której nie dostrzegali polscy dyplomaci: że do sułtana ciemiężącego Greków, do Wilhelma holenderskiego, którego nie chcieli Belgowie, mogła konferencja ambasadorów przemawiać z pozycji siły — nawet jeżeli Turcja czy Holandia cieszyły się przejściowo poparciem jednego z wielkich mocarstw. Otóż Polacy wyzwali do walki potężniejsze mocarstwo, Rosję. Tej sprawy konferencja ambasadorów nie była w stanie rozwiązać w drodze pokojowej.

Jeśli powstanie polskie było najbardziej narodowe z ruchów 1830 roku, można je też określić jako najbardziej romantyczne. Inspiracja romantyczna podchorążych i bel-wederczyków nie wymaga udowadniania — tu należy ukazać wyjątkowość tego zjawiska. Romantyczny był oczywiście filhellenizm lat dwudziestych, okupiony czynem i śmiercią Byrona; romantycznymi mogli zdawać się Europie bohaterowie heterii i kandioci — lecz przecie nie romantyzm inspirował powstanie Hellady. Co zaś tyczy się Europy Zachodniej aż po rok 1830, francuska rewolucja lipcowa nawiązywała do swej wielkiej poprzedniczki z końca XVIII w., karbonaryzm — do radykalnego nurtu myśli oświeceniowej. Racjonalistyczny był liberalizm zachodnioeuropejski i — na swój sposób — także saintsimonizm. Natomiast romantyzm francuski i niemiecki lat dwudziestych uchodził za ideologię konserwatywną i legitymistyczną. Dopiero po 1830 r. dojdzie do przepojenia nurtu rewolucyjnego romantyzmem za sprawą Lamennais'go i Mazzi-niego, a "nie bez przyczynienia się, nawiasem mówiąc, emigracji polskiej.

Podobieństwa i paralelizmy wszystkich poruszeń lat 1830—1831, w tym również polskiego, są głębsze i liczniejsze, ale też bardziej złożone. Najogólniej rzecz biorąc, były to ruchy połowiczne, tą głównie cechą różniące się zarówno od rewolucji francuskiej lat 1789—1794, jak i od niektórych nurtów 1848 roku. W Anglii, w Szwajcarii, w południowych Niemczech początek lat trzydziestych przyniósł reformy węższe lub dalej idące — zawsze mające na celu zapobieżenie rewolucji. We Francji rewolucja zwyciężyła, lecz niewiele zmieniła w stosunkach polityczno-społecznych. We Włoszech i Polsce ruchy rewolucyjne przegrały; ani w jednym, ani w drugim kraju nie wysuwały radykalnych haseł. Wspólną cechę wszystkich owych przewrotów wolno upatrywać w tym, że z innych kól wychodził impuls rewolucji, inne decydowały o zwycięstwie, a jeszcze inne zagarniały władzę i korzyści.

Bywa nieraz kwestionowana teza o burżuazyjnym charakterze reformy angielskie¹i rewolucji francuskiej owych lat. I faktem jest, że w Londynie nowy gabinet Greyt był nie mniej arystokratyczny od poprzedniego gabinetu Wellingtona; w Paryżu zaś starszą linię Burbonów zastąpiła młodsza gałąź tejże rodziny. To nie zmienia faktu, że w obu krajach przewrót dokonał się w walce z najbardziej konserwatywnym odłamem arystokracji (torysów, legitymistów) oraz że skorzystała na nim właśnie burżuazja,

282

choć niekoniecznie w planie ściśle politycznym. Następnie zaś ani reforma wyborcza brytyjska, ani przewrót barykadowy w Paryżu nie doszłyby do skutku, gdyby nie poparcie „ulicy". To samo tyczy się wydarzeń w Brukseli, Brunszwiku, Lipsku, Dreźnie, Bolonii, Modenie itd. Rewolucje 1830—1831 r. rozgrywają się bowiem w miastach, jednakże znajdują one szersze odbicie nie tylko w środowisku robotniczym, ale i chłopskim.

Pod tym względem nasze powstanie listopadowe nie różni się od współczesnych mu rewolucyjnych ruchów w innych krajach. Po pierwsze: spiskują w Polsce lat dwudziestych niższe szarże oficerskie, literaci, studenci — tak samo jak we Francji, Niemczech i we Włoszech, a także w Rosji, chociaż przy nieco odmiennych proporcjach w każdym kraju. Z tych właśnie kół wychodzi rewolucyjny impuls 1830 r. Inne jest oczywiście społeczne pochodzenie rewolucjonistów: mieszczańskie na zachodzie, szlacheckie na wschodzie Europy. Ale „szlacheccy rewolucjoniści" nie są zjawiskiem wyłącznie polskim, skoro odnajdujemy ich równie dobrze w Rosji, jak i na Węgrzech. Po drugie: hasło do walki 29 listopada daje grupa spiskowców wojskowych i cywilnych, pociągając za sobą część garnizonu warszawskiego. Ale o zwycięstwie przesądza włączenie się z bronią w ręku ludu stolicy. Po trzecie: władzę przechwytuje bez zwłoki środowisko konserwatywne, przeciwne dotychczasowemu reżimowi, ale przeciwne także środkom rewolucyjnym. Zwycięski ruch zostaje skierowany w łożysko „umiarkowane".

Z niniejszego paralelizmu wynika dalsza charakterystyczna cecha ówczesnych wydarzeń: niejednolitość obozu kierującego ruchem. W Anglii oglądamy rozłam zwycięskiej koalicji na liberałów i radykałów, we Francji podobny rozłam pomiędzy „partią oporu" i „partią ruchu", w Polsce mamy koterię dyplomatyczną i obóz, który chce „rozwijać" rewolucję — tu i tam z ugrupowaniami pośrednimi. We Francji, tak jak i w Polsce, zewnętrzny przedmiot sporu stanowi polityka międzynarodowa: francuska „partia oporu" chce utrzymania pokoju w Europie, jej polski odpowiednik szuka układów z caratem. Lewe skrzydło w obu krajach opowiada się za wojną, obronną lub zaczepną, zależnie od okoliczności. Różnice między politycznymi skrzydłami sięgają zresztą głębiej, o czym świadczą miotane na siebie wzajem oskarżenia: prawicy o uprawianie kontrrewolucji, lewicy o skłonności anarchiczne.

Słabość lewego nurtu, tego właśnie, który zapoczątkował rewolucję, ma to samo główne źródło w Polsce, we Francji, Niemczech i we Włoszech: w braku oparcia w masach, które nazajutrz po odniesionym zwycięstwie politycznym wystąpią z własnymi żądaniami o charakterze społecznym. Pierwsze powstanie tkaczy liońskich wybucha w listopadzie 1831 r. Angielski czartyzm zrodził się z niezadowolenia z połowicznej reformy wyborczej 1832 r. Tu i tam wchodzą w grę samodzielne, chociaż po części jeszcze żywiołowe, wystąpienia klasy robotniczej. W Polsce zagrożenia takiego ze strony robotników klasy posiadające jeszcze nie odczuwają. Zasadniczym problemem klasowym ziem polskich — i w ogóle Europy na wschód od Łaby — jest problem agrarny, ten zaś, owszem, dochodzi do głosu w powstaniu listopadowym. Niechęć posiadającej szlachty do naruszenia systemu pańszczyźnianego opóźnia organizację pospolitego ruszenia, a zarazem ostudza zapał ludu dla polskiej sprawy — osobliwie na wschód od Bugu. Skądinąd pamiętać trzeba, że konflikty agrarne nie stanowiły wyłącznej spec-

283

jalności wschodniej Europy. Echa ich dają się odczuć we Francji i północnych Włoszech, tu i tam nie bez wpływu na rozgrywkę polityczną w stolicy.

Tak więc powstanie listopadowe podobne było do innych, współczesnych ruchów europejskich w tej mierze, w jakiej cierpiało na to samo rozdwojenie wewnętrzne. Kierowane było przez ludzi, których rewolucja wyniosła do władzy, ale którzy rewolucjonistami nie byli, obawiali się pogłębienia rewolucji i starali się ją przyhamować. Hamująca ta polityka udała się (do czasu) Ludwikowi Filipowi, nie udała Adamowi Czartoryskiemu. O odmiennym przebiegu wydarzeń we Francji i Polsce przesądziły okoliczności zewnętrzne.

Podobieństwa ruchu polskiego i ruchów zagranicznych dadzą się też tłumaczyć naśladownictwem, zapożyczeniami, wpływem bezpośrednim. Można bez trudu sprowadzić wybuch warszawski 29 listopada do samej tylko reperkusji wydarzeń zachodnich — i tezy takie bywały podejmowane, choć spotykały się z namiętnymi zaprzeczeniami. Wpływy są niezaprzeczalne, potwierdzone w dziesiątkach źródeł. Środowiska patriotyczne w Warszawie, Wilnie, Krakowie, Poznaniu śledziły z żywym zainteresowaniem każdy przejaw opozycji przeciw systemowi Świętego Przymierza we Francji, Niemczech i Włoszech. Polski romantyzm adaptował rewolucyjne treści poezji Schillera i Byrona, polscy studenci entuzjazmowali się Sandem, zabójcą Kotzebuego; polscy wiarusi pielęgnowali te same napoleońskie tradycje, co francuscy oficerowie „demi--soldes", polscy liberałowie rozczytywali się w publicystyce Beniamina Constanta. Na tym tle nawiązywały się w latach dwudziestych porozumienia organizacyjne pół-tajne i tajne: masońskie, burszowskie, karbonarskie. Znamy studenckie powiązania polsko-niemieckie, pertraktacje spiskowe polsko-rosyjskie, słabiej orientujemy się w polskich kontaktach z podziemiem francuskim i włoskim, być może sięgających początku stulecia. Ogólnie mówi się, że polskie spiski posługiwały się, jak w całej Europie, schematem organizacyjnym karbonarskim, który z kolei stanowił uproszczoną wersję rytuału masońskiego. Chyba jednakże naśladownictwo to nie było ścisłe ani mechaniczne. Konspiracje polskie, sądząc z pamiętnikarskich przekazów, nie były pedantycznie zakonspirowane — przybierały zaś odmienne formy zależnie od środowisk, tak bardzo rozmaitych. Inaczej spiskowali ziemianie członkowie Towarzystwa Patriotycznego, inaczej oficerowie, literaci, urzędnicy, inaczej warszawscy studenci (ci ostatni najmniej oględnie).

Specjaliści zastrzegają się, że nie było w Warszawie w 1830 r. karbonarskiej komórki, która by regularnie odbierała rozkazy Najwyższego Namiotu Świata w Paryżu. Akceptując te ustalenia nie możemy jednak zaprzeczyć, że środowisko patriotyczne warszawskie — spiskujące i nie spiskujące — oglądało się powszechnie na Paryż od lipca pamiętnego roku. Oczywiście na paryską lewicę. Nie ma potrzeby mnożyć cytat pamiętnikarskich o tym, jak przeżywała Warszawa rewolucję lipcową i jak się rwała do naśladownictwa. Cokolwiek by się uczenie wywiodło o samorodnych źródłach i przyczynach powstania listopadowego, pozostaje faktem, że było ono dzieckiem europejskiej sytuacji rewolucyjnej. Oddziaływała zaś ta sytuacja na Polskę w sensie podwójnym: ośmielało

284

naszych patriotów łatwe zwycięstwo paryskiej ulicy nad wojskiem, kapitulacja tak nagła monarchy przed ludem. Następnie zaś budziła nadzieję perspektywa rozlania się rewolucyjnej fali na Europę, wzorem lat dziewięćdziesiątych XVIII w. Ta sama asocjacja myślowa, która spędzała sen z powiek Metternicha i Nesselrodego, elektryzowała warszawskich podchorążych. Rewolucja belgijska, rozruchy w miastach niemieckich zdawały się potwierdzać powszechne oczekiwanie: pożar ogarnie wkrótce całą Europę.

Zależność ruchu polskiego od wydarzeń europejskich ma swoje trzecie, bezpośrednie i dobrze znane ogniwo: związek warszawskiej decyzji o wybuchu w listopadzie z zapowiedzią wymarszu armii polskiej na zachód, w awangardzie poskramiającej wyprawy sił kontrrewolucji. Nie wdaję się w spór o to, czy ów pamiętny rozkaz mobilizacyjny, podany do prasy warszawskiej, przesądził o wybuchu bezpośrednio, czy też pośrednio. Propaganda powstańcza twierdziła, żeśmy powstali w obronie wyzwalających się ludów Europy, przeciw koalicji monarchów — i tym cliche Polaka-Winkelrieda chlubiliśmy się w ciągu dziesięcioleci. W tej chwili interesuje nas jeden tylko element tej narodowej tradycji: uznanie europejskiego charakteru naszego listopadowego powstania.

Analiza wpływów zewnętrznych na powstanie listopadowe wymaga dalszego pogłębienia. Tytułem przykładu można wskazać, że uchwała detronizacyjna polskiego sejmu 25 11831 r. w jakiejś mierze była naśladownictwem analogicznej uchwały kongresu w Brukseli i celowość jej uzasadniano podobnymi argumentami. Również dyplomacja polska kołacząca o interwencję w Paryżu, Londynie i Wiedniu odwoływała się do precedensów: greckiego i belgijskiego. Publicystyka powstańcza warszawska, piętnująca wiarołomstwo caratu, nadużycia jego służalców, stanowiła dość wierną replikę dzienników paryskich i brukselskich, rozpamiętujących zbrodnie Karola X, czy też Wilhelma I. Nie jest nawet istotne, czy nasi gazeciarze świadomie kopiowali obce wzory, czy chwytali się tej samej frazeologii w obliczu identycznych zadań. Z większym prawdopodobieństwem da się powiedzieć, że polska lewica 1830—1831 świadomie oglądała się na paryskie wzory: przypomnę tu nadzieje wiązane z gwardią narodową, z rewolucyjnym klubem, z agitacją wśród rzemieślników. Na analogie te, dość oczywiste, zwracano już uwagę wielokrotnie, wystarczy więc powtórzyć tytułem ostrzeżenia: „si duo faciunt idem non est idem". Warszawa nie była Paryżem, a rok 1831 nie był rokiem 1794. Żałosny „niedoczyn" (słownictwo Mierosławskiego) rozruchu 15 sierpnia świadczył o słabości powiązań skrajnej lewicy polskiej z masami ludowymi.

W sumie stwierdzić trzeba, że przykład i wpływ zewnętrznych wydarzeń na powstanie listopadowe ogranicza się do samej Francji, w jakimś nieznacznym stopniu do Belgii. Wpływ niemiecki, istotny w początku lat dwudziestych, obecnie się zaciera, odżyje zaś po powstaniu. W popowstaniowych latach wejdzie też znaczny odłam polskiej emigracji (a przez jej emisariuszy — i kraju) w orbitę wpływów włoskiego mazzinizmu.

Inaczej ma się rzecz z promieniowaniem w kierunku odwrotnym: powstania listopadowego na obce ruchy wolnościowe. Kierunki oddziaływania są tu różnostronne, najlepiej dostrzegalne w rejonach najbliższych Polsce. Nie można więc zapominać, że powstanie ogarnęło też ziemie zamieszkałe w większości przez ludność ukraińską,

285

białoruską i litewską, że wzięli w nim udział nie tylko rdzennie polscy mieszkańcy tamtych ziem, ale również niemało liczni ludzie podkreślający swą odrębność etniczną, a choćby tylko okazujący zrozumienie dla tamtejszej kultury ludowej i zasłużeni w jej podtrzymaniu. Na wczesnym jeszcze etapie krystalizacji świadomości narodowej ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej — nawet wśród oświeconych „budzicieli", nie mówiąc już o masach ludowych — przykład Polaków stających do walki z caratem nie budził jeszcze (1831 r.) opozycji oświeconych mieszkańców tzw. prowincji, którzy nie czuli się stuprocentowo Polakami. Przeciwnie, zachęcał do emulacji. Przykład najwymowniejszy to podniecenie młodej inteligencji ukraińskiej we Lwowie na wieść o powstaniu polskim. Nie idzie o to, że ten i ów „gente Ruthenus" wraz z Polakami przekradł się na ochotnika „pid Zamost'", ale o to, że ów „grom, który zagrzmiał w sąsiedztwie" (wyrażenie J. Hołowackiego), pobudził do działania wielu pionierów ukraińskiej narodowości w Galicji.

Jak na tenże sam „grom" zareagowała demokratyczna młodzież rosyjska, mówią najpiękniej wspomnienia Aleksandra Hercena, wówczas osiemnastolatka. Nie muszę tu przytaczać znanego fragmentu Byloje i dumy. Wiadomo, że na rok 1831 przypada w Rosji końcowa faza spisków podekabrystowskich, ożywiona przypływem rewolucyjnej fali do samych granic Cesarstwa. Zaraz w następnych latach będziemy świadkami spiskowego współdziałania zesłańców rosyjskich i polskich na Uralu, Kaukazie i Syberii. Ruch polski budzi zatem echo i na wschodzie w pierwszym, ciężkim okresie mikołajowskiej reakcji, po katastrofie 1825 roku.

Konkretny i bardzo istotny wpływ miało powstanie listopadowe na najbliższych słowiańskich sąsiadów: Czechów i Słowaków. Na wczesnym etapie ich odrodzenia narodowego polityczne sympatie, zwłaszcza czeskie, zwracały się głównie ku Rosji; w niej dostrzegały potężnego rzecznika i opiekuna słowiańskiej sprawy. Konflikt rosyjsko-polski 1831 roku uświadomił młodszemu pokoleniu narodowych działaczy czeskich potrzebę politycznego również, a nie tylko kulturalnego samookreślenia — związek ich własnej, narodowej sprawy ze sprawą wolności w Europie. I jeśli stary Jungmann współczuł Polakom, ale sprzyjał Rosji, to młodsi odeń: Safafik, Palacky, Cela-kowsky wypowiadali się o powstańcach z sympatią. Najmłodsze pokolenie literatów dwudziestolatków: Macha, Sabina, Śembera, Klścel itd. — w Słowacji także Jan Holly — entuzjazmowało się ruchem polskim, Niektórzy angażowali się w nim lub udzielali Polakom pomocy; ważniejsza jednak od tych doraźnych gestów zdaje się rozbudzona wśród młodej inteligencji czeskiej chęć naśladownictwa.

Hle, chrabf e zaćala Var§ava, spe§, Prahoj speś, nasleduj ji!

brzmiała piosenka śpiewana na rewolucyjną nutę Niemej z Portki.

Żywsze jeszcze i bezpośrednie echa znalazło powstanie na Węgrzech, które wkraczały właśnie w fazę legalnych sporów z rządem wiedeńskim o prawa narodowe. Podobieństwo struktur społecznych, te same powiązania i antynomie sprawy niepodległości i konstytucji ze sprawą agrarną czyniły walkę Polaków o wolność czymś bliskim i zrozumiałym dla młodszego zwłaszcza pokolenia węgierskiej szlachty. Powstanie listopadowe ośmieliło Węgrów i wzbudziło wśród nich liczne przejawy sympatii i po-

286

parcia, jak również napływ ochotników. Co więcej, klęska powstania stała się dla przywódców węgierskiej opozycji — Wesselenyi'ego, Kólcseya, Kossutha — praktyczną lekcją postępowania, z której też zrodził się program reform społecznych i narodowych, stopniowo realizowanych na sejmach lat trzydziestych.

Przez Niemcy w latach 1830—1831 przeszła fala rozruchów socjalnych, będąca po części oddźwiękiem francuskiej rewolucji lipcowej. Stąd zrozumienie i sympatia dla sprawy polskiej w postępowych środowiskach niemieckich, a także wśród ludu niemieckiego. Rozumiano przecie dobrze, że walczący Polacy trzymają w szachu interwencyjną armię cara Mikołaja, a także armię pruską, skupioną na polskiej granicy. Śpiewane z entuzjazmem Polenlieder, manifestacje ku czci emigrantów polskich, świadczenia na ich rzecz — wszystko to przyspieszało krystalizację nastrojów opozycyjnych i radykalnych, zwłaszcza w Niemczech południowozachodnich. Wielka manifestacja w Hambach 27 V 1832 r., która pierwsza wystąpiła z programem zjednoczenia Niemiec na bazie republikańskiej, przebiegała pod hasłem polsko-niemieckiego braterstwa, głosiła: „Bez wolnej Polski nie ma wolnych Niemiec. Bez wolnej Polski nie ma trwałego pokoju, nie ma pomyślności dla innych narodów".

Posuwając się dalej na zachód stwierdzamy reperkusje powstania listopadowego wśród Francuzów, Włochów i Belgów. Dla francuskiej „partii ruchu" sprawa polska i zwłaszcza to, że monarchia orleańska nie udziela pomocy Polakom, stanowiło dogodny argument w walce przeciw rządowi Ludwika Filipa. Wiosenne powstania w kilku państwach północnowłoskich okazały się możliwe tylko dlatego, że austriackie siły zbrojne zaprzątnięte były w tym czasie pilnowaniem Galicji. Belgowie dobrze wiedzieli, że utrwalenie niepodległości swego kraju zawdzięczają wojnie polsko-rosyjskiej, która na blisko rok wyłączyła cara Mikołaja z efektywnego udziału w koncercie europejskim. Jednym z następstw polskiej przegranej był odpływ na zachód kilku tysięcy emigrantów, wśród nich wybitnych przedstawicieli polskiej elity intelektualnej. Przyjaźnie zawiązywane wówczas z Polakami przez myślicieli i działaczy postępowych włoskich i francuskich — Mazziniego i Giobertiego, Lamennais'go i Montalemberta, Raspaila i Georges Sand — nie pozostały bez wpływu na rozwój różnych form republikanizmu w zachodniej Europie. Polski wygnaniec, bezinteresowny „bojownik wolności", wszedł do galerii romantycznych stereotypów, stał się dla szlachetnie czujących ludzi w Europie jeśli nie zawsze wzorem do naśladowania, to zapewne wyrzutem sumienia.

* *

Cóż wynika z niniejszego zestawu dobrze znanych podobieństw i różnic? Polska leży, owszem, w Europie, lecz jednak raczej w Europie Wschodniej. Wychodząc poza truizmy stwierdzimy, że powstanie listopadowe wyprowadziło sprawę polską na arenę międzynarodową jako problem do załatwienia — już nie tylko przez mocarstwa (jak za czasów napoleńskich), ale również, a może przede wszystkim, przez wyzwalające się ludy. Na europejskim proscenium utrzyma się sprawa polskiej niepodległości przez lat z górą 30, aby później zostać przekreśloną. Wszakże odrodzenie się międzynarodowego znaczenia tej sprawy po 1914 i ponownie po 1939 r. nawiązywać będzie raz po raz do tradycji i wzorów roku 1830.

Jacques Droz

Rewolucyjna rola czeladników niemieckich we Francji i Szwajcarii w latach trzydziestych

Doniosłe znaczenie emigracji niemieckiej w tworzeniu socjalizmu niemieckiego przed marcem 1848 r. należy łączyć z kryzysami ekonomicznymi i politycznymi, które przeżywały Niemcy około 1830 r.

Bezprecedensowa emigracja Niemców do różnych krajów Europy Zachodniej — a stamtąd często dalej do Ameryki — była w dużej mierze rezultatem kryzysu rolnego lat dwudziestych, spowodowanego przez nadmierny przyrost naturalny, zamknięcie rynków europejskich dla produktów niemieckich i brak industralizacji, na który cierpiały Niemcy aż do utworzenia Związku Celnego. Z jednej strony ludność najbiedniejsza wyjeżdżała do Stanów Zjednoczonych, z drugiej zaś wielu rzemieślników i czeladników wędrowało często w poszukiwaniu pracy, której nie mogły im dostarczyć Niemcy, do krajów sąsiednich. Jacąues Grandjonc próbował przez poszukiwania w departamentalnych archiwach francuskich określić liczbę robotników pracujących na stałe lub przejściowo w dużych miastach francuskich: udało mu się ustalić, że dla Paryża liczba ta, często przesadzana we współczesnych raportach, wynosiła pod koniec lat trzydziestych około 25 000 osób, jednak w przededniu rewolucji 1848 r. osiągnęła już ponad 50 000, co pozwala przypuszczać, że w okresie między dwiema rewolucjami pracowało w Paryżu prawie milion Niemców. Poza Szwajcarią i wschodnią Francją, gdzie owi emigranci niemieccy znajdowali sprzyjające warunki językowe, przyciągani byli oni również przez wielkie ośrodki przemysłowe francuskie lub angielskie, takie jak Londyn, Manchester, Lyon czy Marsylia. W Paryżu Niemcy byli największą grupą cudzoziemców mieszkających w tym mieście¹.

Równolegle do tej emigracji rzemieślniczej rozpoczyna się wraz z wydarzeniami francuskimi z 1830 r. i polskimi z 1831 r., które rozbudziły Niemcy z odrętwienia, uchodźstwo polityczne, dotyczące najaktywniejszych warstw mieszczańskiej inteligencji: studentów z Burschenschaftu, dziennikarzy, adwokatów, profesorów, lekarzy oraz pisarzy, takich jak Borne i Heine. Środowiska te, dotknięte silnie represjami,

¹ J. Grandjone, Elements statistiques pour une etude d'immigration etrangire en France de 1830 d 1851, „Archiv fuer Sozialgeschichte", t. XV, 1975. Wnioski powtórzone w publikacji tego samego autora Marx et les Communistes allemands a Paris. Le Yorwarts, 1844, Paris 1974.

288

jakie nastąpiły po święcie w Hambach (maj 1832 r.), świadome, że nie można spodziewa* się w Niemczech nawet umiarkowanej polityki reformatorskiej, pociągał pewien romantyzm działania, którego najlepszymi przykładami są atak na odwach we Frankfurcie (kwiecień 1833 r.) oraz apel Buchnera i Weidiga do chłopów Hesji (czerwiec 1834 r.). W efekcie protokół konferencji wiedeńskiej, kładący podwaliny pod system represyjny, spowodował dużą emigrację polityczną do krajów sąsiednich, a nawet do Stanów Zjednoczonych. W związkach politycznych emigrantów inteligencja była jednak zawsze w mniejszości.

Do kontaktu między emigrantami politycznymi a czeladnikami doszło mimo wzajemnych wahań szybko, tym szybciej, że wielu intelektualistów, którzy spadli do rangi „proletariuszów", musiało dla zaspokojenia swych potrzeb podjąć jakiś zawód manualny, natomiast w następstwie zakazów swych rządów rzemieślnicy postawieni zostali politycznie i policyjnie poza prawem². Z kontaktu między tymi dwiema emigracjami rodzi się nowa świadomość społeczna, która konkretyzuje się przez tworzenie grup o najrozmaitszych etykietach, z nich zaś powstają tajne stowarzyszenia, mające na celu obalenie ustalonego porządku w Niemczech. Deutscher Volksverein, obejmujący rzemieślników — krawców, stolarzy i szewców — oraz kilku wygnanych intelektualistów, był w Paryżu pierwszą tajną organizacją rewolucyjną, gdzie czytano komentarz Charles-Francois Teste'a, ucznia Buonarottiego, do Deklaracji praw z 1793 r. Z tych samych elementów Liga Wygnańców (Bund der Geachteten) utworzyła zhierarchizowaną organizację, inspirującą się ruchem karbonariuszy, której udało się zapuścić korzenie w Niemczech. Ligę kierowaną przez dziennikarza Jakoba Venedeya, demokratę i republikanina, socjalista Theodor Schuster zapoznał z dziełami socjalistów utopijnych, nadał jej radykalizmowi politycznemu zabarwienie antykapitalistyczne i opowiedział się za utworzeniem warsztatów narodowych.

Analogiczna ewolucja zaszła w Szwajcarii, gdzie wielu czeladników pod wpływem Ernsta Schillera wciągniętych zostało do tajnego ruchu Młodych Niemiec (Junges Deutschland), pozostającego pod wpływem idei Mazziniego; niektórzy z nich uczestniczyli w lutym 1834 r. w nieudanej próbie udzielenia pomocy rewolucjonistom włoskim w akcji w Sabaudii. Jednak niektóre stowarzyszenia kierowane przez byłego „Bur-schenschaflera" Karla Schappera wysuwały żądania o charakterze społecznym, które znalazły swe odbicie w czasopiśmie „Nordlicht", organie „demokracji socjalnej". Natomiast w czasopiśmie „Junges Deutschland" sam Schiller, który kierował kółkiem w Bienne, wykazywał, że walka powinna być prowadzona na dwu płaszczyznach — politycznej i społecznej. Jednak środki podjęte przez Konfederację miały zmusić w 1846 r. wielu czeladników do opuszczenia Szwajcarii i przeniesienia się do Francji³.

Częściowo pod ich to właśnie wpływem Liga Wygnańców, która zupełnie nie zniknęła, musiała ustąpić miejsca Związkowi Sprawiedliwych (Bund der Gerechten), którego organizacja okazała się bardziej demokratyczna, a którego doskonałym organizatorem był Schapper. Kontynuował on prace nad umocnieniem wpływu Związku

² W. Schieder, Anfdnge des deutschen Arbeiterbewegung. Die Auslandsvereine im Jahrzehnt
nach der Julirevoiution in 1830, Stuttgart 1963.

³ O. Brugger, Geschichte der deutschen Handaierksvereine in der Schweiz 1836—1843. Die
Wirksamkeit Wilhelm Weitling 1814—1843, Berno—Leipzig 1932.

289

./ Niemczech za pośrednictwem rzemieślników wracających do ojczyzny. Jednakże po wypędzeniu go z Paryża za osobisty udział w rewolcie Stowarzyszenia Pór Roku w 1839 r. Schapper udał się wraz z zegarmistrzem Josephem Mollem i szewcem Heinrichem Bauerem do Londynu. Odbudował on tam sekcję Związku Sprawiedliwych i nadał potężny impuls stowarzyszeniu Komunistischer Arbeiterbildungsverein, aktywnemu ośrodkowi refleksji nad międzynarodowym socjalizmem⁴.

Prawdę mówiąc, w ramach bardzo niestabilnej emigracji walczące organizacje polityczne miały zawsze ograniczoną liczbę członków, niższą na pewno od liczby podawanej przez prowokatorów. Wolfgang Schieder podaje, że Liga Wygnańców w Paryżu miała w przybliżeniu 100 członków, mniej jeszcze miał ich Związek Sprawiedliwych, stowarzyszenia Młodych Niemiec w Szwajcarii około 1836 r. liczyły ich 500, tajne sekcje niemieckie — poniżej 200, robotników zaś zorganizowanych w Londynie było zaledwie 100. Jednak w tych organizacjach, które łączyły działalność kulturalną (stowarzyszenia śpiewacze, czytelnie) z refleksją polityczną i które wprowadziły formy wolne od propagandy, istniał prawdziwy entuzjazm rewolucyjny, łączący żywe przywiązanie do niemieckiej ojczyzny z poczuciem międzynarodowego braterstwa. Tendencje polityczne i społeczne pozostały jednak pod koniec lat trzydziestych bardzo złożone i często sprzeczne⁵. Zwłaszcza w kantonach szwajcarskich, gdzie przez długi czas przeważał wpływ Młodych Niemiec, radykalizmowi politycznemu towarzyszyła niekiedy pewna wrogość wobec „komunizmu", uważanego za system despotyczny. W opublikowanej w Konstancji „Deutsche Volkshalle" August Wirth, który zachował duży prestiż z uwagi na swe wspaniałe wystąpienie na święcie w Hambach, wyraził pogląd, że republika demokratyczna niesie w sobie rozwiązanie kwestii społecznej, które jest zależne głównie od edukacji ludu. W kółkach paryskich odczuwa się zwłaszcza wpływ Cabeta, jak zaświadczają Herman Ewerback i Geman Maurer, obaj członkowie Ligi Sprawiedliwych. Jeśli jednak idee socjalistyczne zdobywały w latach trzydziestych szerszy posłuch, działo się tak dlatego, iż odpowiadały one pewnej formie religijności, bardzo żywej w rzemieślniczych środowiskach niemieckich, która przejawiała się w licznych „katechizmach" czy „dekalogach" o tendencji społecznej i chrześcijańskiej zarazem, publikowanych w tym okresie. Najbardziej czytanymi w tłumaczeniu niemieckim były dzieła ks. Lamennais'go Paroles d'un croyant i Livre du Peuple. Stąd też bardzo znaczące są reperkusje w emigranckim środowisku rzemieślniczym pism ludzi takich, jak Karl Ludwig Schafer i Karl Just, opowiadających się za pewnym rodzajem „demokracji". Znaczący jest także entuzjazm, z jakim odnosi się do ks. La-mennais'go poeta pracy Harro Harring, którego Mdnnerstimmen zur Deutschlands Einheit są zresztą najlepszym świadectwem owej liryki rzemieślniczej, pragnącej obudzić w emigracji poczucie przynależności do wielkiego narodu niemieckiego⁶. Nie brak

4 G. Becker, Karl Schapper, [w:] Die Manner des Revolution von 1848, Berlin 1970; W. Kowalski, Vorgeschichte und Entstehen des Bundes des Gerechten, Berlin 1962.

5 J. Grandjonc, La Presse de l'Emigration allemande en France 1795 et en Europę 1830—
—1848, „Archiv fur Sozialgeschichte", t. X, 1970.

⁶ C. Degn, Harro Harring. Profil eines Januskopfes, [w:] Beitrage zur deutschen und nor-
dischen Geschichte. Festschrift fiir O. Scheel, Schleswig 1952.

290

także w łonie Związku Sprawiedliwych publicystów czy pastorów, którzy — jak sam Schapper — pragną uczynić ze wspólnoty dóbr wymóg religii chrześcijańskiej.

Właśnie ta predyspozycja emigrantów niemieckich do interpretacji religijnej tłumaczy po części posłuch, jakim cieszył się wśród nich Wilhelm Weitling, który do chwili, gdy zostanie wyparty przez Marksa, pozostaje główną postacią międzynarodowego socjalizmu⁷. Posiadający dużą kulturę, zupełny jednak samouk, ten młody krawiec niemiecki osiedlił się w 1837 r. w Paryżu, gdzie przystąpił do Związku Sprawiedliwych, który przyczynił się do tajnego opublikowania jego pierwszego dzieła: l'Humanite, qelle qu'elle est et qelle qu'elle devrait etre (Ludzkość, taka jaka jest i jaka powinna być, 1838). Dzieło to napisane było w duchu komunistycznym i ewangelizującym, nauczającym, iż Jezus był pierwszym człowiekiem, który chciał wprowadzić wspólnotę dóbr. Weitling kreślił tam plan nowego, opartego na wspólnocie państwa, mającego zastąpić stare struktury społeczne. Zmuszony w 1841 r. do ucieczki do Szwajcarii, założył tam sekcję Związku Sprawiedliwych i rozwinął pożyteczną działalność, publikując dwa pisma Der Hilfsbruder Deutschen Jugend i Die junge Generation, w których nawoływał robotników do obrony ich praw i do wyzwolenia się własnymi siłami. Rezultat przemyśleń Weitlinga znalazł miejsce w głównym jego dziele: Les Garanties del'harmonie j et de la liberte (Gwarancje harmonii i wolności, 1842). Kładł w nim nacisk na tezy wy- i łożone w jego pierwszym dziele, zachęcając klasę robotniczą do zdystansowania się od i reformizmu i podjęcia rewolucyjnej działalności, do której nie wahał się przyłączyć , kryminalistów uwolnionych z więzień. Liczył wówczas na rodzaj dyktatury dla na- '■■ rzucenia komunizmu, mówił nawet o przyjściu Mesjasza. Niewiele zresztą brakowało, by uwierzył, że był jego wcieleniem. Sprawą zasadniczą pozostawała dlań walka z burżu-azją, a nie wprowadzenie jakiejś utopii, co do której zdawał sobie sprawę, że mogła być tylko szkicem, nie zaś ostatecznym obrazem przyszłego społeczeństwa. Jednak dzieło to, które było szczytowym punktem myśli Weitlinga, nie cieszyło się u rzemieślników niemieckich tym samym powodzeniem, co poprzednie, gdyż autor odszedł od myśli ks. Lamennais'go, porzucił „święte teksty", aby stworzyć własny system społeczny. Świadomy poniesionej klęski powrócił do swych poprzednich koncepcji i opublikował w 1843 r. Evangile du pauvre pecheur (Ewangelię biednego rybaka), w której dał upust swym apokaliptycznym mrzonkom: Jezus był tam przedstawiony jako prorok miłości i wolności, jako pierwszy wielki rewolucjonista, którego walka z faryzeuszami i Żydami nadała Ewangeliom całe ich znaczenie. Ks. Lamennais'go wspominał na równi z Karls-tadtem i Tomaszem Miinzerem.

7 C. Wittke, The Utopian Socialism. A Biography of Weitling, Nineteenth Century Refor-

mists Batoun—Rouge 1932; E. Barnikol, Geschichte des religiosen und atkeistischen Fruhsozia- \
lismus, Kiel 1932; W. Joho, Traum der Gerechtigkeit. Die Lebensgeschichte der Handwerksgeselles,

Rebellen und Propheten Wilhelm Weitlings, Berlin 1958; W. Kowalski, Vom kleinbiirgerlichen j

Demokratismus zum Kommunismus. Zeitschriften aus der Fruhzeit der deutschen Arbeiterbewegung \

1834—1847, Berlin 1967; G. M. Bravo, Wilhelm Weitling e U communismo tedesco prima del J

Ouarantotto, Turyn 1963. Gdy W. Schieder, op. cit., kładzie nacisk na religijny charakter myśli !

Weitlinga i wykazuje, że powodzenie, jakim cieszył się wśród rzemieślników niemieckich, wy- ■

nikało głównie z faktu, iż odwoływał się do głębokiego chrystianizmu mas, W. Kowalski, op. \

cit., stara się uwypuklić wymogi tajnej walki i kładzie nacisk na wysiłek grup robotniczych, by j

oderwać się od drobnomieszczaństwa i zorganizować warunki do walki proletariatu. ;

291

Całej generacji rzemieślników idee Weitlinga jawiły się jako synteza chrystianizmu i materialnych aspiracji klas pracujących. Wszystkie te tematy korespondowały z ogólnym nastawieniem umysłów, jak świadczą o tym niezliczone publikacje, które wyzyskał Gian Maria Bravo, historyk zajmujący się ostatnio Weitlingiem⁸; La propnete en danger! (Własność w niebezpieczeństwie!) Sebastiana Seilera, który przedstawiał Constanta, Cabeta, Proudhona i Weitlinga pod postacią czterech ewangelistów; tysięczne proroctwa Rudolfa Sutermeistera i Andreasa Dietscha; opis tysiącletniej Rzeszy Christiana Albrechta, który zapowiadał niedalekie „spotkanie ołtarza i wolności". Wpływ Weitlinga w Szwajcarii, nad którym pracowało wielu entuzjastycznych uczniów, po aresztowaniu i deportowaniu go w 1843 r. został umocniony przez Augusta Beckera, ucznia Buchnera i Weidiga. W swej świetnej broszurze Was wollen die Kommunisten? doszedł on również do sentymentalnego i mistycznego humanitaryzmu. W Niemczech nawet Louis de Hessberg opublikował w 1840 r. Apel o utworzenie wspólnoty chrześcijańskiej zgodnie z wolą Zbawiciela, w którym przyrównuje grzech pierworodny do używania pieniądza i pozwala mieć nadzieję, że w przyszłym państwie komunistycznym powróci „raj utracony". W socjalistycznej literaturze francuskiej weitlingizm łączył się przez Richarda Lahautiere'a z neobabuwizmem, przez Maurera i Ewerbecka — z ka-betyzmem. W Stanach Zjednoczonych Heinrich Arends, wielbiciel Weitlinga, założył w tym samym duchu w 1845 r. „Blatter der Zukunft". Wpływ Weitlinga w środowisku rzemieślniczym trwać będzie niezaprzeczenie aż do pierwszej połowy lat czterdziestych. Wyłomu w nim, nawet w samej Szwajcarii, dokonają Wilhelm Marr i Hermann Doleke, młodzi hegliści, którzy pod wpływem Rugego i Feuerbacha usiłowali oczyścić myśl socjalistyczną z wszelkiej inspiracji chrześcijańskiej i zdobyli na krótki czas pewien wpływ w środowiskach Młodych Niemiec⁹.

Rewolucyjne konsekwencje ruchu weitlingowskiego widać pod trzema następującymi postaciami:

1. Mimo izolacji, w jakiej znaleźli się w wyniku represji politycznych rzemieślnicy,
którzy odbyli wędrówkę po Europie, odegrali oni ważną rolę w organizacjach robotni
czych utworzonych w Niemczech w latach czterdziestych, na przykład Christian Fried
rich Mentel w Berlinie, a w Hamburgu Friedrich Martens. Wielu z nich należało w czasie
rewolucji 1848 r. do ruchów robotniczych, do Arbeitsverbiinderung Borna czy do Związ
ku Komunistów (przede wszystkim stolarz Ludwig Gottlieb Stechan)¹⁰.

2. Organizacje robotnicze, które powstały na wygnaniu (Bildungsvereine, Hilfs-

⁸ G. M. Bravo₃ // communismo tedesco in Sińzzera. August Becker 1843—1848, „Annali",
VI, 1963.

⁹ Jako świadectwo tego nastawienia — por. W. Marr, Das jungę Deutschland in der Schuieiz,
Lipsk 1846. W sprawie polemiki por. A. Cornu, Karl Marx et Friedrich Engels, t. II, Paris 1958.

¹⁰ Por. dzieła ogólne o rewolucji 1848 r., a zwłaszcza K. Obermann, Die deutchen Arbeiter
in der Revolution von 1848, Berlin 1953, i F. Balser, Sozial-Demokratie 1848/49—1863. Die
erste deutsche Arbeiterorganisation „Allgemeine Arbeitewerbriiderung" nach der Revolution, Stut
tgart 1962.

292

vereine, Gesang- und Leservereine), posłużyły za wzór organizacjom utworzonym na ziemi niemieckiej w ramach zinstytucjonalizowanych partii; opierały się one na ścisłej współpracy między rzemieślnikami i intelektualistami.

3. Wpływ weitlingizmu na ruch rewolucyjny jest o wiele mniej wyraźny. Wpływ Weitlinga będzie malał po aresztowaniu go w Szwajcarii i w 1848 r. będzie prawie żaden. Zastąpienie socjalizmu utopijnego przez socjalizm naukowy odbędzie się w Związku Sprawiedliwych¹¹, i to pod osobistym wpływem Schappera. Niesprawiedliwością byłoby jednak odmówić Weitlingowi zasługi, że pierwszy określił ścisły związek między komunizmem a ruchem robotniczym, który wzywał do rewolucji. Rola jego, jak zaznaczył Augustę Cornu, polegała na tym, że podkreślił miejsce proletariatu, w chwili gdy miał on ukonstytuować się w niezależną klasę, w przekształceniu społeczeństwa. Tym samym poszedł o wiele dalej niż utopiści francuscy tej samej epoki. Dlatego też Marks, który przecież go zwalczał, przyznawał temu „niemieckiemu Kopciuszkowi statuę atlety".

¹¹ E. Schraepler, Der Bund der Gerechten. Setne Tdtigkeit in London 1840 bis 1847, „Archiv fuer Sozialgeschichte", t. II, 1962.

Jerzy Skowronek

Na marginesie problematyki polityczno-ideologicznej ruchów narodowych i rewolucyjnych lat dwudziestych—trzydziestych XIX wieku

Wielka szkoda, że brakuje tu szerszej, zasadniczej wypowiedzi poświęconej charakterystyce i ocenie życia politycznego i idei formułowanych i propagowanych w toku powstania listopadowego lub pod bezpośrednim jego wpływem. Brak ten nie jest efektem jakiegokolwiek niedopatrzenia, lecz raczej ilustracją aktualnego stanu badań i kierunków zainteresowań historyków w zakresie dziejów powstania listopadowego. Niektóre sprawy związane z tą problematyką wystąpiły jedynie w kilku wypowiedziach; warto im poświęcić więcej uwagi, a w przyszłości zainicjować szersze badania. Jest to konieczne m. in. dla bardziej precyzyjnego i umotywowanego umiejscowienia naszego powstania wśród ówczesnych ruchów narodowych i rewolucyjnych w Europie.

Trzecie dziesięciolecie XIX w. było okresem rodzenia się nowych idei i koncepcji ruchu narodowego również w naszych dziejach. Centralną sprawą stawała się romantyczna idea narodu, jego fundamentalnych praw i apologii jego „ducha", odrębności i historycznej roli. Duże znaczenie — wbrew potocznym opiniom — miała bohaterska ośmioletnia walka Greków przeciw tureckiemu panowaniu. Zostawiła ona ślady w twórczości wielkich przedstawicieli naszego romantyzmu. Ruch grecki — jeden z ważnych obiektów zainteresowań opinii publicznej w Europie — przyciągał uwagę zarówno pierwszego pokolenia młodzieży romantycznej, jak bardziej trzeźwych działaczy li-beralno-konserwatywnych. Młody poeta w 1830 r., jeden z głównych uczestników ataku na Belweder w Noc Listopadową — Seweryn Goszczyński, chciał nawet dotrzeć do Grecji, by wziąć udział w walce, a niektórzy zrealizowali podobne zamierzenia. Z kolei Adam Jerzy Czartoryski zaangażował się w europejskim ruchu filohelleńskim, i swą fundamentalną rozprawę polityczną Essai sur la diplomatie opublikował nie-iługo przed wybuchem powstania listopadowego pod pseudonimem Philhellea. Sukcesy 3reków z pewnością napawały otuchą i zachęcały do bardziej zdecydowanych działań )rzedstawicieli innych analogicznych ruchów narodowych, prawdopodobnie także solskiego.

Rewolucyjność rodzących się ruchów narodowych (a po części i innych zdecydowane opozycyjnych) polegała w tym pierwszym okresie (do lat trzydziestych) głównie

294

na samym dążeniu do burzenia istniejących struktur, do konsekwentnego manifestowania i realizowania autonomii jednostki i jej działań wbrew wszelkim naciskom i więziom społeczeństwa. Ci pierwsi „młodzi gniewni" niekiedy dość mocno przypominali współczesnych nam kontestatorów i lewaków, nie mogących i nie chcących znaleźć swego miejsca w istniejących strukturach społeczeństwa, głoszących potrzebę zburzenia tych struktur lub życia poza wyznaczonymi przez nie ramami. Świetnym przykładem tego może być model i styl życia Seweryna Goszczyńskiego, odtwarzany na podstawie jego własnych notatek i twórczości.

Wybuch i trwanie powstania listopadowego przynosiły kilka nowych istotnych wartości w polskim ruchu narodowym, jego gruntowne wzbogacenie. Oznaczały zerwanie z koncepcją (dominującą od 1795 r.) ruchu bazującego na orientacjach i rachubach zewnętrznych, a przyjęcie (w dużym stopniu z realnej konieczności) faktycznej jego samodzielności. Zwiększało to ogromnie świadomość ryzyka, ale otwierało też (zwłaszcza po wiosennych sukcesach militarnych powstania) trwałą perspektywę optymistyczną, opartą na wierze we własne siły i możliwości, wyemancypowanie się ruchu ze świadomości ścisłej, krępującej i paraliżującej wolę działania zależności od płynnych i stanowiących wielką niewiadomą czynników zewnętrznych. Towarzysząca tym przeobrażeniom w polskim ruchu niestabilność stosunków międzynarodowych w Europie od lat trzydziestych do siedemdziesiątych XIX w. działać będzie zachęcająco, a nie paraliżująco na przywódców tego ruchu. Mogli oni liczyć na wyzyskanie jakiegoś elementu antagonizmów czy gry dyplomatycznej mocarstw, ale nie uzależniali od nich całkowicie swoich działań i programów.

W kanonie fundamentalnych idei i haseł ruchu narodowego, sformułowanych już w toku powstania 1830—1831 r., znalazły się poczucie więzi ze Wszystkimi burzycielami konserwatywno-reakcyjnych porządków istniejących w Europie, a zarazem idea służby ogólnemu dziełu rewolucji i walce o wolność w skali globalnej, swoiście formułowana idea rewolucyjnej ekspansji przez zwycięskie powstanie narodowe.

Najdobitniejszym i najbogatszym przejawem tych ogólnych idei i dążeń stało się hasło: „Za wolność naszą i waszą", konsekwentne dążenia do współdziałania powstania z rewolucyjnymi, wolnościowymi aspiracjami innych społeczeństw, a zwłaszcza Rosjan, jako głównych sojuszników w walce przeciw caratowi.

Klęska powstania, którą wyjaśniano głównie zbyt zachowawczym programem społeczno-politycznym jego kierownictwa, przyspieszyła procesy poszukiwania i formułowania bardziej nowoczesnych programów, modernizacji ideologii przez wszystkie nurty polskiego ruchu narodowego. W tej dziedzinie następstw walk 1830—1831 r. polskie dzieje były nieporównanie bogatsze aniżeli historia innych krajów (z wyjątkiem Grecji i może Belgii), w których w owym czasie też doszło do silniejszych wystąpień. Dla polskiego narodu wydarzenia lat 1830-^-1831 stanowiły nieporównywalnie ważniejszą, nie docenianą cezurę w porozbiorowych dziejach.

Konkretny dorobek tego nieco abstrakcyjnego polskiego romantyzmu politycznego Anno Domini 1830-^-1831nie był w sumie tak mały. Nawet ten brak rewolucyjnego programu społeczno-politycznego nie był tak kompromitujący, jeśli pamiętać będziemy o^T dużym liberalizmie zasad^prawnoustrojowych Królestwa Polskiego (powstanie je w pełni realizowało, a w~różnych konkretnych sprawach kontynuowało).

295

Z drugiej strony najnowsze oceny rewolucji lipcowej i innych zachodnioeuropejskich również wskazują, że wystąpienia te nie precyzowały nowych, radykalnych programów, lecz raczej stanowiły tylko zamknięcie, finalizowanie umiarkowanego programu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. To prawda, że żadna pełna rewolucja burżuazyjna nie mogła dokonać się bez udziału niższych i średnich warstw społeczeństwa, ale nie one były jej hegemonem, nie one określały jej cele i program, zwłaszcza w latach trzydziestych ubiegłego wieku.

Porównując powstanie listopadowe z ówczesnymi rewolucjami, a głównie z rewolucją lipcową, trudno jednoznacznie ocenić, jakie okoliczności — zewnętrzne czy wewnętrzne — decydowały o różnicy między nimi. W powstaniu już latem ujawniły się tendencje kapitulacyjne, gdy w Paryżu podobne nie wystąpiły nigdy, nawet w okresie najgorszych stosunków z Petersburgiem. Ale przecież zewnętrzna, międzynarodowa sytuacja francuskiej rewolucji i sytuacja polskiego powstania były bardzo odmienne i trudno je porównywać pod tym względem.

Podobnie analogia między Polakami a Belgami w postaci ogłoszonej i w Brukseli, i w Warszawie detronizacji legalnego władcy jest mocno dyskusyjna. Belgom zapewniła ona podstawy do starań o uznanie „osobowości prawnej" ich ojczyzny na arenie międzynarodowej, natomiast Czartoryski przymuszony podpisać podobny akt w Warszawie równie patetycznie, co przesadnie oświadczał: „Zgubiliście Polskę!" W tym ujawniła się właśnie gruntowna odmienność uwarunkowań i kierunków obydwu walk, osłaniana formalną analogią niektórych decyzji prawnych. Detronizacja w wypadku Belgów była jedyną drogą walki, od początku absolutnie nie mieszczącej się w lega-listycznych ramach określonych decyzjami kongresu wiedeńskiego. Natomiast przywódcy powstania listopadowego łudząc siebie i społeczeństwo usiłowali się w tych ramach utrzymać, a przynajmniej decyzje 1815 r. i ewentualnie bardzo mgliste obietnice Aleksandra I z pierwszych lat istnienia Królestwa Polskiego uczynić podstawą kompromisowego zakończenia powstania — nawet po niedwuznacznej, negatywnej odpowiedzi Petersburga na pierwsze inicjatywy z powstańczej Warszawy.

Przypominane w niektórych wystąpieniach opinie ówczesnych polityków europejskich, że powstanie było najbardziej niebezpiecznym ogniskiem rewolucji w Europie, trzeba zawsze opatrywać krytycznym komentarzem. Oto opinie podobne chętnie i często wygłaszali politycy konserwatywni i reakcyjni w rodzaju Metternicha czy (w późniejszym okresie) Bismarcka. Ich pojęcie „rewolucji" było nader szerokie i nieadekwatne do rzeczywistych treści rewolucyjnych, a co ważniejsze — oskarżenie Polaków o rewo-lucyjność, anarchię etc. służyło cementowaniu i kontynuowaniu tak harmonijnej współpracy trzech mocarstw zaborczych w sprawach polskich (a także w kilku innych). Argumentem tym można było usprawiedliwiać w oczach własnej i zagranicznej opinii publicznej tak niegodne sposoby walki z polskimi patriotami, jak wydawanie sobie wzajemne polskich zbiegów politycznych, wymiana materiałów śledczych i innych informacji dotyczących polskiego ruchu narodowego.

|Wiele kontrowersji i odmiennych opinii wywołuje nadal ogólna ocena znaczenia i następstw powstania listopadowego. Nadal pojawiają się głosy nadmiernie krytyczne, minimalizujące znaczenie walki zainicjowanej 29X11830 r., obok częściej występujących tendencji do wyolbrzymiania znaczenia i szans powstania. Patrząc z odległej już

296

perspektywy i porównując z innymi powstaniami można uznać za udowodnione duże znaczenie walki sprzed 150 laty. Było to pod względem militarnym jedno z najsilniejszych powstań, a z pewnością jedyne, które odnotowało na swym koncie tak duże i spektakularne sukcesy wojenne nad potężnym przeciwnikiem. Autorytet powstania i płynący stąd autorytet jego uczestników był niesłychanie silny aż do schyłku lat czterdziestych. On wyznaczał po części aurę polskiego ruchu niepodległościowego i czynił z Polaków cennego, ważnego partnera dla ruchów narodowych (po części także rewolucyjnych) krajów bałkańskich, włoskich i niemieckich, w mniejszym zapewne stopniu Węgrów i Słowian austriackich, ale to wynikało z odmiennych, specyficznych uwarunkowań i nadziei ich ruchów narodowych.

Powstanie listopadowe pogłębiło, zradykalizowało polski ruch narodowy następnych dziesięcioleci, ale nie wpłynęło generalnie na zaostrzenie stosunku do Rosjan, na przekształcenie antagonizmu z caratem we wrogość dwu sąsiednich narodów. Takie rozszerzenie antagonizmu można obserwować dopiero w okresie powstania styczniowego, kiedy z obydwu stron walka i akcje propagandowe wciągną w swą orbitę nieporównanie szersze warstwy społeczeństwa, dokonując — dla celów propagandowych — swoistej demokratyzacji całego konfliktu, i nadadzą mu wymiary gigantycznego, zasadniczego starcia fundamentalnych, żywotnych interesów dwu narodów. Po powstaniu listopadowym gotowość harmonijnej, przyjaznej współpracy z rewolucyjną lub gruntownie zreformowaną Rosją deklarowali zarówno Lelewel, jak przywódcy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a sporadycznie nawet Hotel Lambert.

Problematyka dyskusji

Kwestie porównań powstania listopadowego z innymi ówczesnymi wystąpieniami wolnościowymi i określenie miejsca polskiego powstania spowodowały ożywioną wymianę zdań i opinii. Poszczególni dyskutanci starali się dowodzić, że istniały realne szanse włączenia sprawy polskiej (a zwłaszcza powstania listopadowego) do programu konferencji londyńskiej mocarstw zmierzających do kompromisowego rozwiązania trudnej kwestii belgijskiej. Możliwości takie tkwiły, ich zdaniem, w Akcie Finalnym Kongresu Wiedeńskiego, który, według Czartoryskiego, moralnie zobowiązywał mocarstwa zachodnie do wystąpienia w obronie Polski — przynajmniej za pomocą środków pokojowych.

Polskie powstanie stało się bardzo ważnym ogniwem rewolucji europejskiej; ono według opinii niektórych ówczesnych działaczy niemieckich determinowało losy tej rewolucji. Równocześnie budziło zainteresowanie opinii publicznej różnych środowisk społecznych i politycznych, także tych nie związanych z dążeniami rewolucyjnymi. Z ofiarami na rzecz powstańców spieszyli często prości ludzie, a wielki kompozytor Ryszard Wagner swe zainteresowania i sympatie propolskie wyraził tworząc polonez i uwerturę na motywach polskich.

Charakteryzując czy badając te bogate, różnorodne przejawy zainteresowań, a zwłaszcza współpracy, szczególnie bogate w wypadku społeczeństwa niemieckiego, trzeba pamiętać także o rozwijanych po powstaniu listopadowym obustronnych kontaktach polskiej i niemieckiej emigracji w Szwajcarii. Na podstawie komunikatu Droza można przypuszczać, że w obu emigracjach rodziły się podobne idee chrześcijańskiej wersji socjalizmu utopijnego. Interesujące i bardzo ważne byłoby prześledzenie źródeł tych zbieżności.

Inni uczestnicy dyskusji postulowali znaczne rozbudowanie problematyki porównawczej, uwzględnienie w takich rozważaniach odmiennej ewolucji, jaką przechodziła polska opinia patriotyczna w latach 1815—1830. Inaczej niż w innych krajach wśród Polaków dominowały w pierwszych latach wdzięczność dla Aleksandra I i poczucie żołnierzy Księstwa Warszawskiego, iż wracając do kraju w 1815 r. zastali tu sytuację lepszą aniżeli w momencie, kiedy opuszczali ojczyznę w 1813 r. Analizując skomplikowane mechanizmy, które doprowadziły do Nocy Listopadowej, dyskutując o ich nieuchronnym działaniu nie powinno się zapominać o odmiennej ewolucji sprawy Finlandii, mającej przecież pewne analogie do kwestii polskiej. Dla gruntowniejszego

298

zbadania i oceny podobieństw i różnic tkwiących w polityce zewnętrznej powstania i innych ówczesnych walk bardzo potrzebne będzie opublikowanie podstawowych dokumentów dyplomacji powstańczej.

Niektórzy z dyskutujących polemizowali z tezą o dużej roli powstania listopadowego, proponując bardziej gruntowne i konkretne porównanie wpływów tego powstania i rewolucji lipcowej. Uważali, że w podobnych rozważaniach należy zwracać większą uwagę na rzeczywisty kontekst historyczny poszczególnych wydarzeń, który w wielu wypadkach podważa lub osłabia powierzchownie ustalone analogie czy filiacje. Na przykład trudno formułować zbyt daleko idące wnioski z analogii niektórych radykalnych idei tworzonych w środowiskach emigracji niemieckiej i polskiej, gdyż obie emigracje były całkowicie różne: pierwsza miała charakter rzemieślniczy (i po części zarobkowy), druga była na wskroś polityczna, z ambicjami reprezentowania sprawy polskiej na arenie międzynarodowej i szybkiego przygotowania zwycięskiego powstania w kraju.

Rozważając kwestie wpływów powstania listopadowego nie można pomijać oddziaływania tej walki na kształtowanie się świadomości obydwu społeczeństw bezpośrednio zaangażowanych w wielkim konflikcie. Jednak wyrażona przy tej okazji teza, że już w toku powstania w bezpośrednim jego rezultacie gruntownie zaostrzyła się i została rozbudowana, wzbogacona nowymi treściami wrogość do Rosji oraz Rosjan i ukształtował się znacznie bardziej negatywny obraz społeczeństwa rosyjskiego w świadomości Polaków, wywołała dużą polemikę. Przeciwnicy powyższej tezy słusznie przypominali, że właśnie w 1830—1831 r. sformułowano hasło: „Za naszą i waszą wolność", a źródła historyczne nieraz opisują najrozmaitsze gesty sympatii okazywane jeńcom rosyjskim przez powstańców. Wkrótce po upadku powstania jedna z głównych ofert współpracy polskiego ruchu z wolnościowymi dążeniami innych społeczeństw została zaadresowana przez Lelewela i Mickiewicza właśnie do Rosjan. Nawet obóz liberalno--konserwatywny Wielkiej Emigracji nie odrzucał możliwości rewolucji w Rosji i szans na porozumienie i współpracę ze zmodernizowaną, demokratyczną czy liberalną Rosją. W kraju najważniejszą przesłanką akcji powstańczej przygotowywanej przez ks. Ściegiennego w początkach lat czterdziestych było przekonanie o możliwości pełnego współdziałania z żołnierzem armii carskiej, wywodzącym się z prostego ludu, równie jak Polacy gnębionego przez carskie władze;

Specjaliści z zakresu historii wojskowości wyrażali zasadnicze wątpliwości co do słuszności tezy o gruntownych rozbieżnościach między lewicą a prawicą powstańczą, zwłaszcza w dziedzinie ogólnej koncepcji prowadzenia walki rozpoczętej 29 listopada. Dokładniejsza analiza danych o militarnych możliwościach obu stron i rezultatów walk toczonych w poszczególnych okresach powstania raczej potwierdza słuszność opinii Kukiela, że w tej sytuacji najwięcej racji mieli właśnie rzecznicy działań częściowych z Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Ale z kolei tak sformułowana teza wymaga przypomnienia, że dla prawicy układy dyplomatyczno-polityczne stanowiły jedyne wyjście i szansę, realizowane właśnie za pomocą sukcesów w ograniczonych działaniach militarnych (potrzebne byłoby także dokładniejsze sprecyzowanie, na czym polegał ten „ograniczony charakter działań", który dla przedstawicieli różnych obozów politycznych nie oznaczał tego samego).

Większość dyskutantów opowiadała się także przeciw opiniom deprecjonującym

299

wartość oficerów oraz dowódców wywodzących się z powstania listopadowego i z tego tytułu w następnych dziesięcioleciach powoływanych często na wysokie stanowiska w armiach i wojskach rewolucyjnych w różnych krajach Europy, Wyjaśniali, że ich popularność wynikała nie tyle z subiektywnych, przesadnych opinii o zasługach czy przewagach w 1830—1831 r., lecz z prozaicznego, a obiektywnego faktu: dotkliwego braku kadr w rewolucjach i walkach powstańczych po 1831 r., które zazwyczaj bazowały na różnych warstwach mieszczaństwa. Na dotkliwy brak tych kadr cierpiała także organizowana w tym czasie regularna aimia Belgii (i dlatego zapraszano do służby w niej generałów Kruszewskiego i Skrzyneckiego). Zresztą, mimo klęsk polscy dowódcy bardzo często zdawali egzamin, sprawdzali się w trudnych, beznadziejnych sytuacjach (np. Józef Bem, Henryk Dembiński i Józef Wysocki w rewolucji węgierskiej 1848— —1849 r. czy Ludwik Mierosławski w Badenii w 1848 r.). A jeśli w kilku wypadkach ponieśli szybkie i dotkliwe klęski to zazwyczaj wynikały one z fatalnego materiału żołnierskiego i dowódczego, którym dysponowali (Wojciech Chrzanowski w Piemoncie, Ludwik Mierosławski na Sycylii).

Andrzej Walicki

Marks i Engels o sprawie polskiej. Uwagi metodologiczne

Ewolucja poglądów Marksa i Engelsa na sprawę polską w związku z kolejnymi powstaniami polskimi, wojnami oraz zmianami w układzie stosunków międzynarodowych jest tematem dobrze opracowanym przez historiografię polską; wystarczy przypomnieć wyniki badań Celiny Bobińskiej, Jerzego Borejszy i Ireny Koberdowej. Ja osobiście także wypowiadałem się już na ten temat w obszernym artykule opublikowanym w wersji angielskiej na łamach „Dialectics and Humanism", a w wersji polskiej w niedawno opublikowanym numerze „Z pola walki"¹. Dlatego też przedmiotem niniejszego referatu nie będą jakieś nowe fakty, ani też ponowne omówienie faktów już znanych, ale zagadnienia teoretyczno-metodologiczne. Wypowiedzi Marksa i Englesa o sprawie polskiej — jak wiadomo, bardzo liczne, będące owocem zarówno obserwacji wydarzeń współczesnych, jak i pogłębionych studiów nad historią Polski — zawierają bowiem, moim zdaniem, bogaty materiał do refleksji nad dwoma kompleksami zagadnień: 1. koncepcją narodu i ujęciem kwestii narodowej przez twórców materializmu historycznego oraz 2. kwestią kryteriów postępowości w zastosowaniu do polskich ruchów i ideologii niepodległościowych lat 1831—1864.

1. Koncepcja narodu, ujęcie kwestii narodowej i procesów narodotwórczych

Obiegowe zrozumienie słynnych słów Manifestu komunistycznego: „Robotnicy nie mają ojczyzny", jest zupełnie błędne. Już w 1941 r. amerykański uczony, Solomon F. Bloom, w niesłusznie zapomnianej książce o „narodowych implikacjach dzieła Karola Marksa" przekonywająco dowiódł, że dosłowne rozumienie tego zdania — abstrahujące od jego kontekstu, czyli od szyderczej polemiki z zarzutami wysuwanymi pod adresem komunistów przez ideologów burżuazji — nie ma nic wspólnego z rzeczywistymi intencjami autorów Manifestu². Robotnicy nie mają ojczyzny, ponieważ nie-

¹ Marx, Engels and the Polish Question, „Dialectics and Humanism", nr 1, 1980, oraz Kon
cepcja narodu i ujęcie kwestii narodowej w wypowiedziach Marksa i Engelsa o sprawie polskiej, „Z pola
walki", nr 2, 1980.

² Por. S. F. Bloom, The World oj Nations. A Study of the National Implications in the Work
of Karl Marx, New York 1941, s. 22—23.

302

ludzkie warunki życia postawiły ich poza nawiasem ogólnonarodowej wspólnoty społecznej, ale wynika stąd to, że ojczyzna, posiadanie ojczyzny, jest jednym z najważniejszych punktów na liście uprawnionych rewindykacji społecznych proletariatu. Już ciąg dalszy przytoczonego cytatu głosił przecież, że proletariat musi „wznieść się do stanowiska klasy narodowej, ukonstytuować się jako naród"³.

Nieporozumienia, raz ugruntowane, mają jednakże żywot twardy. W naszym kraju żywotność ta tłumaczy się także oddziaływaniem pewnej rodzimej tradycji myśli marksistowskiej. Już pierwsi polscy marksiści, dążąc do uwolnienia klasy robotniczej od nacisków i pokus solidaryzmu narodowego, dowodzili, że jedyną realnością w życiu społecznym są antagonistyczne klasy i że samo nawet pojęcie narodowości zostało doszczętnie rozbite przez współczesną naukę⁴. Podobne myśli rozwijała, jak wiadomo, Róża Luksemburg⁸. U Marksa i Engelsa trudno jednakże doszukać się ich potwierdzenia. Do rewolucyjnych zasług burżuazji, tak wysoko ocenionych w Manifeście komunistycznym, zaliczali oni — na równi z zaostrzeniem i obnażeniem antagonizmów klasowych — utworzenie nowoczesnych narodów, nowoczesnych państw narodowych: zespolenie niezależnych prowincji w „jeden naród z jednym rządem, jednym ustawodawstwem, jednym narodowym interesem klasowym, jedną granicą celną"⁶. Mimo akcentowania antagonizmów klasowych socjologiczna realność narodu i innych „pionowych" form integracji społecznej była dla nich rzeczą oczywistą, nie ulegającą wątpliwości. Francuscy członkowie Pierwszej Międzynarodówki, traktujący narody jako „przestarzałe przesądy", oskarżeni zostali przez Marksa o „sproudhonizowany stir-neryzm", będący w gruncie rzeczy maską francuskiego „egotyzmu narodowego"⁷.

Warto zastanowić się nad sensem i ciężarem gatunkowym tych zarzutów.

Kierując pod adresem delegacji francuskiej zarzut „proudhonizmu" Marks miał na myśli nie tylko, i nie przede wszystkim, znane, negatywne stanowisko Proudhona wobec polskiego ruchu niepodległościowego i innych ruchów narodowowyzwoleńczych. Chodziło mu przede wszystkim o to, że anarchizm Proudhona, postulujący przekształcenie społeczeństw w luźne federacje stowarzyszeń wytwórczych, proklamował w istocie rzeczy unicestwienie państw narodowych, a więc jednego z największych osiągnięć epoki burżuazyjnej. W oczach Marksa byłby to oczywiście olbrzymi krok wstecz, cofnięcie się do „stanu rozdrobnienia środków produkcji, rozdrobnienia własności i rozproszenia ludności"⁸, charakteryzującego formacje przedkapitalistyczne.

Nie dość na tym: uznanie narodów za „przestarzałe przesądy" kojarzyło się Marksowi ze „stimeryzmem", a więc z koncepcją skrajnego indywidualizmu, którą obaj twórcy

³ K. Marks, F. Engels, Dzieła, Warszawa (od 1960), t. IV, s. 533.

⁴ Por. artykuł S. Mendelsona NarodowoSć a walka klas, [w:] Pierwsze pokolenie marksistów
polskich, oprac. A. Molska, t. II, Warszawa 1963, s. 264—293.

5 Głosząc, iż w społeczeństwie kapitalistycznym nie może istnieć naród jako „jednolita całość", Róża Luksemburg nie przeczyła jednak istnieniu „narodowości" jako pewnych odrębnych postaci kultury duchowej, mających niezaprzeczalne prawo do istnienia. Zbliżało ją to do teoretyków „austromarksizmu" (K. Renner, O. Bauer), interpretujących prawo narodów do samookreślenia jako eksterytorialne prawo do autonomii kulturalnej.

⁶ K. Marks, F. Engels, op. cit., t. IV, s. 519.

⁷ List Marksa do Engelsa z 20 IV 1866, ibidem, t. XXXI, s. 276—277.

⁸ Ibidem, t. IV, s. 519.

303

materializmu historycznego poddali druzgocącej krytyce w Ideologii niemieckiej. Max Stirner głosił mianowicie, że jedyną realnością w świecie ludzkim jest jednostka, że egoizm jednostki jest rzeczą naturalną i świętą i że wszystkie ponadindywidualne struktury społeczne — narody, klasy, państwa — są jedynie „widmami", wyalienowanymi tworami ludzkiej świadomości, pozbawionymi realnej egzystencji, ale mimo to ciążącymi nad życiem jednostek, narzucającymi im swe okrutne jarzmo. W zastosowaniu do kwestii narodowej termin „stirneryzm" oznaczał więc negację narodu jako realności bytowej, uznanie go za „widmo", od którego należy uwolnić się możliwie jak najprędzej. Odrzucenie i wyśmianie „stirneryzmu" było więc w danym kontekście równoznaczne przyznaniu narodom realności bytowej, rzeczywistego, a nie fikcyjnego jedynie istnienia. Co więcej: negacja realnego istnienia narodów uznana została przez Marksa za przejaw skrajnego indywidualizmu i nominalizmu społecznego, prowadzącego w konsekwencji (jak to miało miejsce w wypadku Stirnera) do negacji wszystkich ponad-indywidualnych struktur społecznych, zarówno narodowych, jak klasowych.

I wreszcie zarzut „narodowego egotyzmu". Marks pragnął wyrazić przez to pogląd, że Francuzom łatwo było traktować narody jako „przestarzałe przesądy", ponieważ w ich własnym kraju nie było aktualnie palących, wymagających rozwiązania zadań narodowych, takich jak wyzwolenie narodowe (w wypadku Polski) lub zjednoczenie (w wypadku Niemiec).

Wypowiedzi Marksa i Engelsa w sprawie polskiej świadczą najzupełniej jednoznacznie, że obcy im był nie tylko programowy indyferentyzm w sprawach narodowych, ale również zasada absolutnego priorytetu celów klasowych nad narodowymi. W liście do Kautskiego z 7 II1882 r. Engels pisał: „Dwa narody w Europie mają nie tylko prawo, lecz wręcz obowiązek być narodowymi, zanim staną się międzynarodowymi: Irlandczycy i Polacy. Są oni najbardziej międzynarodowi właśnie wtedy, kiedy są prawdziwie narodowi. Polacy zrozumieli to we wszystkich przełomowych chwilach i dowiedli tego na wszystkich rewolucyjnych polach walki"⁹.

W zastosowaniu do Polski uzasadnienie priorytetu zadań niepodległościowych nad zadaniami klasowymi brzmiało następująco: „Każdy polski chłop i robotnik, który budzi się z otępienia i zaczyna brać udział w sprawach ogólnych, napotyka przede wszystkim fakt ujarzmienia narodowego jako pierwszą przeszkodę na swej drodze. Usunięcie tej przeszkody jest podstawowym warunkiem wszelkiego zdrowego i swobodnego rozwoju. Polscy socjaliści, którzy nie wysuwają wyzwolenia kraju na naczelne miejsce swego programu, przywodzą mi na myśl socjalistów niemieckich, którzy nie żądaliby przede wszystkim zniesienia ustawy przeciw socjalistom, wprowadzenia wolności prasy, zrzeszeń i zgromadzeń. Aby móc walczyć, trzeba najpierw mieć grunt pod nogami, powietrze, światło i przestrzeń. W przeciwnym razie wszystko pozostaje czczą gadaniną"¹⁰.

Cytat ten nie wymaga komentarza. Odnotujmy jednak, że Engels mówi tu o naturalności narodowych uczuć polskich robotników, a więc odrzuca expressis verbis obiegowe rozumienie słów: „Robotnicy nie mają ojczyzny".

⁹ Marks i Engels o Polsce, oprać. H. Michnik, słowo wstępne C. Bobińska, t. II, Warszawa
1960, s. 122.

¹⁰ Ibidem s. 121.

304

W wypadku Irlandii sprawa jej wyzwolenia powiązana została przez Marksa i Engelsa z wyzwoleniem robotników angielskich od paraliżującego ich świadomość klasową antyirlandzkiego nacjonalizmu. „Tajemnica bezsiły angielskiej klasy robotniczej", pisał Marks w 1870 r., tkwi w tym, że robotnicy angielscy czują się wobec Irlandczyków przedstawicielami narodu panującego i nie chcąc utracić tej pozycji solidaryzują się z własnymi arystokratami i kapitalistami¹¹. Marks był więc w pełni świadomy faktu, że solidarność narodowa jest z reguły silniejsza od solidarności klasowej nie tylko w wypadku narodów uciskanych, zjednoczonych w walce o wolność, lecz również w wypadku narodów uciskających, zjednoczonych w wysiłku utrzymania narzuconego innym jarzma. Taki był właśnie sens często powtarzanej przez niego maksymy, że nie może być wolnym naród uciskający inne narody.

Uznanie priorytetu zadań narodowych nad klasowymi widoczne jest również w niektórych wypowiedziach Marksa i Engelsa o kwestii niemieckiej. Ze zrozumiałych względów priorytet celów narodowych akcentowany jest w nich nierównie słabiej niż w wypowiedziach o Polsce, ale jego uzasadnienie jest za to bardziej bezpośrednio powiązane z ogólnymi założeniami materializmu historycznego. Przyjrzyjmy się mu bliżej.

Wprowadzone w Manifeście komunistycznym pojęcie „klasy narodowej" oznaczało klasę społeczną, której interesy na określonym etapie historycznego rozwoju najlepiej wyrażają obiektywne interesy danego społeczeństwa jako całości i która wskutek tego jest najlepiej kwalifikowana do przewodzenia swemu narodowi na drodze ekonomicznego i społecznego postępu¹². Materializm historyczny bynajmniej nie zakładał, że interesy ogólnospołecznego postępu zawsze reprezentowane są najlepiej przez klasę najbardziej uciśnioną, przeciwnie, głosił bez osłonek, że dopiero wysoko rozwinięte społeczeństwo kapitalistyczne stworzyło sytuację, w której klasa najbardziej uciskana — proletariat — jest jednocześnie klasą zdolną do przejęcia władzy politycznej i pełnienia funkcji „klasy narodowej". Przed proletariatem „klasą narodową", prawomocnym przywódcą całego społeczeństwa, była w myśl tej koncepcji burżuazja. Jako kraj zacofany Niemcy nie dojrzały jeszcze do rewolucji proletariackiej; proletariat niemiecki, aczkolwiek bardziej postępowy niż burżuazja i coraz bardziej wyzwalający się od bur-żuazyjnej kurateli ideologicznej, nie był jeszcze przygotowany do odrzucenia politycznego przywództwa postępowej burżuazji, która wciąż jeszcze stanowiła niemiecką „klasę narodową". Diagnoza ta oznaczała w praktyce, że walka o socjalizm musi być poprzedzona zakończeniem procesu przemian burżuazyjno-demokratycznych, współpracą proletariatu z postępową burżuazja w walce o realizację celów ogólnonarodowych. Do najważniejszych spośród tych celów należało zjednoczenie Niemiec, stworzenie niemieckiego państwa narodowego. Był to cel par excellence patriotyczny, a przy tym akceptowany w równej mierze przez burżuazyjnych radykałów i klasę robotniczą. Nie istniała więc sprzeczność między pisaniem Manifestu komunistycznego a redagowaniem demokratycznej „Neue Rheinische Zeitung". Jeśli w okresie Wiosny Ludów

¹¹ List Marksa do Meyera i Vogta z 9 IV 1870, K. Marks, F. Engels, op. cit., t. XXXII,
s. 729.

¹² W cytowanej wyżej książce Blooma problemowi „klasy narodowej" poświęcony został
cały odrębny rozdział. Por. również G. Lichtheim, Marxism. An Historical and Critical Study,
New York 1962, s. 86.

305

Marks i Engels tak często odwoływali się do niemieckiego patriotyzmu i rozpatrywali wydarzenia europejskie także z punktu widzenia narodowych interesów Niemiec, to nie pozostawało to w kolizji z ich rozumieniem dobrze pojętego klasowego interesu niemieckich robotników¹³.

Oczywistą konsekwencją takiego stanowiska było uznanie, że proletariat niemiecki powinien mieć swą własną „politykę zagraniczną". Miała to być polityka sojuszu z postępowymi, liberalnymi krajami Europy oraz nieubłaganej walki ze Świętym Przymierzem trzech absolutyzmów — główną podporą ogólnoeuropejskiej reakcji oraz główną przeszkodą na drodze do zjednoczenia Niemiec przez postępowe siły społeczne.

W tym miejscu pojawiało się iunctim kwestii niemieckiej z kwestią polską. Wyjątkowa ważność kwestii polskiej dla ogólnoeuropejskiej strategii rewolucyjnej, a dla Niemiec w szczególności, wynikała — zdaniem Marksa i Engelsa — stąd, że polski ruch niepodległościowy z natury rzeczy wymierzony był przeciwko mocarstwom Świętego Przymierza, a chcąc dopiąć swych celów musiał łączyć ideę wyzwolenia narodowego z takim czy innym, mniej lub bardziej radykalnym programem wewnętrznego postępu społecznego. Wedle słów Engelsa Polska (czytaj: polski ruch niepodległościowy) stanęła przed alternatywą: „być rewolucyjną albo zginąć"¹⁴, i okazała się zdolną dokonać właściwego wyboru. Stała się „narodem rewolucyjnym", narodem „koniecznym" dla europejskiego postępu, „rewolucyjną częścią Rosji, Austrii i Prus"¹⁵. W ten sposób polski ruch narodowowyzwoleńczy stał się naturalnym sojusznikiem europejskich ruchów rewolucyjnych, nawet najbardziej radykalnych społecznie. Jego szczególne znaczenie dla demokratów niemieckich i dla popierającej ich niemieckiej klasy robotniczej polegało na tym, że skierowany był w pierwszym rzędzie przeciwko carskiej Rosji — państwu, które aktywnie podtrzymywało feudalną reakcję w Niemczech i bez którego, jak mniemano, absolutystyczne reżymy Prus i Austrii nie byłyby w stanie odeprzeć naporu sił demokratycznych.

Diagnozie tej, naszkicowanej po raz pierwszy w przemówieniach z okazji siedemnastej rocznicy powstania listopadowego, a rozwiniętej w rewolucyjnych latach Wiosny Ludów, Marks i Engels pozostali wierni również w okresie Pierwszej Międzynarodówki — aż do chwili, w której zdezaktualizowało ją zjednoczenie Niemiec przez Bismarcka. W pasjonujących Przyczynkach do historii kwestii polskiej¹⁶, pisanych w okresie powstania styczniowego, Marks rozwijał tezę, iż odbudowanie Polski — równoznaczne ze zniszczeniem państwa pruskiego, będącego zawsze „szakalem Rosji" — powinno być głównym celem polityki zagranicznej niemieckich sił postępu. W Międzynarodówce obaj przyjaciele, energicznie przeciwstawiając się proudhonistom, usiłowali przeforsować pogląd, iż odbudowanie Polski jest najważniejszym punktem w polityce zagranicznej europejskiego proletariatu. O stopniu ich zaangażowania w tę sprawę świadczy chociażby wypowiedź Marksa na obchodzie czwartej rocznicy powstania styczniowego: „Albo azjatycka barbaria pod wodzą Moskwy spadnie jak lawina na głowę Europy,

13 Ibidem, s. 74.

14 Marks i Engels o Polsce, t. II, s. 96 i 101.

¹⁵ Por. ibidem, t. I, s. 94 i 132.

¹⁶ Przyczynki do historii polskiej {Rękopisy z lat 1863—1864), Warszawa 1971.

306

albo też Europa musi odbudować Polskę, odgradzając się w ten sposób od Azji dwu-dziestomilionową barierą bohaterów i zyskując czas wytchnienia niezbędny dla dokonania swego społecznego odrodzenia"¹⁷.

Gorące poparcie Marksa i Engelsa dla sprawy niepodległości Polski wynikało nie tylko z przekonania o ogromnym strategicznym znaczeniu polskich ruchów narodowowyzwoleńczych dla rewolucyjnych przeobrażeń społecznych na zachodzie Europy. Z drugiej strony wszelako nie wynikało ono również z uznania, iż wszystkie narody mają prawo do samookreślenia. Wprost przeciwnie: wspierało się na teorii odróżniającej „narody niehistoryczne" (z reguły, choć nie zawsze, małe) od „wielkich narodów historycznych" oraz przyznającej prawo do samodzielnego istnienia tylko tym ostatnim. Tylko bowiem „narody historyczne", podmiotowo uczestniczące w historii, reprezentowane w niej przez swą własną państwowość i własne klasy rządzące, narody będące wynikiem rozwoju historyczno-politycznego, a nie dyferencjacji etniczno- ] -językowej, były w myśl tej teorii narzędziami ogólnoludzkiej cywilizacji. Na wschód j od Łaby, między Niemcami a Rosją, Marks i Engels widzieli tylko dwa takie narody: I Polaków i Węgrów. W stosunku do „narodów niehistorycznych", takich jak Ukraińcy, Białorusini i małe narody słowiańskie Korony Św. Stefana, Polacy i Węgrzy, zdaniem obu klasyków, reprezentowali siłę cywilizacyjnej i kulturalnej wyższości — siłę, która powinna zwyciężyć w interesie ogólnoludzkiego postępu.

Poglądy te, formułowane nieraz — zwłaszcza przez Engelsa — w szokująco brutalny sposób, wynikały z pewnych ogólnych założeń materializmu historycznego. Zakładał on przecież wyraźną, jednoznaczną hierarchizację formacji społecznych, a skoro tak, to — wbrew modnym dziś teoriom antropologii kulturalnej — uprawomocniał dzielenie cywilizacji i kultur na „niższe" i „wyższe". Jako dziedzic heglowskiego histo-ryzmu akceptował teorię „historycznego prawa wyższej cywilizacji" — teorię, która w zastosowaniu do kwestii narodowej uprzywilejowywała, oczywiście, narody wyżej rozwinięte. Zasługuje przy tym na uwagę, iż Marks i Engels — wbrew późniejszym, wulgaryzującym interpretacjom ich teorii — do kryteriów rozwoju cywilizacyjnego zaliczali nie tylko osiągnięty poziom sił wytwórczych, ale również kryteria polityczne i kulturalne. Ich stosunek do Polski, która pod względem ekonomicznym pozostawała przecież krajem zacofanym, jest tego najlepszym dowodem.

Jak już wspomniałem, materializm historyczny traktował powstawanie państw narodowych jako prawidłowość rozwoju społecznego. Głosił zarazem, że powinny to być państwa duże, małe państewka nie stwarzają bowiem warunków do prawidłowego rozwoju rynku narodowego. Stąd między innymi brało się faworyzowanie przez Marksa i Engelsa narodów „wielkich" (do których zaliczali Polaków), narodów posiadających własną tradycję państwową, a także uznanie separatystycznych tendencji małych bezpaństwowych narodów za relikty średniowiecznych partykularyzmów. Asymilacja małych, „niehistorycznych" narodów przez narody państwowe, „historyczne", była z tego punktu widzenia procesem postępowym i nieodwracalnym¹⁸. Ruchy narodowe Słowian habsburskich musiały ukazywać się w tej perspektywie jako ruchy „reakcyjne", sprzeczne

17 Marks i Engels o Polsce, t. II, s. 62—63. ¹⁸ Por. S. F. Bloom, op. cit., s. 36.

307

z centralizacyjną tendencją postępu. Inną tego konsekwencją było podtrzymywanie idei restauracji Polski w granicach przedrozbiorowych pomimo bardzo wyraźnej świadomości faktu, że co najmniej połowa takiego państwa nie byłaby etnicznie polska. Jeśli Polska miała być odbudowana, to powinna być odbudowana jako wielkie państwo, ponieważ tylko takie państwa zgodne są z historycznym postępem ludzkości.

Niezmiernie interesującym komentarzem do tych poglądów jest artykuł Engelsa Klasa robotnicza a kwestia polska (1866 r.). Zwalczani przez Engelsa proudhoniści posługiwali się argumentem, że tzw. zasada narodowościowa jest „wynalazkiem bona-partystowskim", używanym i nadużywanym w celach nie mających nic wspólnego z interesami klasy robotniczej. Odpowiadając na ten argument poczynił Engels ważne rozróżnienie między „narodem" (Nation), a „narodowością" (Nationalitat). „Narodowość" to zbiorowość etniczno-językowa, „naród" natomiast to produkt historii, zbiorowość zorganizowana politycznie, o granicach zależnych od swej wewnętrznej żywotności i zdolności cywilizacyjnej. Kolebką narodu jest państwo. Każdy europejski naród składał się początkowo z wielu narodowości, nawet dziś jeszcze większość państw zamieszkała jest przez ludność zróżnicowaną pod względem etniczno-językowym. Separatyzmy etnicznych narodowości — a to właśnie oznacza „zasada narodowościowa" — prowadzą do dezintegracji wieloetnicznych historycznych narodów. Dlatego też „zasada narodowościowa" nie ma nic wspólnego ze „starą zasadą demokracji i klasy pracującej, jeśli chodzi o ujęcie prawa wielkich narodów europejskich do odrębnego i niezależnego bytu [...] Znaczenie dla Europy, żywotność ludu — nie liczą się z punktu widzenia zasady narodowościowej. W myśl tej zasady Rumuni z Wołoszczyzny, którzy nigdy nie mieli własnej historii ani mocy, by stworzyć własne dzieje, mają takie samo znaczenie, jak Włosi, którzy posiadają w dorobku 2000 lat historii i niespożytą żywotność; gdyby Walijczycy i mieszkańcy wyspy Man życzyli sobie tego, mieliby — jakkolwiek byłoby to nonsensem — równe z Anglikami prawo do samodzielnego bytu politycznego. Jest to wszystko absurdem przyodzianym w szaty popularności, by mydlić oczy naiwnym ludom, służyć za wygodny frazes, który można wrzucić do lamusa, jeśli okoliczności tego wymagają"¹⁹.

Z wywodu tego wynikały jednoznaczne wnioski w sprawie polskiej. Polska nie jest „narodowością", lecz jednym z wielkich historycznych narodów Europy. Podobnie jak wiele innych narodów jest ona narodem wielojęzycznym i wieloetnicznym; dlatego też „zasada narodowościowa", wspierająca separatystyczne tendencje narodowości etniczno-językowych, jest bardzo niebezpieczna dla polskich interesów. Engels nie zawahał się stwierdzić, że „jest to po prostu wynalazek rosyjski ukuty na zgubę Polski" — tym bowiem pretekstem Rosja uzasadnia pochłonięcie większej części dawnej Rzeczypospolitej. W ostatecznej konkluzji postawione zostały wszystkie kropki nad „i": „[...] ludzie, którzy uważają, że żądać odbudowania Polski znaczy odwoływać się do zasady narodowościowej, dowodzą tylko, że nie wiedzą, o czym mówią; odbudowanie Polski znaczy bowiem przywrócenie państwa składającego się co najmniej z czterech różnych narodowości"²⁰.

¹⁹ Marks i Engels o Polsce, t. II, s. 45—46. 20 Ibidem, s. 48.

308

Przytoczone cytaty ukazują pewien interesujący dodatkowy aspekt pojęcia „histo-ryczności" narodu. Operowanie takim pojęciem niepokoi nas, słusznie sądzimy bowiem, że każda grupa etniczna ma swą historię — zwłaszcza historię gospodarczą i społeczną szczególnie ważną z marksistowskiego punktu widzenia. Rzecz w tym jednak, że dla Marksa i Engelsa pojęcie „historyczności" narodu było po prostu synonimem „podmiotowości politycznej", tradycji podmiotowego udziału w dziejach politycznych, a przynajmniej „mocy, by stworzyć własne dzieje". Dlatego właśnie tak wielkie znaczenie miały dla nich nie tylko zewnętrzne, przedmiotowe warunki rozwoju ekonomicznego, lecz również podmiotowe właściwości narodów, takie jak „żywotność³', „energia", poczucie godności, odwaga, a nawet uzdolnienia militarne. Kryteria, którymi posługiwali się w ocenie narodów, były więc trojakie: 1. kryterium rozwoju ekonomicznego lub warunków i zdolności do takiego rozwoju; 2. kryterium polityczno-państwowe; 3. kryterium politycznej podmiotowości, ukształtowanej i sprawdzonej przez historię.

Z dzisiejszego punktu widzenia błąd Engelsa był oczywisty. Nawiązując do koncepcji modelów procesu narodotwórczego przedstawionej niedawno w książce J. Chle-bowczyka można powiedzieć, że absolutyzował on model „zachodnioeuropejski" (od wspólnoty państwowej do wspólnoty narodowej), nie doceniał siły więzi etniczno-języ-kowej i nie przewidział możliwości rozwoju „od wspólnoty językowej do wspólnoty państwowej"²¹. Wydawało mu się, że w odbudowanym państwie polskim Litwini i Ukraińcy będą mogli należeć do narodu polskiego na tej samej zasadzie, na jakiej Bre-tończycy i mieszkańcy Prowansji stanowią część narodu Francuzów.

Niezależnie od błędu w ocenie realnych możliwości takiego rozwiązania koncepcja Engelsa (z pewnością podzielana przez Marksa) wprowadzała jednak rozróżnienia trafne i metodologicznie płodne. Rozróżnienie „narodów" i „narodowości" przypomina podział na narody w sensie „politycznym" i narody w sensie „etniczno-językowym" a także podział na narody „polityczne" i narody „kulturalne". Jak wiadomo, są to rozróżnienia dość powszechnie przyjęte we współczesnej naukowej literaturze przedmiotu²². Ponadto przypomnienie koncepcji Engelsa stanowić może, moim zdaniem, poważny argument przeciwko teoriom procesu narodotwórczego absolutyzującym — w warunkach Europy Środkowo-Wschodniej — model rozwoju „od wspólnoty językowej do wspólnoty państwowej". Wydaje się, że w wypadku ziem polskich mamy do czynienia

²¹ Patrz J. Chlebowczyk, Procesy narodotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu, Warszawa 1975.

Stanowisko Engelsa (a także Marksa) było wynikiem świadomej akceptacji perspektywy „europocentrycznej", a nawet „zachodocentrycznej" — przekonania, że kierunek rozwoju dziejów przebiega „z zachodu na wschód" (por. Marks i Engels o Polsce, 1.1, s. 171). Ów teoretyczny i praktyczny zarazem „okcydentalizm" marksizmu uwydatniony został ostatnio w dwóch książkach: M. Molndr, Marx, Engels et la politiąue internationale, Paris 1975; I. Cummins, Marx, Engels and National Movements, London 1980.

²² Patrz zwłaszcza liczne prace amerykańskiego uczonego, Hansa Kohna. Z podziałem na narody w sensie politycznym i narody w sensie etniczno-językowym Kohn (podobnie jak Chlebowczyk) łączy pogląd, iż pierwszy typ narodu (i procesu narodotwórczego) charakterystyczny jest dla Zachodu, drugi zaś dla Europy Środkowo-Wschodniej. Przekonywającą krytykę tego poglądu zawiera książka fińskiej uczonej, A. Kemilainen, Nationalism. Problems Concerning tht World, the Concept and Classification, Ivaskyla 1964.

309

z klasycznym przykładem współwystępowania i krzyżowania się dwóch procesów narodotwórczych. Z jednej strony, zwłaszcza na zachodnich i północnych rubieżach polskiego obszaru językowego, w szczególności na Śląsku, był to proces „narodowego przebudzenia", czyli uświadamiania sobie własnej odrębności etniczno-językowej i przekształcania tego poczucia w świadomość narodową — tak jak miało to miejsce w wypadku narodowości określonych przez Engelsa jako „niehistoryczne". Z drugiej strony wszelako nie ulega wątpliwości, że główny tor procesu narodotwórczego w Polsce miał charakter „zachodnioeuropejski" (w terminologii Chlebowczyka), a więc właściwy „narodom historycznym" (w terminologii Engelsa). Fakt, że proces ten zderzył się z procesem „narodowego przebudzenia" Ukraińców, Litwinów i (częściowo) Białorusinów, a więc nie mógł doprowadzić do ich asymilacji, jest dziś bez trudu widoczny. Możemy ubolewać, że Engels nie dostrzegał tego lub nie przykładał do tego należytej wagi w ciągu całego swego długiego życia, ale ahistoryzmem jest czynić podobny zarzut polskim rewolucjonistom epoki romantyzmu, zwłaszcza w okresie poprzedzającym tragiczne doświadczenia Wiosny Ludów. Myślenie w kategoriach narodu „politycznego" i „historycznego", a nie w kategoriach etniczno-językowych, było w ich wypadku czymś zupełnie naturalnym. Zważywszy, iż łączyło się ono z reguły z tendencją centralizacyjną, powiedzieć można, że nie było to wyrazem wpływów szlacheckiego tradycjonalizmu, ale kontynuacją postępowych dążeń polskiego Oświecenia i świadomym przenoszeniem na grunt polski „francuskiej koncepcji narodu" o proweniencji rewolucyjno-jakobiń-skiej²³.

Na zakończenie tej części rozważań warto dodać, że „historyczno-państwowa" koncepcja narodu nie była jedyną zbieżnością między ideologią narodową polskiego ruchu niepodległościowego a koncepcjami twórców marksizmu. Istotna jest także zbieżność w uznawaniu Polaków za wschodnioeuropejski odpowiednik rewolucyjnej Francji, a więc wyznaczenie im szczególnej misji w walce ludów Europy z reakcją i despotyzmem. I wreszcie — pomimo programowego odżegnywania się Marksa i Engelsa od abstrakcyjnego etycyzmu — odnotować należy wspólnotę dążeń do uetycznienia stosunków politycznych. Idea ta, centralna dla tak różnych ideologii polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego, jak koncepcje Adama Czartoryskiego, rewolucyjny mesjanizm Mickiewicza i chrześcijański, chłopski socjalizm Gromad Ludu Polskiego, pojawiła się również w napisanym przez Marksa Inauguracyjnym manifeście Międzynarodówki. Czytamy tam: „Bezwstydna aprobata, obłudna sympatia lub idiotyczna obojętność, z jaką wyższe klasy Europy patrzyły na zdobywanie przez Rosję górskich warowni Kaukazu i mordowanie bohaterskiej Polski, olbrzymie i niepowstrzymane podboje owego barbarzyńskiego mocarstwa, którego głowa znajduje się w Petersburgu, a ręce we wszystkich gabinetach Europy, uświadomiły klasie robotniczej obowiązek opanowania tajników polityki międzynarodowej, śledzenie działalności dyplomatycznej swych rządów, przeciwdziałania jej w razie potrzeby wszelkimi rozporządzalnymi środkami, a gdy to niemożliwe — zjednoczenia się w równoczesnych protestach, obowiązek walki

23 Patrz A. Walicki, Idea narodu w polskiej myśli oświeceniowej, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej", t. XXVI, 1980 (w druku).

310

o to, by proste zasady moralności i sprawiedliwości, które powinny określać stosunki między osobami prywatnymi, obowiązywały jako najwyższe prawa w stosunkach między narodami"²⁴.

2. Rewolucyjność kwestii polskiej i wynikające stąd konsekwencje

W drugiej części niniejszego referatu zatrzymam się nad tymi wypowiedziami Marksa i Engelsa, które — moim zdaniem — wyraźnie kolidują z ocenami polskich ruchów i ideologii narodowowyzwoleńczych lat 1830—1863, wypracowanymi przez historyków polskich w latach pięćdziesiątych i wciąż jeszcze pokutującymi w naszej historiografii. Bynajmniej nie uważam, rzecz jasna, że stanowisko współczesnych uczonych polskich powinno koniecznie zgadzać się ze stanowiskiem twórców marksizmu, którzy przecież ewidentnie mylili się w wielu sprawach, a ponadto formułowali swe poglądy sto kilkadziesiąt lat temu. Sądzę jednak, że w danym konkretnym wypadku uwydatnienie wymienionej kolizji potrzebne jest z trzech powodów: po pierwsze, dlatego że schematy z lat pięćdziesiątych przedstawiane były jako wynik zastosowania marksizmu do międzypowstaniowych dziejów Polski i że czyniono w nich użytek również z wypowiedzi w kwestii polskiej Marksa i Engelsa; po drugie, dlatego że w konfrontacji z rzeczywistym stanowiskiem obu klasyków szczególnie jaskrawo uwidacznia się jednostronność tych schematów, zwłaszcza zaś tendencja do skrajnego wręcz zawężania kryteriów postępowości; po trzecie wreszcie, dlatego że świadomość błędności tych schematów od wielu już lat coraz wyraźniej toruje sobie drogę w literaturze przedmiotu, ale mimo to dotychczasowe próby ich rewizji były, niestety, nazbyt nieśmiałe i ostrożne.

To, co powiem, jest w znacznej mierze powtórzeniem i rozwinięciem tez, które sformułowałem już dwanaście lat temu, w referacie inaugurującym dyskusję nad potrzebami badań polskiej filozofii i myśli społecznej, opublikowanym w „Studiach Filozoficznych"²⁵. Sytuacja sprzed dwunastu lat nie sprzyjała wszakże poważnym dyskusjom naukowym i dlatego, być może, tezy te nie wywołały echa w środowisku historyków.

Nie zapominając, iż czcimy obecnie 150 rocznicę powstania listopadowego, zacznę od wypowiedzi Marksa i Engelsa dotyczących tego właśnie tematu. W kwestii tej — w odróżnieniu od ocen dotyczących epoki polistopadowej — nie ma właściwie i nie było istotnych rozbieżności między ich stanowiskiem a poglądami współczesnych marksistowskich historyków polskich. Warto jednak zwrócić uwagę na te wypowiedzi twórców materializmu historycznego, które w okresie tzw. marksistowskiego przełomu w historiografii polskiej były albo źle rozumiane, wyrywane z kontekstu, albo niedostatecznie eksponowane, a niekiedy wręcz przemilczane.

Do pierwszej kategorii należy przede wszystkim Engelsowskie określenie powstania

²⁴ K. Marks, F. Engels, op. cit., t. XVI, s. 14.

²⁵ A. Walicki, Historia filozofii polskiej jako przedmiot badań i jako problem kultury tospól-

Studia Filozoficzne" 1969, nr 1, (zwłaszcza s. 112—117),

311

listopadowego jako „rewolucji konserwatywnej"²⁶. Słowa te pochodzą z jednej z najwcześniejszych wypowiedzi Engelsa w sprawie polskiej (przemówienie z 22 II1848 r.), zawierającej wiele błędów faktycznych, jak np. twierdzenie o „zachowaniu w nienaruszonej postaci poddaństwa" (zniesionego, jak wiadomo, już przez Napoleona) lub przypisywanie Lelewelowi „prawdziwie rewolucyjnych metod"²⁷. Niezręczne określenie powstania — niezręczne, bo dopuszczające możliwość interpretacji sprzecznej z intencją Engelsa — dziś stało się jeszcze bardziej mylące. Pod wpływem prawicowych radykalizmów naszego stulecia termin „rewolucja konserwatywna" stał się synonimem rewolucji reakcyjnej, obalenia status quo w imię wartości i celów skrajnej prawicy. Engelsowi jednak — co wynika z kontekstu najzupełniej jednoznacznie — chodziło o coś zgoła innego: o to, że powstanie listopadowe stało na gruncie legalnej obrony konstytucyjnego status quo, nie objęło swym zasięgiem całego narodowego terytorium Polski i nie przekształciło się w rewolucję społeczną. Zgoda, ale właśnie dlatego — w celu uniknięcia niepożądanych i błędnych skojarzeń — nie mamy prawa cytować przytoczonych wyżej słów bez odpowiednich wyjaśnień.

Do drugiej kategorii, a więc do kategorii ocen niedostatecznie eksponowanych lub wręcz przemilczanych, należało podkreślanie przez Marksa i Engelsa olbrzymiego postępowego znaczenia powstania listopadowego. W 1849 r., w związku z wydarzeniami na Węgrzech, Engels wyraźnie stwierdził, że powstanie, którego pamięć dzisiaj czcimy, było w skali europejskiej ruchem postępowym, nawet przy założeniu, że jego siłą mo-toryczną była wyłącznie i tylko szlachta: „Polska Rzeczpospolita szlachecka oznaczała bowiem zawsze ogromny postęp w porównaniu z despotyzmem rosyjskim"²⁸. Jeszcze bardziej jednoznaczna była ocena międzynarodowych skutków powstania. Na miejscu wydaje się przypomnienie tutaj listu, który Marks i Engels wraz z kilkoma innymi działaczami Pierwszej Międzynarodówki wystosowali sto lat temu do organizatorów międzynarodowego mityngu w Genewie, zwołanego z okazji 50 rocznicy Nocy Listopadowej. Wbrew stanowisku pierwszych polskich marksistów, którzy pragnęli wyzyskać tę okazję do radykalnego zdystansowania się wobec tradycji polskich dążeń niepodległościowych, obaj twórcy materializmu historycznego podtrzymali swym autorytetem tezę o olbrzymim postępowym znaczeniu tych dążeń, a powstanie listopadowe ocenili jako udaremnienie legitymistycznej, antyfrancuskiej krucjaty, przygotowywanej przez cara Mikołaja i króla pruskiego²⁹.

Przejdźmy jednakże do polskich ruchów niepodległościowych po roku 1831, w tej bowiem kwestii pojawiła się zasadnicza rozbieżność między stanowiskiem klasyków marksizmu a poglądami forsowanymi w okresie tzw. marksistowskiego przełomu polskiej historiografii.

Oto kilka charakterystycznych cytatów: „[...] w wewnętrznych stosunkach nieszczęśliwej, zbroczonej krwią, rozdartej Polski dokonał się olbrzymi postęp, arystokracja polska całkowicie odseparowała się od narodu polskiego i rzuciła się w objęcia gnę-bicieli swej ojczyzny, naród polski ostatecznie pozyskano dla sprawy de-

²⁶ Por. Marks i Engels o Polsce, t. I, s. 18.

27 Ibidem, s. 17—18.

28 ibidem, s. 206.

29 Ibidem, t. II, s. 112.

312

mokracji [podkr. — A. W.]"³⁰; „słowa Polak i rewolucjonista stały się synonimami"³¹, Z ocenami tymi solidaryzował się Lenin, podkreślając jedynie, że odnoszą się one dc okresu, w którym „masy ludowe Rosji i większości krajów słowiańskich spały jeszcze głębokim snem"³². Polska była wtedy „rewolucyjną jako całość [podkr. — A. W] [...] była ostoją cywilizacji przeciwko caratowi, była czołowym oddziałem demokracji"³⁸.

Literalne rozumienie tych twierdzeń byłoby sprowadzaniem ich do absurdu. Wiemj przecież dobrze, że Polska nie była i nie mogła być „rewolucyjną jako całość", że naród polski nie był jeszcze jako całość „ostatecznie pozyskany dla sprawy demokracji", Wniknięcie w kontekst i w głębszy sens tych wypowiedzi wskazuje jednak, że chodzi w nich o coś innego: o to, że „rewolucyjnym jako całość" był wówczas polski ruch narodowowyzwoleńczy, że rewolucjonistą — chcąc nie chcąc — musiał być każdy polski patriota walczący o niepodległość swego kraju. Tak sformułowana teza nadaje się dc obrony i na obronę zasługuje.

Weźmy dla przykładu skrajnie prawe skrzydło polskiego ruchu niepodległościowego. a mianowicie Hotel Lambert. Mimo zbadania rewolucjonizującego znaczenia jego działalności na Bałkanach, mimo ustalenia, że w kwestiach włoskich zajmował on stanowisko bardziej lewicowe niż włoscy liberałowie³⁴, wciąż jeszcze, z uporem godnym lepszej sprawy, nazywany jest on (m. in. w najnowszych syntezach dziejów Polski; „obozem konserwatywnym". Cóż jednak znaczy owo określenie? Czy zachodzi jakieś podobieństwo między eklektycznymi i heterogenicznymi ideami tego ugrupowania a rzeczywistym konserwatyzmem Europy Środkowo-Wschodniej, a więc legitymiz-mem, absolutyzmem i feudalną romantyką? Czy może działalność tego obozu była w praktyce obroną „starego świata"? Mamy w tej kwestii autorytatywną odpowiedz Metternicha: książę Adam Czartoryski — jego zdaniem — zdradził interesy swej warstwy na rzecz „polonizmu", będącego w istocie rewolucjonizmem³⁵. Innego rodzaju odpowiedzią była gotowość niezaprzeczalnych, czasem nawet skrajnych rewolucjonistów, np. Bakunina, do współdziałania z Hotelem Lambert³⁶. Pouczający jest wreszcie kontrast między księciem Adamem a innym wielkim magnatem polskim, Henrykiem Rzewuskim, który — mówiąc słowami Engelsa — „rzucił się w objęcia gnębicieli swej ojczyzny". Dodajmy, iż było to w wypadku Rzewuskiego aktem głęboko przemyślanym, wynikającym z przekonania o sprzeczności nie do pogodzenia między odbudową Polski a obroną starego świata. Wybór dokonany przez Rzewuskiego — świadoma zgoda na polityczną śmierć Polski — był więc potwierdzeniem diagnozy, którą Marks i Engels ujęli w słowach: „sytuacja polityczna, w jakiej postawiono Polskę, jest na wskroś re-

30 Ibidem, t. I, s. 19.

31 Ibidem, s. 199.

32 Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, s. 282.

33 Ibidem, s. 12.

34 Por. J. Skowronek, Polityka bałkańska Hotelu Lambert (1833—1856), Warszawa 1976, oraz J. Wszołek, Prawica Wielkiej Emigracji wobec narodowego ruchu włoskiego, Wrocław 1970.

35 Por. M. Handelsman, Adam Czartoryski, t. II, Warszawa 1949, s. 155.

36 Por. A. Leśniewski, Bakunin a sprawy polskie w okresie Wiosny Ludów i powstania styczniowego 1863 roku, Łódź 1962, rozdz. VIII.

313

wolucyjna, nie pozostawia ona Polsce żadnego innego wyboru, jak być rewolucyjną lub zginąć"³⁷.

W pismach Marksa i Engelsa znajdujemy wiele uszczypliwych, nieprzyjaznych uwag pod adresem Hotelu Lambert. Rzecz zrozumiała: reprezentował on przecież prawicowe, konserwatywne skrzydło polskiego ruchu niepodległościowego. Ale istnieje przecież (aż wstyd wyjaśniać tak proste sprawy!) zasadnicza różnica między prawi-cowością, nawet skrajną, wewnątrz ruchu postępowego i rewolucyjnego jako całość a prawicowością w skali ogólnokrajowej, między konserwatywnym skrzydłem emigracji, która w stosunku do kraju, a także w układach międzynarodowych, musiała być siłą antykonserwatywną, a autentycznym konserwatyzmem, chronionym przez Święte Przymierze. Jeśli różnica ta wymaga uwydatnienia, to wystarczy chyba przypomnieć generała Józefa Bema, zwolennika Hotelu Lambert, który w oczach Marksa i Engelsa był jednym z największych bohaterów Wiosny Ludów³⁸.

Na prawach dygresji pragnę dorzucić, że zaliczanie księcia Adama do konserwatystów jest nie do przyjęcia nie tylko ze względu na rewolucyjną funkcję polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego, lecz również z punktu widzenia autonomicznie ujmowanej historii idei. W swym pięknym Eseju o dyplomacji³⁹, wydanym w przeddzień powstania listopadowego, przyszły przywódca Hotelu Lambert przeciwstawił się „legitymizmowi tronów" w imię „legitymizmu narodów". Była to idea na wskroś rewolucyjna, prowadząca do daleko idących konsekwencji. Niezależnie od tego, czy książę Adam wszystkie te konsekwencje świadomie akceptował, sam fakt wysunięcia idei „legitymizmu narodów" czynił go reprezentantem nowoczesnej, antyfeudalnej ideologii narodowej, ściśle związanej z wprowadzaniem w życie rewolucyjnego ideału suwerenności ludu i z procesami demokratyzacji społecznej.

Kryteria postępowości przykładane w latach pięćdziesiątych do głównego, demokratycznego nurtu polskiego ruchu niepodległościowego epoki romantyzmu, reprezentowanego przede wszystkim przez TDP, budzą nie mniej wątpliwości. W późniejszej historiografii (Sławomir Kalembka, Alina Barszczewska-Krupa) widoczne jest odchodzenie od surowych ocen TDP, dążenie do bardziej wszechstronnego przedstawienia jego poglądów i działalności; brak w niej jednakże zasadniczej dyskusji w sprawie kryteriów oceny i zasad typologizacji wypracowanych przez inicjatorów „marksistowskiego przełomu". Dlatego też zmuszony jestem zatrzymać się nad tą sprawą.

W latach pięćdziesiątych historycy polscy — przy bardzo aktywnym, niestety, współudziale ówczesnych marksistowskich historyków myśli społecznej — poczęli badać polską myśl społeczno-polityczną epoki międzypowstaniowej z punktu widzenia leninowskiej teorii dwóch modeli rozwoju kapitalistycznego (droga „amerykańska" i droga „pruska"), za decydującą miarę postępowości uznając konsekwentne poparcie rewolucji agrarnej. Wypracowane na tej podstawie kryteria postępowości okazały się nierównie surowsze od kryteriów stosowanych przez naukę radziecką w odniesieniu

37 Marks i Engels o Polsce, t. II, s. 375.

38 Por. artykuł o Bemie napisany przez Marksa i Engelsa dla Encyklopedii amerykańskiej {ibidem, t. I, s. 325—331).

39 Essai sur la diplomatie. Manuscrit d'tm philhellene publie par M. Toulouzan, Paris—Mar-seille 1830.

314

do myśli rosyjskiej. Za prawdziwie konsekwentny „rewolucyjny demokratyzm" uznano bowiem dążenie do zniesienia folwarku szlacheckiego, a więc do całkowitego, rewolucyjnego wywłaszczenia szlachty, gdy w ZSRR za konsekwentnego „rewolucyjnego demokratę" uznawany był Czernyszewski, którego program w kwestii agrarnej sprowadzał się do oddania chłopom ziemi uprawianej przez nich na własny użytek w całości i bez wykupu, a więc nie różnił się od znacznie wcześniejszego i tak surowo ocenionego przez historyków polskich programu TDP⁴⁰.

W istocie rzeczy „idealny model" konsekwentnej rewolucji agrarnej przejęty został z pism Lenina — tyle tylko, że u Lenina była to koncepcja zadań, które (w XX wieku!) miała wykonać jego własna partia w sojuszu z najbardziej radykalnym skrzydłem rewolucyjnej demokracji chłopskiej (partia „trudowików", lewi eserzy). Czynienie z tej koncepcji sztywnej miary przykładanej do zupełnie innej epoki historycznej i do ruchu o celach przede wszystkim narodowowyzwoleńczych było zaiste przejawem „dziecięcej choroby lewicowości" w marksizmie.

Rzecznicy tych poglądów nie wyjaśnili, w jaki sposób rewolucja agrarna, skierowana głównie przeciwko własnej szlachcie, mogłaby przynieść Polsce wyzwolenie spod władzy trzech potężnych państw zaborczych. Nie zastanawiali się również, jak uzgodnić swe stanowisko z tymi założeniami materializmu historycznego, z których wyraźnie wynikało, że pańszczyźniane chłopstwo nie może stać się hegemonem zwycięskiej rewolucji społecznej. Rozpatrywanie tych spraw na płaszczyźnie teoretycznej nie mieści się jednak w ramach niniejszego referatu. Wróćmy przeto do zagadnień bezpośrednio związanych z wypowiedziami Marksa i Engelsa w kwestii polskiej. Jak zobaczymy, próby wyzyskania tych wypowiedzi do uzasadnienia ahistorycznych schematów grzeszyły wielką naiwnością.

Rewolucja agrarna, zainicjowana i realizowana — zdaniem Marksa i Engelsa — przez rewolucjonistów polskich, miała być „zupełnie taka sama, jaka w roku 1789 dokonała się na wsi francuskiej"⁴¹. Jak wiadomo, rewolucja francuska — podobnie zresztą jak wszystkie klasyczne rewolucje burżuazyjne — nie zlikwidowała wielkiej własności ziemskiej. Niektórzy uczestnicy Sesji Mickiewiczowskiej 1955 roku słusznie zauważyli w związku z tym, że również marksistowsko-engelsowska koncepcja rewolucji agrarnej nic mogła zawierać takiego postulatu. Wybitny historyk, któremu przypadło w udziale niewdzięczne zadanie obrony lansowanych wtedy schematów, odpowiedział na to przypuszczeniem, że „Marks chyba miał na myśli ówczesny antyfeudalny ruch chłopski, zwrócony bezpośrednio przeciw dworom"⁴².

Pomijając nawet nieścisłość co do autorstwa przytoczonego cytatu o rewolucji na

⁴⁰ Więcej nawet: za klasyka „rewolucyjnego demokratyzmu" do dziś dnia uważany jest
w ZSRR również Wissarion Bieliński, mimo że nigdy nie propagował on zastosowania w Rosji
rewolucyjnych metod walki, a zadania rosyjskich postępowców zawężał (w swym słynnym liście
do Gogola) do zniesienia pańszczyzny (nie wiadomo, na jakich warunkach), zakazu kar cielesnych
i „możliwie ścisłego przestrzegania chociażby tychpraw, które już istnieją" (W. Bieliński, Pisma
filozoficzne, t. II, Warszawa 1956, s. 411).

⁴¹ Marks i Engels o Polsce, t. I, s. 94.

⁴² S. Kieniewicz, Problem rewolucji agrarnej w Polsce w okresie kształtowania się układu
kapitalistycznego, [w:] Z epoki Mickiewicza (zeszyt specjalny „Przeglądu Historycznego"), Wro
cław 1956, s. 7, przypis.

315

wsi francuskiej (który wyszedł spod pióra Engelsa), stwierdzić należy, że konieczność uciekania się do tak ryzykownych przypuszczeń, pozbawionych jakiejkolwiek podstawy tekstowej, znakomicie ujawniło całą słabość koncepcji „konsekwentnej rewolucji agrarnej".

W rzeczywistości wypowiedzi Marksa i Engelsa nie pozostawiają ani cienia wątpliwości, że przez „rewolucję agrarną" rozumieli oni nie ekspropriację całej szlachty, co byłoby wypadkiem bezprecedensowym, wymagającym rozwiniętego uzasadnienia, ale jedynie zamianę własności feudalnej, bądź półfeudalnej, na kapitalistyczną; innymi słowy — uwolnienie gruntów od feudalnych powinności. Powołanie się na rewolucję francuską, a nie na klasyczny przykład Anglii, w której wywłaszczeniu uległa przecież nie wielka, ale właśnie drobna własność ziemska, dowodziło, że obaj przyjaciele pragnęli uwłaszczenia, a nie wywłaszczenia chłopów wschodnioeuropejskich⁴³. Daleko stąd jednak do postulatu likwidacji całej szlacheckiej własności ziemskiej; tak daleko, że myśl taka nie pojawiła się w pismach Marksa i Engelsa nawet jako abstrakcyjna możliwość. W przemówieniu z okazji drugiej rocznicy powstania krakowskiego Marks chwalił demokratów polskich za dążenie do wprowadzenia w Polsce tej samej formy własności, która istnieje już we Francji, za zainicjowanie „ruchu agrarnego, który by z chłopów pańszczyźnianych uczynił "wolnych właścicieli, właścicieli nowoczesnych"⁴⁴. Tyle, i tylko tyle, nic więcej.

Możliwość naprawdę konsekwentnego urzeczywistnienia tego zadania uzależniona została jednak od określonego warunku natury politycznej. Rewolucja agrarna, o której pisał Engels w Debacie polskiej we Frankfurcie, miała obalić „patriarchalno--feudalny absolutyzm", czerpiący siłę z sojuszu prusko-rosyjskiego⁴⁵. Różnica między zachodnioeuropejską a „pruską" (vel j,prusko-rosyjską") drogą rozwoju kapitalistycznego była w oczach Marksa i Engelsa różnicą przede wszystkim polityczną: różnicą między kapitalizmem rozwijającym się po rewolucyjnym obaleniu „patriar-chalno-feudalnego absolutyzmu" a kapitalizmem rozwijającym się w ramach, pod skrzydłami takiego absolutyzmu. W tym sensie cały polski ruch niepodległościowy, nawet w swym najbardziej społecznie umiarkowanym odłamie, wymierzony był przeciwko „pruskiej" drodze rozwoju, uderzał bowiem w reakcyjny system Świętego Przymierza, uniemożliwiający polityczną (a w ślad za tym społeczną) demokratyzację krajów Europy Środkowo-Wschodniej łącznie z Niemcami. Dlatego właśnie — co podkreślał Lenin — był to ruch postępowy i rewolucyjny „jako całość".

Fakt, iż „prawe skrzydło obozu demokratycznego chciało osiągnąć wolną i de-

⁴³ Zapominanie o tym, że klasycznie marksowski model kapitalistycznego rozwoju zakładał wywłaszczenie chłopów, a nie wielkich właścicieli, oraz utożsamianie wszelkiej wielkiej własności ziemskiej z własnością feudalną było jedną z najbardziej charakterystycznych aberacji „marksistowskiego przełomu" w polskiej historiografii. W cytowanym referacie Kieniewicza można np. przeczytać, że żywotności „elementów feudalizmu" w Polsce pouwłaszczeniowej dowodziło utrzymanie się... „folwarku prywatnego" {ibidem, s. 35).

Gwoli sprawiedliwości pragnę wszakże raz jeszcze podkreślić, że koncepcje takie nie zrodziły się samorzutnie w środowisku historyków polskich, ale wniesione zostały do niego „z zewnątrz", głównie przez historyków filozofii i myśli społecznej.

⁴⁴ Marks i Engels o Polsce, t. I, s. 13 i 15.

45 Ibidęm,,"s, 95.

316

mokratyczną Polskę z pomocą ludu, ale także z udziałem i za zgodą przeważnej części szlachty"⁴⁸, nie był dla Marksa i Engelsa powodem do niepokoju; nie wysnuwali stąd wniosku, że jest to sprzeczne z ideą rewolucji agrarnej. Zdawali sobie sprawę, że przeważająca większość szlachty polskiej „to zwyczajni proletariusze, których arystokratyczne przywileje ograniczają się do tego, że nie można wobec nich stosować chłosty"⁴⁷. Dlatego też traktowali tę szlachtę — w odróżnieniu od arystokracji — jako warstwę, która ma w rewoluq'i niewiele do stracenia, a bardzo wiele do zyskania — przede wszystkim wolność polityczną i narodową, bez której, jak pisał Engels, „wszystko pozostaje czczą gadaniną". W Przyczynkach do historii kwestii polskiej Marks uznał szlachtę polską za odpowiednik „klasy średniej" w państwach zachodnioeuropejskich⁴⁸. Diagnoza taka czyniła rzeczą zrozumiałą nie tylko udział szlachty w burżuazyjno-demokratycz-nym ruchu rewolucyjnym, ale również jej hegemonię w tym ruchu — uznanie jej za „klasę narodową".

Doktrynerski, sztuczny charakter kategorii „rewolucyjnego demokratyzmu", w tym sensie, jaki nadawano jej w latach pięćdziesiątych, uwidacznia również znamienny fakt, że idea rewolucji agrarnej jako podziału całej ziemi pomiędzy chłopów w ogóle nie pojawiła się na tak bogatej skądinąd palecie polskiej myśli społeczno-politycznej omawianego okresu. Gromady Ludu Polskiego oraz inne ugrupowania stojące na lewo od TDP, i do dziś dnia określane często mianem „rewolucyjno-demokratycznych", były w istocie ugrupowaniami socjalistycznymi, stanowczo odrzucającymi koncepcję rozdrobnienia prywatnej własności ziemskiej i przeciwstawiającymi jej ideę własności ogólnospołecznej⁴⁹.

Konkludując: 150 rocznica powstania listopadowego powinna stać się okazją do ostatecznego oczyszczenia historiografii epoki powstań z zamętu pojęciowego, który zatriumfował w niej ćwierć wieku temu. Nazywajmy rzeczy ich własnym imieniem: postępowość — postępowością, rewolucyjność — rewolucyjnością, socjalistów — socjalistami (a nie „rewolucyjnymi demokratami"), ludzi, których łączyła przede wszystkim idea monarchii konstytucyjnej — konstytucyjnymi monarchistami (a nie „konserwatystami" lub „arystokratami"). Oby i w tym wypadku spełniły się słowa Modlitwy z Kwiatów polskich Tuwima:

Lecz nade wszystkom słowom naszym, Zmienionym chytrze przez krętaczy, Jedyność przywróć i prawdziwość.

⁴⁸ Por. S. Kieniewicz, op. cit., s. 28.

⁴⁷ Marks i Engels o Polsce, t. I, s. 206—207.

⁴⁸ K. Marks, Przyczynki do historii polskiej, s. 51.

" Nazywanie ideologów Gromad „rewolucyjnymi demokratami", a więc radykalnymi, konsekwentnymi przedstawicielami burżuazyjnego demokratyzmu (tak bowiem należy rozumieć „rewolucyjny demokratyzm"), było w rzeczywistości naśladowaniem Leninowskiej interpretacji narodnictwa, polegającej na dowodzeniu, że narodnicki socjalizm był jedynie iluzją (i to w dodatku iluzją reakcyjną), która przesłaniała istotną, „rewolucyjno-demokratyczną" treść społeczną narodnickiego ruchu. Rozumowanie to opierało się na założeniu, że można być czymś innym „subiektywnie" (np. socjalistą), a czymś innym „obiektywnie" (np. „rewolucyjnym demokratą"). Sądzę jednak, że wielu dzisiejszych badaczy wczesnej fazy polskiego socjalizmu używa terminu „rewolucyjny demokratyzm" bez intencji nawiązywania do tych Leninowskich dystynkcji, na zasadzie czystej inercji.

Jerzy Skowronek

Uwagi o metodologicznych problemach badań roli sprawy

polskiej

Świetne, z wielkim polotem przedstawione nowe ważne tezy Andrzeja Walickiego z pewnością wywołają liczne głosy historyków. Stanowią bardzo cenną, chociaż w kilku momentach dyskusyjną propozycję dość zasadniczej reinterpretacji, a raczej szeroką refleksję metodologiczną na temat ocen i określeń upowszechnionych w naszej historiografii w zakresie badań ruchu narodowego XIX w.

Trudno w pełni zaakceptować całkowite odrzucenie określenia obozu Czartoryskiego w czasie powstania i emigracji jako konserwatywnego. W czasie powstania książę Adam był zdecydowanym i konsekwentnym przeciwnikiem jakichkolwiek tak potrzebnych reform, a jego ugrupowanie wypowiadało się nawet przeciw rozszerzeniu liberalnej konstytucji 1815 r. na wyzwalany zabór rosyjski (nie wspominam już o wyraźnych tendencjach do ograniczenia zdobyczy prawnych epoki napoleońskiej w okresie prac nad projektem konstytucji Królestwa Polskiego). Po 1831 r. w obozie Czartoryskiego i wśród jego najbliższych współpracowników znaleźli się ludzie przeciwni jakimkolwiek reformom politycznym (Władysław Zamoyski), negatywnie oceniający społeczeństwa zachodnioeuropejskie i postulujący „uszlachcenie chłopów" jako panaceum na wszelkie „socjalne mrzonki". Sam książę Adam też dość długo nie rozumiał potrzeby reformy agrarnej, a za model idealny przyszłej Polski uważał ustrój i zespół norm prawnych sformułowanych w Konstytucji 3 maja (jedna z głównych organizacji i organ prasowy obozu przyjęły nawet nazwę Trzeci Maja), co w latach trzydziestych — czterdziestych XIX w. z pewnością nie było świadectwem postępu.

W okresie Wiosny Ludów i po niej stary książę przestrzegał ostro działaczy rumuńskich i swoich agentów z nimi współpracujących przed formułowaniem programu reform agrarnych. Jeśli skłonny jestem określać obóz Czartoryskiego w poprzednim okresie jako liberalno-konserwatywny (z wyraźną dominacją liberalizmu), to nie widzę, co mogłoby kwestionować tezę o jego konserwatyzmie po 1849 r. — w sensie ideologicznym, nie funkcjonalnym.

Dążenie poszczególnych polityków czy całych ugrupowań do zmiany władcy, istniejących granic czy nawet wywalczenia niepodległości ojczyzny znajdującej się pod

318

obcym panowaniem nie czyni z nich automatycznie czerwonych rewolucjonistów, jeśli ze słusznymi dążeniami nie splata się sprecyzowany czy chociażby ogólnikowy program modernizacji stosunków społeczno-politycznych. Rewolucyjny charakter czy funkcje miały ówczesne dążenia Polaków do niepodległości, ale o prawidłowej ocenie poszczególnych działaczy czy ugrupowań uczestniczących w tych dążeniach powinna decydować rzetelna analiza ich wypowiedzi, a nade wszystko programów i idei. Zdarzała się w obozie Czartoryskiego nawet współpraca z rewolucjonistami, ale miała ona często koniunkturalny charakter, nie wpływała na modyfikację programu czy idei Hotelu Lambert. Przypominało to koniunkturalne sojusze między państwami

0 odmiennych ustrojach, zawierane chwilowo dla osiągnięcia konkretnych celów po
litycznych. Czy układ taki natychmiast sakralizuje partnera, który nadal uprawia kon
serwatywną czy reakcyjną politykę wewnętrzną i nadal głosi postulaty utrzymania
swoich dotychczasowych zasad prawno-ustrojowych?

Oczywiście, można zgodzić się, że Czartoryski i jego współpracownicy nie byli konserwatystami w sensie funkcjonalnym, chociażby ze względu na sam fakt udziału w ruchu niepodległościowym. Ale w istocie rzeczy i w normalnym życiu, i działaniu (poza ruchem narodowym) świetnie czuli się w salonach konserwatywnej arystokraji i z nią (nawet z Henrykiem Rzewuskim!) nieporównanie łatwiej niż z Lelewelem czy działaczami Towarzystwa Demokratycznego Polskiego znajdowali wspólny język.

1 to, a nie wyznaczone im w danym momencie funkcje w dramacie historycznym,
powinno decydować przy zaliczaniu poszczególnych działaczy czy grup politycznych
do konkretnych nurtów czy obozów pod względem ideologicznym. Tylko w ten sposób
generalne określenia nabiorą istotnie generalnych, porównywalnych znaczeń, służyć
będą porównywaniu zjawisk z dziedziny ideologii, a nie koniunkturalno-politycznych,
trudno porównywalnych czy nieporównywalnych postaw. Przecież ci sami ludzie,
w stosunku do których kwestionuje się określenie „konserwatysta", nazajutrz po od
zyskaniu niepodległości poszliby ręka w rękę z krajowymi konserwatystami przeciw
np. emigracyjnym i krajowym rzecznikom reform burżuazyjno-demokratycznych
i innych „mrzonek socjalnych"! I byliby konsekwentni, chociaż historyk musiałby
nadawać im niekonsekwentnie różne określenia.

W świetnych wywodach na temat koncepcji narodu i stosunku Marksa i Engelsa do sprawy narodu warto jednak pamiętać, że nie były one w pełni konsekwentne. W okresie Wiosny Ludów — wbrew całej klarowności przedstawionego przez Walickiego modelu teoretycznego — koncepcje te w istocie zostały zdeterminowane aktualnymi potrzebami sił rewolucyjnych w skali europejskiej. Stąd do „narodów niehisto-rycznych" zostały zaliczone tak ewidentnie historyczne, jak Czesi, Chorwaci, Serbowie, gdyż w 1848—1849 r. ich politycy i aspiraq"e narodowe znaleźli się po przeciwnej stronie barykady niż główna siła rewolucyjna w Europie Środkowo-Wschodniej, a zwłaszcza Południowo-Wschodniej — rewolucja węgierska.

Niepodobna także bez reszty obronić tezy głoszącej, iż w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej absolutnie panował model narodu rozwijającego się „od wspólnoty językowej do wspólnoty państwowej". Często bywało całkiem odwrotnie. Wyodrębnienie się świadomości narodowej Czarnogórców, Bośniaków czy Macedończyków (mimo ich wcześniejszej wspólnoty językowej z ludnością poszczególnych kra-

319

jów sąsiednich) dokonywało się w wyniku zróżnicowania ich przynależności państwowej czy losów politycznych.

Warto wreszcie pamiętać, że zarówno koncepcja narodu, jak zwłaszcza koncepcja sprawy polskiej formułowane przez Marska i Engelsa nie były w każdym momencie pełnymi, odrębnymi i samoistnymi teoriami socjologiczno-politycznymi, lecz zespołem opinii i postulatów związanych z podstawowymi zasadami marksistowskiej doktryny społeczno-politycznej, ale zarazem determinowanymi przez określoną, konkretną sytuację i przewidywanie ogólnego rozwoju polityki, a przede wszystkim — sił rewolucyjnych. Taką podstawą ogólnej teorii narodu nie było zacytowane przez Walickiego piękne odwoływanie się do zasad moralności i sprawiedliwości (gdyż głosiło je wielu żarliwych entuzjastów już w okresie Oświecenia, tworząc z nich fundament oświeceniowej doktryny prawa i postulowanych stosunków międzynarodowych). Podobnie marksowska ocena szlachty i jej funkcji jako warstwy społecznej formułowana była na podstawie doświadczeń epoki Oświecenia i powstania listopadowego.

Z pewnością generalnie słuszna jest krytyka nadużywania i zbytniego rozciągania treści terminu „rewolucja agrarna". Właściwsze będzie precyzowanie, jakie konkretne postulaty kryją się w danym wypadku pod tym określeniem. Ale oceniając stopień umiarkowania czy postępowości w każdym wypadku stosowania tego terminu warto pamiętać, że w okresie Wielkiej Emigracji precyzowano bardziej radykalne, postępowe choć nierealne idee dotyczące przeobrażeń agrarnych.

Problemy przedstawione przez Walickiego należą do najważniejszych w naszych dziejach epoki powstań narodowych i w historiografii jej dotyczącej. Toteż wskazują pośrednio na rolę powstania listopadowego. Zarówno referat, jak dzisiejsza dyskusja świadczą zarazem o wielkiej potrzebie, konieczności codziennej współpracy historyków i badaczy dziejów myśli filozoficznej i społecznej. Jest to niezbędne dla wzajemnego uwzględniania rezultatów szczegółowych dociekań, które dopiero łącznie pozwalają wypracować pełniejszy, rzetelniejszy obraz przeszłości i lepiej ją zrozumieć. Historykom pozwolą uniknąć błędów w istotnych sprawach sprecyzowania i używania terminologii zgodnie z jej treściami ogólnofilozoficznymi czy zakresem idei. Z kolei historykom myśli filozoficzno-społecznej pozwolą zweryfikować ogólne wnioski z konkretnym materiałem faktograficznym, skonfrontować tezy fundamentalne, teoretyczne z różnorodnymi, skomplikowanymi uwarunkowaniami głównych wypowiedzi i działań stanowiących podstawę takich ogólnych rozważań. Oby głos wybitnego przedstawiciela historyków myśli filozoficzno-społecznej i dzisiejsza gorąca dyskusja zainicjowały bardziej systematyczną współpracę i merytoryczne, naukowe dyskusje przedstawicieli obu dyscyplin nauk historycznych. W niedalekiej perspektywie warto pomyśleć o zorganizowaniu takiej szerszej dyskusji, dialogu nad problematyką i tezami zaproponowanymi przez Walickiego.

Podstawowe problemy dyskusji nad referatem A. Walickiego

W ożywionej dyskusji jedni historycy opowiadali się za złagodzeniem niektórych zbyt skrajnych wniosków, inni w pełni je podtrzymywali, a nawet rozszerzali. Pierwsi wskazywali zwłaszcza, że autor w słusznej krytyce niedomogów części historiografii polskiej zbyt rozszerzył treści stosowanego przez nią terminu „rewolucji agrarnej" (w rzeczywistości historycy rozumieli pod nim zazwyczaj pełne, radykalne uwłaszczenie chłopów bez wykupu, a nie konieczność parcelacji ziem folwarcznych!). Kwestionowali także postulat pełnego odrzucenia tezy o konserwatywnych ideach Hotelu Lambert szczególnie niektórych wybitniejszych jego działaczy. Przypominali wielkie zainteresowanie Marksa sprawami polskimi, a zwłaszcza powstaniem listopadowym od pierwszych rocznic 29 listopada.

Sporo miejsca poświęcano także sprawie genezy i zasadności określenia tego powstania jako „rewolucji konserwatywnej". Powoływano się na wielką, gruntowną dyskusję historyków na ten temat w czasie Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie w 1957 r. (co dowodzi, że problem ten nie był obcy historykom i już wtedy wypracowali chyba słuszną interpretację i zakres treści tego określenia). Natomiast niektórzy kwestionowali jakąkolwiek zasadność stosowania tego określenia oraz podtrzymywali tezę autora na temat oceny Hotelu Lambert, który z pewnością stanowił prawicę Wielkiej Emigracji, ale nie był najbardziej konserwatywny w skali całego ówczesnego społeczeństwa polskiego czy społeczeństw innych krajów.

W toku dyskusji podkreślano także konieczność bardziej dokładnych konkretnych badań nad rozwojem myśli społeczno-politycznej powstania listopadowego oraz gruntownych studiów nad jego znaczeniem w życiu i tradycjach politycznych narodu, stosowanymi wtedy metodami walki i propagandy politycznej, oddziaływania na opinię publiczną czy poszczególne grupy polityczne etc. Podobne badania i opracowania monograficzne są pilnie potrzebne w stosunku do Wielkiej Emigracji. Dopiero wtedy możliwa będzie jednoznaczna, precyzyjna odpowiedź na pytanie o zasadność stosowania dotychczasowej terminologii do poszczególnych nurtów ruchu narodowego i zakres koniecznych modyfikacji w tym względzie.

Stefan Kieniewicz

Odpowiedź dyskutantom

Jest mi o tyle łatwo odpowiadać na głosy licznym dyskutantom, że nie będąc specjalistą od powstania listopadowego nie doznaję zahamowań, jakie krępują tych, którzy wiedzą na dany temat zbyt wiele. Dla nas wszystkich powstanie to jest drogą pamiątką, należy ono do cyklu wydarzeń, które sprawiły, że czujemy się dziś wszyscy Polakami. Lecz wysławiając powstanie i powstańców, poniechajmy argumentów, które nie przy-stoją badaczom naukowym. Trochę zbyt wiele było w dyskusjach ostatnich paru dni rozważań typu: co by było, gdyby, albo: nie byliśmy gorsi od innych. Z tego, że dyplomacja belgijska także popełniała błędy, że różne inne armie także bywały bite, nie wyciągajmy wniosku, że nasi generałowie i nasi dyplomaci okazali się bez zarzutu.

Gdyby Skrzynecki pobił Dylicza na wiosnę 1831 r., czy konferencja londyńska zajęłaby się sprawą polską? Rosja na pewno odmówiłaby udziału w takiej debacie, a wątpię, by chciały uczestniczyć w niej Prusy i Austria. Cokolwiek by postanowiły wtedy Francja i Anglia, działoby się poza ramami konferencji londyńskiej.

Zgadzam się z większością uwag Jerzego Borejszy; rad jednak wziąłbym w obronę naszych generałów w służbie obcej. Nie dlatego, że się „sprawdzili", jak usiłowało dowieść kilku mówców. Żaden z nich się nie „sprawdził do końca, nawet Bem. Broniłbym tych generałów dlatego, że z natury rzeczy wzywano ich na pomoc w takich okolicznościach, kiedy dana sprawa nie miała wielkich szans. Sprawy wróżące sukces odbywały się bez Polaków; stawali się oni „wodzami spraw przegranych", z innymi bowiem nie mogli mieć do czynienia.

Godzę się ze zdaniem, że przywódcy powstania 1863 r. nie przewidzieli antypolskiego zwrotu opinii publicznej w Rosji po 22 stycznia. Nie dostrzegam natomiast takiego zwrotu w postawie Aleksandra II. Do Polaków i sprawy polskiej odnosił się on zawsze nieufnie i niechętnie, ustępował im wyłącznie pod przymusem. Świadczy o tym jego korespondencja z w. ks. Konstantym z 1862 r.

Szans Polski i Finlandii w ich stosunkach z Rosją nie sposób porównywać, inne jest bowiem znaczenie jednego i drugiego kraju dla Rosji jako mocarstwa.

Rok 1830 przyczynił się do skrystalizowania negatywnego obrazu caratu w psychice polskiej, ale antecedenty sięgają czasów „imperatorowej Katarzyny". Na długo przed

324

1830 r. lżył jej pamięć w słowie i piśmie Niemcewicz, były więzień Pietropawłowskiej i
twierdzy.

Skrótowe ujęcie mego referatu dało powód do paru nieporozumień. Nie twierdziłem, że Czartoryski zmierzał do układów z nieprzyjacielem jako prezes Rządu Narodowego, jednakże w grudniu i styczniu udzielał poparcia politykom, którzy tych układów prag- nęli. Mówiąc, że polityka hamowania rewolucji udała się królowi Francuzów, a nie udała księciu Adamowi, a to ze względu na okoliczności zewnętrzne, miałem na myśli to tylko, że Francja w latach trzydziestych, w przeciwieństwie do Polski, nie miała do czynienia z obcą inwazją. Inicjatorom aktu detronizacji 25 stycznia 1831 wcale nie szło o to, aby stworzyć Królestwu Polskiemu „osobowość prawną". Chodziło im o spalenie mostów za sobą, o udaremnienie układów. Dyplomacji Czartoryskiego w 1831 r. nie umiem oceniać dodatnio. Może i miał rację zakładając, że Akt Finalny Kongresu Wiedeńskiego nakładał na sygnatariuszy moralny obowiązek przyjścia Polsce z pomocą. Ale naiwny był to dyplomata, który zakładał, że którekolwiek mocarstwo powodować się będzie względami moralnymi.

Odpowiednie porównania obchodów: 100-lecia roku 1863 i 150-lecia roku 1830 — zdaje mi się, że społeczeństwo przeżywa głębiej rocznicę obecną niż tamtą sprzed lat 17. ; To się wiąże z nastrojem chwili. Natomiast obchód 1863 r. zaowocował wielu poważnymi inicjatywami edytorskimi — bo też znacznie korzystniejsza była wtedy sytuacja naszej poligrafii.

Andrzej Walicki

Odpowiedź na głosy w dyskusji

Pierwsza część mojego referatu była próbą rekonstrukcji poglądów Marksa i Engelsa na zagadnienie narodu i na kwestię polską. Żaden z dyskutantów nie próbował tej rekonstrukcji podważyć, ja zaś, z kolei, wyraźnie zaznaczyłem, że z dzisiejszej perspektywy niektóre z omawianych przeze mnie poglądów okazały się wyraźnie anachroniczne lub wręcz błędne. Bez żadnych oporów zgadzam się więc ze zdaniem Stefana Kienie-wicza, że byłoby dobrze, gdyby polscy demokraci już w 1848 r. dostrzegli i właściwie potraktowali aspiracje narodowe Ukraińców. Mogę do tego tylko dodać, że byłoby również dobrze, gdyby aspiracje te poparte zostały autorytetem Marksa i Engelsa, a jeszcze lepiej, gdyby rozumieli je i jednomyślnie popierali późniejsi rewolucjoniści rosyjscy.

Zgadzam się także z Jerzym Skowronkiem, że Marks i Engels mocno upraszczali traktując Czechów jako naród „niehistoryczny". Prawdą jest jednak, że po klęsce pod Białą Górą Czesi zniknęli jako naród z areny historycznej i dlatego musieli później przejść przez fazę tzw. narodowego przebudzenia (national self-awakening). Pod tym względem różnili się zasadniczo od Polaków, w których historii nie było tego rodzaju zerwania ciągłości. Sam podział narodów na „historyczne" i „niehistoryczne" jest, oczywiście, dyskusyjny, sądzę jednak, że należy go właśnie poważnie przedyskutować, a nie a priori odrzucać. Aby lepiej zrozumieć, o co w tym podziale chodziło, trzeba wziąć pod uwagę nie Czechy, lecz np. Białoruś i Słowację, czyli kraje, które własnej, samodzielnej historii politycznej istotnie nigdy nie miały. Warto zastanowić się, co mówią dane liczbowe: otóż w przededniu I wojny światowej liczba świadomych narodowo Słowaków wynosiła około 500 rodzin¹, a liczba nosicieli narodowej świadomości białoruskiej nie przekraczała 4000 osób². Chyba wynikają stąd jakieś wnioski dla porównania z Polską.

Wątpliwości co do „konserwatyzmu" lub „liberalizmu" księcia Adama Czartoryskiego dotyczą — moim zdaniem — spraw nie tyle merytorycznych, co semantycznych. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że w ramach polskiego ruchu niepodległościowego

¹ Por. J. S. Roucek, Regionalism and Separatum, [w:] European Ideologies, wyd. F. Gross,
New York 1948, s. 604.

² Por. N. P. Vacarc Belorussia. The Making of a Nation, Cambridge, Mass. 1956, s. 92.

326

książę Adam zajmował pozycję zachowawczą, sądzę jednak, że Marks, Engels i Lenin mieli rację uważając, że ten ruch jako całość (a więc łącznie z obozem księcia Czartoryskiego) był ruchem rewolucyjnym. Czym innym jest przecież konserwatywne skrzydło partii postępowej, a czym innym walcząca z tą partią jako całością partia konserwatywna. W skali ogólnopolskiej Czartoryski nie był konserwatystą, lecz typowym liberalnym reformistą. W skali ogólnoeuropejskiej był liberałem, i to liberałem rewolucjonistą, aktywnie zwalczającym legitymizm, absolutyzm, Święte Przymierze; w skali Europy Środkowo-Wschodniej był liberałem, bo jego ideologia nie miała nic wspólnego ani z konserwatywnym romantyzmem niemieckim, ani z rosyjską ideologią „prawosławia, samodzierżawia i narodowości", ani w ogóle z pryncypialną obroną prekapitalistycz-nych, patriarchalno-feudalnych struktur społecznych. Przedstawianie go jako „konserwatystę" jest mimowolną megalomanią narodową: gdyby bowiem polscy konserwatyści mieli istotnie poglądy tak liberalne i światłe, jak Czartoryski, to trzeba by uznać Polskę za kraj wyjątkowy, ogromnie wyprzedzający pod względem rozwoju świadomości politycznej zarówno Rosję, jak Prusy i Austrię.

Innym nieporozumieniem semantycznym, które spotyka się w pracach polskich historyków, jest używanie terminu „kontrrewolucja" jako określenia tych, którzy przyłączali się do rewolucji po to, aby hamować jej rozpęd. Wiem, że w takim znaczeniu mówił o „kontrrewolucji" już Mochnacki, ale nie wiem, dlaczego mielibyśmy z tego powodu odrzucać normalne, przyjęte na całym świecie znaczenie tego słowa. „Kontrrewolucja" to „rewolucja" przeciwko rewolucji (np. Wandea) albo „rewolucja" przeciwko zdobyczom rewolucji. Można spierać się o to, czy powstanie listopadowe było rewolucją, ale niezależnie od wyniku tego sporu nie ma uzasadnienia, aby nazywać Czartoryskiego „kontrrewolucjonistą". Jeśli powstanie było rewolucją, to był on przeciwnikiem rewolucji, który mimo to włączył się do ruchu rewolucyjnego; jeśli zaś rewolucji w ogóle nie było, to tym bardziej nie mogło być kontrrewolucji.

W sprawie „rewolucji agrarnej" podtrzymuję pogląd, że dla Marksa i Engelsa rewolucją taką byłoby nadanie chłopom własności hipotecznej, nie obciążonej powinnościami na rzecz dworu, tj. własności w sensie Kodeksu Napoleona — nic ponadto. Koncepcja Marksa zakładała, że rozwój kapitalizmu wywłaszcza chłopów (tak jak w w Anglii), a nie ziemian. Gospodarka kapitalistyczna, czytamy w Kapitale, rozwija się „jako przeciwieństwo gospodarki chłopskiej" {Dzielą, t. XXIII, s. 394); odpowiednikiem wczesnego kapitalizmu nie jest drobna własność chłopska, lecz „wielka gospodarka rolna", która różni się zasadniczo od gospodarki chłopskiej „liczbą jednocześnie zatrudnionych robotników i ilością skoncentrowanych środków produkcji" {ibidem, s. 396); „rozdrobnienie ziemi i pozostałych środków produkcji" daje się pogodzić „tylko z ciasnymi naturalnymi granicami produkcji i społeczeństwa", realizacja takiego ideału by*-łaby „zadekretowaniem powszechnej przeciętności" {ibidem, s. 903). Dlatego właśnie tyle kłopotów mieli z teorią Marksa rosyjscy narodnicy, dlatego II Międzynarodówka skłonna była traktować chłopów jako skazaną na zagładę „reakcyjną masę" (Program Erfurcki), dlatego też D. Mitrany napisał książkę pt. Marx against the Peasant (London 1952). Daleki jestem od uproszczeń; w mojej anglojęzycznej monografii o. narodnictwie (The Controversy over Capitalism, Oxford 1969) poświęciłem cały rozdział wahaniom, które Marks przeżywał w tej kwestii pod koniec życia. Ale nie zmienia to faktu, że

327

z punktu widzenia ogólnej teorii marksizmu anachronizmem w epoce kapitalizmu była nie wielka własność ziemska, lecz właśnie drobna własność chłopska. W wypadku Rosji Marks po wielu wahaniach dopuścił możliwość „przeskoczenia przez fazę kapitalistyczną" i budowania socjalizmu opierając się na chłopskiej wspólnocie gminnej (por. list do Wiery Zasulicz z 8 III 1881 r. i obszerne bruliony do tego listu), w wypadku Polskim jednak nigdy o takiej możliwości nie wspominał. Jeśli więc czytamy w wypowiedziach Marksa i Engelsa o Polsce, że rewolucja agrarna wprowadzi w Polsce takie stosunki w rolnictwie, jak we Francji (a więc koegzystencję drobnej własności chłopskiej z wielką kapitalistyczną własnością ziemiańską), to należy to rozumieć dosłownie.

Za koncepcję tzw. rewolucyjnego demokratyzmu oraz za myśl, że powinien on dążyć (w Polsce, ale nie w Rosji!) do całkowitego wywłaszczenia szlachty, główną odpowiedzialność ponoszą ideologowie tzw. walki z kosmopolityzmem, która toczyła się w ZSRR w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, w Polsce zaś historycy myśli społecznej z byłego Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR. Myślę, że w końcu 1980 r. — zwłaszcza wobec zademonstrowanego na naszej Sesji przywiązania niektórych historyków do koncepcji wówczas wypracowanych — trzeba o tym głośno powiedzieć. Stefan Kieniewicz wyznał, że historycy polscy żyli wtedy „w kompleksie niższości wobec wielkich rewolucyjnych demokratów rosyjskich". Otóż to, o to właśnie chodziło ideologom „walki z kosmopolityzmem"! Jeśli bowiem dowodzili, że rosyjscy rewolucyjni demokraci „przewyższali o cztery głowy" (sic!) wszystkich przedmarksistow-skich myślicieli i rewolucjonistów okresu przedmarksowskiego (inne poglądy traktowane były jako „zginanie kolan i bicie pokłonów przed Zachodem") to, oczywiście, trzeba było wypracować system podwójnych kryteriów: jedne kryteria do oceny rewolucjonistów rosyjskich, inne, nierównie surowsze, do oceny rewolucjonistów polskich i wszelkich innych. Nie twierdzę, że historycy myśli społecznej z INS sympatyzowali z tak pojętą „walką z kosmopolityzmem", faktycznie jednak ich dążenie do maksymalnego zawężenia akceptowanej przez PZPR postępowej tradycji narodowej było w istocie na rękę tym wszystkim, którzy pragnęli dowieść — wbrew Marksowi, Engelsowi i Leninowi — że już w połowie XIX w. Rosja była najpotężniejszym ogniskiem najbardziej śmiałej, rewolucyjnej myśli.

Na początku 1954 r. przychodziłem do INS i otwarcie mówiłem, co o tym myślę. Poproszono mnie o napisanie tego, jako tekstu zagajającego dyskusję. Napisałem więc (w tymże roku) obszerny memoriał w tej sprawie. Przeczytały go jednak tylko dwie osoby, zapowiedzianej dyskusji nie zorganizowano. Dziś „memoriał" ten, zachowany w moim prywatnym archiwum, stał się swego rodzaju dokumentem historycznym.

^VI.^{Rewolucja
polityczna a rewolucja}

_literacka

Maria Janion Rewolucja literacka a rewolucja polityczna

Zerwanie spektaklu

W noc listopadową działy się same wydarzenia symboliczne. Albo przynajmniej bardzo szybko za takie właśnie zaczęły uchodzić. Dziś w naszych wyobrażeniach cała Warszawa nocy listopadowej usiana jest gęsto symbolami. Tak można też rozumieć lampki znicze rozpalone i płonące wieczorem 29 XI 1980 r. w parku Łazienkowskim i dalej aż do Arsenału, na trasie biegu, przemarszu, pochodu podchorążych sprzed półtora wieku. To były właśnie świecące punkty symboliczne, nagrobne, naziemne gwiazdy niewygasającej narodowej symboliki, przypomnienia tamtych cieni: postaci, gestów, sytuacji.

Moje rozważania chcę zacząć od rozmyślań również nad taką sceną symboliczną, jaka oczywiście zwróciła, bo musiała zwrócić uwagę Wyspiańskiego. Gdyż właśnie w noc listopadową odbyło się także wyjątkowo wyraziste starcie historii z teatrem. Ta historia, o której tak często mówimy w terminach dramatyczno-teatralnych i która lubi się zamieniać w barwny spektakl, nagle okazała się wielką przeciwniczką teatru. Jak i dlaczego? Właśnie te okoliczności i ich konsekwencje nabrały wymowy symbolicznej. I o nich chcę mówić przede wszystkim.

Jak utrzymują historycy literatury, realia do sceny V Nocy Listopadowej toczącej się w Teatrze Rozmaitości Wyspiański wziął głównie z Historii powstania listopadowego Stanisława Barzykowskiego. Sięgnijmy więc do tej relacji. Według Barzykowskiego wieczorem 29 XI1830 r. „dla poruszenia ludu" dwaj oficerowie pełniący służbę garnizonową na odwachu Krakowskiego Przedmieścia pod Bernardynami na czele patrolu „z dobytymi pałaszami wpadli do Teatru Rozmaitości", a podporucznik 4 pułku piechoty liniowej, należący do Związku Wojskowych, Zajączkowski, „silnym głosem zawołał: »Polacy! do broni! Moskale naszych w pień wycinają«. Ten okrzyk wszystkich oburzył, powstało zamieszanie i kto żył, cisnął się do drzwi". Obecny w teatrze generał Chłopicki nie pozwolił aresztować znajdujących się na widowni oficerów rosyjskich, podkreślając, że znajdują się oni pod jego opieką. Cóż dalej opowiada Barzykowski? Że „Chłopicki szybko opuścił teatr", że „publiczność co prędzej wytoczyła się z teatru, a rozbiegając się po ulicach, wielką sprawiła wrzawę", że obaj oficerowie, „zabrawszy

330

wartę, przebiegali ulicę Podwale, Senatorską, Miodową i inne, wołając: »Do broni, bracia! Moskale naszych mordują! W ten sposób zostało zerwane przedstawienie w Teatrze Rozmaitości, w którym tego wieczoru, jak ustalono, dawano trzy sztuki: 1. Bankructwo partacza, krotofilę ze śpiewami; 2. komedię z francuskiego pt. Król migdałowy; 3. operę Scribe'a i Malesville'a pt. Drugi rok, czyli i któż winny?²

Mochnacki w swej relacji o incydencie teatralnym podkreśla, że miał na celu poruszenie ludu, a rzecz wykonano zgodnie z poleceniem grupy inicjującej powstanie. Wedle niego komendant odwachu wpadł do Teatru Rozmaitości z dobytym pałaszem w ręku i zawołał: „Panowie, w najlepsze się bawicie, kiedy Moskale naszych w pień wycinają!" Ta wersja okrzyku oficera spiskowca skierowanego do publiczności teatralnej dała Mochnackiemu asumpt do moralistycznego komentarza: „Nadzwyczajna, okropna nowina dla wytwornego świata śmiejącego się na komedii. Publiczność zebrana w teatrze wybiegła na ulicę i rozniosła postrach"³. Ale przecież, jak można się dorozumieć, o to właśnie chodziło. Wedle Tokarza, który skrupulatnie zestawił relacje współczesnych, ppor. Dobrowolski oddziałem złożonym z 30 ludzi stojących z bronią u nogi otoczył wyjście z teatru, a dobosz bezustannie bił na alarm. Następnie podporucznik sam wszedł na górę, do sali i zawołał: „Polacy, do broni! Braci naszych Moskale wy-rzynają w Łazienkach. Nie czas się bawić! Do broni! Damy do domów!" Chłopickiemu podał swój pałasz, prosząc natarczywie o pomoc i przywództwo. Generał stanowczo odmówił, rzucając te słynne słowa: „Dajcie mi spokój. Idę spać". I wyszedł z teatru⁴.

Jan Nepomucen Janowski był naocznym świadkiem finału tych znamiennych wydarzeń. Oto wieczorem przy samych schodach kościoła Św. Krzyża zobaczył „kupę różnego ludku", podążającego jakby w tylnej straży za Szkołą Podchorążych. „Kilku młodzieży wystrojonej we frakach i w białych czy żółtych rękawiczkach krzyżując się z nią szło z miasta ku Nowemu Światu, wracając zapewne z przerwanego już w owej chwili widowiska w Teatrze Rozmaitości lub z innej jakiej zabawy. Zastąpiono im drogę i bez ceremonii krzyknięto na nich: »Nie w tamtą, ale w tę stronę, panowie! Prosimy, prosimy, prosimy z nami! Jeszcze nie czas spać, a dobrzy Polacy nawet wcale dzisiaj spać nie powinni!« I wystrojeni panicze na takie zaproszenie połączyli się bez oporu z tą asystencją czy tylną strażą podchorążych; stawiać jej opór byłoby było zaiste na próżno i niebezpiecznie"⁵.

Jak widać, we wszystkich relacjach pojawia się przeświadczenie, że spektakl teatralny został zerwany z całą premedytacją, właśnie spektakularnie, że podchorążowie wpadli

¹ S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. I₃ s. 305, Poznań 1883.

² Por. W. Tokarz, Sprzysiężennie Wysockiego i Noc Listopadowa, Warszawa—Kraków 1925,
s. 160. W przypisie autor informował: „Do epizodu w Teatrze Rozmaitości mamy źródeł dużo
(Akta N. S. Krym., nr 378). Są tu zeznania urzędników policji, pełniących służbę w teatrze, Lud
wika Panczykowskiego, artysty dramatycznego, mecenasa Wojciecha Brzezińskiego itd. Afisz
wydostał Sąd z biblioteki teatralnej" (s. 260).

³ M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. II, Poznań 1863, s. 27.

⁴ Por, W. Tokarz, op. cit., s. 161—162. Nie poszedł jednak spać. Udał się „do Komisji
Rządowej Wojny, do mieszkania ppłka Sobieskiego, gdzie całą noc spędził na rozmowie przy
fajce ze Schwerinem, Sobieskim i Denhoffem, potępiając brutalnie wybuch" (s. 162).

⁵ J. N. Janowski, Notatki autobiograficzne 1803—1853, przygotował do druku, wstępem
i przypisami zaopatrzył M. Tyrowicz, Wrocław 1950, s. 159.

331

z własną inscenizacją i we wszystkich też, poza Barzykowskim, pobrzmiewa ton mo-ralistycznej przestrogi skierowanej pod adresem tych, którzy chcieliby się bawić na komedii, gdy naród rozpoczynał swoje serio — swój dramat, rychło przybierający postać tragedii. O czym jeszcze w noc listopadową nie wiedziano, ale o czym wiedzieli już wszyscy tu cytowani piszący o niej. Tyle tylko, że tragedia ta była nie tyle z innego teatru, ile w ogóle spoza instytucjonalnego teatru. Ale o tym za chwilę.

Bo jeszcze jedna postać i aura wokół niej musi przyciągać uwagę kogoś, kto chce sobie dziś wyobrazić tamto przerwane przedstawienie w Teatrze Rozmaitości. To oczywiście postać Chłopickiego. „Rewolucja zastała go w Teatrze Rozmaitości"⁶ — pisał zgryźliwie Mochnacki, wkładając w to zdanie cały piekielny ładunek ironii, jaki mógł się mieścić w zestawieniu rewolucji i teatru, i to jeszcze Teatru Rozmaitości. Wiadomo, że oficerowie spiskowi wcześniej sprawdzali, czy generał jest tego wieczoru w teatrze, wiadomo, że właśnie jemu — przed chwilą widzowi teatralnemu — ofiarowywali przywództwo nad sobą, nad rozpoczętym przed chwilą powstaniem.

Łatwo zresztą można było przewidzieć, że znajdzie się go — jak większość ludzi ówczesnej elity — wieczorem w teatrze. Był jednak jego szczególnym miłośnikiem. Barzykowski wspomina, że mimo nieprzyjmowania uczestnictwa w politycznych działaniach i mimo pędzenia czasu nie zawsze bardzo zaszczytnie, bo między czytaniem książek wojskowych, teatrem i graniem w karty, stawał się Chłopicki jednak mężem przyszłej Polski⁷. Można o nim powiedzieć, że we wszechstronny sposób był człowiekiem gry. Prawie cała oficjalna elita Królestwa Kongresowego chyba tej grze się oddawała. Główni protagoniści epoki po upadku Napoleona musieli zagrać nowe role, przemyślane steatralizowanie rzeczywistości służyło jej opanowaniu. Wykoncy-powana, teatralna — za chwilę powiem o pozateatralnej — teatralizacja była osobliwą odpowiedzią na katastrofę, przede wszystkim katastrofę psychologiczną — zmiany orientacji z napoleońskiej na aleksandryjską; umożliwiała po prostu przeżycie, przetrwanie. Chłopicki robił to wyjątkowo dobrze. Jego operowa pyszność rwała ku sobie oczy współczesnych, marzących o Wielkim Wodzu. „Sama wspaniała postać jego", pisał J. N. Janowski⁸, po prostu kazała lokować w nim kapitały wyobraźni. A zarazem ta właśnie teatralna teatralizacja życia w Królestwie Kongresowym stała się najżyźniejszą glebą fałszywej świadomości, łudzącej zwłaszcza odbiorców mitów wo-dzowskich. Podchorążowie mieli rację wyganiając publiczność z teatru jako siedliska tej sztucznej, zmyślonej, zdradzieckiej gry, chociaż nie poznali się zupełnie na Chło-pickim. Był człowiekiem małej Gry, a nie wielkiego Losu, jak mniemali.

Wyspiański mógł to wszystko pojąć już do końca. U niego Chłopicki dosłownie przegrywa — iw teatr, i w karty. Ale zerwanie spektaklu w Teatrze Rozmaitości w ową noc listopadową i w owej Nocy Listopadowej Wyspiański transformuje w taki sposób, by spotęgować to wszystko₃ co było w tym fakcie symboliczną mową wydarzeń i ironicznym dysonansem obecnym stale w naszych dziejach. Tak, ironicznym w takim sensie, o jakim pisał Mochnacki od razu na początku Księgi II swego Powstania

6 M. Mochnacki, op. cit., s. 56.

7 S. Barzykowski, op. cit., passim.

8 J. N. Janowski, op. cit., s. 167.

332

narodu polskiego w roku 1830 i 1831. Chodzi o nieszczęsny pożar szopy na Solcu. Ujawniać się tu miał łańcuch drobnych wydarzeń, wydaje się na pierwszy rzut oka zupełnie bez znaczenia — skrupulatny Wysocki za późno jednak zażądał palnych materiałów, bo dopiero w niedzielę 28 listopada, a w ich braku podchorążowie musieli posłużyć się źle palącą się, bo wilgotną słomą itd., itp. Dalej już wiadomo, jak z duszących dymków zbutwiałego browaru zaczyna się wyłaniać figura klęski. Ale Mochnacki usiłuje ją jeszcze zasłonić, chociaż już pisze: „Wszakże los psotny, który się śmieje z ludzkiej przezorności, tylko co wszystkiego na samym wstępie wniwecz nie obrócił". I dalej: „i oto jedno nic, pochodzące z roztargnienia Wysockiego, naraża całą sprawę, naraża przyszłość powstania"⁹. I jeszcze ciągle rozważając konsekwencję tego pierwszego niepowodzenia („gdyby była zaświeciła łuna z Solca o tej porze, rozbrojenie nieprzyjaciela w mieście byłoby niepochybnie przyszło do skutku pomimo braku naczelnika i odtąd cała rewolucja musiałaby pójść inną drogą"), Mochnacki konstatuje: „Lecz znać nie mieliśmy tego w przeznaczeniu naszym, żeby sobie począć od razu tak silnie i mądrze"¹⁰.

O tym „przeznaczeniu naszym" Wyspiański rozmyślał przez całe życie. Dlatego w Nocy Listopadowej¹¹ zerwanie spektaklu jest podwójne, przez siły boskie i ludzkie sprawione, a w owej podwójności objawia się ironiczne przekleństwo „przeznaczenia naszego". Od wewnątrz mieszają się Satyry, podglądające publiczność. I tak sobie rozmawiają:

1 SATYR

(zza kulis, wskazując publiczność) O czym oni myślą — ?

2 SATYR

Co innego. Nie to, co się na scenie gra.

Jak wiadomo, w Polsce często się to zdarza. Satyry postanawiają wykorzystać tę okoliczność i zaczynają same grać, a i podpowiadać aktorom to, co się komu w duszy śni. Na wyrzuty 1 Satyr odpowiada znamiennym samookreśleniem:

Jestem Bóg! Gram tak, jak mi się to podoba!

albo:

Ja jestem, widzisz, ta osoba, Co ludźmi bawi się!!

Satyry, siły boskie i fatalne, odgrywają albo podpowiadają to, co się roi i śni publiczności, nicują jej podświadomość, ale i ironicznie mieszają role, zmieniają maski, bawią się. Mącą wodewil ze śpiewami o Fauście i Małgorzacie, wprowadzając polityczną jawę Królestwa Kongresowego. Destruują ład teatralny wprowadzając straszliwy poza-

9 M. Mochnacki, op. cit., s. 2—3.

¹⁰ Ibidem, s. 20.

¹¹ Cyt. za: S. Wyspiański, Noc Listopadowa, [w:] Dzieła zebrane, t. VIII, Kraków 1959,
s. 99—128.

333

teatralny dysonans owego: „Polonais, point de reveries". Słowa te pochodzą wprawdzie z 1856 r., ale nic nie szkodzi, oddają one w pełni istotę stosunków między caratem a społeczeństwem polskim. Wreszcie Satyry doprowadziły do punktu kulminacyjnego swe dzieło zniszczenia sztuki z Teatru Rozmaitości i wyprowadzenia na jawę snu publiczności. Wtedy na widownię wkracza Nike Napoleonidów wraz z powstańcami. Dochodzi do rozbicia spektaklu z zewnątrz. To Nike Napoleonidów wzywa: „Do broni!" Oficer Zajączkowski wbiega tuż za nią i krzyczy: „Na mieście naszych mordują!" Rozłożenie historycznie wypowiedzianych słów na dwie postacie: boską i ludzką, poświadcza jeszcze raz wymiar historiozoficznej wizji Wyspiańskiego. Siły nieczłowiecze wmieszane być muszą w polskie dzieje, gdyż spełnia się w nich przeznaczenie. Publiczność odchodzi z teatru, jak w życiu. Ale w dramacie Wyspiańskiego wygnana z niego została przez Nike Napoleonidów, która grać będzie w karty z Chłopickim — o jego czyny. Gra toczy się na widowni teatralnej, generał przegrywa. Nike opuszcza go, i znamienne: Chłopicki pozostaje sam w teatrze. I właśnie tak pomyślana scena, która w całości dzieje się w teatrze, staje się dla mnie wspaniałym symbolicznym skrótem powstania listopadowego, w którym Historia zderzyła się z Teatrem, a Rewolucja z Literaturą. I w efekcie: historia przekreśliła teatr, a rewolucja — literaturę.

„Pod chorągwią romantyczności"

Tytuł mojego wystąpienia nawiązuje do rozmaitych słynnych wypowiedzi z pierwszych dni powstania. Ścisły związek między rewolucją literacką a rewolucją polityczną był przedmiotem tych wczesnopowstańczych enuncjacji. Józefat Bolesław Ostrowski w „Kurierze Polskim" opublikował zdanie, które weszło do podręczników: „My pod chorągwią romantyczności, burzącej dawne prawidła w sztukach, filozofii, wzywającej niczym nie ograniczonej wolności myślenia, wzywaliśmy politycznej rewolucji". I dalej: „Szkoła romantyczna była szkołą politycznej rewolucji [...]"^M Rewolucja literacka została tu przedstawiona zatem jako figura, nie, nawet raczej jako kamuflaż rewolucji politycznej. Przy interpretacji tego rodzaju wypowiedzi mówienie o „figurze" byłoby raczej nie na miejscu, gdyż upojeni powstańczym zrywem publicyści przeprowadzają faktycznie redukcję polityczną romantyzmu.

Świadczy o tym również artykuł z 1 numeru „Nowej Polski", prawdopodobnie pióra Mochnackiego. W identycznym niemal ujęciu stylistycznym mówi się tu o tym, że „szkoła romantyczna wzywając naukowej rewolucji wzywała i politycznej". Używano chwytów zastępstwa i podmiany: „Nie mogąc mówić o zewnętrznej, obywatelskiej, politycznej wolności, mówiliśmy o wolności ducha, o wolności sztuki, o koniecznym pożegnaniu przeszłości i podań; ogłaszaliśmy, że jest przed nami przyszłość niezmierna, przerażająca, wzniosła i zachwycająca". Periodyzacja literatury od 1815 r. również została przeprowadzona z politycznego punktu widzenia. Zdaniem autora wszystkie najważniejsze obowiązki narodowe wzięła na siebie właśnie literatura. „Rewolucja 29 listopada nie była dowolnym przypadkiem, nie była zdarzeniem mogącym się odwrócić

¹² Cyt. za: Walka romantyków z klasykami, wstęp napisał, wypisy źródłowe ułożył i opracował S. Kawyn, Wrocław—Warszawa—Kraków 1960, BN, I, 183, s. 390.

334

ludzkimi sposoby: rozumem ministrów, przebiegami szpiegów i bagnetami. Ta wielka rewolucja była tylko objawieniem się, uzmysłowieniem zupełnej, już skończonej mo-ralnej, naukowej, religijnej i politycznej rewolucji narodu"¹³. Mamy tutaj do czynienia z typowo romantycznym rozumieniem konieczności historycznej, która rodzi się przede wszystkim w duchu i z ducha — i dlatego nie może być unicestwiona przez działania materialne i materialistyczne.

Wszystko zatem było przygotowane; podziemną armię ducha stworzyła literatura romantyczna. O tym oczywiście wiedziano, raczej — to podejrzewano. Kajetan Koź-mian opowiada o rozmowie wśród notabli Królestwa Kongresowego, jaka miała miejsce po pogrzebie Staszica, na którym młody zagorzalec Wojciech Grzymała „powiedział mowę niezrozumiałą". Utytułowani „starcy " — wedle nomenklatury romantycznej — poczuli się zaniepokojeni. „Rozmowa padła na obchód pogrzebowy i na niezrozumiałość mowy Grzymały; gdy ją rozbierać zaczęto i dziwiono się, że publiczność słuchała jej z ukontentowaniem, a cała młodzież akademicka z uwielbieniem ją rozgłasza, odezwał się Osiński: »Nie można sądzić, żeby Grzymała był tak ograniczony ani młodzież tak ciemna, aby uwielbiała to, czego zrozumieć nie można; uważając ducha tej młodzieży wnosić należy, że to jest między nimi język konwencjonalny, język mówiony, hieroglif) dla nas, ale dla nich znaki, po których się rozumieją; ze spokojną krwią przy obecnej skłonności młodych umysłów słyszeć i patrzeć na to nie można«"¹⁴.

Jakież to były „znaki"? Co dawała młodzieży rewolucja literacka romantyzmu w sferze języka? Była to przede wszystkim, podkreślmy, że w porządku listopadowym (gdyż istniały jeszcze i inne sfery romantyzmu przed rokiem 1830), symbolika wtajemniczonych w arkana wolności. Żywioły natury, a zwłaszcza ogień, płomień, wybuchający wulkan, młodość, zbawienie, pękające lody, wicher szalony i zwycięskie słońce — to ulubione obrazy Wielkiej Przemiany, która musi nadejść nieuchronnie. Cytowany już J. B. Ostrowski literaturę wczesnoromantyczną nazywał „burzycielką, wznowi-cielką", wzywającą „zupełnej reformy wyobraźni", domagającą się „swobodnego widzenia wszystkich rzeczy"¹⁵.

Ten epizod dziejów literatury romantycznej skończył się tym, że „Kurier Polski" z dnia 4 grudnia 1830 doniósł: „Niemal na wszystkich murach stolicy znajduje się wiersz Mickiewicza: »Witaj jutrzenko swobody, za tobą zbawienia słońce!«"¹⁶ Redaktorzy zaś pierwszego numeru czasopisma „Podchorąży", wydanego 8 grudnia 1830 r., zamieścili na wstępie Odę do młodości, dowodząc, że jej „nigdy dosyć powtarzać nie można"¹⁷.

¹³ Ibidem, s. 392 i 394.

¹⁴ K.. Koźmian, Pamiętniki, przedmowa: A. Kopacz, wstęp i komentarz: J. Willaume, wstęp edytorski, ustalenie tekstu w oparciu o autograf oraz komentarz filologiczny: M. Kaczmarek i K. Pecold, t. III, Wrocław 1972, s. 265.

¹⁵ Walka romantyków z klasykami, s. 391.
¹⁶ Ibidem, s. 395.

¹⁷ Sąd z czasopisma „Podchorąży" cytuje W. Tokarz (op. cit., s. 237), przytaczając również
zdanie płk. Józefa Paszkowskiego, mówiącego, że „młodzież uznała się organem potęgi ludowej,
zdolną nowym torem popchnąć bryłę świata", i przypisującego potężny wpływ „niedojrzałemu
społecznie poecie" (s. 9).

335

W natchnieniu stwarzać zachowania

Ale co dalej? Czy podczas powstania listopadowego zrodziły się jakieś nowe, niezwykle dzieła literatury romantycznej? Z pewnością — nie. Z podobnym zjawiskiem miał do czynienia Czesław Miłosz, kiedy układał podczas ostatniej wojny i okupacji antologię wierszy zatytułowaną Pieśń niepodległa. Rekapitulował to doświadczenie w następujących słowach: „Tam, gdzie działają potężne namiętności zbiorowe, jak w Polsce pod okupacją, zdaje się obowiązywać następująca zasada: im mniej utwór literacki odbiega od wzorów znanych, wyuczonych, «banalnych», tym jest skuteczniejszy"¹⁸. Podobne prawo obowiązywało oczywiście i w powstaniu listopadowym¹⁹. W przełomowych dla bytu narodowego momentach historycznych rzadko kształtują się warunki stymulujące nowatorstwo artystyczne. Literatura odwołuje się raczej do idei, pojęć, form już wypracowanych, już uświęconych. Środkiem porozumienia społecznego stają się wówczas stereotypy, sztuka — jak nigdy chyba — skłonna jest do posługiwania się komunałami. Cała literatura zamienia się najczęściej w jedną piosenkę. A równocześnie traci jakby swoją odrębną substancjalność i przestaje oddziaływać wewnątrz literatury. Tworzy scenariusze dla obrzędu, spektaklu zbiorowego, życia publicznego i prywatnego podczas rewolucji — bywa współtwórczynią osobliwej teatralnej i pozateatralnej teatralizacji życia.

Podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej — jak twierdzą historycy literatury i teatru — teatr instytucjonalny miał niewiele do roboty. Mógł pełnić służbę propagandową, ale to oczywiście nie zmieniało specjalnie jego dotychczasowej funkcji²⁰. Naturalnie, jak wiadomo, i podczas powstania listopadowego teatr służył sprawie insurekcji, bywał również miejscem żywiołowych manifestacji publiczności, miejscem zbiorowej teatralizacji. Ale odbywała się ona na marginesie spektaklu teatralnego albo z jego okazji, a jej sens wykraczał daleko poza możliwości i cele teatru zawodowego. Pięknie opisuje Władysław Wężyk słynne przedstawienie Krakowiaków i Górali w Teatrze Narodowym w pierwszym tygodniu powstania: „Po skończonej reprezentacji, korzystając z tego, że się takowa tańcami zakończyła, oficerowie, cywilni, akademicy, studenci, młodzi i starzy, ubodzy i bogaci, z lóż, z parteru, z galerii i z paradyssu, wzięli, nie wzbrania-

¹⁸ Cz. Miłosz, Ogród nauk, Paryż 1979, s. 151. O stereotypizacji doświadczenia wojennego
por. nowatorskie studium J. Ś wiecha pt. Okupacja a stereotypy. Studium z dziejów poezji konspi
racyjnej 1939—1945, Lublin 1977. J. Jedlicki w rozprawie pt. Dzieje doświadczone i dzieje za
świadczone, pisząc o ostatniej wojnie i okupacji, dowodzi: „Wbrew uproszczonym schematom
ideowych »przełomów« okazuje się taczc), że czas dziejowego kataklizmu wymaga od nas natych
miastowej obronnej mobilizacji złogów kulturowego dziedzictwa ze wszystkimi jego stereotypami;
pora przemyśleń nadejdzie później, jeśli nadejdzie w ogóle" (w pracy zbiorowej pod red. Z.
Stefanowskiej i J. Sławińskiego Dzieło literackie jako źródło historyczne, Warszawa 1978, s. 354).
W przypisie Jedlicki powołuje się na M. Borwicza (Ecritsdescondamnesamon sous Voccupation
allemande (1939—1945) : etude sociołogiąue, Paris 1954), który stwierdza na podstawie analizy
licznych przekazów „tendencję do przywoływania, w ekstremalnych i bezprecedensowych sytu
acjach, tradycyjnych klisz pojęciowych i literackich" (s. 370).

¹⁹ Por. na ten temat: M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978,
s. 455 i n.

²⁰ Por. M. Carlson, Le theatre de la Revolution francaise. Traduit de l'anglais par J. et
L. Briant, Paris 1970.

336

jące się, ale z ochotą największą śpieszące, dziewice i niewiasty z mieszanych stanów i tańczyć zaczęli ochoczo poloneza, mazura i krakowiaka przez godzin kilka, na scenie i na parterze, a w każdym serce wyżej jeszcze od nóg skakało! Od dnia tego właściwie panować zaczęła w pełni na horyzoncie przyświecającym warszawianom obca im tak długo atmosfera radości, swobody i wolności; atmosfera najwyższego szczęścia na ziemi!"²¹ Uderza staranność, z jaką pamiętnikarz podkreślił przekroczenie wszelkich przegród i złamanie wszystkich barier: społecznych, stanowych, klasowych. To, co odzwierciedlało się w społecznej dystrybucji miejsc w teatrze, zostało na kilka godzin całkowicie unicestwione. Ale i w przestrzeni typowo teatralnej („scena" i „parter") doszło również do zaburzenia ustanowionego podziału. Teatr stał się miejscem żywiołowej eksplozji życia, radości, szczęścia.

„Dlaczego rewolucje nie powodują pojawienia się teatru rewolucyjnego — pyta Jean Duvignaud — chyba że miernego i zdominowanego przez przestarzałe formy i blade postacie? Ponieważ w okresach intensywnej transformacji struktur społeczeństwo samo się sobie przedstawia, teatralizuje się i publicznie odgrywając swą rzeczywistość modyfikuje ją w trakcie realizacji. Dzieje się tak zarówno w czasie wydarzeń na małą skalę, jak i podczas największych manifestacji: rewolucja jest teatrem społeczeństwa w tym sensie, że spontaniczna teatralizacja pomaga uśpionym lub zdruzgotanym zespołom ludzkim istnieć i w tym istnieniu znajdować siłę do przemiany. Jest teatrem bez sceny i bez dekoracji, ponieważ byt społeczny staje się przedstawieniem, skoro tylko się dynamizuje"²². Umożliwia tworzenie nowej rzeczywistości społecznej i egzystencjalnej, tworzy nowy styl zachowań.

Jest to również odpowiedź na pytanie, gdzie w owej „chwili wyrocznej", jak mawiano, gromadzą się energie twórcze społeczeństwa? Otóż okazuje się, że nie w obrębie literatury czy teatru — jako miejsca instytucjonalnej artykulacji słów i gestów, szczególnego jednak skupienia przede wszystkim literatury w jej osobliwej funkcji: ekspresji ograniczonej rygorem i konwencją. Wtedy, kiedy społeczeństwo samo sobie się przedstawia, mamy teatralizację, o której powiada Duvignaud, że „nie ma w sobie nic teatralnego. Termin ten powinien być używany w dokładniejszym sensie jako eksterioryzacja lub dramatyzacja splotów ról społecznych w okresie zbiorowej »katastrofy«, tzn. brutalnej destrukturalizacji ustalonych form"²³. W dobie przemiany i przekształcenia pojawia się zatem spontaniczna dążność do eksterioryzacji, stwarzająca zupełnie nowe zachowania.

Promotorami takiej pozateatralnej teatralizacji stają się zazwyczaj grupy, które — z takich czy innych względów — nie mogły uzyskać dostatecznych możliwości ekspresji i artykulacji, nie mogły odnaleźć własnych form wyrazu, nie wiedziały, że mogą stwarzać swoje zachowania oraz odnawiać dla siebie znaki i symbole. Wielka eksplozja autentycznego życia politycznego podczas powstania listopadowego była właśnie dziełem tych warstw i grup. Można wyróżnić kilka ośrodków i kilka poziomów tej nowej ekspersji,

²¹ W. Wężyk, Pierwszy tydzień. Do druku podała M. Dernalowicz, „Tygodnik Powszechny",
nr 48 (1662), 30 XI 1980.

²² J. Duvignaud, Le thedtre et apres, Paris 1971, s. 59. Korzystam z tłumaczenia M. Gar-
balińskiej, „Punkt", nr 13.

²³ Ibidem, s. 114.

337.

jak np. społeczeństwo, które chce wyrazić dążenie do pełnej niepodległości, młodzież jako siłę niezależną od „ojców familii", klub polityczny jako środowisko społecznego radykalizmu czy wreszcie ulicę, która w Warszawie zdołała ujawnić swoją odrębność zachowań, gestów, piosneczek już w r. 1794.

Z tego punktu widzenia niezmiernie interesujące połączenie teatralnej i pozateatral-nej teatralizacji przedstawia obchód „na cześć męczenników wolności rosyjskiej z 1825 r.: Pestla, Bestużewa, Rylejewa, Murawiewa Apostoła i Kachowskiego" w dniu 25 11831 r. Ta „patriotyczna procesja"²⁴, jak ją nazywa Janowski, w której uczestniczyły „młodzież", „klub" i „ulica", wywierała nacisk na sejm, odpowiadający na nią detronizacją Mikołaja²⁵. Jak wiadomo z opisów naocznych świadków, uroczystość symbolicznego pogrzebu dekabrystów pomyślano jako okazały steatralizowany ceremoniał (członkowie gwardii akademickiej „nieśli trumnę na karabinach na krzyż złożonych", na trumnie leżał „wieniec laurowy z trójkolorowymi kokardami", na pięciu tarczach widniały imiona powieszonych dekabrystów — tak według Mochnackiego; według Janowskiego niesiono „pięć trumien kirem pokrytych z białymi napisami nazwisk" oraz „czerwoną czapkę rogatywkę jako godło wolności" itd., itp.). Ale jednocześnie musiała tu się pojawiać pozaceremonialna, pozarytualna eksterioryzacja postaw, skoro Mochnacki zanotował: „Wielkie masy ludu naokoło użyczały pogrzebowi temu pozoru emeuty"²", a w przypisie odnotował zaniepokojenie władz miasta możliwością rozruchów.

Pogrzeb połączył się z detronizacją. „I dokazał swego — objaśniał Mochnacki — Jan Ledóchowski, poseł jędrzejowski! Powstawszy bowiem z swego miejsca, wykrzyknął tym silnym piorunującym głosem, który nigdy swego skutku nie chybiał w izbach, który się rozległ aż po podwoje carskie w Petersburgu, a potem znad Newy całą obiegł Europę: »to co jest w naszych sercach, niechaj wyjdzie przez usta nasze, wyrzeknijmy więc razem: nie ma Mikołaja!« Cała izba porwana mocą tego wyrażenia, silniejszego zapewne na razie w obradach jak w historii, powtórzyła po kilkakroć: nie ma Mikołaja. To byli Polacy"²⁷ — konkluduje Mochnacki. Potem już tylko zredagowano, odczytano i podpisywano akt detronizacji²⁸. Celne słowo stworzyło rzeczywistość. Ale do jej kreacji konieczne było to, co wymienia Mochnacki: porwanie mocą wyrażenia, wypowiedzenia z siłą ekspresji ogólnospołecznej tego, co się wcześniej nawet pomyśleć nie dawało.

²⁴ J. N. Janowski, op. cit., s. 185. Tu na s. 184—185 znajduje się jeden z najważniejszych
pamiętnikarskich opisów obchodu. Por. również relację z „tryumfalnego obrzędu" zamieszczoną
w „Kurierze Warszawskim" z 26 11831.

²⁵ M. Mochnacki {op. cit., s. 346) tak rekapitulował sens obrzędu: „Zajaśniał dzień 25 stycz
nia, dzień ze wszech miar pamiętny, w którym lud warszawski święcił pamięć nieżywych Rosjan,
Pestela i Rylejewa republikanów, a sejm żywego składał z tronu króla Mikołaja. Detronizacja
i pogrzeb: dwa obrzędy, dwie ceremonie razem dopełnione [...]". Tu na s. 346—355 opis pamięt
nych wydarzeń.

²⁶ Ibidem, s. 347.

²⁷ Ibidem, s. 354.

²⁸ Por. w najwyższym stopniu steatralizowany układ sceny Decheance de Nicolas według
rysunku i litografii Napoleona Thomas (ii. 82 w książce J. Skowronka i I. Tessaro-Kosi-
mowej, Warszawa zu powstaniu listopadowym, Warszawa 1980).

338

Szpada po generale Dąbrowskim — hipnoza i premedytacja

Poczynając od nocy listopadowej dzieje się wówczas prometejski, pozateatralny teatr „świętej chwili". „Właśnie to nazwano »charakterem prometejskimi społeczeństw historycznych (G. Gurvitch): zdolność do zrywania się do aktów zbiorowych, angażujących grupę i wywołujących rzeczywistą interwencję w ramach życia zbiorowego"²⁹. Rewolucja francuska jest „pierwszą manifestacją prometeizmu społecznego". Powstanie listopadowe niewątpliwie umieszcza się w tym ciągu: historiotwórczej pozain-stytucjonalnej teatralizacji, przekraczania w jednym uniesieniu tego, co zastane. Tu się rzeczywiście tworzy dzieje w nowych zachowaniach, nowych słowach, nowych znakach i symbolach.

Pierwiastek twórczości kryje się też w rodzaju towarzyszącego tym fenomenom jakby opętania, transu, odurzenia, czegoś w rodzaju duchowej lewitacji społeczeństwa. Jak „stu pięćdziesięciu dzieciuchów" mogło tylu porwać za sobą? Niezwykle znamienną historię o sobie opowiada Jan Nepomucen Janowski. 29 listopada „dobrym zmierzchem" wrócił do domu, kazał napalić w piecu, ubrał się w szlafrok i zasiadł do pracy nad aktami przyniesionymi z Komisji Skarbu. Kiedy wpadł do niego jego dawny uczeń i zaczął namawiać do pójścia w Aleje, gdzie toczyło się powstanie, Janowski wymawiał się, że ma żółtaczkę, że musi się trzymać ciepło i zażywać proszki. Po kilku jeszcze perypetiach wreszcie z okien pierwszego piętra w swoim domu zobaczył, jak zdwojonym krokiem maszeruje Szkoła Podchorążych, wydając chórem okrzyki: „Niech żyje wolność! — Polacy do broni". I co się teraz dzieje z Janowskim? Rzeczywiście zaczyna działać jak w transie. Posłuchajmy: „Widok ten sprawił na mnie ogromne wrażenie. Zapomniałem i o dokończeniu referatu, i o żółtaczce, i o proszkach pani Kelcowej, które mnie miały z niej wyleczyć. I niepodobieństwem mi było pozostać spokojnym w domu. W jednej też chwili bez żadnego namysłu postanowiłem podążyć za tym szczupłym zastępem młodzieży wojskowej, dającej narodowi w ten sposób hasło do wielkiego przedsięwzięcia. Zdało mi się zaś, że jakoś nie wypada, a może byłoby i niebezpiecznie podążyć za nią z gołymi rękami. Jakoż pobiegłem w skok do przyległej bibliotece sali [mieszkał jako „bibliotekarz-dozorca archiwum" przy Towarzystwie Przyjaciół Nauk], mieszczącej różne starej broni zabytki, a zwanej zwykle «Zbrojownią», i wziąwszy stamtąd szpadę po generale Dąbrowskim, którą on zapewne nosił dowodząc we Włoszech Legionami polskimi, wyszedłem — źle mówię — jakby odurzony wyleciałem na ulicę"³⁰. Jakże przekonywająco łączy się w tym opisie zahipnotyzowanie z premedytacją, i to premedytacją symboliczną. Niby nie wiedząc, co czyni, Janowski nieomylnie wybiera, co należy. Jeszcze przed chwilą takie zachowanie w ogóle nie przy-szłoby mu do głowy.

Zadziwiająco podobnie swój poryw ku powstaniu opisuje — traktując siebie w trzeciej osobie — wzmiankowany już Władysław Wężyk. Z okien domu naprzeciw Arsenału widzi odblask palącego się budynku; pożar jasno oświeca „całą rewolucyjną scenę".

29 J. Duvignaud, Sytuacja dramatyczna a sytuacja społeczna, przekład R. Modrzewskiej--Węglińskiej (według: J. Duvignaud, Spectacle et societe, Paris 1970), „Pamiętnik Literacki", 1976, z. 2, s. 288.

³⁰ J. N. Janowski, op. cit., s. 158—159.

339

„W żyłach młodego chłopca krew biła przyspiesznie. Nie rozumiał, ale coraz to jaśniej przeczuwał stan obecny — a biegając od okna do okna, spoglądał coraz bardziej rozżarzonym okiem na to, co się na placu działo. Uspokajał słowem tulące się do niego dziewczęta [znalazł się bowiem w salonie pensji pani Cochet, która prosiła go o opiekę i obronę], a siła wzburzonej krwi, której pierwszy raz uczuł wrzenie, niezbyt czystymi promieniami z oczów jego pobłyskiwała, gdy najpiękniejsze z nich ściskał za ręce. Po półgodzinnym przypatrywaniu się z okna wysunął się Władysław z pokoju z postanowieniem wydostania się na ulicę, aby to robić, co i drudzy, bo czuł, że ci drudzy to robili, co trzeba było robić!"³¹ Patriotyzm i erotyzm budzą się w jednym spontanicznym porywie emocjonalnym, o którym trudno już zapomnieć do końca życia.

Konieczne staje się bezustanne odnawianie uniesienia „świętej chwili". Stąd te wszystkie już nie tylko rocznice, ale wręcz „miesięcznice", odprawiane co miesiąc obchody pamiętnej na zawsze nocy. Ileż to utworów napisano datując zawsze ściśle np. Wiersz czytany na posiedzeniu patriotycznym dnia 29 grudnia, odbytym w cześć pamiątki dnia 29 listopada™. To był powrót do źródła — do tej nocy rodzącej chaos, z którego wyłania się nowe życie; czerpanie z energii początku. Przejście przez sferę mitu prometejskiego zmienia osobowość zbiorową i zawsze już będzie ona marzyć o tym wyjątkowym momencie, kiedy duch i materia dziejów znalazły się w zasięgu ludzkiej ręki.

J. B. Ostrowski dowodził, że „rewolucja 29 listopada jest erą nowej Polski, wyprowadzeniem ojczyzny naszej na widownią dziejów, rozpoczęciem naszej na krótko przerwanej historii"³³. Dzieje polskie zatem urywały się na ostatnim rozbiorze — teraz mogły być wznowione. Ale nie w literaturze. Trzeba jasno powiedzieć, że wówczas rewolucja literacka i rewolucja polityczna spotkały się poza literaturą. Właśnie w sferze owej pozateatralnej teatralizacji, eksterioryzacji, dramatyzacji nowego życia.

Jestem po stronie Wyspiańskiego: Chłopicki w końcu pozostał w teatrze i poprzestał na nim. Wziął wprawdzie udział w wypadkach historycznych, nawet odniósł rzeczywiste rany, ale nie wyszedł z teatru Napoleona i Królestwa Kongresowego. Wyspiański odczytał go z przenikliwością wielkiego wizjonera. Podchorążowie znaleźli się poza teatrem Chłopickiego; w zupełnie innej przestrzeni — prometejskiej, eleuzyńskiej. Czynu i Śmierci, tak jak w Nocy Listopadowej Wyspiańskiego. Słowem — w przestrzeni prawdziwie mitycznej, bo historiotwórczej.

³¹ W. Wężyk, op. cit.

32 Taki tytuł nosił pierwotnie Antychryst wolności Goszczyńskiego (por. Poezja powstania listopadowego, wybrał i opracował A. Zieliński, Wrocław—Warszawa—Kraków 1971, BN, I, 205, s. 86). Por. również np. notatkę S. Jachowicza przy końcu Pieśni narodowej. Na nutę „Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy": „Pisałem w oktawę pamiętnej na zawsze nocy" {ibidem, s. 50).

33 Walka romantyków z klasykami, s. 391.

Ryszard Przybylski

Symbolika powstania listopadowego

Pamięci 21 Pułku Ułanów Nadwiślańskich

Nie wiem nawet dlaczego, ale kiedy milknie melodia Warszawianki, nagle, w doskonałej ciszy słyszę brzęczenie ostróg ojca. Wspaniały marsz Karola Kurpińskiego orkiestra pułkowa wykonywała przecież rzadko i tylko na placach wielkich uroczystości, gdzie było bardzo gwarnie i krzykliwie. Ostrogi każdego kroczącego po posadzce ułana, jak każdy dobry instrument, wydawały im tylko właściwą barwę dźwiękową, wszakże prosiły się o ciszę. Toteż tylko w ciszy ich muzyka informowała mnie, że korytarzem zmierza na obiad właśnie ojciec. Przysłuchując się temu brzęczeniu mogłem też określić, który z jego kolegów wybrał się do nas w odwiedziny.

Przypuszczam, że to skojarzenie „dzyndzynek" (słowo domowe) z marszem Kurpińskiego dokonało się później, kiedy oglądałem ryciny przedstawiające ułanów z czasów powstania listopadowego. Co prawda, ojciec, który miał szczególne nabożeństwo do 5 pułku hułanów, nie uczył mnie śpiewania piosenek powstańczych. Gonił mnie nad Horyń, do stajni i na strzelnicę, gdzie niestety nigdy nie zabłysnąłem tak jak Jurek Komosiński, którego tryumfy śnią mi się jeszcze po nocach. W chwilach beztroskich ojciec wyśpiewywał lub wygrywał na skrzypcach arie z operetek. Wierszy i piosenek z powstania nauczyła mnie matka, urodzona jeszcze w niewoli i wdrożona, jak wszystkie ówczesne Polki, do ustnego przekazywania swym dzieciom tajemnic narodowych. Zgodnie z proroctwem Wieszcza, pieśń uszła cało i czasem o zmroku widzę otwarte drzwiczki od pieca, blask idący po brunatnoczerwonej podłodze, dwa fotele zbliżone do ciepła i słyszę matkę śpiewającą wiersze, które można dziś znaleźć w różnych antologiach. Pamiętam, że miałem już wówczas określony gust i po jednych piosenkach domagałem się bisów, gdy na inne nie zwracałem uwagi. Bóg jeden wie, co mną wówczas kierowało. Zapewne melodia. Dzięki matczynej edukacji wiele lat później w Zakopanem w pewien deszczowy dzień mogłem wraz z Marią Żmigrodzką wykonać wielogodzinny koncert, ku niekłamanej uciesze grona znakomitych przyjaciół.

Przy tym piecu, na najniższym szczeblu edukacji patriotycznej, zapoznałem się po raz pierwszy, jak to się dziś uczenie mówi, z repertuarem symboli, które powstanie

342

listopadowe przekazało pamięci wszystkich Polaków, jak się zdaje, na zawsze. Symbol te są rzeczywiście wśród nas stale obecne, kształtują naszą świadomość i wrażliwość wszakże na ogół traktujemy je jako wartości oczywiste, naturalne i — proszę wybaczy mi to słowo — pospolite. Spowszedniały nam bowiem, tak jak powszednieją populara piosenki. Skoro jednak czujemy, że są niezmiernie ważne i w określonych chwilac oddziaływają jak rwące rzeki, postarajmy się zastanowić nad istotą ich siły fatalne i przywróćmy im pierwotny blask. Proponuję więc najpierw, abyśmy noc 29 listopad 1830 roku przeżyli wspólnie z uczestnikami wielkiego narodowego zrywu, albowier symbole, które wypełniają te znane na pamięć pieśni, grały wówczas rolę duchowyć barykad.

1. Powstaniec jako animal symbolicum

Generał Ignacy Aleksander Blumer, którego kariera do 1815 r. była równie błyskodi wa, co chwalebna, w czasach Królestwa Kongresowego brał często udział w rozpra wach sądów dywizyjnych. Jak każdy prawdziwy wojskowy miał rzeczowy i rygorystycz ny stosunek do przepisów prawnych. Toteż zgodnie z bezwzględnym kodeksem wyds wiele okrutnych wyroków na zbiegów, wobec których paragraf był wówczas bez litości Szeregowcy przezwali go generałem-pistoletem¹.

Blumer miał czyste sumienie, ponieważ postępował zgodnie z własnym przeko naniem i literą prawa. Właśnie za to czyste sumienie cenił go Wielki Książę. Bez jakich kolwiek nacisków polski generał, wcielenie wspaniałego ethosu wojskowego Legionów stał się idealnym narzędziem Konstantego, który był dzikim stróżem całkowicie zde humanizowanego modelu żołnierza, przeniesionego z Prus do Rosji przez Pawła ] twórcę wylęgarni automatów wojskowych w Gatczinie. Sumienie Blumera, człowiek na wskroś uczciwego, nie doznało więc uszczerbku nawet wówczas, kiedy znalazł si w grupie inkwizytorów, oddelegowanych do przeprowadzenia śledztwa w sprawi Waleriana Łukasińskiego i jego towarzyszy.

Na ocenę postępowania Blumera w tym procesie wpłynęła opinia bardzo wyważon i godna, co w ojczyźnie naszej, zwłaszcza w takich okolicznościach, jak proces męczen nika, zdarza się bardzo rzadko. „Jego przekonaniem było, że w sprawie tej, dla ocaleni bardzo wielu, a przy tym i instytucji, dla nienaruszenia przyszłości kraju drażnienie! cesarza, trzeba było koniecznie dać kilku ofiar jemu i Konstantemu; dał więc kresk na trzech nieszczęśliwych [...]"^a Blumer wykroczył więc poza granice etyki wojskowej Postawiony wobec typowo polskiego „albo—albo" wybrał mniejsze zło polityczne chroniąc kraj przed większym. Nie jest to wykluczone, gdyż należał do tych Polaków którzy przeciwstawiali się wszelkim akcjom, mogącym spowodować oburzenie Rosj i w konsekwencji likwidację odrębnego mimo wszystko organizmu państwowego.¹

Z pewnych informacji Joachima Lelewela i Józefa Zaliwskiego historycy wyciągnę] wnioski, że jeszcze przed wybuchem powstania Blumer został skazany przez kapturów trybunał węglarski na śmierć „za niecne postępki", jak pisał Lelewel³. To równie

¹ Por. Sz. Askenazy, Łukasiński, t. II, Warszawa 1908, s. 225. 2 Cyt. za Sz. Askcnazym, op. cit., s. 230.

³ Por. W. Tokarz, Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, Kraków 1925, s. 80, 248 Cz. Bloch, Generał Ignacy Prądzyński 1792—1850, Warszawa 1974, s. 196.

343

wydaje się zrozumiałe. Młodzi oficerowie szanowali testament legionistów i starali się być dobrymi opiekunami swoich podwładnych. Postępowanie Blumera wobec szeregowców musiało ich oburzać. Żaden z nich nie zdobył się na wielkoduszność w sprawie wyroku na Łukasińskiego. Toteż nic dziwnego, że wraz z generałami: Rożnieckim, Haukem, Kurnatowskim, Trębickim i Krasińskim, Blumer został przeznaczony na zabicie, gdyby okazał „choć najmniejszy opór"4. Zgodnie z przewidywaniem generał stawił czynny opór i został zabity. 29 listopada około godziny ósmej — wspominał później kapitan 4 pułku piechoty liniowej Antoni Roślakowski — »gdym się jeszcze z Moskalami potykał, generał Blumer aresztowany i prowadzony przez feldfebla pułku 5 piechoty liniowej na odwach Arsenału, a przechodząc obok szyldwacha [...] chciał mu broń wydrzeć i tym sposobem uwolnić się od kary sprawiedliwej. Lecz szyldwach z pułku 4 piechoty liniowej nie tylko że mu nie dał wydrzeć swej broni, lecz odepchnąwszy go od siebie zawołał: »To jest zdrajca, nie generał!*. Wówczas feldfebel 5 pułku liniowego, prowadzący tegoż generała na odwach, rozkazał szyldwachowi cofnąć się na swoje miejsce, a strzałem karabinu swego odebrał życie zdrajcy, a gdy kozak chciał bronić Blumera, podobnąż odebrał karę"5. Podporucznik 4 pułku, Karol Janowicz, który również opisał ów wypadek, zasługuje — jak sądzi Tokarz — na większą uwagę. Blumer— zeznał podporucznik w 1833 r. — „przemawiał do kompanii 5 pułku piechoty liniowej, która za Arsenałem stanowisko miała. Kilku żołnierzy z podoficerem napadło na niego i z tych jeden pchnąć go miał bagnetem w brzuch. Gen. Blumer zbliżał się do szyldwacha po broń, a wtem żołnierze na niego napadający strzelili i generał na rogu Arsenału, naprzeciwko okien od warty, o trzy kroki od szyldwacha, padł na ziemię i zaraz zmarł"⁶. Ciało zawieziono niebawem do kostnicy.

I otóż, aby zrozumieć wielką tęsknotę powstańców do przekształcania wydarzeń historycznych w znaki symboliczne, musimy niestety udać się wraz ze służbą śmierci do tej trupiarni, co — jak wiadomo — nie należy do przyjemności. Lokaj generała, Mateusz Krawiecki, który obmywał tam jego ciało, znalazł na piersiach „trzy rany, z tych jedną dużą, karabinową"⁷. Opinia powstańczej Warszawy natomiast znalazła ich znacznie więcej.

„Artykuł 23 Konstytucji — pisał Karol Boromeusz Hoffman w eseju Wielki Tydzień Polaków, wydanym już 6 grudnia 1830 r. — przepisuje, że nikt nie może być karany [jak] tylko na mocy trwającego prawa i wyroku właściwego sądu. Ileż to osób cywilnych sądzonych było przez sądy wojskowe bądź dlatego, że obawiano się odgłosu przez oddanie pod sąd cywilny, bądź pod czczym pozorem, że obwinieni służyli niegdyś w wojsku, bądź na koniec, że sędziowie wojskowi sądzili podług danej sobie instrukcji. Nie brakło despotyzmowi na usłużnych siepaczach. Gdzie trzeba było niewinnego ukarać, prezydował niecny Blumer, ów strzelec gotowy do gładzenia ofiar na skinienie swojego bożyszcza". „Poniósł on — pisał Hoffman w przypisku — karę za swoje zbrodnie,

5 Por. M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980, s. 77.

⁶ A. Roślakowski, Noc 29 listopada 1830 roku w Warszawie. Opanowanie Arsenału, War
szawa 1925, s. 24—25.

^s Za W. Tokarzem, op. cit., s. 157.

⁷ J. S. Harbut, Noc Listopadowa w świetle i cieniach procesu przed Najwyższym Sądem Kry
minalnym, Warszawa 1926, s. 240; W. Tokarz, op. cit., s. 259.

344

jak poniżej powiemy. Ośmnaście kul trafiło w jego piersi, tyle blisko, ile wydał niesprawiedliwych wyroków"⁸. Takie było powszechne niemal przeświadczenie uczestników powstania. „Poległ on od dwóch tylko kul — pisał później Maurycy Mochnacki — lecz wieść zaraz rozniosła, że go tyle strzałów trafiło w głowę i w piersi, ile niesprawiedliwych wyroków podpisał z rozkazu carewicza"⁹.

W oczach powstańców zabicie Blumera było więc symbolicznym aktem sprawiedliwości, wymierzonym przez naród zdrajcy, który wysługiwał się Rosji. Wydarzen'e historyczne nabrało charakteru zadośćuczynienia obrażonej moralności politycznej. Blumer uczestniczył w gwałceniu umowy społecznej, spisanej na kartach konstytucji Królestwa Kongresowego, której w kręgach spiskowych nie uważano wprawdzie za pełny wyraz aspiracji narodu, jednakże gwałcenie jej postanowień, gwarantujących temu zuchelkowi Najjaśniejszej Rzeczypospolitej jakąś godność i swobody, traktowano jako obrazę narodu. Znakiem zadośćuczynienia ze spostponowanie godności, znakiem istnienia wyższej sprawiedliwości była w mniemaniu powstańców liczba ran generała równa lub bliska liczbie wydanych przez niego wyroków. Potrzeba symbolicznej interpretacji wydarzeń przekształcała historię w cykl znaków świadczących o potędze biblijnej zasady odpłaty, która kieruje sprawami zwaśnionych narodów.

Aby zrozumieć inny aspekt tego zdumiewającego pędu do transfiguracji historii w znaki symboliczne, udamy się teraz do Pałacu Staszica. Po śmierci Henryka Dąbrow-skiego jego bogate archiwum z woli samego generała zostało w 1818 r. przekazane Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Warszawie i złożone w gmachu, w którym mieści się dzisiaj moja macierzysta instytucja, Instytut Badań Literackich. Pamiątki wojskowe po dowódcy Legionów przechowywano w tzw. Zbrojowni, zwanej również Salą Dąbrowskiego, która stanowiła jakby zalążek przyszłego Muzeum Wojska Polskiego. Mieściła się ona tuż obok biblioteki. Funkcję bibliotekarza TPN pełnił wówczas Jan Nepomucen Janowski, późniejszy działacz i historiograf Towarzystwa Demokratycznego, któremu pracodawca wydzielił w tej budowli mieszkanie. 29 listopada o zmierzchu spotkał on na rogu Świętokrzyskiej i Nowego Świata kolegów, którzy wezwali go, aby się włączył w „ruch na ulicy". Janowski był chory na żółtaczkę, zażywał regularnie jakieś proszki pani Kelcowej, właścicielki hotelu przy Królewskiej, ponieważ cytryny z cukrem, przyjmowane z przepisu doktora Kopensztetera, nic mu nie pomogły. Panicznie bał się przeziębień i przede wszystkim miał na jutro wykończyć referat dla Komisji Skarbu. Wrócił więc do domu, kazał napalić stróżowi w piecu, owinął się w szlafrok i zasiadł do pisania. Po pół godzinie spokój naruszył mu były uczeń z Krakowa, a teraz student Uniwersytetu Warszawskiego, Tomasz Dąbrowski. Po słownej utarczce Janowski, który najwyraźniej nie zdawał sobie jeszcze sprawy z wagi wydarzeń, zgodził się wyjść na galerię drugiego piętra Pałacu Staszica, znajdującą się przed mieszkaniem hrabiego Skarbka. Od strony Solca ujrzał „mdłe światełka", osławiony znak powstania. Tknęło go złe przeczucie, ale dał się w końcu wciągnąć w „ruch na ulicy". Przyrzekł sobie,

⁸ K. B. Hoffman], Wielki Tydzień Polaków, csyli opis pamiętnych wypadków w Warszawie
od dnia 29 listopada do 5 grudnia 1830 r., Warszawa 6 grudnia 1839 roku, s. 6—7.

⁹ M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. II Poznań 1863, {Dzieła,
t. III), s. 255.

345

co prawda, że nie przekroczy wysokości placu Trzech Krzyży. Natychmiast uderzył go chaos, niepokój i niepewność. Zgubił swego eks-ucznia i powrócił do domu.

I wówczas z okien biblioteki, która znajdowała się na pierwszym piętrze pałacu, ujrzał jak Nowym Światem „poprzedzona doboszami maszerowała szybko zdwojonym krokiem, a raczej biegiem", Szkoła Podchorążych, „wydając chórem okrzyki: »Niech żyje wolność! Polacy do broni!« I w tej chwili dokonała się w nim jakże znamienna przemiana. Krzyk żołnierzy oświetlonych pochodniami przekształcił tego bibliotekarza w animal symbolicum. Zapomniał o referacie, o żółtaczce, o proszkach. „W jednej chwili — pisał później we wspomnieniach — bez żadnego namysłu postanowiłem podążyć za tym szczupłym zastępem młodzieży wojskowej, dającej narodowi w ten sposób hasło do wielkiego przedsięwzięcia. Zdało mi się zaś, że jakoś nie wypada, a może byłoby niebezpiecznie podążać za nią z gołymi rękami. Jakoż pobiegłem w skok do przyległej bibliotece sali, mieszczącej różne starej broni zabytki, a zwanej zwykle »Zbro-jownią«, i wziąwszy stamtąd szpadę po generale Dąbrowskim, którą on zapewne nosił dowodząc we Włoszech Legionami polskimi, wyszedłem, źle mówię — jakby odurzony wyleciałem na ulicę"¹⁰.

Ten gest, dokonany w pośpiechu i właściwie na pół świadomie, jest dobrym przykładem spontanicznego wybuchu działalności symbolicznej Polaków, którzy w chwilach wielkich wydarzeń potrafią i lubią posługiwać się znakami historycznymi. Ostatnie miesiące potwierdziły zresztą tę prawdę. Chodzi mi chociażby o oświadczenie Lecha Wałęsy złożone na Rynku krakowskim dokładnie w miejscu przysięgi Tadeusza Kościuszki lub koncert dla przedstawicieli NSZZ „Solidarność" w Teatrze Narodowym w Warszawie, nawiązujący do analogicznego koncertu, który odbył się w tym samym teatrze na cześć Jana Kilińskiego.

Janowski chwycił więc za szpadę Dąbrowskiego, ponieważ współczuł z całą powstańczą Warszawą, która potraktowała zryw listopadowy jako spłacenie długu zaciągniętego u Legionów. Kiedy wybiegł już na ulicę, młodzież musiała dostać się do „Zbrojowni". „Studenci — czytamy w pamiętniku Walentego Zwierkowskiego — wzięli dwie stare chorągwie z Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dar gen. Henryka Dąbrowskiego, aby pod tymi godłami wolności, pod którymi Polacy w Nowym walczyli Świecie, odzyskać swobody, nowe niejako wskrzesić wolności życia; na czele ich stanął profesor Lach Szyrma. Pamiętne to chorągwie 113 et 114 półbrygad francuskich z samych Polaków złożonych, którzy tworzyli niegdyś legie włoskie [...] Na pierwszej czapkę wolności, a na drugiej koguta Gallów zawieszono. Znaki te przywiózł Małachowski do Europy i oddał Dąbrowskiemu, i nie spodziewał się, aby w 30 lat później młodzież polska pod nimi walczyła"¹¹.

Kiedy Janowski, który włączał się w tłum, stanowiący coś w rodzaju tylnej straży oddziału podchorążych, zobaczył trupy pozabijanych generałów, zawahał się nagle i oderwał się od ludu zdążającego pod Arsenał. Zboczył z Krakowskiego Przedmieścia w ulicę Wierzbową i pobiegł do państwa G., którzy mieszkali naprzeciw wznoszonego

¹⁰ J. N. Janowski, Notatki autobiograficzne 1803—1853, Wrocław 1950, s. 158—159.

¹¹ W. Zwierkowski, Rys powstania, walki i działań Polaków 1830—1831, skreślony w dzie
sięć lat po wypadkach na tułactwie we Francji, Warszawa 1973, s. 34—35.

346

wówczas Teatru Wielkiego. Szpada generała Dąbrowskiego znalazła się w cichym mieszczańskim pokoju. Pani domu robiła coś szydełkiem, pan domu odpoczywał w wygodnym fotelu, a ich córka Aleksandra, której twarzyczka zapewne wyrwała Jankowskiego z rewolucyjnego tłumu, grała na fortepianie. Nikt w domu nie wiedział jeszcze, że zbliżał się koniec Królestwa Kongresowego. Ledwie bibliotekarz zdołał oznajmić że mamy nareszcie długo oczekiwaną rewolucję, jakby na potwierdzenie jego słów padło nagle kilka strzałów. Panie uderzyły w krzyk i płacz. Potrącając szpadą Dąbrowskiego o meble i podłogę warszawskiego saloniku, Janowski uspakajał je, jak potrafił, Ale na niektórych Polaków strzały działają jak dzwony wielkanocne. Janowski musia! tej nocy zapomnieć o wielu ważnych dotychczas sprawach. Tym razem zapomniał o trupach generałów i lęku pięknych pań i pobiegł pod Arsenał. Na rogu Bielańskiej i Długiej zobaczył zabitego generała Trębickiego, ale minął go pospiesznie i wmiesza! się w tłum, który chwytał za broń. „Broń rozbierano na wyścigi, każdy sobie brał, jaką chciał. Ja się do tego nie kwapiłem, lecz mój Dąbrowski [Tomasz], który się tam — rzecz prosta — znalazł, przyniósł mi karabin, pistolet i pałasz i chciał — gorąca dusza — abym ja to wszystko zabrał. »Na co to i po co, mój kochany? — rzekłem mu. — Jak ty chcesz, abym ja to wszystko dźwigał?« A uchylając nieco płaszcza, dodałem: »Widzisz, że już mam szpadę z biblioteki Towarzystwa, po twoim, jak powiadasz, przodku, generale Dąbrowskim! Wezmę jednak karabin, chociaż nie ma u niego skałki; jeżeli nie mnie, przyda się komu innemu«".

Janowski nie miał skłonności do wojaczki. Spod Arsenału, zmęczony, w końcu był naprawdę chory, zaciągnął szpadę dowódcy Legionów ponownie do państwa G. „Ale dla Boga! — wykrzyknęła pani domu — Na co panu ta broń? Czyż nie dosyć było szpady? Choć i ta była panu niepotrzebna. Przecież pan nie spiskował z podchorążymi. I czego oni chcą? Jeżeli chcą wypędzić Moskali, porwali się z motyką na słońce"¹².

Szpada Dąbrowskiego stała się świadkiem paraliżu psychicznego, który narastał wraz z kolejnymi klęskami zrywów niepodległościowych, wraz z formującym się przekonaniem, że Rosja jest wszechpotężna, a wszelkie akcje wojskowe przeciw zaborczemu imperium mogą przynieść tylko krwawe łaźnie. Zanim wróciła do „Zbrojowni", nic jej nie zostało oszczędzone.

Janowski zapewne użyłby tej szpady, gdyby zaszła ku temu potrzeba. Znał też cenę tego symbolu. Wyobraźmy sobie, że stanął pod Arsenałem na beczce i wykrzyknął: „Obywatele! To jest szpada generała Dąbrowskiego!" Rewolucyjny tłum zamarłby wówczas w świętym zapatrzeniu, a wojskowi przyklękając całowaliby jej ostrze. Janowski nie był jednak ani wojakiem, ani trybunem. Pozostał bibliotekarzem, który bez pozwolenia swej władzy zwierzchniej, świętego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, wyniósł najcenniejszą pamiątkę „Zbrojowni" i cały czas czuł się winnym niesubordynacji. Uczynił to samo, co akademicy warszawscy, lecz zachował ten gest tylko dla siebie i dla paru znajomych mieszczan. Inaczej postąpili studenci. W porównaniu z wojskowymi, którzy zdarzenia interpretowali jako symbole, akademicy stwarzali znaki, które z kolei stawały się zdarzeniami. Wstrząsały one świadomością narodu i wydobywały na jaw głębszy sens rozgrywających się w Noc Listopadową wypadków. Treścią znaków jest w Biblii

12 J. N. Janowski, op. cit., s. 161—162,

347

Kerygma, oznajmienie gestu Boga. Uczestnicy powstania uważali, że treścią wydarzeń historycznych jest kerygmat narodowy, czyli oznajmienie gestu i woli narodu. Symboliczna interpretacja wypadków w duchu nieomal religijnym — za przykład można tu podać opowieści o śmierci generała Blumera — stanowiła przejaw typowych dla czasów porozbiorowych dążeń do przekształcania historii w „mowę Boga". Bóg mówi przez czas historyczny, który wypełniony jest znakami. Znaki te są świadectwem Jego mądrości lub co najmniej potwierdzają istnienie odwiecznych i niewzruszalnych praw sprawiedliwości. Powalony nieszczęściem naród ujmował dzieje w kategoriach moralnych, ponieważ tylko one mogły nadać sens jego walce o przetrwanie, o tożsamość i państwo. Po odrzuceniu racji moralnych rozum rzeczowy i praktyczny z łatwością wykazywał bezsens tej walki. Wypadki historyczne, dziesięciolecie za dziesięcioleciem, niszczyły nadzieje Polaków. Odzyskiwano nadzieję, przekształcając je w znaki pocieszenia.

Spontaniczne manifestowanie ciągłości wydarzeń historycznych, w których przejawia się tożsamość narodu — za przykład można tu podać wyniesienie znaków legionowych na ulice Warszawy — stanowiło z kolei przejaw tendencji do sakralizacji kerygmatu narodowego. Objawienie woli Boga jest święte, ale święte jest również objawienie gestu narodu. Oczywiście, że symbol, który otwiera i odsłania dziedziny doświadczenia¹³, jest w pewnym sensie — mimo swoich powiązań ze sferą sakralną — narzędziem propagandy. Ale symbolicznych gestów powstania, niekiedy przemyślnie reżyserowanych, ze zręcznością przypominającą teatralne inscenizacje z czasów Wielkiej Rewolucji we Francji, nie da się zamknąć jedynie w sferze propagadny politycznej. Działalność symboliczna uczestników powstania była wyrazem ostrego sprzeciwu wobec zapomnienia, jakiemu w epoce polskiego Oświecenia uległy hierofanie, znaki sacrum i mity. Poczucie sprawiedliwości każe zaznaczyć, że sprzeciw taki podnieśli już po trzecim rozbiorze klasycy. Odrodzenie duchowe Polaków zbiegło się z odrodzeniem antropologii chrześcijańskiej, strażniczki praw osoby ludzkiej i praw narodów. Ten fakt sprawił, że zawiązano wówczas węzeł rzeczy świętych: narodowości i religijności, którego dotknąć musi każdy badacz dziejów naszej najnowszej kultury. Traktowanie odrodzenia religijnego jako regresu kulturowego, tak typowe dla historiografów „postępowych", musiało prowadzić do różnego rodzaju błędnych ustaleń.

Powrót do sacrum oznacza z reguły rehabilitację języka symboli i odrodzenia szacunku dla mitów. Nie należy przesadzać z twierdzeniem, że czasy nowożytne są epoką wygnania z mitów. Po rozbiorach dla Polaków mitem stała się ojczyzna. Czesław Miłosz ma rację, kiedy mówi, że „ojczyzna jest pojęciem z tego zakresu, co baśń i mit"¹⁴. Albowiem rzeczywiście każdy konkretny człowiek traktuje słowo „ojczyzna" jako tytuł mitycznej opowieści, której konkretna treść jest tylko jego własnością, tylko dla niego zrozumiałą, ponieważ składa się na nią przede wszystkim pamięć o poszczególnych, nieraz bardzo intymnych wydarzeniach. Aby ten mit stał się czynnikiem włączającym jednostkę w naród, potrzebny jest język symboli, który pozwala dotrzeć do treści ponad-indywidualnych, stanowiących wspólną własność. To połączenie ze zbiorowością dokonuje się w czasie medytacji nad sensem danym i ustanowionym przez symbol.

¹³ Por. P. Riceur, Symbol daje do myślenia, [w:] Egzystencja i hermeneutyka, Warszawa 1975, s. 21.

14 Cz. Miłosz, Ziemia Ulro, Paryż 1979, s. 71,

348

Ponieważ dla uczestników powstania listopadowego nie ulegało wątpliwości, że poezja jest szczególnym przeżyciem kerygmatu narodowego, trzymano się konsekwentnie zasady, że symbol musi mieć powszechnie zrozumiały charakter. Gest narodu objawiały wówczas masy żołnierskie i ulica warszawska. Poezja została tedy skazana na symbolikę znaną ludziom z kościoła, z kazań niedzielnych, z elementarza, z podręczników szkolnych. Przez „symbolikę" rozumiem zespół, a raczej splot środków, takich jak alegoria, figura i symbol we właściwym tego słowa znaczeniu, które złożyły się na określony typ działalności semiotycznej, polegającej na przedstawieniu jednej rzeczy przez drugą. W powstaniu listopadowym działalność ta zmierzała nieuchronnie w dwóch kierunkach. Tłumaczono wówczas bieżące wydarzenia za pomocą powszechnie zrozumiałych znaków kulturowych lub też znany całej wspólnocie narodowej znak odczytywano z kolei w świetle współczesnych gwałtownych wydarzeń. Pierwszy z tych wypadków rozpatrzymy analizując żywiołową konfrontację historii powstania z wydarzeniami, które znane były z Biblii, drugi zaś poznamy przy okazji hermeneutyki poetyckich wizji Orła Białego w ówczesnej poezji.

2. Chrześcijański wymiar wolności

Nie ulega wątpliwości, że poezja, która w XIX w. ustawicznie przekształcała wydarzenia historyczne w symboliczne znaki, związana była z nowotestamentowym pojęciem „znak czasów"¹⁵. Uprawiała ona żywiołową i niekiedy popularną, wszelako z ducha swego teologiczną interpretację współczesnych wydarzeń. Do takiego stwierdzenia zmusza nas lektura zarówno klasyków, Jana Pawła Woronicza czy Kajetana Koźmiana, jak i romantyków, Adama Mickiewicza czy Juliusza Słowackiego. Dla poetów polskich zdarzenia były niemal zawsze znakami Boga. Aby pojąć Bożą ekonomię, czyli sens dziejów, należało je zinterpretować.

To drążenie sensu wydarzeń odbywało się w epoce ponownej lektury Starego Testamentu, którą przerwano u nas jeszcze w XVII w. Czy można więc dziwić się, że w czasach rozpaczy i nieszczęścia poetów zniewoliła idea narodu wybranego? Toteż niebawem zasadniczym znakiem otwierającym tajemnice dziejów stała się historia Polski, ojczyzny nowego narodu wybranego. Podczas powstania myśl ta, wyrażona wprost lub pośrednio, była bardzo popularna.

Naród wybrany ma określoną misję do spełnienia, uznano więc, iż zadaniem Polski jest wprowadzenie zasad moralności chrześcijańskiej do polityki europejskiej. Toteż poruszenia narodów na Zachodzie, groźbę użycia armii Królestwa przy tłumieniu ruchów wolnościowych Adam Czartoryski potraktował jako znak Opatrzności dany właśnie Polsce, która została postawiona przez Boga przed decydującym wyborem: akceptacji lub zdrady swego posłannictwa¹⁶.

¹⁵ O terminie „znak czasów" w Nowym Testamencie, o jego interpretacji w biblistyce,
o powstaniu i treści terminu „znak czasu" por, A. Żynel, Znaki czasu, „Znak", nr 186 (grudzień
1969), s. 1578—1593.

¹⁶ Por. A. J. Czartoryski], Essai sur la diplomatie ou manuscrit d'un Philhellene par Tou-
louzane, Paris 1830. Cyt. u J. Ujejskiego, Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopado
wego włącznie, Lwów 1931, s. 276—280.

349

Nic tedy dziwnego, że powstanie ujęto jako zapowiedź wypełnienia tego posłannictwa. Niepewność władz powstańczych wzmagała tylko tęsknotę za znakami. „Królem naszym — pisał Józefat Bolesław Ostrowski w artykule Przyszły król — powinien być mąż wieku, mąż ludu. Któż nim jest? Kto nim być może? Nie badajmy przyszłości: oczekujmy zdarzeń, objawień"¹⁷.

Najpierw znakiem stała się Noc Listopadowa. Aczkolwiek poeci nie wyrażali tego wprost, przeżywano ją jako noc przed zmartwychwstaniem Chrystusa, jako czas oczekiwania na światło. Dla Seweryna Goszczyńskiego całe powstanie było manichejską walką „synów światłości" z „królem mroku". Wróg Polski był bowiem „wrogiem i światła, i cnoty"¹⁸. Stefan Garczyński każdy błysk polskiego bagnetu traktował jako niecenie światła w mroku Świętego Przymierza, który ogarnął nie tylko Polskę, lecz również kraje zachodniej Europy¹⁹. Toteż Maurycy Gosławski nie wątpił, że wraz z upadkiem powstania Europę zaleje ciemność. Klęska Polski będzie bowiem klęską współczesnego Mojżesza moralności politycznej:

Nie duch, lecz jeżeli ramię

Utrudzone osłabieje,

Jeśli Północ nas przełamie, O, wtedy słońce Europy

Żegnaj, ciemność cię zaleje I padną głowy ludów pod ciemięzców stopy, I gwiazda odkupienia już nie zajaśnieje! Polsko! ty trwaj i z wysoka Uderz twym wzorem, jak laską proroka,

W serca ludów skrzepłe²⁰.

Bodaj tylko jeden Maurycy Mochnacki, i to dopiero po upadku powstania, traktował noc z 29 na 30 listopada jako znak zniedołężnienia spisku, ale i on musiał stwierdzić, że wraz ze świtem zaczął się czas odrodzenia ludu²¹. Tak czy inaczej uznano ją za noc cudowną i adorowano:

Nocy listopada! Tobie w wdzięcznym obchodzie naród wieńce składa, Ty czarowne natchnienie wlałaś w dusze śmiałe, By wskrzeszonej ojczyźnie dawną wrócić chwałę²².

Powstanie stało się w ten sposób symbolem siły „synów światłości", którzy rozniecili blask w rozpadlinie mroku i poruszyli odrętwiałą Europę.

Nieco inaczej wyglądały sprawy, kiedy „znakiem czasów" był nie symbol, lecz figura. Terminu „figura" używamy w wypadku, gdy jedno wydarzenie realne i historyczne tłumaczy i wyjaśnia sens innego, równie realnego i historycznego. Interpretacja figu-

¹⁷ J. B. Ostrowski, Przyszły król, „Nowa Polska", nr 148 i 159. Cyt. za J. Ujejskim,
op. cit., s. 305.

¹⁸ S. Goszczyński, Wyprawa braci wygnańców, [w:] Poezja powstania listopadowego, wybrał
i opracował A. Zieliński (dalej cyt. — PPL), Wrocław 1971, s. 99.

19 S. Garczyński, Na dzień detronizacji, PPL, s. 164—165.

²⁰ M. Gosławski, Mogiły Pragi, PPL, s. 134.

²¹ M. Mochnacki, op. cit., s. 39, 43—44.

²² B. Kiciński, Wiersz na półroczny obchód 29 listopada, PPL, s. 110.

350

ralna jest w zasadzie profecją. „Ustala — pisze Erich Auerbach — pewien określony związek między zdarzeniami lub osobami. Pierwsze wydarzenie reprezentuje nie tylko siebie, lecz również i to drugie, które z kolei zawiera w sobie lub wypełnia pierwsze. Dwa bieguny tej figury są oddzielone w czasie, ale — będąc rzeczywistymi wydarzeniami lub osobami — ciągle istnieją w historii". Zrozumienie dziejów nie dotyczy więc ani pojęć, ani abstrakcji, ponieważ zarówno obietnica, jak i spełnienie są wydarzeniami historycznymi. Interpretacja figuralna przypomina symboliczną tylko w tym, że stara się ująć porządek życia jako pewną całość, że obraca się również w sferze myślenia religijnego. Trzeba też pamiętać, że ta profecją jest z natury swej hermeneutyką tekstu, gdy symbol jest bezpośrednią interpretacją życia i natury. Nie ma też nic wspólnego z nowożytną analizą dziejów, która każde wydarzenie traktuje jako ogniwo nieprzerwanego procesu, związane z wydarzeniami sąsiadującymi, bez których jest niezrozumiałe. Wykład figuralny przeciwnie, wyrywa je ze strumienia dziejów i zestawia z wydarzeniem, które miało miejsce w odległej przeszłości lub które zostało przepowiedziane. Zdarzenie biblijne jest więc prototypem, znakiem woli Boga i zapowiedzią. Współczesne wydarzenia historyczne są wypełnieniem proroctw zawartych w prototypach²³. Weźmy więc teraz przykład z Antychrysta wolności Seweryna Goszczyńskiego. Wojna polsko-rosyjska jest tu wypełnieniem takiego prototypu, jak waśń między Kainem i Ablem. U podstaw tej waśni tkwiła — jak pamiętamy — wolna wola Boga, któremu z przyczyn tylko Jemu wiadomych milsza była ofiara Abla. Po prostu Abel został wybrany. Zazdrość i zło zagościły w sercu pokrzywdzonego, chociaż Stwórca przestrzegał go, że w tym rozgoryczeniu kryje się niebezpieczeństwo, które zemści się przede wszystkim na nim²⁴. Kain stanowi więc prototyp pewnego rodzaju zbrodni, której spełnienie znalazło właśnie wyraz w postępowaniu Rosji z Polską. Oto Antychryst wolności, czyli car

Oniemiały i struchlały Na wieszczbę ostatniej chwili, W dół czoło bluźniercze chyli, A znak święty pomazania, Piętno Kaina zbrodnicze, W świeżą się bliznę rozrania I krew Abla przez oblicze Niewstrzymanym nurtem zlewa²⁶.

Powstanie jest wydarzeniem, które powinno przynieść kres wszystkim zbrodniom kainowym na ziemi.

Przyjrzyjmy się teraz wyrażeniu, które na ogół uchodzi za wytarte i banalne: „Jordan krwi". Osobiście uważam je za niezwykłe, chociażby dlatego, że jest to metafora, która posługuje się figurą. Jordan w Biblii związany był z dwoma wydarzeniami. W Starym Testamencie był granicą, której przekroczenie postawiło Izrael, naród wybrany, wobec nowej rzeczywistości. W Nowym zaś jest miejscem, w którym nastąpiło odsłonięcie

²³ E. Auerbach, Figura, [w:] Scenes front the Drama of European Literature, New York
1959, s. 53—59.

²⁴ S. Łach, Księga Rodzaju, Poznań 1962, s. 226.

²⁵ S. Goszczyński, Antychryst wolności, PPL, s. 88.

351

mesjańskiego posłannictwa Jezusa. Chrzest Jezusa w Jordanie²⁶ wyprzedza więc wszystkie wydarzenia o charakterze soteriologicznym, których sprawcą jest wybraniec Boga. Powstanie listopadowe jest właśnie tego rodzaju wydarzeniem. Potwierdza to ofiarna krew Polaków.

Pojrzyjcie, wolności dzieci, Pojrzyjcie w wieków otchłanie: Raj wolności już nam świeci; Jeden chrzest — we krwi Jordanie, A szczęśliwi jak anieli Osiędziem niebo wolności [...]"

„Krwawy Jordan" zastępuje tu ukrzyżowanie, które otworzyło ludzkości raj zbawienia dzięki ofierze krwi.

Mając to wszystko na uwadze rozpatrzę teraz figuralną analizę tych wydarzeń powstaniowych, których prototypów poeci szukali w ogrodzie w Getsemani i na Golgocie. Niezwykle wymowny był już bowiem sam tytuł jednego z pierwszych druków powstańczych. Chodzi mi o esej Karola Boromeusza Hoffmana Wielki Tydzień Polaków, który zapowiadał wiarę w to, że dostęp do sensu wydarzeń będzie możliwy głównie za pośrednictwem liturgii Wielkiego Tygodnia. Znaczyło to, że prócz wykładu figuralnego myślano również o wykładzie odwołującym się do symboli liturgicznych, których zadaniem jest przecież uobecnianie przeszłości w celu rozumienia tajemnicy²⁸. Symbole te miały umożliwić „wczucie się" w prawdziwe znaczenie współczesnej historii. Dlatego Stefan Garczyński w wierszu Modlitwa obozowa ujął powstanie jako wielką Mszę świętą, którą odprawia lud, budowniczy ołtarza i wykonawca sakralnych śpiewów:

Łzy spólbraci niech za ciało, Za krew w kielich leją księża, W jęk niech kapłan śpiew wytęża, W jęk piekielny: „Tak się działo!"

My śpiewajmy krwawe bitwy,

Mordy Polski, mordy Litwy!

Czas zastąpi ofiarnika,

Zimny świat nam mszy posłucha —

I za odmiar nędzy ducha

Niech go śpiew nasz wskroś przenika²⁹.

Z tych samych względów Stefan Garczyński transponował chronologię Nowego Testamentu na dzieje polityczne narodu polskiego i uczynił z historii Jezusa figurę dziejów narodu. Wyznaczył więc Polsce czas zwiastowania, narodzenia, męki i wniebowzięcia, przekształcając ją tym samym w „światło wiary" dla narodów Europy³⁰. Czasem wyrażano to przekonanie w sposób doprawdy niezwykły:

26 J. Homerski, Ewangelia wedłlg iw. Mateusza, Poznań—Warszawa 1979, s. 109—110.

27 S. Goszczyński, Antychryst wolności, PPL, s. 88—89.

²⁸ Por. J. Wierusz-Kowalski, Liturgika, Warszawa 1956, s. 207—211.

²⁹ S. Garczyński, Modlitwa obozowa, PPL, s. 176.

⁰⁰ Por. Znamirowska, Liryka powstania listopadowego, Warszawa 1930, s. 88.

352

Jak krwią zbawcy na chuście świętej

W wieczne się czasy odbiła, Tak i wam, ludy, cud niepojęty

Tajemna krwi naszej siła W pamięci nasze męczeńskie życie,

Obraz mąk naszych wytłoczy. Każda myśl wasza mieć będzie oczy I każdą na nas spojrzycie!³¹

Tak pisał Stefan Garczyński w wierszu Do ludów. Krew pozwoliła utrwalić twarz Zbawiciela i krew utrwali w pamięci Europy oblicze naszego narodu.

Chrystus miał swego umiłowanego ucznia, Polska ma go również. Jan, stróż prawdy i miłości Jezusa, stał się figurą Jana Skrzyneckiego. Dopomógł do tego zapewne fakt, że symbolem tego ewangelisty był orzeł. Toteż Kazimierz Brodziński głosił bez wahania:

Ale, Panie! Jan Twój czuwał.

Ty piorun w ręku mu dałeś, Ty szatą mgły go odziałeś,

Orła drogą się posuwał³².

Taka obcesowość zmusza nas do zastanowienia się nad tym, czy figuralna interpretacja powstania nie była czasem formą redukcji politycznej religii Chrystusa. Jest to problem zasadniczy dla całej naszej kultury porozbiorowej. Toteż zanim przystąpię do odpowiedzi na to pytanie, zajmę się jeszcze zmartwychwstaniem Jezusa jako figurą przebudzenia się Polski.

Kiedy Juliusz Słowacki ukazywał powstanie jako zmartwychwstanie ludu, kiedy Kazimierz Brodziński przyrównywał je do Święta Wielkiej Nocy³³, poezja pozostawała w sferze aluzji i porównań. Zmartwychwstanie było symbolem prostym, ogólnym, oznaczającym właściwie powrót do prawdziwego życia. Przypominało powrót wiosny, rozpoczęcie przerwanego przez zimę normalnego cyklu rozwoju. Ale zupełnie co innego zaczęło ono oznaczać w figuralnym wykładzie dziejów. Aby zrozumieć ten fakt, musimy dokonać rozróżnienia między wskrzeszeniem i zmartwychwstaniem, uciekając się do pomocy teologa³⁴. W przeciwieństwie do francuskiego język polski, podobnie jak niemiecki, odróżnia pojęcie wskrzeszenia, czyli ożywienia zwłok (Erweckung), od pojęcia zmartwychwstania, czyli całkowitej przemiany w samej strukturze życia, „w którym poprzez ciało, nazwane przez św. Pawła »ciałem wiodącym ku śmiercw (Rz. 7, 24), panuje nad nami śmierć" (Auferstehung). Mówimy więc o wskrzeszeniu Łazarza, który obudził się, aby znów podlec śmierci, ale mówimy też o zmartwychwstaniu Jezusa, który przeszedł w życie nowe, całkowicie wyzwolony spod władzy śmierci, w odmienionym i chwalebnym „ciele duchowym". Zmartwychwstanie to nie

³¹ S. Garczyński Do ludów, PPL, s. 183.

³² K. Brodziński, Na dzień Zmartwychwstania Pańskiego, PPL, s. 21.

³³ J. Słowacki, Hymn, PPL, s. 6; K. Brodziński, op. cit., s. 21—22.

³⁴ G. Martelet, Zmartwychwstanie — Eucharystia — Człowiek, Warszawa 1976, s. 65—68,
100.

353

zwykła nieśmiertelność, lecz dostąpienie wieczności poza czasem, dzięki totalnej trans-figuracji materii.

Poeci powstania przedstawiali czasem zryw narodu jako wskrzeszenie, bez aluzji do zmartwychwstania Jezusa. „Wstaje Polska z grobów łona" — pisał Rajmund Suchodolski. „Ojczyzna z grobu wstająca" — wołał Stefan Witwicki. Maurycy Gosławski zobaczył Polskę niemal tak, jak Betania zobaczyła Łazarza: „To matka powstająca przez grobów całuny [...]"³⁵ Najlepiej wyraził to Kazimierz Brodziński, który w Mowie o narodowości Polaków przyrównywał naród do Piotrowina wskrzeszonego przez Św. Stanisława³⁶.

Te zdarzenia nie mogły wprowadzić czytelnika w problem transfiguracji materii, czyli całkowitego przemienienia „ciała narodu". Aby uzyskać ten efekt, poeci odwoływali się na ogół do obrazu zmartwychwstania ciał przy końcu eonu mesjańskiego, które będzie spełnieniem profetycznego prazdarzenia, jakim było zmartwychwstanie Jezusa. Opisując scenerię zmartwychwstania powszechnego święty Paweł wymienia: głos anioła, trąby rozbrzmiewające po to, aby zgromadzić wybranych, obłoki paruzji i pochód zbawionych. Apokalipsa poprzedza to zdarzenie wizją Sądu Ostatecznego, na którym ludzie źli zostaną skazani na „śmierć wtóra" i ostateczną, a sprawiedliwi rozpoczną nowe życie w całkowicie przemienionym wszechświecie³⁷. To właśnie zdarzenie potraktował Kazimierz Brodziński jako figurę przemienienia „materii" narodu, które pozwoli na rozpoczęcie nowego życia. „Przeczuwaliśmy w dzieciach naszych podłe pokolenie, które nie tylko już jarzma nie czuje, ale go innym poniesie, które na wiatr puści skrzętnie uzbierane ojców pamiątki. Ale te dzieci zawstydziły zwątpienie ojców, rzekły: »Duch wasz jest w nas«, i otwarły nasze groby i naród cały, jak trąbą aniołów wywołany, zmartwychwstaje i wobec zdziwionych ludów bierze się do dawnej misji, stawia zastępy przeciw ciemności i jarzmu [...]"^3Ś Podobnie Seweryn Goszczyński w wierszu Antychryst wolności uczynił to apokaliptyczne wydarzenie figurą walki powstańczej. W ten sposób zbrojny wysiłek stał się źródłem przemiany duchowej, przyczyną wyzwolenia „ciała narodu" od władzy Pana Śmierci, Antychrysta.

Pękają groby dokoła.
Jak na granie archanioła,
I tłumami wybranemi
Wychodzą hufce mścicieli;
A przez podziemia szczeliny
Wymykają się płomienie,
Co mii zwiastują zniszczenie.
. Spojrzał w niebieskie wyżyny:

A na niebieskim sklepieniu, Przed jego przeklętym okiem,

³⁵ R. Suchodolski, Śpiew, PPL, s. 42; S. Witwicki, Pieśń, PPL, s. 51; M. Gosławski,
op. cit., s. 133.

³⁶ K. Brodziński, Wybór pism, opracowała A. Witkowska, Wrocław 1966, s. 438; por.
J. de Voragine, Złota legenda, Warszawa 1955, s. 267. .

³⁷Por. 1 Tes. 4, 15n.;2Tes. 1, 7n.; 1 Kor.15, 52; Ap. 20, 11—15. ³⁸ K. Brodziński, Wybór pism, s. 448. O przemianie duchowej Brodzińskiego spowodowanej przez powstanie por. A. Witkowska, Kazimierz Brodziński, Warszawa 1968, s. 290—300.

354

Zaszło słońce śmierci mrokiem, I w odwiecznym utrudzeniu Gwiazdy się zakołysały".

Zapowiadane drugie przyjście Chrystusa jest tu prazdarzeniem powstania. Fałszywa paruzja Antychrysta stanowi natomiast figurę cara.

W Nowym Testamencie słowo „Antychryst" występuje tylko dwukrotnie, ale tradycja wiąże z nim wersety, które opisują byty odpowiadające mu co do istoty. Chodzi tu zwłaszcza o Drugą Bestię z Apokalipsy (13, 11—18), fałszywego proroka, przeciwnika Chrystusa, którego komentarze utożsamiają na ogół z despotycznym państwem. W drugim liście do Tessaloniczan Antychryst występuje z kolei jako „syn zatracenia". Jest tam również mowa o jego fałszywej paruzji, której celem — jak przestrzega w swym pierwszym liście (2, 18—22) Jan — jest zamącenie chwały powtórnego przyjścia Chrystusa. Jan zwraca też uwagę na nadużycie słów i prawd Syna Bożego.

Goszczyński i tym razem uczynił figurę częścią składową metafory. Tematem jego wiersza jest w końcu Antychryst wolności. Metafora ta miała cały szereg przesłanek. Epokę, która zapoczątkowała rozbiory, Goszczyński traktował jako czas paruzji, nowo-testamentową „ostatnią godzinę". Polska, która zajmuje w tym wykładzie miejsce Chrystusa, stała się objawieniem prawdziwej wolności. Rosję carską, którą reprezentuje analogicznie Antychryst, Królestwo Kongresowe wraz z konstytucją, zakłamanym tekstem zlepionym ze słów ukradzionych „ewangelii wolności", poeta przekształcił w znaki fałszywej paruzji „syna zatracenia".

Koniec cyklu zbawienia Goszczyński uczynił więc figurą walk wyzwoleńczych ludów Europy. I w ten sposób powstanie stało się panem czasu świętego.

Rozprosz się, nocy ucisku! Wejdź nam, nowych światów błysku! Wejdź nam, słońce naszej ziemi! Zaświeć, o wolności droga! — Tak z więzami skruszonemi Zawołał lud — głosem Boga⁴⁰.

W poezji powstania listopadowego, której koroną jest ten wiersz, znalazły więc wyraz idee polskiego mesjanizmu, wyrażane niekiedy w sposób agresywny. Nie ulega wątpliwości, że mesjanizm ten, którego podstawą była figuralna interpretacja dziejów, stanowił przejaw redukcji politycznej religii chrześcijańskiej. Redukcja ta wzbudzała wielokrotnie i nadal wzbudza liczne sprzeciwy. Ostatnio protest taki sformułował Czesław Miłosz, którego w mesjanizmie niepokoi przede wszystkim nacjonalizm⁴¹.1 słusznie. Ale mesjanizm nacjonalistyczny i klęski polityczne poetów-proroków to tylko jedna strona tego niezwykle ważnego procesu, przebiegającego przez całą nowożytną kulturę Europy. Drugą stronę stanowi oczyszczenie chrześcijaństwa. Wiem, że dzisiaj, kiedy różni „synowie zatracenia" stanęli na czele odnowy zwalając tłumy na kolana przed posą-

39 S. Goszczyński, Antychryst wolności, PPL, s. 88.

40 Ibidem, s. 86. O haśle „Bóg i wolność" w Księgach narodu Adama Mickiewicza por. Z. Stefanowska, Historia i profecja. Studium o Księgach narodu i pielgrzymsttna, Warszawa 1962, s. 33—«.

41 Cz. Miłosz, op. cit., s. 94.

355

gami poety, każdy, kto rozmawia z nim w pozycji stojącej, narażony jest napiętnowanie. Ale ja nigdy nie straciłem kontaktu z jego wielką poezją, z jego mądrą myślą, nie muszę więc zmieniać swoich obyczajów i skorzystam z kolejnego zaproszenia do rozmowy.

Redukcja polityczna tej religii nie zaczęła się wraz z polską poezją. W wieku XVI uprawiali ją sami papieże. W wieku XVIII — rządy zaborcze. W imię Trójcy Przenajświętszej dokonano rozbiorów. Układ Świętego Przymierza, który przyniósł nieludzki i nieznośny tryumf fałszu, miernoty i zbrodni, nadużył imienia Chrystusa. Był to proces wyjątkowo wstrętny i groźny. Uczyniono z chrześcijaństwa narzędzie bezwzględnej polityki imperialnej. Zasadami religii usprawiedliwiano poniewieranie osoby ludzkiej i całych narodów, przesłaniając nimi rozwydrzenie autokratycznych państw. Rzym nie był wówczas w stanie pojąć tej groźby i konflikt Stolicy Apostolskiej z polskimi poetami, podobnie jak rozdźwięk z ówczesnym socjalizmem w zachodniej Europie, przyczynił się tylko do ujawnienia sytuacji, w jakiej znalazło się chrześcijaństwo. Z wielkim uznaniem czyta się dzisiaj prace jezuity Henri de Lubaca, który dotarł do istoty ateizmu lewicy heglowskiej w epoce romantyzmu. Doszedł on bowiem do wniosku, że ateistyczny humanizm Ludwika Feuerbacha zwrócił w końcu chrześcijanom uwagę na antropologiczny aspekt ich religii i w konsekwencji doprowadził do otrząŚnięcia się z grzechu obojętności4². Dało to początek nawrotowi do Chrystusa z Ewangelii.

Otóż skłonny byłbym przyznać podobną rolę nie tylko wielkim poetom polskiego romantyzmu, lecz również owym skromnym autorom wierszy powstańczych. Albowiem przywrócili oni właściwy wymiar wolności, kategorii, która jest uważana przez chrześcijaństwo za dar Boga, pozwalający człowiekowi lub grupom społecznym realizować własną istotę, dzięki czemu może on zaznaczyć swój udział w wielkim procesie zbawienia. Każde skrępowanie, a zwłaszcza mordowanie wolności oznacza tylko ścieranie „obrazu Boga" w człowieku. Tę myśl kontynuować będzie Mickiewicz w Księgach narodu. Mesjanizm polski, chociaż — jak słusznie pisze Czesław Miłosz — sprawia wrażenie megalomanii narodowej, był jednocześnie protestem przeciw zdeprawowaniu religii chrześcijańskiej przez różnych antychrystów wolności. Był redukcją polityczną religii, ale w równej mierze stanowił przejaw ewangelicznego działania chrześcijan we współczesnym świecie.

3. Lot po tożsamość

Car Rosji Aleksander nie był ani pierwszym, ani jedynym obcoplemiennym królem Polski i nie tylko on dokonywał manipulacji z Orłem Białym, godłem naszego narodu. Kiedy 18 lutego 1574 r. Henryk I Walezy wjeżdżał ceremonialnie do Krakowa, bramę tryumfalną wystawioną przy ulicy Grodzkiej zdobił jego herb: Biały Orzeł z umieszczoną na piersiach tarczą, na której widniały Lilie, heraldyczne godło Walezjuszów. Maciej Stryjkowski tak opisywał tę uroczystość:

Na Grocką też ulicę z Rynku w pierwszym weściu

Bramę ubudowano czyniąc wdzięczność szczęściu. Wkoło pięknie obita, na wirzchu trębacze

42 H. de Lubac, Le drame de l'humanisme athee, Paris 1959, s. 13—19.

356

Urząd swój wypełniają, aże serce skacze. Na wirzchu Orzeł Biały, w piersiach Lilije miał,

Gdzie Krol szedł, obracał się skrzydły, jak żywy chwiał, Kłaniając się głogotał, szczęśliwie winszując,

Weścia tego sarmacką wdzięczność okazując⁴³.

Zgodnie z naczelnym prawem Najjaśniejszej Rzeczypospolitej, herb ten odzwierciedlał zasadę, iż „u nas lex regnat, non rex"; że państwo polskie jest organizmem, w którym król jest jedną z instytucji, czczoną i reprezentacyjną, mającą wszelako udział w rządach razem z narodem. Dawni Polacy nie dopuszczali bowiem myśli, że państwo może być własnością króla⁴⁴.

Herb ustanowiony dla Królestwa Polskiego, które obrażona godność każe nam nazywać Królestwem Kongresowym, miał zupełnie inną wymowę. Po złożeniu przysięgi na stopniach tronu i w obliczu portretu cesarza i króla przez władze nowego państwa, urzędników i duchowieństwo, wywieszono nareszcie na Zamku Królewskim, na Ratuszu i na Pałacu Rządowym (Krasińskich) herb Królestwa. I wówczas Polacy ujrzeli wielkiego dwugłowego Czarnego Orła z maleńkim Orłem Białym na jego piersiach⁴⁵. Ten herb dawał do zrozumienia, że Polska stała się własnością autokratycznej dynastii Romanowów; przypominał, że jest zniewolona, zależna od sąsiedniego mocarstwa i okrojona, że państwo zostało nam podarowane przez obce potęgi, a jego struktura została wymyślona przez obcych władców przy stole konferencyjnym, ustawionym nie w polskim mieście.

Nic więc dziwnego, że nim gardzono, przypominał bowiem ciągle o nowej hańbie i.nowej formie niewoli. Dominik Magnuszewski w wierszu deklamowanym 10X11 1830 r. w Teatrze Rozmaitości, parafrazując Odę Mickiewicza, biadał:

Bez sił'— bez życia — w silne ujęci okowy

Gniliśmy w zapomnieniu; i olbrzym Północy Trzymał orła starego w zamrożonej nocy

I ziębił nasze serca, i zaciemniał głowy.

Herb ten wywoływał w Magnuszewskim uczucie rozpaczy, zupełnie podobne do porozbiorowej zgrozy, którą Jan Paweł Woronicz opisał w Hymnie do Boga (1805 r.):

Orzeł, co się gdzieniegdzie sam jeszcze unosił,

Musiał spocząć na piersiach dwugłowego ptaka; Polak bał się przywitać imieniem Polaka,

Tylko wspomniawszy wolność łzami lica rosił.

Historia Królestwa Kongresowego została określona jako nowe piętnaście lat niewoli.

⁴³ Cyt. za J. Pelcem, Obraz —• Słowo — Znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Wrocław 1973, s. 117.

⁴⁴ Por. H. Wisner, Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziejów Polski szlacheckiej XVI—
—XVII wieku, Warszawa 1978, s. 79—103.

⁴⁵ K. Bartoszewicz, Utworzenie Królestwa Kongresowego, Kraków 1916, s. 163.

357

Piętnaście lat wiekowym ciężało kamieniem. . Złotem pchani służalcy, co krew naszą ssali, W czynach i w modłach nawet naszych szpiegowali,

I zbrodnią było u nich karmić się wspomnieniem⁴⁶.

Podobne uczucia herb ten wywołał w Janie Czyńskim, który w powieści Jakubim polscy pisał w 1833 r.: „Car Aleksander, król polski, raz do roku odwiedzał Warszawę: a wtenczas wielka chorągiew z czarnym dwugłowym orłem powiewała na najwyższej zamkowej wieży. Orzełek biały ginął między skrzydłami potworu, a stulony i posępny zdawał się wstydzić, że ten, któremu niegdyś rozkazywał, dziś go w swej żelaznej trzymał opiece"⁴⁷.

Cesarz Aleksander, który z właściwą mu elegancką bezwzględnością wymyślił lub zatwierdził.ten herb, musiał mieć chyba jedną z nielicznych do 181.5 r. chwil.przyćmienia swej niezwykłej inteligencji. Znak, który miał sparaliżować świadomość narodową Polaków, stał się bowiem w gruncie rzeczy narzędziem spiskowej propagandy.

Dotychczas Orzeł ten nie miał gniazda, albowiem nie był pisklęciem i nie potrzebował opieki. Z wszystkich możliwych gniazd Orła Białego to na dodatek było szczególnie niefortunne. Herb Królestwa Kongresowego jest bowiem dobrym przykładem absurdalności ludzkiej waloryzacji obrazu gniazda, o której tak pięknie pisze Gaśtón Bachelard⁴⁸. Gniazdo jest przecież przestrzenią niepewną, mimo bezustannej opieki wielkich rodziców, i wywołuje w człowieku marzenie o prawdziwym bezpieczeństwie. Ale cesarz Aleksander, a nawet władze Królestwa Kongresowego nie wiedziały, że możliwa jest psychoanaliza obrazów. Młodzież polska analizy takiej wszakże dokonała i widok czarnego gniazda Białego Orła zaczął organizować ruch moralnego, a następnie politycznego oporu.

Toteż kiedy minęła noc z 29 na 30 listopada, rankiem, zanim mgła uniosła się do góry, „Szkoła Aplikacyjna — pisał później Maurycy Mochnacki — uwolniona przez oddział podchorążych z zamknięcia, w którym ją przez całą noc trzymał komendant Sowiński, wybiegła także na ulicę i poczęła zdzierać orły moskiewskie; za jej przykładem wszędzie te oznaki obcego jarzma odrywano"⁴⁹. Niszczono czarne gniazdo. Uwolniony Orzeł Biały mógł teraz uczynić wszystko, co chciał.

Najpierw obudził się ze snu niewoli. Już rankiem 30 listopada Rajnold Suchodolski zadeklamował wiersz ze stopni sklepu przy ulicy Podwale.

Długo spała Polska święta,

Długo orzeł biały spał, Lecz się zbudził i pamięta, '

Że on kiedyś wolność miał⁵⁰.

Potem porwał się do lotu. Siły zawdzięczał młodzieży i podchorążym. We wspomnianym wierszu Magnuszewskiego czytamy:

⁴⁶ D. Magnuszewski, Dzień 29 listopada, PPŁ, s. 57—58.

⁴⁷ J. Czyński, Ccsarsewicz Konstanty i Joanna Grudzińska, czyli jakubini polscyyWsiszsws.
1956, s. 69.

⁴⁸ G. Bachelard, La poćtiąue de l'espace, Paris 1958, s. 92—107,

⁴⁹ M. Mochnacki, op. cit., s. 57.

50 R. Suchodolski,, op. cit,, s. 30,'

358

Wszędzie gasła nadzieja i tępiała siła,

Tylko w młodzieży jeszcze ducha nie zgasili, Oni młodego orła w piersiach wy karmili;

A szkoła podchorążych latać go uczyła".

Następnie Orzeł zaczaj pozbywać się brudów z czarnego gniazda, zdeprawowania moralnego części społeczeństwa i paraliżu umysłowego, który oblepił je niby czarne pióra Orła Dwugłowego. Toteż Hieronim Kunaszowski kazał ludowi śpiewać:

Wstań, biały orle, wstań! Czarne pióra z siebie zrzuć, Nie daj twego gniazda psuć, Lecz się zemścij zań'².

Konstanty Gaszyński ujrzał go już na niebie w niepokalanej czystości:

Orzeł biały górą leci,

Z czarnych piór obrany [...]"

I w końcu porwał się do walki z Orłem Czarnym, którego pierś była mu przez piętnaście lat więzieniem. Oczywiście, że był to pomysł z podręcznika historii rzymskiej, na której porozbiorowe pokolenia uczyły się patriotyzmu. Ile to razy czytaliśmy tam, że przed wielkimi bitwami postawione naprzeciw siebie wrogie wojska obserwowały na niebie walkę dwóch orłów, symbolizującą dwa zwaśnione obozy. Był to rodzaj wojskowej ornitomancji. Pisane w latach powstania wiersze, których tematem była taka walka, spełniały rolę wróżby. W kantacie na półroczny obchód dnia 29 listopada Seweryn Goszczyński przybrał więc pozę powstańczego augura i tak oto krzepił serca:

Przez lat piętnaście nad czołem tej góry,

Przez lat piętnaście nad tymi ot mury

Czerniał ciemięzcy orzeł rozbójniczy;

Z gromami w szponach, ze skrzydłem rozpiętym

Czyhał na resztę skrwawionej zdobyczy,

Groził do reszty naszym krajom świętym.

Obecność jego jak brzydkie widzenia

Szpetnością trwogi barwiła nam lice;

Jak całun jaki brudnych skrzydeł cienie

Błogosławioną kryły nam ziemicę.

Pięknym zapałom ciężał on — jak zima.

Ciężył on myślom — jakby zawrót głowy,

Ciężył on ciału —- jak sen letargowy.

A dzisiaj, patrzcie, nie ma go już, nie ma!

Prysnęła chmura i dżdżu obfitością Z pięknych stron nieba zaryła się w ziemi; Spadł ruski orzeł, spadł — i własną złością Rozpękł się, rozlał, pod stopy naszemi [...]"

51 D. Magnuszewski, op. cit., s. 58.

52 H. Kunaszowski, Do orła, PPL, s. 118.

53 K. Gaszyński, Pieśń, PPL, s. 149.

54 S. Goszczyński, Powstanie Polaków, PPL, s. 90—91.

359

Nie można powiedzieć, że poetów powstańczych nie interesowały dalsze losy Orła Czarnego, zwłaszcza, iż początkowe wieści były bardzo radosne.

Znikły kajdany razem z jej [ojczyzny] żałobą, Dwojgłowy orzeł powlókł je za sobą"

— pisał Konstanty Gaszyński w Warszawiance, śpiewanej w czasie widowiska Patrio
tyczne co kto lubi, które odbyło się w Teatrze Narodowym 9 grudnia 1830 r. Oczywiście
zastanawiano się również nad prawdziwym źródłem tej radości. Stefan Garczyński
klęskę Orła Czarnego wiązał wyraźnie z potęgą niezawisłego ducha naszego narodu:

Jednemu Bogu z niczego przystało Świata olbrzymią wystawić budowę; My po nim pierwsi sercem wzmogli ciało, Duchem stworzyli zastępy bojowe, A słowem jednym, jak kiedyś prorocy, Ze szponów orła i cara Północy Wybili berło wolności narodu⁸*.

Rozchodzący się od Białego Orła blask przegnał w końcu Orła Czarnego w naturalną sferę jego bytu, w hiperborejską ciemność, w septentrionalny cień. Powstanie zdecydowanie opowiedziało się bowiem za przynależnością Polski do śródziemnomorskiego Południa.

Noc była...

— zaczynał Juliusz Słowacki jak Owidiusz —

Orzeł dwugłowy

Drzemał na szczycie gmachu

I w szponach niósł okowy. Słuchajcie! zagrzmiały spiże, Zagrzmiały... i ptak w przestrachu

Uleciał nad świątyń krzyże

Spojrzał — i nie miał mocy

Patrzeć na wolne narody,

Olśniony blaskiem swobody. Szukał cienia... i w ciemność uleciał północy".

Mamy więc do zanotowania sytuację prostą, jak każdy podział dychotomiczny. Rozrzucono gniazdo uwite przez Święte Przymierze. Czarne i potworne, bo dwugłowe ptaszysko odlatuje wraz z kajdanami do swego pomieszkania, w krainę mrozu i ciemności. Jest tylko postrzelone i jego powrót wydaje się możliwy. Opromieniony blaskiem Orzeł Biały, otrząsnąwszy z siebie czarne pióra fałszywej opiekunki, ów brud demoralizacji, który go oblepił w czasie piętnastoletniego pobytu w gnieździe, szykuje się do wielkiego lotu.

Zanim zajmiemy się tym radosnym obrazem, spróbujmy przyjrzeć się nieco bliżej naturze artystycznej herbu naszej ojczyzny. Biały orzeł jest niewątpliwie alegorią.

⁵⁵ K. Gaszyński, Warszawianka, PPL, s. 151.

56 S. Garczyński, Na dzień detronizacji, PPL, s. 164,

57 J. Słowacki, op. cit., s. 4,

360

Sam przez się jest bowiem niezrozumiały i zaczyna przemawiać dopiero przez związek ; z przedmiotem abstrakcyjnym: ojczyzną. Juliusz Kleiner, którego interesował przede wszystkim mechanizm powstawania tego typu znaków, określał alegoryczność jako > „przetłumaczenie wyniku analizy pojęciowej na kształty konkretne"⁵⁸. Związek między abstrakcją a kształtem konkretnym jest z reguły ciemny, arbitralny lub wręcz absurdalny. Sens związku między orłem białym a ojczyzną założony jest w opowieści mitycz- ' nej o powstaniu państwa polskiego, w baśni, którą tak gardziło nasze Oświecenie. Źródłem tej alegorii jest więc mit narodowy przekazywany pieczołowicie z pokolenia na pokolenie.

Wszystko to prawda, ale mnie przecież interesuje nie tyle mechanizm powstania tej alegorii, ile zasady jej odczytywania. To, co Kleiner nazywał kształtem konkretnym, w naszym wypadku wizerunek orła białego, Ricoeur nazywa pierwotnym elementem znaczonym, czyli sensem dosłownym, który oczywiście został wybrany w sposób umowny. Natomiast to, co u Kleinera kryje się pod określeniem „wyniku analizy pojęciowej", w naszym wypadku chodzi o ojczyznę, Ricoeur określa jako drugi element znaczony, który w zasadzie ma sens — jak pisze — „iście symboliczny". „Między, jednym sensem a drugim zachodzi tedy stosunek przekładu; z chwilą gdy się dokona przekładu, sama alegoria znika jako zbędna". Zadaniem alegorii jest więc pobudzenie do jej przeczytania, do przyswojenia wyczytanego sensu⁵⁹.

Wszystko to również prawda, ale przecież przekład jednego sensu na drugi ma w wierszach powstańczych bardzo specyficzny charakter. Ponadto sam znak graficzny występuje w nich jako postać działająca. Na dodatek drugi sens znaczony tej alegorii, ojczyzna — przypominam Miłosza — „jest pojęciem z tego zakresu, co baśń i mit", a więc ma charakter wieloznaczny i tajemniczy. Ta wieloznaczność przesuwa herb narodowy w sferę symbolu, z którego można wyczytać wiele sensów. Poeci powstania listopadowego bardzo szybko znaleźli się w tej sferze, chociaż klasycyzm, a zwłaszcza spopularyzowany u nas przez Stanisława Kostkę Potockiego Johann Joachim Winckel-mann, starał się uczynić z czytania alegorii czynność jasną i niedwuznaczną, przekształcając — zgodnie z tradycją antyczną — tajemnicze baśnie i mity w racjonalistyczne alegorie. Oczywiście, musiał ponieść klęskę, którą mu zresztą przepowiadali Herder i Schiller⁶⁰. Na mglisty wynik .skazuje, przecież odbiorcę sama struktura bardzo wielu alegorii, zwłaszcza tych, których drugi sens znaczony ma charakter wybitnie poetycki.

Alegoria Orła Białego, herb narodu, jest więc fprfną hermeneutyki mitu ojczyzny, daną w zasadzie każdemu jako forma czysta, czyli narzędzie myślenia. Poezja powstania listopadowego zakładała, że wyobrażenie plastyczne tej alegorii nosi każdy w pamięci. Wiersze stanowiły więc rozwinięty kofflentarz do herbu narodowego oglądanego okiem wewnętrznym. Literatura staropolska znała zbliżone do nich gatunki artystyczne. Mam tu na myśli różne stemmata, niesłychanie popularne w epoce Renesansu." Stem-ma znaczy po grecku wieniec (zwłaszcza taki, którym przyozdabiano wizerunki przodków), rodowód lubnawet drzewo genealogiczne. Stemmata składały się z wyobrażenia

58 J. Kleiner, Studia z zakresu teorii literatury, Lublin 1956, s. 85—86.
59 P. Ricoeur, op. cit., s. 12. ' '

⁶⁰ E. M. Szarota, O Winckelniannowskiej koncepcji alegorii, „Estetyka", R. II (1961), s. 160—176.

361

graficznego herbów i wierszy pisanych na herby: nagłówka, stanowiącego najczęściej sentencję lub motto, i komentarza, mającego niekiedy charakter epigramu, a niekiedy dłuższego wiersza. Bardzo interesujące stemmata wyszły, spod piór Andrzeja Trze-cieskiego i Jana Kochanowskiego6¹. Wiersze powstańcze o orle można traktować jako zmodyfikowane stemmata. Tekst literacki nie wymagał już obecności graficznego wizerunku, który historia wtłoczyła w pamięć Polaków. Toteż wiersze te były pisane na herb wyryty w sercach. Część z nich to właśnie piosenki na herb, które należy zaliczyć do masowej kultury politycznej epoki romantyzmu.

Część natomiast to rozwinięte opowieści o czynnościach orła. Orzeł nieruchomy i bezczynny jest alegorią ogólnego pojęcia Polski. Jest znakiem tyle jednoznacznym, co abstrakcyjnym. Kiedy Orzeł zaczyna działać, wykonane przez niego czynności natychmiast zaciemniają tę jasność, jaką posiada ogólne pojęcie, i pogrążają go w wieloznacznym i właściwie indywidualnym wyobrażeniu. Słowem, fabularne opowieści zaczęły przekształcać alegorię Orła Białego w narrację o charakterze mitologicznym. Poeci powstania powracali do mitycznej opowieści z kronik. Kiedy Orzeł został wtrącony w wieloznaczną opowieść mityczną o podniebnym locie, wiersze wkroczyły w tajemniczą sferę symbolu. Toteż, chociaż sprawiają wrażenie wypracowań alegorycznych, promieniują swoistym symbolizmem, aczkolwiek są to ż reguły symbole bardzo popularne, które — co prawda — dotyczą z kolei elementarnych i najważniejszych spraw życia.

Niemal wszyscy poeci pisali o zadziwiającej urodzie lotu uwolnionego orła. „Leć
nasz orle w górnym pędzie [•••]" Był to bardzo człowieczy odruch, ponieważ lot ptaka
powodował i na szczęście nadal powoduje „błyskawiczny proces abstrahowania, daje —
jak pisze Gaston Bachelard — doskonały, wykończony w każdym calu, pełny obraz
dynamiczny. Ta błyskawiczność i-ta doskonałość wiąże się z dynamicznym pięknem
obrazu. Abstrahowanie piękna wymyka się wszelkim polemikom filozoficznym"⁶².
Poeci powstania wybrali więc obraz, który zakorzeniony jest głęboko w psychice ludzkiej
i wymyka się kontroli racjonalnej spekulacji. Prawie wszyscy czytali Chateaubrianda
i poznali tajemnice symboliki ornitologicznej pisarza, którego obsesją były latające
ptaki. .'■■■'■-' ''■'"'•

Lot ptaka, przemawia .więc. .do człowieka „pięknem-pierwotnym". Ale lot przedstawiony w poezji przypomina nade wszystko lot oniryczny, .z tej chociażby przyczyny, że obrazy.poetyckie stanowią —-..jak. pisze Bachelard —. „pierwotne, rzeczywistości psychiczne".. Dlatego lot Orła. Białego, wywołał w poetach, powstania listopadowego, podobnie jak,lot.oriiryczny, pożądanie czystości,, opromienionej młodością i żywością. Szybowanie podniebne Orła to tryumf nieskazitelnej bieli. To powrót do swego naturalnego stanu niepokalanej.czystości..Symbolika koloru ma w tym.wypadku rozstrzygające znaczenie. „Doprowadzając.nasz. paradoks do końca.— pisze Bachelard — wyr padnie wykazać, że w dziedzinie wyobraźni lot musi stworzyć swoją własną barwę. Przekonamy się wówczas, że ptak właściwy wyobraźni, ptak latający w naszych snach i w autentycznej poezji nie może.,być ptakiem różnobarwnymi Najczęściej

⁶¹ Por. J. Pelc, op. cit., s. 31—32.

G. Bachelard, Wyobraźnia poetycka. Warszawa 1975,: s. 181,

362

jest albo niebieski, albo czarny [...]" Otóż marzenie mityczne Polaków wyczarowało Orła Białego, który w czasie podniebnego lotu odzyskuje swoją czystą biel, znak tożsamości. Dlatego właśnie z taką siłą pojawiła się w tej poezji obsesja oblepiających go czarnych piór. Ciekawe, że zapewne z tęsknoty do świetlistości w wyobraźni takich poetów, jak Seweryn Goszczyński i Niemiec Gustaw Pfizer, orzeł uległ metamorfozie w ptaka srebrnopiórego.

Niepokalanie białe skrzydła, symbol potęgi duchowej, świadczyły o tym, że nasz Orzeł był mieszkańcem niebiańskiej dziedziny. Albowiem skrzydła od czasów Platona stały się popularnym symbolem i poeci powstania nie musieli nawet czytać Fajdrosa, aby czuć, że „przyrodzoną mają skrzydła siłę to, co ciężkie, podnosić w górę, w niebo, gdzie bogów rodzina mieszka", że „żadne ciało nie ma w sobie tyle boskiego pierwiastka, co skrzydła"⁶⁴. Ptak jakby z natury należy do świata wyższego, boskiego, jest bowiem bliższy światła, nieba i słońca. Orzeł Biały szybuje więc do góry jak do własnego naturalnego pomieszkania. Oto wizja radości, jaka ogarnia niebieskie dziedziny na widok powracającego tam ich stałego mieszkańca:

Jakże spanialszy, o jakże świetniejszy Ten ptak, co wybrnął z dymów i płomieni. Niebo błysnęło w szacie błękitniejszej, Słońce w złocistym połysku się mieni, Obłoki idą w tryumfalny taniec. Ach to nasz orzeł, to nasz orzeł biały, Ptak bohaterów — chwały wychowaniec!"

Nasz Orzeł przywykł zresztą wzlatywać ku słońcu. Andrzej Trzecieski tak pisał w wierszu do Anny Jagiellonki:

Orzeł wysoko lata, a wzrok jego Tak ostro w słońce promienie jasnego Pozierać może, że namniej nie zmruży: To podobieństwo właśnie Tobie służy,

Święta królowa — co Orła Białego

Nosisz, herb sławny Królestwa Polskiego [...]••

Naturalną sferą Czarnego Orła była ciemność i mróz, zgodnie z rozpowszechnioną wśród romantyków symboliką — podstawowe cechy krainy piekielnej.*⁷. Natomiast naturalną dziedziną Orła Białego było niebo, słońce, światłość, przestrzeń sakralna, wręcz boska. Ptaki te pochodziły z różnych krain i kiedy 29 listopada pękły kajdany, które je przymusowo sprzęgły, oba orły odleciały w zupełnie odmienne przestrzenie duchowe.

Nic więc dziwnego, że podniebny lot Orła po tożsamość przedstawiony był przez poetów jako epifania świętości. Epifania ta najpierw miała charakter niczym nie zmąconej radości:

62 Ibidem, S. 182—183.

^M Platon, Fajdros, przełożył w*. Witwicki, Warszawa 1958, s. 71.

63 S. Goszczyński, Powstanie Polaków, PPL, s. 91.

64 Cyt. za J. Pelcem, op. cit., s. 115.

65 Por. R. Przybylski, Ogrody romantyków, Kraków 1978, s. 120—127.

363

Poznały oczy, serca go poznały. Ach! to nasz orzeł, to nasz orzeł biały! — Rozdartej Polski ziemie zawołały. Rodzinne góry — to kołyska jego, Rodzinne pola — jego igrzysk szranki, Rodzinne ludy — jego kochanki, Znają, witają ptaka świętego".

Później, podczas jego epifanii, pojawi się już trwoga i niepokój. Święty ptak stanie się znakiem ofiary i męczeństwa.

„A i owo Bóg wysoki Wielkie cuda nam zwiastuje.

— wykrzykuje stary Bartosz do ludu tańczącego przed gospodą —

Patrzcie! patrzcie na obłoki! Co tam z chmur się ukazuje?

Wszak to, dzieci, Orlę nasze! Polskich królów Orlę one — Ale patrzcie, jakże ptaszę Srogo piersi ma skrwawione!"

I najzajutrz o tym cudzie

O mil kilka powiadano.

„Za Kościuszki — rzekli ludzie —

Orlę takie już widziano.

Wielka, wielka wojna będzie: Oj, niejeden Moskal zginie; Lecz i Orlę krwią opłynie, W Polsce mogił nam przybędzie!"^,,

Na bieli rozkrzyczała się teraz czerwień. Nie naruszyła ona tak jak czerń tożsamości Orła, ale zapowiadała przelew krwi i mękę.

Poezja powstania listopadowego sformułowała tedy niewzruszalną prawdę, która stała się własnością romantyzmu polskiego na emigracji, że w dziedzinie ducha Biały Orzeł nie mógł przegrać swej walki. Niebo, jego rodzinna przestrzeń, którą wypełniało światło, było poza zasięgiem Orła Czarnego. Ptaki te rozdzielało słońce, kosmiczna granica systemów moralności politycznej, którą w końcu XVIII w. naruszono dzięki zbiorowemu wysiłkowi zła i bezprawia. Powstanie listopadowe ustaliło ją ponownie. Ta właśnie świadomość opromienia poezję powstańczą, która wyśniła podniebny lot Orła po tożsamość.

Poezja ta ujęła więc walkę między narodem polskim a carską Rosją jako zmaganie dwóch duchowych pierwiastków, organizujących historię Europy i wyznaczających jej dynamikę: humanistycznej demokracji, której emblematem był Orzeł Biały, i niewolniczej despotii, której znakiem stał się Orzeł Czarny. Te wiersze, które na pierwszy

66 S. Goszczyński, Powstanie Polaków, PPL, s. 91. 67 W. Pol, Białe Orlę, PPL, s. 199—200.

364

rzut oka sprawiają wrażenie wypracowań alegorycznych, potrafiły się zdobyć na mani-chejską wizję historii. Najbardziej zdumiewające źaś jest to, że wizję tę poeci powstania przedstawili w formach właściwych dla kultury masowej epoki romantyzmu, jako piosenki i gawędy dla żołnierzy. Była to w całym tego słowa znaczeniu popularyzaq'a głębokiej myśli. Wielka idea polskiego romantyzmu została więc najpierw objawiona masom w elementarzu patriotycznym, na którym wyrosło również moje pokolenie, urodzone już w wolności, ale przypilnowane, mądrze przypilnowane, przez rodziców, których okuto jeszcze w powiciu.

Maria Żmigrodzka

Literatura polistopadowa wobec powstańczego doświadczenia

historycznego

Rozwój poezji polskiej w latach przedpowstaniowych uzyskał z perspektywy wydarzeń powstańczych interpretację jednoznaczną. Paralelę między romantyczną przemianą literatury a odrodzeniem dążeń niepodległościowych rysowali publicyści prasy powstaniowej, sprowadzając wielokierunkowe poszukiwania poetyckie do nurtu krypto-polityczńego. Taki werdykt krytyczny zatwierdził wreszcie Mochnacki w pierwszym tomie Powstania narodu polskiego. Rozważania o literaturze wprowadził do rozdziału o spiskach. Tam uzupełniać miały one diagnozę sytuacji duchowej narodu, który „chcąc odzyskać swój byt jest albo w stanie ciągłej konspiracji, albo ciągłej insurekcji"¹.

Nastąpiło więc historiozoficzne utożsamienie psychosocjologii spisku i przełomu romantycznego — jako motorów i sygnałów zarazem „gwałtownych wstrząśnień" i „koniecznej przemiany historii". Ich wspólne duchowe podłoże stanowi „imaginacja^⁵, gdyż „wszystko, co przemawiało do imaginacji, zdawało się mieć na celu ojczyznę uciśnioną przez obcych wrogów^ wszystko, co było poetyckie, było tedy patriotyczne"².

Imaginacja— jedno ze słów-kluczy estetyki Mochnackiego — przybiera tu nieco inny odcień znaczeniowy niż w książce O literaturze polskiej w- wieku XIX. Tam imaginacja, „władza zwierciadlana", nadawała życie światom wywołanym z pamięci, z myśli i tęsknoty. Jako synonim twórczości służyła „refleksji"—uznaniu się narodu w jestestwie swoim. Obecnie imaginacja utożsamia się jeszcze wyraźniej z fantazją, by w obrazach „wszystkiego, co było i jest", odsłaniać zarysy przyszłości.

To przesunięcie semantyczne pociągnęło za sobą również i zmianę w hierarchii wartości literackich. Najdonioślejszym utworem nowej poezji wydaje się obecnie Moch-nackiemu krytycznie dotąd oceniany Konrad Wallenrod —^: dzieło „daleko większe" od Dziadów kowieńsko-wileńskich, od Grażyny, od Marii Malczewskiego, tyle że „nie pod względem artystowskim, lecz politycznym* rewolucyjnym"³.

Jednocześnie jednak- Wystąpiła inna korekta poglądów wyrażonych w dziele este-tyczno-krytycznym: twierdzenie, że „naród, który z upadku dźwignąć się przedsię-

¹ M. Mochnacki Powstanie narodu polskiego to roku 1830 i 1831, t. I, Paryż 1834, s. 428.

² Ibidem, s. 428—429.

³ Ibidem, s. 430.

366

bierze", tylko „w powstaniu żyć i rozumieć sam siebie może*⁴, otworzyło perspektywę — przez samego autora już nie wyzyskaną — na przekształcenie dotychczasowej dialektyki bytu i samopoznania narodu. I „być", i „wiedzieć, że się jest", można jedynie w czynie historycznym. W ten sposób literaturze zagroziła utrata jej wysokiej rangi — podstawowego narzędzia narodowej autorefleksji.

Utraciła ją literatura istotnie w artykułach Mochnackiego z „Pamiętnika Emigracji Polskiej", zwłaszcza w 1833 r. Zarysowało się tam stanowisko wręcz sprzeczne z wnioskami wysnuwanymi uprzednio z analizy historiotwórczej roli poezji przedlistopadowej. Marazm polityczny ówczesnych Niemiec, ujawniony w wypadkach frankfurckich, skłonił Mochnackiego do postawienia w stan oskarżenia całej kultury tej ziemi obiecanej europejskiego romantyzmu, zwłaszcza jednak jej filozofii i poezji. Marnotrawią one energię duchową społeczeństwa w jałowym gadulstwie, pozwalają królom spać spokojnie, są więc wręcz narzędziem kontrrewolucji. Wałka z wszystkim, co trąci liberalizmem i anarchią, co zagraża zatem skuteczności „despotyzmu rewolucji", doprowadziła namiętnego teoretyka „ciągłej insurekcji" do przeświadczenia, że poezja „rewolucyjna być nie może"⁵.

Ta rozpaczliwa rewokacja romantycznej wiary w poezję kreującą rzeczywistość historyczną pozostała jednak wówczas zjawiskiem odosobnionym. Ogół skłóconej politycznie emigracji przyznawał przecież zgodnie literaturze doniosłość właśnie polityczną, i to niezależnie od fluktuacji nadziei na szybkie wznowienie walki i nastrojów wygnańczej rezygnacji. Poezji, która tuż po powstaniu wydawała się sposobem przedłużania insurekcji, w miarę stabilizacji emigracyjnego losu zaczęto coraz częściej wyznaczać funkcje skromniejsze — jak ratowanie niszczonej w kraju kultury narodowej, propagowanie sprawy polskiej wśród obcych. Niezmiennie jednak uznawano ją za niezastąpioną „strażniczkę ducha narodu". Rodzące się w tym kręgu pojęć postulaty i oczekiwania wobec literatury rzadko — poza sporadycznymi wypowiedziami profesjonalistów — wiązały się z wyraźnymi opcjami estetycznymi. Kategoria roman-tyczności już wówczas zaczęła się bowiem rozpływać w pojęciu współczesnej literatury narodowej, patriotycznej twórczości pokolenia kształtującego popowstaniowe życie literackie. Jeszcze rzadziej więc odwoływano się do niedawnych polemik programowych, do czasów walki romantyków z klasykami. Zdezaktualizował je rozwój sytuacji politycznej, ale także w niemałym stopniu powszechny zaciąg wierszopisów wszelkiej maści do poetyckiej służby powstaniu, wskutek czego romantyzm utracił w świadomości ogółu monopol na patriotyzm insurekcyjny. Niemniej do takich przede wszystkim horyzontów problemowych została zredukowana romantyczna w swych podstawowych i najbardziej znamiennych manifestacjach polistopadowa literatura emigracyjna. Polemiki i programowe wypowiedzi ideowe czy wręcz polityczne wzięły górę nad literackimi.

Sytuacja w kraju kształtowała się nieco inaczej. Tu diatryby antyklasycystyczne odżywały niekiedy w latach trzydziestych i w następnym dziesięcioleciu nawet, głównie

⁴ Ibidem.

5 M. Mochnacki, O rewolucji w Niemczech, „Pamiętnik Emigracji Polskiej" („Zygmunt I Jagiellończyk"), 16 czerwca 1833.

367

w rozprawach z „salonową" literaturą poddaną wpływom obcym, francuskim. Tak stało się np. w Nowej epoce poezji polskiej Goszczyńskiego, który wystąpił jako następca Mochnackiego — ale i jako korektor jego błędów — z programem poezji słowiańsko--polskiej, żywiącej się wyłącznie tradycjami historycznymi i folklorem.

Sekciarską ciasnotę hasła rodzimości absolutyzującego tematykę „slowiańsko-na-rodową" można uznać w pewnej — niewielkiej oczywiście mierze, gdyż zjawisko to ma uzasadnienie bardziej skomplikowane — za kompensatę wywołanej ograniczeniami cenzuralnymi niemożliwości jawnego sformułowania i tym bardziej realizowania programu poezji niepodległościowej. Z tego wszak względu ten artykuł z 1835 r. pominąć musiał w bilansie polistopadowego czterolecia poezję powstańczą i przez powstanie inspirowaną — zarówno wiersze samego Goszczyńskiego, jak i np. kolportowane podówczas w Galicji utwory Gosławskiego czy Pola. Nieco bardziej tajemniczo wygląda fakt, że wśród ważniejszych publikacji emigracyjnych autor nie wymienił w najbardziej nawet zamaskowanych aluzjach Ksiąg narodu i pielgrzymstwa, Dziadów drezdeńskich czy — późniejszych — Kordiana i Pana Tadeusza. Czy utwory te nie dotarły jeszcze do rąk Goszczyńskiego, czy też raczej nie sprostały im możliwości percepcyjne i dobra wola surowego sędziego „cudzoziemczyzny literackiej", nieskorego do rewizji swych negatywnych ocen tendencji „pseudoromantycznych" — trudno dziś rozstrzygnąć. Tym samym jednak Nowa epoka poezji polskiej nie mogła zrealizować ambicji zbilansowania rozwoju literatury polskiej w pierwszych latach popowstaniowych. Stała się sygnałem dystansu dzielącego podówczas życie literackie kraju i emigracji.

Przykład Goszczyńskiego, najwybitniejszego z pozostałych w Polsce poetów insurekcji, wskazuje, że to nie w kraju możliwe było podjęcie próby literackiego opanowania najnowszych doświadczeń historii. Tylko emigracja miała szanse przetworzenia ich w narzędzie „kontynuacji wojny, którą teraz, kiedy miecze schowane, dalej trzeba piórami prowadzić"⁶ — jak mówił Mickiewicz, czy przystrojenia ich „skarbami imaginacji", „celem usposobienia ludzi do wielkich czynów i przedsięwzięć, celem silniejszego popchnięcia dążności ludów"⁷ — jak mówił Słowacki. Na emigracji właśnie poeci poddani byli najsilniejszemu ciśnieniu społecznego zamówienia na tematykę aktualną i „prawdziwie narodową". Uległ mu wszak właśnie Słowacki, początkowo broniący swego przeświadczenia, że narodowość poezji nie polega „na opisywaniu narodowych wypadków"⁸, skoro w postaci jego Lambra, „powstańcy greckiego", mającej zuni-wersalizować diagnozę „bohatera wieku tego", nie dopatrzono się — i nie bez pewnych racji — „treściwej myśli żywotnej naszego kraju"*.

Taka sytuacja odbioru musiała skłaniać i poetów do retrospektywnych ocen ujawniających, jak odczuwali, ciągłość dziejów własnej formacji literackiej, ale też i potrzebę zmiany kierunków ich rozwoju. Nie tak licznym w końcu konstrukcjom polistopadowych krytyków literackich, zdających się ilustrować tezę Mochnackiego o powstaniu jako epifanii samoświadomości narodu, towarzyszą także sugestie wpisane w utwory poc-

6 A. Mickiewicz, list do J. Lelewela z [V 1832], [w:] Dzieła, t. XV, Warszawa 1954, s. 29. 7 J. Słowacki, przypis do Mindowego, [w:] Dzieła wszystkie, t. I, Wrocław 1952, s. 186.

J. Słowacki, przedmowa do trzeciego tomu Poezji, [w:] Dzieła wszystkie, t. II, Wrocław 1952, s. 12.
Ibidem.

368

tyckie, w których sens przełomu romantycznego odczytywany jest przez .pryzmat doświadczeń rewolucyjnych. Właśnie wobec braku rozbudowanych i uzasadnionych estetycznie programów literackich, wobec wątłości krytyki i rozważań historycznoliterackich ma znaczenie dla naszych celów zwrócenie uwagi na fakt, że dzieła powstające tuż po klęsce przynoszą nierzadko reinterpretację kilkuletnich dziejów wczesnego romantyzmu.

Można by tu nie przywiązywać większej wagi do skarg takiego np. Zaleskiego, żalącego się w Duchu do stepu, że jego czyste, dziecięce, pienia zatruły jady przedlisto-padowej „roboty podziemnej". Można nie traktować zbyt serio poetyckich poprawek i komentarzy, którymi opatrywał swe literackie pierwociny Słowacki — a więc pisanych po wyjeździe z kraju partii Jana Bieleckiego, wiążących w dość pokrętny sposób treść poematu z dociekaniami historiozoficznych przyczyn upadku kraju, czy zwłaszcza wiersza Do Michała Rola Skibickiego, w którym orientalizm wczesnych utworów poety uzyskał dość nieoczekiwaną wykładnię w duchu patriotycznej zemsty i religii wolności. Te zabiegi wolno bowiem traktować, jako celową próbę dopisania „artystowskim" poezjom intencji, wychodzących naprzeciw nowym potrzebom czytelniczym.

Warto jednak zatrzymać się przy popowstaniowej twórczości Garczyńskiego. Znajdziemy w niej na każdym niemal kroku przykłady politycznego funkcjonalizowania motywów wczesnych dzieł Mickiewicza, z których tak wiele czerpał uczeń. Nabożeństwo tegoczesne stanowi antologię sytuacji poetyckich i dosłownych lub parafrazowanych cytatów z Romantyczności, Ody do młodości i wszystkich bodaj części Dziadów. Ta „scena fantastyczna" Garczyńskiego, przedstawiająca obrzęd religijny odprawiany w czasie insurekcji i służący ujawnianiu postaw moralno-politycznych społeczeństwa} trawestuje więc utwory wieszcza odbierane wówczas jako kryptopolityczne — ale także i te, które stały się fundamentem antropologii i filozofii moralnej nowej szkoły — przekształcając je w kodeksy symboliki patriotycznej. Podobnie jest w Wizji, gdzie w ramy sytuacyjne części drugiej Dziadów wprowadzone zostały zjawy ludzi-szatanów, od mędrka racjonalisty po bezdusznych wodzów i mężów stanu pozbawionych serca. Garczyński wykreśla więc linię swoistej kontynuacji i reinterpretącji wczesnego romantyzmu, w której polemika polityczna wydaje się naturalną konsekwencją i dopowiedzeniem przesłanek zawartych w rozwoju poezji przedlistopadowej, a „czucie i wiara" występuje jako uniwersalne kryterium oceny rzeczywistości i działań ludzkich w sferze historii.

Najdonioślejszym jednak gestem reinterpretacyjnym stały się w tym porządku Dziady drezdeńskie. „Gustavus obiit ... natus est Conradus".— to przecież nie tylko sygnał nawiązania do poprzednich części dramatu,, lecz i podkreślenie radykalnej przemiany ich horyzontu. Istotnie w bazyliańskiej celi zmarła wraz z Gustawem różnorodność poszukiwań poetyckich wczesnego romantyzmu. Dla współczesnych najważniejsza była jednak tożsamość bohatera wszystkich partii Mickiewiczowskiego dzieła, którą — dość paradoksalnie — teraz właśnie utwierdzał sam poeta i w komentarzach, i w tekście części trzeciej, racjonalizując i ujednoznaczniając w scenie IX charakter Gustawa i Widma z części drugiej. Toteż w Wacława dziejach Garczyńskiego i w Kordianie Słowackiego porwane strzępy biografii modelowego bohatera wieku ułożyły się w ciąg jednolity. Kolejne ogniwa jego doświadczeń prowadzą poprzez kryzys wszyst-

369

kich wartości do uznania czynu historycznego za jedyną szansę samorealizacji jednostki, a patriotyzmu za jedyną „myśl wielką" czasu.

Romantyzm polistopadowy dokonał jednak także osądu wczesnoromantycznego patriotyzmu i moralności obywatelskiej, której symbolem stał się bohater krzyżackiego poematu Mickiewicza. I choć dla powstańców „Wallenrod stał się Belwederem", choć w 1832 r. emigranci Litwini autorowi Wallenroda właśnie przesyłali słowa wdzięczności za to, że „głosem nieba" przepowiedział im czas walki, który przeżyć mogli „górniej, świetniej jeszcze, jak niegdyś ojcowie"¹⁰, poeta w Dziadach także zainicjował rewizję tragicznych dylematów zdrady w imię wierności, świętej zbrodniczości buntu, bajronowskiego fatalnego splotu czynu i winy. Dzieje Konrada z Dziadów to również świadectwo przekreślenia „broszury politycznej" o dziejach Wallenroda, świadectwo zniesienia konfliktu między „Ewangelią" i „nieszczęściem", między chrześcijaństwem i „czuciem narodowym".

Z inspiracji Dziadów płynął w istocie antywallenrodyzm Irydiona, ale odpowiedzią na arcydramat Mickiewicza była też wcześniejsza, mniej jednoznaczna komplikacja sytuacji moralnej i psychicznej stereotypowego bajronicznego buntownika w Kordianie — skądinąd przygotowana również problematyką Lambra. Dziady oraz Irydion wywołały z kolei jako poetycką replikę Anhellego.

Kierunek reinterpretacji romantyzmu przedlistopadowego i zasadniczy kierunek przemian poezji popowstaniowej — czyli ugruntowanie „dogmatu patriotyzmu" oraz chrystianizacja jego podstaw etycznych w kręgu myślenia niepodległościowego — to wynik podjętej przez poezję emigracyjną próby opanowania historycznego doświadczenia insurekcji i jej upadku.

Tyrtejska poezja kraju, rodząca się dopiero powoli — po dziesięcioletnich prawie zmaganiach narodu z przeżyciem klęski — wraz z dorastaniem młodszego pokolenia twórców, podjąć miała dziedzictwo powstania inaczej. Wobec realiów życia i walki w kraju nie mogły bowiem zdezaktualizować się moralne dylematy i dramaty spiskowca, a przede wszystkim powstanie interesowało ludzi w kraju nie jako temat literacki, lecz jako lekcja historii, z której wyciągnąć należało wnioski dla działań współczesności. O współczesności mówić też chciały wiersze młodych poetów kraju i to nastawienie przejawiło się nawet w polistopadowej twórczości Goszczyńskiego. Z jego doświadczeń krajowych wyniknęła zarówno Muzyka wojskowa — poetycka refleksja o związku między wspomnieniami powstańczymi a chwilą obecną — jak Król zamczyska, utwór w znamienny sposób zderzający usakralizowaną tradycję z małością teraźniejszości.

Dla emigrantów natomiast — dla twórców i dla odbiorców literatury — powstanie nie było historią, lecz najdonioślejszym wydarzeniem ich zbiorowej oraz indywidualnej biografii, o które zahaczać musiały niezmiennie pytania, wątpliwości, refleksje dotyczące bytu narodowego. Poezja emigracyjna nie ominęła tego wydarzenia w swych dociekaniach sensu historii i sensu historycznego działania człowieka.

Wielokrotnie była tu mowa o sile nacisku publiczności literackiej, o kształtującym proces rozwoju poezji emigracyjnej wpływie oczekiwań społecznych. Dzieje recepcji wielu najwybitniejszych utworów czasu mówią jednak, że oczekiwania te i wielka li-

10 Patrz Korespondencja Adama Mickiewicza, Paryż 1875—1877, t. II, s. 89.

370

teratura romantyzmu niejednokrotnie się rozmijały, a porozumienie między poetami i publicznością było powierzchowne lub pozorne. Nie tylko Słowackiego „szlachta nie rozumiała" ani w ząb.

W Dziadach przyjmowano z uniesieniem sceny martyrologiczne, znajdowały oddźwięk diatryby przeciw despotyzmowi i jego służalcom oraz satyryczne migawki z Ustępu, reagowano emocjonalnie na aurę profetyczną utworu, na krzepiącą pewność boskiej sankcji dla uczuć patriotycznych. Opinia Niemcewicza: „śliczne dzieło, szczytne, czułe, dowcipne, historyczne"¹¹ — to niewątpliwie świadectwo archaicznej już kultury literackiej nestora polskiego pisarstwa. Ale stary poeta nie był przecież odosobniony w pragnieniu, by Mickiewicz „zamiast Dziadów napisał poema ostatniej walki naszej"¹².

Związków z „ostatnią walką" nie dopatrywano się też na ogół w Irydionie. Odbierano dramat najczęściej jako malowniczą wizję antyku, stanowiącą ogólną aluzję do moralnych dylematów czynu historycznego. A najbardziej wyrafinowany krytyk z kręgu heglistów poznańskich uznał go natomiast za dojrzały manifest mesjanizmu polskiego¹³.

Czegóż bowiem spodziewano się po literaturze podejmującej temat listopadowy zarówno w czasie, gdy chciano w niej widzieć „kontynuację wojny", poezję „ciągłej insurekcji", jak również wówczas, gdy szukano w niej nadziei i afirmacji idei niepodległościowej? Przede wszystkim czekano na upamiętnienie momentu historycznego i wymierzenie mu sprawiedliwości. A więc pochwały bohaterstwa i męczeństwa, potępienia despotów, zdrajców, zaprzańców — a i „wodzów grzesznych". Imaginacja poetycka miała być zaprzęgnięta do tego dzieła na równi z prozą dokumentalną i pamiętnikar-stwem. A obok tego szukano w poezji pobudki bojowej, mającej moc czynu patriotycznego i ku niemu wiodącej. To przecież w powstaniu listopadowym ukształtował się w życiu i w poezji topos Tyrteusza, wieszcza-żołnierza. Formułowały go wyraźnie dość niezdarne sonety Hieronima Kajsiewicża:

Błogo temu, co umie wielkie czyny śpiewać

I czynem wieszcze inne do piosenek zagrzewać¹⁴.

Jak dowodzi znany wiersz Gosławskiego, wyrzucający Mickiewiczowi uchylenie się od udziału w powstaniu, czy złośliwy ucinek Garćzyńskiego, skierowany przeciw równie nieheroicznej konduicie Słowackiego¹⁵, łączenie obu tych uświęconych ról społecznych wydawało się pokoleniu listopadowemu już obowiązkiem. Tym bardziej oczywistym, elementarnym obowiązkiem poety stało się „zagrzewanie do czynów".

¹¹ J. U. Niemcewicz, list do A. Mickiewicza z 3 II 1833, ibidem, s. 170.

¹² J. U. Niemcewicz, list do A. Czartoryskiego z 20 X 1832, [w:] Kronika życia i twór
czości Mickiewicza, pod red. S. Pigonia; M. Dernałowicz, Od „Dziadózu" części trzeciej do
„Pana Tadeusza". Marzec 1832 — czerwiec 1834, Warszawa 1966, s. 114.

¹³ Por. uwagi o Irydionie, [w:] J. N. S[adowski], Kilka słów o „Anhellim" Słowackiego,
„Tygodnik Literacki", 1839, nr 1—2.

¹⁴ H. Kajsiewicz, Wieszcz-żołnierz, [w:] Poezja powstania listopadowego, wybrał i opracował
A. Zieliński, Wrocław 1971, s, 197.

¹⁵ Patrz: M. Gosławski, Do Adama Mickiewicza bawiącego w Rzymie podczas wojny na
rodowej, tw:] Poezja ułana polskiego poświęcona Polkom, t. I, Paryż 1833. Ulotny wierszyk S. Wit-
wickiego, zarzucający Słowackiemu brak prawdy w poezji i potwierdzenia jej „w czynie", opubli
kował A. E. Odyniec {Wspomnienia z przeszłości, „Kronika Rodzinna", 1881, s. 265).

371

Literatura polistopadowa pragnęła szczerze poddać się obu tym nakazom — jak świadczy najbardziej pouczający w tym zakresie przykład Mickiewicza — wręcz z pokorą. Poeta utrwalał w drobnych wierszach legendy powstańcze i opowieści żołnierskie. Ułożył instrukcję „w przedmiocie spisywania pamiętników z czasów ostatniej rewolucji" i wzywał do opracowywania biografii męczenników wolności. Wszystko to sytuować się miało niejako na jednym poziomie z Dziadami drezdeńskimi, które przedstawiał w przedmowie jako „wierną pamiątkę z historii litewskiej lat kilkunastu"¹", a w odpowiedzi Niemcewiczowi włączał utwór w plan objęcia całej historii „prześladowań i męczeństwa naszej Ojczyzny"¹⁷. Mickiewicz wreszcie programowo wenerował wieszczów--żołnierzy. Przyznał wysoką rangę literacką bezpretensjonalnemu Pamiętnikowi pułku jazdy wołyńskiej Różyckiego, pod niebiosa wynosił Garczyńskiego, odnajdywał zalety stylu żołnierskiego nawet w wierszach Kajsiewicza, udzielił ponoć Polowi patentu na piosenkowego kronikarza powstania.

Ale to nie on wszakże — poza Redutą Ordona, której autorstwem hojnie podzielił się z Garczyńskim — utrwalił w istocie poetycką pamięć „ostatniej rewolucji". Strzępy doświadczeń powstańczych przekazała anonimowa nierzadko „rzesza malutkich rapso-dystów" w ulotnych wierszach, bądź towarzyszących wydarzeniom insurekcji, bądź tworzonych później w stylistyce wspomnień lub poetyckich notatek uczestnika i obserwatora wydarzeń historycznych.

Pozostawimy oczywiście na uboczu względy psychologiczne związane z dwuznacznością sytuacji biograficznej trzech wieszczów, którą w wypadku Krasińskiego komplikowała jeszcze jego negatywna ocena społecznego charakteru powstania. To nie „złe sumienie" wielkiej trójcy poetyckiej, nie bolesny uraz wrażliwości patriotycznej wobec świeżej klęski, o którym mówił Mickiewicz w Epilogu Pana Tadeusza, sprawiły, że w głównym nurcie twórczości emigracyjnej w tak nikły sposób zaznaczyła się obecność — dosłownie pojętej — tematyki powstańczej.

Subiektywna, emocjonalna wersja dziejów rewolucji, występująca w liryce i drobnych utworach liro-epickich, pozwalała na wprowadzenie ludzi i zdarzeń insurekcyj-nych w krąg narodowej pamięci, na wyzyskanie budujących egzemplów do celów dydaktyki patriotycznej. Nie mogła natomiast wystarczyć do odkrycia sensu wydarzeń, zrozumienia ich przyczyn i przyszłych konsekwencji. A to naprawdę interesowało wówczas romantycznych twórców, zagłębiających się w lekturze księgi dziejów, by odkryć jej tajemnice wśród ukrytych znaczeń, pozostawiających zaś malownicze „odtwarzanie" historii romantyzmowi popularnemu.

Przenosząc doświadczenia powstańcze na płaszczyznę spekulacji czy poetyckich wizji o charakterze historiozoficznym romantycy emigracyjni nie odkrywali tym samym literaturze polskiej perspektyw całkowicie nowych. Historia porozbiorowa sprzyjała skutecznie rozwijaniu w Polsce upodobania do mniej lub bardziej amatorskiego filozofowania na temat dziejów, fascynującego już ludzi późnego Oświecenia.

W tym kręgu poruszała się też i poezja powstania listopadowego — zarówno wtedy, gdy szukała uzasadnień dla apologii wolnościowego zrywu, jak i wówczas, gdy pró-

16 A. Mickiewicz, przedmowa do Dziadów części trzeciej, [w:] Dzieła, t. III, Warszawa 1949, s. 123.

¹⁷ A. Mickiewicz, list do J. U. Niemcewicza z 22 III 1833, [w:] Dzieła, t. XV, s. 62.

372

bowała zmierzyć się z nadciągającą klęską. Ona to ustaliła zasadnicze kierunki interpretacji wydarzeń insurekcji, które powtarzać się będą w literaturze popowstaniowej, w niej odnaleźć można już zarysy historiozofii emigracyjnej. Nie od rzeczy będzie tu wskazać na repertuar zasadniczych idei historiozoficznych poezji listopadowej, wyróżniając z grubsza dwa jej wątki — w praktyce poetyckiej zazwyczaj ściśle z sobą splecione — nazwijmy je uniwersalistycznym i polonocentrycznym.

Tradycje oświeceniowej interpretacji dziejów powszechnych jako walki wolności z despotyzmem stały się wówczas wspólnym dobrem piewców rewolucji. Występowały w wierszach i klasycyzujących, i romantycznych, czy ku romantyzmowi grawitujących. Można wskazać na różne warianty tej uniwersalnej zasady historiozoficznej. I tak np. Oda do wolności Słowackiego reprezentuje wersję laicką i racjonalizującą proces dziejowy. Eksponuje dramatyczne momenty pochodu wolności europejskiej, stanowiące zmienne historycznie artykulacje niezmiennego principium. Natomiast Brodziński w końcowych partiach wiersza Rok 1830 wprowadził paralelę między prawem dziejów a prawem natury. Obraz spętanej lodem Wisły, nad którą słońce, choć „zachmurne", czuwa, ustala tożsamość wolności i kosmicznego pierwiastka życia, ale też poddaje historię przyrodniczemu, cyklicznemu rytmowi roku słonecznego.

Dla klimatu poezji powstańczej szczególnie znamienne jest jednak nadbudowywanie nad oświeceniową tradycją historiozoficzną interpretacji i symboliki religijnej. Tak np. Bruno Kiciński w wierszu Nowa wiara przeprowadza argumentację uzasadniającą sakralny charakter idei wolności: „Tajemnice święte mamy [...] Mamy naszych męczenników". Powstanie przedstawione zostało jako akt chrystianizacji świata:

Niewolnicze dziś narody Są nam jak poganie; Nieśmy im, nowi chrześcijanie, Światło ich swobody¹⁸.

Czy to laicyzacja religii, czy raczej sakralizacja polityki? Taki dylemat stanie wkrótce w centrum zdecydowanie już romantycznej myśli popowstaniowej. Już wtedy jednak Goszczyński w Antychryście wolności wprowadził religię wyzwolenia ludów w krąg pojęć eschatologii i soteriologii politycznej. Powstanie miało być chwilą ostatecznych, manichejskich zmagań Boga wolności — „widomego w potędze ludu", „słyszanego w wyrokach ludu" — z Antychrystem. Zwiastowało dzień sądu i otwarcie „nieba wolności"1⁹.

W nurcie polonocentrycznym natomiast powstanie pojmowane było jako kolejne usiłowanie restytuowania minionej wielkości i chwały oraz jako próba i obowiązek zarazem sprostania wielkiej tradycji narodu. Dominuje zazwyczaj topika przebudzenia z gnuśnego snu niewoli, częsta jest też symbolika orła-feniksa, przy czym mityczny wątek odrodzenia z popiołów grawitować może nierzadko ku chrześcijańskiej idei zmartwychwstania. W zasadzie jednak ten zespół motywów współżyje z racjonalistyczną perspektywą „historii ziemskiej", z retoryką i dydaktyką powinności obywatelskich oraz wezwań do naśladowania cnoty przodków — zarówno starych Polaków, jak bo-

¹⁸ B. Kiciński, Nowa wiara, [w:] Poezja powstania listopadowego, s. 102.

¹⁹ Por. S. Goszczyński, Antychryst wolności, ibidem, s. 86—89.

373

haterów porozbiorowych. Taki sens mają apele-hasła, takie jak: „Cnoty naszej nie stłumili /Złotem ani batem/ Będziemy, czymeśmy byli [•••]" w Mazurze Brodzińskiego²⁰, jak: „Pokażemy, że Sarmata/ Jeszcze umie wolnym być [...]^na u Rajnolda Suchodolskiego, jak zwroty do „towarzysza Kościuszki" i „ucznia Napoleona" w wierszu Magnuszewskiego²².

W utworach tego typu frazeologia zbawienia — np. „Zbawić Polskę, zbawić ludy [...] w Śpiewie wojennym Suchodolskiego²³ —■ nie kryje jeszcze odniesień do historiozofii soteriologicznej. Natomiast krystalizuje się ona w wierszach mesjanistycznych, wyodrębniających się już wyraźnie na tle bardzo licznych utworów, w których patronem i gwarantem odnowienia więzi ze świętą przeszłością staje się „Bóg ojców naszych".

Mesjanistyczna relacja między owym „Bogiem ojców" a powstającym narodem kształtowana bywa na wzór Woroniczowski — tak jest w wyraźnie odwołujących się do tej tradycji wierszach Do Boga Brodzińskiego i Stefana Witwickiego²⁴. Wówczas powstanie wydaje się kresem pokutniczej niewoli i błagalnych ofiar za winy przodków. Dzięki niemu Polacy mogą znów przejąć zatracone w grzechach narodowych posłannictwo wiary i wolności.

Pojawiają się jednak także zapowiedzi polistopadowego mesjanizmu romantycznego. Brodziński w wierszu Na dzień Zmartwychwstania Pańskiego 1831 roku, opiewającym wielkopiątkowe zwycięstwo pod Wawrem i Dębem Wielkiem, wprowadza chrystologiczną wykładnię upadku i odrodzenia ludu polskiego-ofiary niewinnej:

Lud, który chodził Twym śladem, Co Twoim cierpią} przykładem, Z Tobą święci Zmartwychwstanie²⁵.

Tak wyglądała antycypująca stanowisko romantyków polistopadowych mesjanistyczna historiozofia nadziei. Klęska przyniosła obok interpretacji racjonalistycznych przede wszystkim odwołania do koncepcji fatalizmu dziejowego i umocnienie Woroniczowskiej wersji mesjanizmu: nie nastąpił jeszcze koniec gniewu bożego i kres narodowej ekspiacji, konieczne jest dalsze cierpienie dla odzyskania i błogosławieństwa, i utraconej misji obrońców boskiego ładu na ziemi.

U schyłku powstania i tuż po jego upadku w utworach poetów listopadowych o-bracających się w kręgu Mickiewicza zaczął się jednak również kształtować romantyczny mesjanizm zbawiającego świat ofiarnego czynu historycznego. Wiersz Garczyńskiego W rocznicę przekładał historię powstania na dzieje odkupienia. Pol pod patronatem Lamennais'go i Mickiewicza napisał Proroctwo kapłana polskiego.

Zasadnicze wątki historiozoficzne polistopadowej twórczości najwybitniejszych romantyków nie były więc dla emigracyjnej i krajowej publiczności literackiej zespołem idei nowych czy zaskakujących. Zarówno oświeceniowa historiozofia postępu wolności

²⁰ K. Brodziński, Mazur, ibidem, s. 16.

²¹ R. Suchodolski, Śpiew, ibidem, s. 30.

²² D. Magnuszewski, Dzień 29 listopada, ibidem, s. 59.
2³ R. Suchodolski, Śpiew wojenny, ibidem, s. 44.

²⁴ Patrz: K. Brodziński, Do Boga, ibidem, s. 12—15, oraz S. Witwicki, Do Boga, ibidem,
s. 52—53.

²⁵ K. Brodziński, Na dzień Zmartwychwstania Pańskiego 1831 roku, ibidem, s. 20—21.

374

powszechnej, jak polonocentryczna, mesjanistyczna interpretacja dziejów porozbio-rowych zadomowiły się już w klimacie ówczesnego życia politycznego, a literatura nie była zresztą w tym zakresie jedynym źródłem inspiracji. Czynnikiem zacierającym w odbiorze społecznym wyrazistość poetyckiej refleksji o sensie i konsekwencjach powstania listopadowego i komplikującym recepcję podejmujących ją utworów była raczej sfera tematyki.

Historyzmowi poezji romantycznej zyskała popularność estetyka charakterystycz-ności i „malowniczości" obyczajowej. Skojarzona z sensacyjną fabułą, zręcznie dawkującą efekty romansowej tajemniczości i grozy, stanowiła niezawodną receptę na sukces czytelniczy — w polskiej kulturze literackiej sentyment dla rodzimej przeszłości uczynił z niej wszakże wartość wręcz autonomiczną. Tych żywych, choć jeszcze dość świeżych upodobań i nawyków odbiorców polskich nie brały pod uwagę te dzieła polisto-padowe, w których poetyckie „malowanie" świata historycznego ustąpiło miejsca jego metaforyzacji.

Historiozofia romantyczna pojmowała dzieje jako układ znaków sygnalizujących istnienie wyższego ładu, wyznaczającego bieg ludzkiego świata. Rozszyfrowanie tych znaków możliwe było tylko przez przekroczenie empirycznego doświadczenia historii, przez usytuowanie zdarzenia dziejowego w historycznym universum, kierowanym nadrzędnym prawem ku określonym celom. Nie eliminowało to romantycznej wrażliwości na konkretność i swoistość wybranego momentu dziejowego, lecz dążenie do ujawnienia uniwersalnej zasady wyznaczającej sens i porządek historii przesuwało jednak poetyckie wizje przeszłości w kierunku metafory, symbolu, mitu. Uzasadniało dążenie do ustalania analogii między konkretnymi historycznymi manifestacjami wielkiego prawa dziejów, a więc w konsekwencji i wymienność jego alegorycznycch znaków. Stąd wyniknęła też możliwość wyjaśniania sensów powstania listopadowego, przede wszystkim sensów i konsekwencji jego klęski, przez sięgnięcie do innych — np. poprzedzających je — ogniw tego samego procesu historycznego (jak w Dziadach, Kordianie, Wacława dziejach) lub wręcz przez odszukanie sytuacji analogicznej w dziejach innego kręgu cywilizacyjnego (jak w Irydionie czy Lilii Wenedzie).

Romantyczna interpretacja historiozoficzna „przez analogię" dawała szansę większej wyrazistości poetyckiej diagnozy wskutek kondensacji obrazu historycznego, zredukowania szerokiej panoramy wydarzeń do symbolicznych skrótów sytuacyjnych, a jednocześnie — sugerując w trybie niejednoznacznych aluzji istnienie więzi między odległymi nieraz wydarzeniami — ocalała tajemniczość i świętą suwerenność boskiego principium dziejów. Jest bowiem zjawiskiem znamiennym, że temat powstańczy wprowadzony został bezpośrednio i bez maski do tych utworów romantyzmu polisto-padowego, w których funkcjonował w perspektywie historii ziemskiej, służąc racjonalistycznej rozprawie z postawami społecznymi, którym przypisywano odpowiedzialność za klęskę — tak dzieje się np. w Grobie Agamemnona, w dygresjach Beniowskiego i krajowego Don Juana poznańskiego Ryszarda Berwińskiego, a nawet i w Przygotowaniu z Kordiana, gdzie perspektywę taką narzuca wbrew sytuacyjnym ramom sceny satyryczna furia oskarżeń kierowanych przeciw przywódcom powstania.

W największych utworach polistopadowych, zmagających się z pytaniem o sens doświadczenia 1830—1831 roku, rozegrała się batalia o romantyczne pojmowanie

375

dziejów, o możliwość moralnego dźwignięcia się z klęski, o szanse nadziei. Została ona wygrana w następnych dziesięcioleciach i ukształtowała styl myślenia, działania i odczuwania świata historycznego.w pokoleniu „przedburzowców" i powstańców 1863 roku. Oni nie mieli już trudności z czytaniem wieszczów, gdyż, jak pisał Krasiński, wykładając Słowackiemu rytm porozumienia między twórcami ą czytelnikami wychowanymi w kręgu oddziaływania poezji nowatorskiej, „co ich matkom i ojcom z pracą niejaką wcisnęło się do mózgu, to już w ich żyłach, w ich krwi naturalnie żyje"²⁶.

Romantyczna myśl o powstaniu listopadowym rozwijała się i zmieniała — grawitując przecież ostatecznie ku mesjanizmowi — w toku poetyckiej dyskusji wieszczów w latach trzydziestych. Jej podstawową osią krystalizacyjną stała się idea Dziadów drezdeńskich. Mickiewicz narzucił wyobraźni współczesnych wykładnię klęski jako niedopełnienia się czasów, jako ponownej ofiary, przedłużającej czas męki, ale i utwierdzającej pewność zbawienia. Dziady zaspokajały pragnienie znalezienia religijnej i moralnej sankcji dla dążeń niepodległościowych, ale przede wszystkim przynosiły obietnicę przyszłości opartą na wierze w boski ład świata: Przywracały zaufanie do historii — świętej i uświęcającej zgodne z jej prawami działania ludzkie.

Z tezą o „niedopełnieniu czasów" jako przyczynie klęski rywalizowała krytyka powstańczego „niedoczynu", winy pokolenia ulegającego pokusom szatańskim, małowier-nego, niezdolnego do czynu i ofiary {Wacława dzieje, Kordian). Ale teza ta znalazła też swą kontynuację w latach późniejszych — w Irydionie i Anhellim. Romantyczni interpretatorzy powstania winni mówić o Mickiewiczu — „my z niego wszyscy" — ale ich zależność od arcydramatu szła w parze z opozycją w bardzo różnych punktach wykładni historiozoficznej. Słowacki w Kordianie imputował wielkiemu przeciwnikowi w Prologu ideę biernego męczeństwa i kwietyzm duchowy. Bogu wiary i wolności, twórcy jasnego planu zbawienia świata przez cierpienie Polski, przeświadczeniu o jej chrystusowości przeciwstawił Boga milczącego i niedocieczonego oraz hasło walki rozpaczliwej, pozwalającej jedynie na ocalenie godności. Krasiński odrzucał mesjanizm czynu, a także ideę Boga — gwaranta i patrona walki powstańczej. Już Garczyński, ale przede wszystkim Słowacki i Krasiński wprowadzili w miejsce po ludowemu głupich diabłów Mickiewicza, diabłów dybiących na „pojedyncze duszeczki" chrześcijańskie, potężnego szatana historii. W Kordianie wykorzystuje on obojętność Boga dalekiego i okrutnego, w Irydionie żeruje na słabości człowieka, niszcząc i krzywiąc dzieła, czyny, idee ludzkie — w obu wypadkach jest wcieleniem ironii dziejów.

Próby zinterpretowania rewolucji listopadowej przyniosły więc literaturze emigracyjnej najbujniejszy i najbardziej różnorodny rozwój refleksji historiozoficznej. Jej warianty stanowiły przejaw indywidualnych postaw ideowych twórców, ale odzwierciedlały komplikacje procesu kształtowania się koncepcji mesjanistycznych, które w końcu zdominowały myślenie romantyków o historii. Ulegały też naciskowi dziejów polisto-padowych, przypływom i odpływom nadziei i rozpaczy, których działanie da się prześledzić zwłaszcza w tak bogatej twórczości Słowackiego — między Anhellim, skazującym pokolenie powstańcze na ofiarę, ale zapowiadającym przyszły triumf wolności, a Lilią Wenedą, tragedią narodu poddanego totalizmowi zagłady.

²⁶ Z. Krasiński, list do J. Słowackiego z 23 lutego 1840, [w:] Korespondencja Juliusza Słowackiego, opracował E. Sawrymowicz, t. II, Wrocław 1963, s. 258,

376

Wielka poezja odpowiedziała więc na społeczne pragnienie artystycznego uświetnienia pamiątki powstania. Utrwaliła poetycko jego doświadczenia, choć w sposób przekraczający nieraz horyzonty myślowe i wrażliwość pokolenia. Nie zawsze też zaspokajała w łatwy sposób potrzebę uwierzenia w historię. Wokół interpretacji powstania skupił się myślowy wysiłek pokolenia listopadowego, pragnącego wyjaśnić zagadki własnego losu i przeniknąć tajemnicę przyszłości.

Alina Witkowska

Klasycystyczny i romantyczny teatr wydarzeń

O odrębnym charakterze powstania listopadowego, różniącym je od innych powstań polskich, wiemy sporo. Nigdy wszakże nie będziemy mogli powiedzieć, że wiemy wszystko, tak dalece zmienne, miejmy nadzieję — bogatsze, są nasze sposoby rozumienia przeszłości i doskonalsze instrumentarium badawcze. Te dość oczywiste spostrzeżenia nie mają pełnić roli deklaracji optymizmu poznawczego, ale są czysto pragmatycznym wstępem do wypowiedzi rozwijającej pewne propozycje interpretacyjne referatu Marii Janion. Zastosowanie wobec powstania listopadowego, jego sposobu dziania się, artykulacji zwerbalizowanych i pozasłownych (sytuacje, gesty, układy ról), klucza semio-tycznego, w szczególności pojęcia teatralizacji, wydaje się zabiegiem trafnym, o znacznej efektywności badawczej. Nie tylko na tej zasadzie, iż rzeczywistość społeczna rozgrywa się na metaforycznej scenie życia, scenie historii i poprzez analogię odwołuje się do spektaklu teatralnego. Głównie wskutek przekonania, które żywi Janion, a niejednokrotnie dawał mu w swych pracach wyraz J. Lotman, iż są epoki oraz sytuacje, kiedy literackość zachowań społecznych jest szczególnie intensywna, teatralizacja zaś ogarnia dziedziny życia pozornie odległe od sztuki, jakby samym żywiołem, czystą ekspresją chwili będące. Tak bywa w rewolucjach, powstaniach, tych zwłaszcza, które rozgrywały się pod ciśnieniem literatury, nie tylko w jej cieniu, od niej pożyczały myśli, uczuć i języka. Jest to właśnie przypadek powstania listopadowego i innych zrywów polskich epoki romantyzmu.

Szczególna sytuacja powstania listopadowego m. in. na tym by polegała, że w jego przebiegu obserwować można ścieranie się różnych, co najmniej dwóch, estetyk teatralizacji. Chodzi bowiem nie tylko o ambiwalentny stosunek do zjawiska, które można by nazwać romantycznym teatrem historii. On właśnie będzie budził wstręt estetyczny części świadomych uczestników wydarzeń. Chodzi także o istnienie odmiennie pojętej teatralizacji, również wówczas występującej i wielce aktywnej. Można ją nazwać wido-wiskowo-klasycystyczną. Ona też stanowi istotny składnik owego braku jednolitości zasad, dążeń, idei, także estetyk, widocznego w dziejach powstania 1830—1831 r. Teatralność romantyczna i widowiskowość klasycystyczna to zatem dwie różne wersje tego samego powstania, to w systemie zachowań jednostkowych i zbiorowych zawarta różnica między rewolucją a szlachetną walką o wolność i w szczęku oręża ponowiony

378

spór, który nigdy nie był tylko sporem literackim — o romantyczne czy klasycystyczne reguły w sztuce.

Oczywiście więcej wiemy na temat romantycznego teatru wydarzeń. Nie tylko dlatego, że jest on bardziej wyrazisty, nawet agresywny, bijący w oczy z rytmu scen ulicznych, zbiorowych uniesień i równie zbiorowego bohatera wielkiej publicznej widowni — tłumu. Dlatego przede wszystkim, że istnieją dzieje powstania narodowego spisane przez Maurycego Mochnackiego, dzieło, poprzez które zwykliśmy patrzeć na wydarzenia listopadowe, utwór o niezwykłej sugestywności, płynącej przede wszystkim z literackiego sposobu budowy narracji o wydarzeniach, ludziach i motywach ich działań w niezwykłym roku wojny polsko-rosyjskiej.

A jest to dzieło oparte na literackiej strukturze dramatu. Nie na naukowej narracji historycznej uporządkowanej wedle chronologii ani też na epickim malowaniu słowem, na tworzeniu czegoś w rodzaju powieści najpopularniejszego pisarza tych czasów — Waltera Scotta. Być może uwaga Seweryna Goszczyńskiego na temat zagmatwanego układu dzieła Mochnackiego, jaką zawarł w swojej późno spisywanej relacji o nocy belwederskiej, płynęła z zastosowania w Powstaniu narodu polskiego nieoczekiwanego w tego typu utworze sposobu narracji, właściwego dla dramatu i tym samym swoiście teatralizującego przebieg relacjonowanych wydarzeń.

A opowiedzieć wydarzenia, zwłaszcza nocy 29 listopada, w ogóle nie jest łatwo, o czym doskonale wiedzieli historycy powstania od Wacława Tokarza poczynając na Tadeuszu Łepkowskim kończąc. Tak dalece zróżnicowany był geograficzny teren akcji — południe i północ miasta — oraz brak synchronizacji czasowej: Zaliwski rozpoczął akcję znacznie później niż belwederczycy z Wysockim. Możliwe, iż Mochnacki borykał się z tym samym problemem, który przeszło sto lat później nękał Mirona Biało-szewskiego: jak opowiedzieć powstanie warszawskie. Na swój użytek Mochnacki rozstrzygnął tę kwestię w sposób, który jego relację uczynił tak niezwykłą i nowatorską. Komponował to dzieło jak wielki dramat idei i postaw w typie Śmierci Dantona Georga Buchnera.

Mniej interesował go zatem przejrzysty układ faktów, bardziej wyrazistość idei, mniej rzetelność świadka historii, bardziej sugestywność świadectw, mniej obiektywizm, bardziej namiętna walka o racje rewolucji, która toczyła się wówczas na ulicach, w klubach, w duszach ludzkich, i tego dramatu postaw czuł się Mochnacki uczestnikiem, a później — odtwórcą.

Toteż jest Mochnacki narratorem nie tylko stronniczym, ale świadomie samowolnym. Posuwa swą narrację skokami wyrazistych scen dramatycznych. Nie linearny układ faktów, ale właśnie owe dramatyczne zawęźlenia wydarzeń, w których kulminuje „duch czasu", wyznaczają u niego porządek narracji. I taki bodaj jest do dziś odbiór dzieła Mochnackiego. Pamięta się założenia interpretatorskie polityczno-historiozo-ficzne oraz szereg genialnie uchwyconych scen narodowego spektaklu zapisanych z doskonałym wyczuciem nowości sceny i bohaterów: ulicy i tłumu. Zapisanych ze znacznym, jak na dzieło historyczne, udziałem bardzo literackich struktur językowych, przede wszystkim dialogu.

Obecność dialogu u Mochnackiego to coś więcej niż przytoczenia mające uwiarygodnić bądź uplastycznić relację historyczną. To niejako naturalne sięganie po formy

379

wypowiedzi stosowne dla tego dzieła o ukrytej strukturze dramatu, poniekąd pisanie o historii techniką dramatu. Stąd w efekcie najświetniejsza i najbardziej konsekwentna romantyczna teatralizacja historii.

Wszakże nie tylko u Mochnackiego, lecz we wszelkich relacjach o powstaniu listopadowym jest doskonale uchwytny ów nacisk teatralizacji życia społecznego i w dużej mierze stosunek współczesnych uczestników wydarzeń do ich przebiegu uzależniony bywał od konwencji, w której rozgrywał się ten wielki spektakl historii. Oczom ludzi umiarkowanych, dla których powstanie było przede wszystkim wojną narodową, teatralizacja romantyczna jawiła się jako żywioł, anarchia, gwałtowność, w sumie — rewolucja. Była nowa, groźna, odrażająca. Była złym teatrem, który zapowiadał ponury koniec narodowego powstania. Natomiast widowiskowość klasycystyczna poręczała niejako szlachetny ład „świętej sprawy", wpisywała powstanie w ciąg legalnych narodowych dążeń, czyniła je „wypływem koniecznym" patriotycznych uczuć, ujmujących w dobrze znaną całość Boga, ojczyznę, powinność i cnotę.

Toteż „umiarkowani" bynajmniej nie wystrzegali się teatralizacji. Przenieśli zresztą tę tradycję z czasów Królestwa Kongresowego, które znało rozwinięte formy widowiskowej celebry, związane z namiastką dworu w Warszawie, koronacją cara Mikołaja, sesjami sejmowymi, uroczystymi pogrzebami itp. Ten rytuał celebracyjny wydrwił Mickiewicz w scenie Salonu Warszawskiego części trzeciej Dziadów, a Mochnacki skwitował celną uwagą o tym, że Aleksander I „dla Europy miał obrzędy konstytucyjne".

W czasie powstania widowiskowość, celebracja, także „obrzędy" sejmowe zostaną jeszcze bardziej rozwinięte. Rocznice, a ściślej „miesięcznice", wybuchu insurekcji, uroczyste msze, otwarte posiedzenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a nade wszystko uczty dla wojska, owe — zdaniem Niemcewicza — uroczystości „podniosłe i rozrzewniające" składały się na widowiskową artykulację idei narodowej wspólnoty, zmierzającej ku wolności pod dostojnym błogosławieństwem bożym.

Ta widowiskowość miała nie tylko swą ulubioną scenerię, teksty, ale również bohaterów — cnotliwych starców o siwych włosach, którzy nie tylko uświetniali podniosłe uroczystości, ale zarazem poręczali zacność wspólnej sprawy, oraz szlachetnych oficerów uosabiających patriotyzm, honor i dzielność. Stąd niezwykła wprost kariera J. U. Niemcewicza i generała Chłopickiego — dwu głównych aktorów na nierewolucyjnej scenie listopadowych wydarzeń. O Niemcewiczu powie Mochnacki, że „lud nie mógł się dostatecznie nacieszyć widokiem tego starca", żądał go widzieć na balkonach, na posiedzeniach — wszędzie. Toteż dużą patriotyczną fetą dla ludu Warszawy były uroczyste przenosiny Rady Administracyjnej do gmachu Ministerstwa Skarbu przy placu Bankowym, skomponowane jak żywy obraz, tyle że ruchomy: „[...] Pac i Wąsowicz, mianowany szefem sztabu tymczasowego naczelnika, powsiadali na konie i ruszyli naprzód. Pac włożył czapkę czerwoną na znak odrodzonej swobody, a Wąsowicz francuską ładownicę z kampanij napoleońskich; tuż za nimi postępowała cała Rada Administracyjna [...] Orszak ten, ponieważ sędziwy Niemcewicz nie mógł iść prędko, toczył się bardzo powoli z Nowego Świata przez plac Saski, za każdym krokiem pomnażany coraz liczniejszymi tłumy [•••]".

Z kolei Chłopicki wcielał mit wodza, wiedział o tym i bodaj świadomie reżyserował swoje zachowanie tak, aby oczekiwana przez społeczność rola doskonale była inter-

380

pretowana. A więc mundur przy orderach polskich i francuskich, a więc wojskowa postawa — nosił się pięknie — wyniosła duma przy rubaszności i nawet wulgarności obozowej, głos do komend nawykły, wszystko to — jak potwierdza Mochnacki — „sprawiało na wojsku elektryczne, czarodziejskie wrażenie". A Chłopicki jawił się jako ideał w osobę wcielony, wódz wojny prawdziwej, wódz, przed którym zwycięstwo chyli czoło.

Rozrzewnienie, szlachetność, patos; kościoły, teatr, sale pałacowe, gmachy rządowe — oto tonacja i sceneria owych patriotycznych widowisk w klasycystycznym stylu, w których prawość sprawy poręczała siwizna Niemcewicza, a Chłopicki zręcznie udawał Marsa.

Romantyczna teatralizacja historii za sceną miała głównie otwarte przestrzenie miasta, jego place i ulice. Bohatera masowego, tłumy ludu w ciągłym ruchu, krzyki, hałas, śpiewania, przyspieszony rytm zdążania dokądś, może przeciwko czemuś. Już ta masa w ruchu odczuwana była jako zjawisko nowe i groźne, obce, estetycznie nie do zaakceptowania. Kojarzyło się ono z bezrządem, anarchią, stwarzało wrażenie zagrożenia ładu, wszelkiego ładu. Podkreślamy: już na zasadzie cech czysto zewnętrznych. Obecność tych cech wystarczała, aby stworzyć wrażenie groźnej nowości i wzbudzić estetyczny wstręt. Charakterystyczne, że w przekazach z epoki bardzo trudno znaleźć relacje o wypowiedziach ludzi z kręgu teatru ulicy, ich myślach i uczuciach. Co najwyżej znajdziemy informacje świadczące, iż werbalizacja była na poziomie zewnętrznego gestu i wyglądu. Określa się ją jako mowy szalonych, zapamiętałe zuchwalstwo, miotanie jadu przez ludzi z „przewróconym" umysłem.

Powściągliwość nieprzychylnych kronikarzy brała się poniekąd stąd, iż nie wydawało im się godne uwagi notowanie „bełkotu" ulicznego. Ale w jeszcze większej mierze ich milczenie o tekstach wynika z porażenia ekspresją pozasłowną. W utrwalaniu efektów ohydnego teatru ulicy są zresztą nadzwyczaj hojni, on też skupia impet oburzenia, odrazy, ale również niewątpliwej spostrzegawczości bystrze chwytającej zmiany w konwencjach zbiorowego życia.

Gdy jesienią 1829 r. Kajetan Koźmian powrócił do Warszawy z letniej wilegiatury uderzyła go zmiana w wyglądzie ulic. Nie tylko śmiałe, pewne siebie zachowanie się młodzieży i wojskowych, ale „zjawienie się rozmaitych postaci wąsatych, okropnych, zuchwałych, zgoła jakiś stan nadzwyczajny i przerażający". I tak już będzie widział Koźmian ulice miasta przez cały czas powstania, dopokąd w nim przebywał, zaludnione przez groźnych olbrzymów, skrytych dotąd gdzieś po zaułkach i przedmieściach. „Co za postacie okazały się na ulicach olbrzymich, brodatych, wąsatych, częściej w łachmanach niż w ubiorach, zawsze uzbrojonych i groźnych hultajów, podobniejszych do zbójców niż do mieszkańców".

Także młodzież biorąca udział w rewolucyjnych wydarzeniach jakby mimowiednie zmieniała swój wygląd, upodobniając się do ludzi ulicy. Miotała nie tylko wzrok zuchwały, ale raziła poczucie przyzwoistości rozczochraną głową, wzburzonym włosem. Tak często ten charakterystyczny szczegół powraca w relacjach pamiętnikarzy, iż mniejszą niż zazwyczaj staranność fryzur traktowali jako znak rozpoznawczy anarchii umysłu, rewolucyjnego rozregulowania wszelkich miar wewnętrznych.

Bowiem oprócz tłumu, oprócz wąsatych ludzi ulicy właśnie młodzieńcy są faworyt-

381

nymi bohaterami scen zbiorowych. Jest to poniekąd ich powstanie, uznane zresztą przez statecznych konserwatystów za rewolucję „przez sto pięćdziesiąt dzieci wznieconą". To młodzież, wliczając do niej młodych wojskowych, jest sprawcą owego ruchu, niepokoju, ciągłej bieganiny i krzyku, który konserwatywnej publiczności z teatru widowiskowego nasuwał myśl o anarchii, o rozpadzie ładu, o zamachu na uświęcone wartości i autorytety. Rosły wąsal i rozczochrany młodzieniec przejmowali tu uprzywilejowane role cnotliwych starców i generałów — zbawców ojczyzny.

Nic więc dziwnego, że po obu stronach ideowej barykady tak wielkiej sławy nabrała pewna scena, znana w historii powstania pod hasłem najścia klubistów na siedzibę rządu. Kulminowała w niej dążność do łamania konwencji, do tworzenia nowej obyczajowości politycznej, dającej szansę działania grupom rewolucyjnego nacisku na władzę. Dla Mochnackiego jest to nie tylko jeden z najpiękniejszych momentów jego życia, ale także wspaniale skomponowana scena z teatru rewolucji. Bowiem „delegowani klubu w płaszczach, z bronią w ręku, śmiałą weszli postawą, niemal przemocą do miejsca władzy". Kogo zastali? Oczywiste, że rząd, ale zarazem rząd aktorów z teatru patetycznego gestu, z klasycystycznej dramy. Dlatego Chłopicki opuszcza salę trzaskając drzwiami, a Niemcewicz rozrywa suknię na piersiach wołając do klubistów: „Ugodźcie w to serce, które zawsze biło dla ojczyzny". Zaiste wspaniałe spotkanie dwu stylów teatralizacji życia.

Ale w relacji Niemcewicza ta niezwykła scena traci swą dwuwymiarowość i siłę kontrastu. Staje się tylko demonstracją demonizmu zła i estetycznej okropności. „O Boże! Ci tylko, co widzieli Robespiera, Dantona, Marata, St.-Justa, nie byliby przerażeni tak wściekłymi postaciami, jakie mieli ci zuchwalcy. Mochnacki chudy, blady, srodze ospowaty, z białymi biegającymi oczkami, zaczął perorę [...]"

O takich ludziach później, zwłaszcza w 1848 r., będzie mawiał Krasiński: „banda infernalna". Ale już w czasie powstania listopadowego jego konsekwentnym obserwatorom poczynało się wydawać, że jest ono dziełem szatana, a rewolucyjna teatrali-zacja życia to język piekła, infernalna semiologia, poprzez którą diabeł historii głosi swój triumf.

Dokładnie tak sądził Kajetan Koźmian, który dla większej wiarygodności — wsparcie autorytetem ludowym! — przeświadczenia te włożył w usta starego sługi: „Bunt po ulicach, bunt w seminariach, klerycy rozkazują kapłanom i grożą, jedni lecą jak szaleni do wojska, drudzy włóczą się po karczmach i restauracjach. Znikła karność, porządek, pobożność. Mnichy się nawet burzą, nie ma sposobu ich utrzymania, bo władza rewolucyjna na każde słowo karności grozi odpowiedzialnością za przytłumienie rewolucyjnego ducha. Nie, panie Kfoźmian], to jest rewolucja szatańska [...]"

Oczywiście jest to sąd skrajny, bo taką osobowością był Koźmian, ale wnioski hi-storiozoficzno-polityczne z obserwowanego systemu zachowań wyciągało wielu. Tea-tralizacja życia okazywała się niezmiernie aktywna światopoglądowo. I to w dużej mierze dzięki znaczeniu, jakie w niej uzyskiwał system znaków pozatekstowych, od kształtu fryzury poczynając. Starcie estetyki znanej, bliskiej i akceptowanej, bądź burzycielsko--nowatorskiej, odczuwanej jako prowokacja artystyczna i moralna, jako wybuch złego smaku, złych gustów, jako sankcjonowanie zachowań estetycznie brzydkich.

382

Protest przeciwko romantycznej teatraiizacji życia rozpoczynał się więc już na wstępnych szczeblach wysokiej drabiny rozbieżności, dzielącej społeczność polską w dni listopadowej insurekcji. A walka owych dwu estetyk — pytanie zresztą czy tylko dwu? — była poniekąd przeniesionym w teatr ogromny historii starym sporem środowisk literackich Królestwa Kongresowego o to, jak pisać trzeba, a jak nie należy, znanym pod nazwą walki klasyków z romantykami.

Marta Zielińska

Poezja romantyczna i „życie"

Jedną z tez referatu Marii Janion jest ta oto, że rewolucja listopadowa w swoich przejawach militarnych, społecznych, ulicznych itd. była szczególnym „stanem skupienia" literatury — a raczej „stanem rozproszenia w życiu", polegającym na silnym złiteraryzowaniu rzeczywistości. Tezie tej w podtekście towarzyszy druga, iż literatura romantyczna, wyrażająca świadomość społeczno-kulturową wykształconą w i po rewolucji francuskiej, była tej rewolucji ważnym „gwarantem", zapewniającym jej cyklicz-ność kolejnych wybuchów. Inaczej mówiąc, literatura romantyczna utrwalała przełomową i podstawową cechę rewolucji, a mianowicie jej permanentny charakter. Możliwe to było dzięki specyficznej interakcji, jaka się wytworzyła pomiędzy literaturą i życiem.

Istnieje wiele dowodów, potwierdzających słuszność obu tych tez: zarówno w dokumentach, jak i w faktach historycznych. Historia literatury zatem badając dynamikę przemian literackich nie powinna o nich zapominać, bo też właśnie tylko tym sposobem da się wyjaśnić wiele dziwactw i paradoksów romantycznych — takich jak masowy epigonizm przy powszechnie panującej zasadzie oryginalności, jak werteryzm i „gusta-womania", jak milczenie poetów i zamieranie talentów, czy wreszcie jak niepojęta reguła, pozornie tylko oczywista, że w momentach przełomów dziejowych muszą się pojawiać dzieła banalne i stereotypowe, niezdolne do właściwego wyrażenia swego czasu i nie dorastające do wielkości chwili. Krótko mówiąc, wymienione tu tezy skłaniają do spojrzenia na literaturę w sposób niekonwencjonalny i wykraczający daleko poza ramy tekstów literackich.

Na wstępie trzeba by zapytać, czym właściwie była literatura romantyczna, jaka potrzeba społeczna powołała ją do życia i w jaki sposób realizowała ona tę potrzebę.

Otóż ideą nadrzędną, spajającą wszystkie poczynania romantyków, była koncepcja powrotu do mitycznej organizacji rzeczywistości. Naczelnym problemem, domagającym się rozwiązania, stało się dla nich wypracowanie nowego sposobu, umożliwiającego usensownienie świata „rozbitego" w wyniku społecznych przewrotów. Pierwsze pokolenie dziewiętnastowieczne znalazło się w sytuacji całkowicie nowej i nie mającej w dziejach kultury precedensu. Rewolucja francuska obaliła bowiem wszelkie istniejące dotąd instytucjonalne autorytety — zarówno intelektualne, jak społeczne i religijne. Wydarzenia historyczne dowiodły słabości dawnych systemów: ich nieprzystawal-

384

ności do realiów, do faktycznych potrzeb jednostek, społeczeństw i narodów. Zniszczenie stałych punktów oparcia, pozwalających człowiekowi bezpiecznie funkcjonować w spójnym systemie kulturowym, nie zniszczyło jednak potrzeby posiadania uniwersalnego klucza do zrozumienia rzeczywistości. Rewolucja, burząc stary porządek, nie zrealizowała tej potrzeby — a nawet więcej — zrealizować jej nie mogła. Przełomo-wość bowiem rewolucyjnych wydarzeń polegała właśnie na tym, że uświadomiono sobie niemożliwość istnienia wiecznych zasad. Rewolucję francuską różnił od innych przewrotów społecznych fakt, iż w odczuciu pokoleń po niej następujących przerwała ona ciągłość racjonalnego porządku historii i nie mogła zostać weń wpisana jako odizolowane wydarzenie, po którym świat wypracowałby nowe, „niezniszczalne " normy. Istota rewolucji zawierała się w jej permanentności, w tym, że od momentu przewrotu wszelka wartość była chwilowa i podszyta koniecznością autodestrukcji. Jednakże owo romantyczne rozumienie rewolucji, zawierające w sobie poczucie nieuchronnej nietrwałości jakiegokolwiek porządku, pozostawało w nierozerwalnym związku z marzeniem o sprowadzeniu wielości do jedności, a biegu historii do zatrzymania czasu w najszczęśliwszej godzinie ludzkości. Tylko rewolucyjny (w przedstawionym tu sensie) światopogląd mógł nadać temu marzeniu pierwszorzędne znaczenie. Żadna ewolucyjna ideologia nie wytwarza podobnej irracjonalnej tęsknoty, bo już samo pojęcie ewolucji zakłada osiąganie optymalnych w danym momencie rozwiązań. Zastanawiając się zatem nad romantycznym pragnieniem reaktywacji mitologii i nad sposobami realizacji tego pragnienia, trzeba pamiętać o jego rewolucyjnej (a nie tylko porewolucyjnej) proweniencji.

Aby móc stwierdzić, że literatura romantyczna posiadała energię mitotwórczą, trzeba najpierw powiedzieć, czym jest właściwie mit. Nie istnieje jedna i powszechnie obowiązująca definicja. Z różnorodnych określeń tego zjawiska da się jednak wypreparować pewne stałe cechy. Mówiąc najkrócej, jest on formą, poprzez którą uzewnętrznia się i ukonkretnia ludzki potencjał irracjonalności, przejawiającej się w emocjach i uczuciach. Istota mitu zawiera się w jego zdolności do stałego „aktualizowania się", czyli do wywoływania przeżycia egzystencjalnego w zamkniętej, określonej przezeń formie. Innymi słowy, żywy mit nie może istnieć tylko w sposób werbalny, musi zostać przeżyty. Ale jest to przeżycie „specjalne", polegające na cyklicznym odradzaniu się w rytuale historii o genezie, utwierdzającej tożsamość zarówno jednostek, jak i zbiorowości. Spełniając rytuał uczestnicy mają poczucie, że wszystko od nich jakby od nowa zależy — czyli zyskują świadomość aktywnego udziału we własnej historii. Proporcje między sferą racjonalności (czy praktyczności) i irracjonalności są w różnych kulturach różne, niemniej owa „ciemna część" istnieje zawsze i domaga się nadania jej kształtu. Dlatego upadek jednych mitów powoduje natychmiastowe powstawanie nowych, choć niekoniecznie jakościowo równorzędnych.

Literatura romantyczna pojawiła się ze swoim programem jako odpowiedź na kryzys dawnych, ustalonych wartości i autorytetów. Każdy autorytet jednak emanuje siłą mitotwórczą — inaczej nie mógłby funkcjonować (na tym opierała się trwałość Kościoła, monarchii, wreszcie Rozumu). Sytuację kryzysu w kulturze można więc określić jako moment, w którym jej „irracjonalna część" uwewnętrznia się i powraca do stanu po-tencjalności i bezforemności, wywołując z jednej strony poczucie niepokoju i zagrożę-

385

nia, z drugiej zaś wzmożoną gotowość do przyjęcia nowej formy mitycznej. W takim właśnie momencie wystąpili romantycy. Poezja ich posiadała nie znaną w klasycyzmie właściwość wywoływania przeżycia autentycznego i „nieliterackiego" u czytelnika. Nie mogę tu omawiać tej sprawy szczegółowo. Powiedzmy tylko, że romantycy, powracając do przedracjonalnej koncepcji słowa, przejawiającej się — najogólniej mówiąc — w subiektywizacji i ukonkretnieniu języka, zburzyli dotychczasowy porządek estetyczny. Ich innowacje, zmierzające do upodmiotowienia i indywidualizacji mowy, doprowadziły do wyjątkowej kondensacji „aktywnych" cech języka (np. ludowe zaklęcia proroctwa, wyznania, rozkazy, apele), co spowodowało, że tekst utracił częściowo swą literackość. Czytelnik, nie znajdując w utworze romantycznym cech literackości dawnego typu (jak dystans, obiektywność języka, reguły), kluczem do jego zrozumienia uczynić musiał swe doświadczenia językowe nabyte w praktyce potocznej, a one kazały mu — przy nasilonej subiektywności utworu poetyckiego — zająć aktywną postawę wobec samego autora. W ten sposób malał dystans pomiędzy literaturą a życiem: dzieło — dzięki swej nowej językowej formie — nie pozwalało oddzielić się od twórcy, a prawda od bohatera. Dodać należy, iż ta konieczność czynnej postawy czytelnika wobec osoby autora lub też bohatera (nabierającego zresztą cech realnego człowieka, nierzadko utożsamianego z autorem) zmieniła radykalnie sposób lektury: nie mogła ona być już podporządkowana prawom rozumu, na zimno rozważającego prawdy zawarte w tekście i kunszt jego formy. Nie była też zaplanowanym z góry wzruszeniem „na określony temat" i w konkretnych granicach się zamykającym (jak np. w dumie), po którym następowałby powrót do rzeczywistości. Cechą podstawową lektury stała się emocja, bo ona przede wszystkim kształtuje relacje pomiędzy żywymi ludźmi. Emocja ta trwała dłużej niż samo czytanie, ponieważ pochodziła jakby z nieliterackiego źródła: przecież poeta romantyczny zdradzał czytelnikowi swoje najintymniejsze uczucia. Odbiorca, kierując się formą językową utworu, miał w każdym razie prawo tak sądzić.

Mitotwórcze działanie romantycznej poezji zależało zatem od dwóch czynników. Przede wszystkim dawała ona czytelnikowi możliwość autentycznego, nieliterackiego przeżycia emocjonalnego, czyli — w świetle poprzednich wywodów — zdolna była pełnić funkcję „formotwórczą" wobec jego potencjału emocji. Ale przeżycie to nie mogłoby stać się podstawą do powstania nowego mitu, gdyby nie fakt, iż współgrało ono z ogólnie panującą gotowością akceptacji mitycznych schematów, która była właśnie wyrazem nieukierunkowania, bezforemności, potencjalności społecznych emocji. Takie zespolenie intencji literatury ze szczególnym nastawieniem i zapotrzebowaniem odbiorców doprowadziło do literaryzacji i teatralizacji życia, dając tym samym początek nowożytnej formule mitologii.

Jak zatem w praktyce przebiegał proces, streszczający się w znanym powiedzeniu, że „Wallenrod stał się Belwederem"? Rozpocząć należy od tego, iż zachwianie starego porządku Europy dało człowiekowi wolność, ale pozostawiło go jednocześnie w stanie „zawieszenia" i zagubienia. Celem romantyków stało się poszukiwanie nowej formy tożsamości jednostki ludzkiej w świecie. Narody posiadające własne państwo (które uzewnętrznia i racjonalizuje narodowe emocje) — niezależnie czy je akceptowały — wiedziały przynajmniej „częściowo", kim są, i szukały ideałów człowieka indywidualnego w sferze uniwersalnej. Narody pozostające od dłuższego czasu w niewoli zaczynały

386

się dopiero budzić do narodowego bytu i u nich ekstremalny indywidualizm romantyczny jest zjawiskiem rzadszym w porównaniu z próbami odnalezienia swej tożsamości w etnicznych tradycjach zbiorowych. Polacy znaleźli się w sytuacji wyjątkowej: podtrzymywanie złudzenia autonomii Królestwa, powiększone o pamięć niedawnej państwowej przeszłości, kazały im zwrócić się w kierunku celów indywidualnych i uniwersalnych, narastające zagrożenie od strony zaborcy zmuszało z kolei do potwierdzania odrębności narodowej. Tym samym w Polsce sfera irracjonalności spotencja-lizowanej w społeczeństwie wydatnie się powiększyła, wchłaniając oba powyższe bieguny romantyzmu, i zmuszała — w większym niż gdzie indziej stopniu — do jej intensywnego zagospodarowania. Mówiąc innymi słowy, polscy romantycy do nowej formuły narodu musieli dojść przez odnalezienie nowej formuły człowieka. Świadomość celu finalnego i drogi jego osiągnięcia wykrystalizowała się bardzo szybko poprzez asymilację ideologii niemieckiej, dla której wyjściem z kryzysu było stworzenie koncepcji literatury mitotwórczej. Pisze o tym Mochnacki: „Znać siebie, to jest mieć grunt pod sobą i wewnątrz. Człowiek jako jednostka, jako osoba, przychodzi do ujęcia tego uznania, skoro myśleć zacznie. Jednostka zbiorowa (naród) tym samym sposobem przychodzi do tego uznania, to jest w wyciągnionej na jaśnie myśli ogólnej — w systemie swoich działań i tworów umysłowych. Takie systema jest literaturą [...]" (O literaturze polskiej w wieku XIX). Można zatem powiedzieć, iż naród jest zbiorem jednostek, stąd ich indywidualna rola w narodotwórczym działaniu ma wartość największą. Tyle że jednostka musi najpierw sama „uznać się w swoim jestestwie". Mit polityczny — jeśli miał powstać — musiał zostać poprzedzony mitem polskiego bohatera romantycznego. I tutaj właśnie właściwości mitotwórcze poezji romantycznej wyszły naprzeciw zgromadzonemu potencjałowi irracjonalizmu zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego. Dziełem umożliwiającym wykreowanie mitu indywidualnego (i jego rytuałów) stała się bez wątpienia IV część Dziadów, gdzie osobowość bohatera nadała formę nagromadzonym uczuciom buntu wobec dawnych autorytetów, norm społecznych i moralnych. Forma ta dawała się od razu indywidualnie przeżyć i wypróbować, przez co miała duże szanse utrwalenia się w społecznej świadomości. Rytualizując, teatralizując zachowanie jednostek, forma owa przybierała postać żywego mitu. On właśnie stał się dowodem tożsamości romantycznego pokolenia i jednocześnie punktem wyjścia w kierunku zbiorowego mitu politycznego. Ten ostatni jednak nie mógł aktualizować się indywidualnie, stąd też w okresie przedlistopadowym nie funkcjonował jeszcze jako mit, był w stadium potencjalnym. Charakterystyczną jest rzeczą, iż naśladowcy Mickiewicza omijają w tym okresie zarówno Odę do młodości, jak i Wallenroda — podstawowe dzieła do formowania się polskiej zbiorowej mitologii. Dowodzi to, że poezja romantyczna nie może być naśladowana jako „fakt literacki", ale tylko jako „fakt przeżyty". Los Gustawa, a także los samego Mickiewicza wyrażany w innych utworach lirycznych, dał się realizować indywidualnie. Los narodu musiał się dokonać zbiorowo, właśnie jako wyższe stadium „uznania się w jestestwie swoim" świadomych siebie z osobna jednostek. Nieprzypadkowo też ten przełom — od prywatności do zbiorowości — zadomowi się na długo w polskiej literaturze romantycznej. Dopiero czynna erupcja narodowej samoświadomości nadała przedlistopadowej poezji patriotycznej sankcję mitu. „Wallenrod stał się Belwederem". Poezja powstańcza nie wydała jednak dzieł wybit-

387

nych. W świetle tego, co zostało dotąd powiedziane, dałoby się to — w uproszczeniu — wytłumaczyć następująco. Oto z momentem wybuchu rewolucji zbiorowość wkracza w czas mitu — czas znaczący i bogaty w wydarzenia decydujące o biegu historii. Wtedy życie właśnie staje się wielką literaturą. Poeci dobrze to rozumieli: „Siódma wieczorem 29-ty, oto najlepsza z twych pieśni piosenka" — wyznawał Goszczyński. Nie tylko on tak myślał. Mniej znany poeta, Dubiecki, tak pisał w Balladach Tyrteida:

Kogóż będziemy przeklinać? Ballady I dwudziesty dziewiąty listopada, Który przedzwonil jak piękna ballada. Ale mi dajcie pieśń... po Wallenrodzie... Dajcie mi drugi dzień taki... w narodzie...

Literatura powstańcza musi więc być już czymś zupełnie innym. Rola poezji w organizowaniu wyobraźni narodowej zmniejsza się. To, co z niej pozostaje, nie ma już właściwości mitotwórczych — jest skondensowanym i stereotypowym zapisem gotowego mitu, który przedtem uzyskał sankcję życiową. Zapis taki pozwala jedynie na odtwarzanie wcześniej uformowanego rytuału rewolucji. Tak samo zresztą wyglądało to w planie indywidualnym. Poeci epigoni najpierw popadali w „gustawomanię", a potem dodawali do niej banalne wiersze. Tyle że w tym ostatnim wypadku był to proces trudniej uchwytny.

Przykład powstania listopadowego dowodzi zatem, jak wielką rolę pełni w procesie historycznoliterackim ta rewolucja. Gdyby w 1831 roku zwyciężono — nasz romantyzm stałby się bez wątpienia bardziej europejski, zamykając jednocześnie w mitycznych schematach tradycję narodowo-państwową. Tak właśnie było, ale po roku 1918, kiedy to literatura uwolniła się od narodowego posłannictwa, zostawiając je w gestii państwowej propagandy, która zresztą wiele korzystała właśnie z romantycznych wzorów. Jednak powstanie skończyło się „niedoczynem". Dla poetów pokolenia, które przeżyło tę klęskę, czas mityczny jakby się zatrzymał, paraliżując tym samym ich zdolność bezpośredniego rozrachunku z powstaniem. Pisali oni zresztą w większości na emigracji, czyli w środowisku tych, dla których czas tamtej walki trwał nadal. Kapitulacji przecież nie było. Na głos znaczący o powstaniu — choć nie bezpośrednio o nim — zdobywają się ci, co nie przeżyli klęski na miejscu — Mickiewicz i Słowacki: powracają jednak do czasu „przed czynem", by móc swym dziełom nadać ponownie mitotwórczy rozpęd.

Inny przypadek stanowił Gosławski. Ten z kolei, przytłoczony klęską, neguje — w poemacie Banko — całą polską mitologię romantyczną — tak indywidualną, jak i zbiorową.

Drugie pokolenie romantyków znalazło się w sytuacji odmiennej: ponownie pozbawione zostało „gruntu pod sobą" — jak by powiedział Mochnacki — i znów musiało wyruszyć na znaną drogę od indywidualizmu do „zrozumienia się w jestestwie swoim" jako naród. Tyle, że szybciej się to odbywało, istniała już bowiem przedpowstaniowa i późniejsza mitotwórcza literatura. Więc bliżej było od słowa do czynu, od Wallenroda do spisku i od Ody do roku 1848.

388

Podsumowując trzeba powiedzieć, że przemiany literackie podlegały swoistemu rytmowi, w którym literatura wybuchała co jakiś czas rewolucją „zabijającą poetów" dosłownie i w przenośni. Przedstawiony tu w skrócie opis permanentnej oscylacji pomiędzy poezją romantyczną i życiem mógłby, jak sądzę, stanowić dobry punkt wyjścia do obserwacji dynamiki ewolucji literatury w dobie romantyzmu, a także w latach późniejszych.

Alina Kowalczykowa

Czy istotnie „teatr"?

Od stu pięćdziesięciu już lat toczą się spory o powstanie listopadowe. Jeśli wciąż towarzyszą im niewygasłe emocje, to przede wszystkim dlatego, że od rozbiorów po rok 1918 była to jedyna realna szansa Polaków wybicia się na niepodległość. Ale i z tego powodu, że powstanie jest tematem sporów nie tylko jako wydarzenie historii, lecz i jako wciąż żywy element naszej narodowej tradycji; jego sens i szanse są oceniane rozmaicie, a na popularność tych lub innych koncepcji ma wpływ głównie sytuacja historyczna, w jakiej znajdują się dyskutujący. Odwołując się do tego wielkiego doświadczenia narodowego można bowiem eksponować piękno patriotycznego zrywu, można — przypominając finalną klęskę — traktować je jako właśnie przestrogę przed czynem, można i zachwycać się świętością ofiary... Optyka i styl, w jakich powstanie widzimy i przedstawiamy, zależy od nas — a w rzeczywistości: od naszej aktualnej koncepcji przyszłych dziejów.

I zmienia się ta optyka — jak wspomniałam — ze zmianami sytuacji historycznej. Jak ważne ma ta sytuacja znaczenie dla oceny powstania listopadowego, świadczy najlepiej późniejszy stosunek do powstania nawet byłych jego uczestników, zmienność ocen, wzmagająca się z upływem czasu.

Przykładem — Seweryn Goszczyński. Człowiek, którego biografia znakomicie współbrzmiała z wydarzeniami powstania, aktywny jego uczestnik, ozdobiony od początku glorią sławy belwederczyka. Wymarzony wzór poety-powstańca: walczył i publikował wiersze rewolucyjne. Jego późniejsze refleksje na ten temat to zatem uwagi nie obserwatora wydarzeń, lecz ich żołnierza.

Toteż, gdy jeszcze po jedenastu latach w pomieszczonych w „Pszonce" satyrycznych artykułach pisał o paryskich obchodach rocznicy powstania, przesłanie wydawało mu się oczywiste: zamiast urządzać żałobne obchody trzeba w końcu chwycić za broń, podjąć walkę za wolność ojczyzny. To chęć kontynuacji, bezpośredniego nawiązania do niedawnych wydarzeń ożywiona niezagasłą nadzieją¹.

Kiedy jednak w 1869 r. Goszczyński pisze Noc belwederską (jakże charakterystyczny

¹ S. Goszczyński, 29 listopada, [w:] Dzieła zbiorowe, wyd. Z. Wasilewski, t. IV, Lwów [1911], s. 177—190.

390

tytuł, akcentujący najważniejsze chwile w życiu autora), przyświeca mu cel już inny: ukazania „strony moralnej, nauczającej" wielkiego czynu narodu, wyświecenia, „co w tym czynie podała przeszłość naszej przyszłości". Idzie tu zatem już o ustalenie miejsca powstania w narodowej tradycji.

Goszczyński widzi je teraz w tej perspektywie, o której narodzinach już w okresie powstania mówił tu Ryszard Przybylski: Bóg i wolność. Ale i w tej także, o której mówiła Maria Janion, cytując Ostrowskiego: iż oto powstanie jest podjęciem na nowo przerwanej od momentu rozbiorów historii Polski. Po upływie lat niespełna czterdziestu od nocy belwederskiej Goszczyński inaczej niż w „Pszonce" pisał o powstaniu — i zupełnie inne wnioski moralne, a i praktyczne z ówczesnych wydarzeń wyprowadzał. Powstanie jawi się tu jako początek nowej epoki — z nim „zamyka się koło wielowiekowego życia Polski przeszłej, a otwiera się koło Polski nowej [...] sfera ofiar trudniejszych, więcej wewnętrznych, ale zarazem schodzi i siła do pełnienia tych ofiar w jaśniejszym widzeniu celu i drogi człowieka"². W tym systemie rozumowania powstanie zostaje przesunięte z porządku walk o wolność w porządek moralno-religijny. Goszczyński pisze dalej, że niedobry mieliśmy katolicyzm, a w jego odrodzeniu, w ofierze „pełnej, wytrzymanej, idącej z głębi ducha", i na drodze „prawd Chrystusowych" możliwe jest odzyskanie wolności ojczyzny.

Można oczywiście skwitować te idee jako schorzałą odrośl towianizmu poety. Ale — był to rok 1869, czas po powstaniu styczniowym. Epoka tak inna, że powstanie listopadowe musiało ostatecznie zmienić swe miejsce w myślach Polaków. Przedtem jeśli myślano o zaprzepaszczonych szansach, o błędach, można było czynić to z malejącą z upływem lat nadzieją na wyciągnięcie wniosków dla podjęcia następnej walki zbrojnej, była to sprawa wciąż jeszcze aktualna; teraz dyskusje o tamtych szansach stawały się tylko czynnikiem myślenia o historii. Było ono już nie wzorem dla praktycznych działań patriotycznych, lecz wzorem innego rodzaju — nauką moralną. Elementem służącym manipulacji duszami Polaków.

Goszczyński jest tu przykładem cennym dlatego, że był powstania uczestnikiem i że tak klarownie ten proces przemian w myśleniu o powstaniu da się u niego obserwować. Potwierdza się refleksja o tym, jak ważne znaczenie do oceny wydarzeń historycznych ma sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek oceniający. Inaczej by widziano sens powstania listopadowego, gdyby po trzydziestu paru latach można na nie patrzeć z perspektywy zwycięstwa w 1863 r., a nie kolejnej, bardziej tragicznej klęski; w sytuacji zwycięstwa-i Goszczyński odwoływałby się do tradycji powstania listopadowego nie po to, by ukazywać Polakom tylko piękno chrześcijańskiej ofiary.

Miejsce, z-jakiego się patrzy, o wiele jest ważniejsze niż prawdy historii (dla przeciętnego członka społeczeństwa oczywiście,^-nie dla profesjonalnego historyka, dla tegc ostatniego• fałsz perspektywy czasu bywa inny). Ogląda się te prawdy jako- demem narodowej tradycji, ich obraz staje się zatem dość dowolny, zależy i od sytuacji ;aktu-alnej i od prywatnych zainteresowań tego, kto o nich pisze. Można -*- nawiązuję ti do dzisiejszej konferencji — widzieć je i jako teatr rewolucji, jeśliby aż tak pojęcie teatru rozszerzać. Każda rewolucja, czy będzie to rok 1848, czy 1789, czy powstanie

2 S. Goszczyński, Noc belwederska, ibidem, s. 291, 358, 359.

391

listopadowe, będzie wtedy jawiła się jak jakiś teatr, a w zależności od tego, o których konkretnie wydarzeniach się pisze, zmieniać się będą tylko rekwizyty. Po latach, z dystansu, można i w tej perspektywie patrzeć na powstanie listopadowe — lecz czy jest to spojrzenie odkrywcze, czy wiele stąd wynika dla zrozumienia sprawy lub znaczenia powstania?

I Moje wątpliwości są znów rezultatem sytuacji, w jakiej aktualnie się znajdujemy. Bo przecież naszą obecną rewolucję — sierpień 80 — można by też z łatwością w malowniczy ciąg takich „teatrów" wprowadzić. Tam był symboliczny pogrzeb dekabrystów — tu choćby sceny spowiedzi w stoczni gdańskiej: czworobok robotników, pośrodku księża i klęczący ludzie w roboczych ubraniach. Tam publiczność wdzierała się na scenę w teatrze — tu może po latach ktoś spojrzy na salę konferencyjną w stoczni jako na scenę, w Jagielskim i Wałęsie — pertraktujących w nie spotykanej dotąd sytuacji i zachowujących się przecież inaczej, niż nas do tego przyzwyczajono — ujrzy spontanicznych aktorów; i jeszcze jednym znakomitym punktem zaczepienia byłaby autentyczna dekoracja: Lenin i krzyż, i kostiumy — ów różaniec na szyi Wałęsy. Nie był-żeby to teatr?

Jest chyba inaczej. Dzisiejsza nasza historia ukazuje nam naocznie, jak tworzy się nowy typ zachowań, nowa stylistyka wypowiedzi publicznej, jak znów zwykłość urasta do rangi symbolu (znów — bo przypomnijmy szary mundur Piłsudskiego), staje się znakiem szczególnie ważnym. Autentyzm, często zwykłym wzruszeniem motywowany patos zachowań z dni strajków sierpniowych (jak trzy tylko słowa podziękowania, wypowiedziane przez Annę Walentynowicz z zaimprowizowanego podium koparki) jest powszechnie naśladowany, prostota i naturalność gestu staje się częścią rytuału, z pewnością wejdzie na scenę do teatru. Ale czy teatrem była w momencie rzeczywistego dziania się, czy też jako teatr chcą ją widzieć spektatorzy? Jest tu jakaś różnica.

Pod miano „teatru" czy teatralizacji można podciągnąć wszelkie zachowania nowe lub niekonwencjonalne, dające ujście entuzjazmowi, spontaniczne, a także sterowane z myślą o celach propagandowych. Lecz nie należy chyba narastającego entuzjazmu tłumaczyć jako uleganie teatralnym efektom; na przykład cytowany w referacie Janowski, który na widok maszerujących powstańców przezwyciężył swe wątpliwości i przyłączył się do powstania, uległ przecież entuzjazmowi właśnie, a nie pragnieniu wzięcia udziału w spektaklu teatralnym! I można spytać — czy spojrzenie na dzisiejsze wydarzenia od tej „teatralnej" strony nie przedstawi naszego czasu i wielkości naszej sprawy w perspektywie mimo woli groteskowej?

Podobnie, jak sądzę, z powstaniem listopadowym. Efektowna to teza, że literatura i polityka spotkały się w teatrze — tylko co z niej wynika? Rzeczywiście, w poezji powstania listopadowego przeważają utwory mierne, mnóstwo w nich stereotypów, nie jest to wielka poezja (lecz spójrzmy znów na nasz czas — to samo można powiedzieć o wydanym powielaczowo tomie wierszy strajkowych Przestańcie ciągle nas przepraszać...). Ale nawet dla tego ówczesnego spotkania literatury z polityką, jeśli takiego spotkania się szuka, można wskazać inne, bardziej interesujące i ważne pole. Spotkały się nic tylko w teatrze. Przykładowo: znakomita publicystyka czasu powstania. Tu zresztą analogia do naszych czasów jest prawdziwie uderzająca.

A w ogóle myśląc o powstaniu i jego miejscu w naszej narodowej tradycji, mam

392

wciąż w pamięci przeczytane parę tygodni temu słowa Konstantego Puzyny: „[...] nie lubię tradycji romantycznej. Nie romantyzmu, lecz tradycji romantycznej i tego, co się o niej wypisuje [...] Mdli już od tego eintopfu [...] utwierdza się określony zespół tradycyjnych stereotypów: takie hasła, jak wałka zbrojna, powstanie, konfederacja, śmierć tyranom, za naszą i waszą — ciągle mogą u nas liczyć na oddźwięk. Ale związki zawodowe? Prawo do strajków?"³.

Miejmy nadzieję, że utrwali się ta wspaniała rzeczywistość, dla której słowa „wolność" i „związki zawodowe" będą pełniły rolę w gruncie taką samą, rolę słów-kluczy; będzie to jednak na pewno wymagało nowego spojrzenia także na tradycję romantyczną, jeśli ma ona pozostać tradycją żywą.

3 K. Puzyna, Zdumieni, „Polityka", 1980, nr 43.

Maria Joczowa

Głosy poetów francuskich o rewolucji w Warszawie

Powstanie listopadowe wywołało, jak wiadomo, silny oddźwięk we Francji. Jednym z przejawów żywej reakcji opinii publicznej na wydarzenia w Polsce była fala spontanicznego tworzenia okazjonalnych utworów wierszowanych, których autorzy, często amatorzy, opiewali w konwencjonalnych rymach i rytmach męstwo walecznych Polaków. Utwory te stanowią jednak raczej interesujący dokument historyczny i socjologiczny niż twórczość w ścisłym znaczeniu literacką.

Jeśli mamy mówić o postawie literatury wobec współczesnych jej wydarzeń historycznych, to może warto zwrócić raczej uwagę na niektóre utwory ówczesnych poetów francuskich związane tematycznie z powstaniem. Wśród nich znaleźli się zarówno poeci bardzo wówczas popularni, choć dziś często zapomniani, jak i niektóre wielkie nazwiska francuskiej literatury. Z utworów, o których będzie mowa, część zaliczyć można do nadal żywotnej we Francji tradycji klasycznej, a inne powstały już w romantycznym duchu i stylu. Przywołanie tych odmiennych poetyk nie jest bez znaczenia, gdyż sygnalizują one różny sposób widzenia dziejących się współcześnie wydarzeń, odmienne próby opanowania świadomości historycznej, zaświadczenia historii. Tworzenie w różnych kręgach estetyki poetyckiej będzie powodowało próby zawierania rzeczywistości historycznej w odmienne cykle symboli.

Poezji tych obu grup wspólny jest przy tym pewien moment znaczący: deformacja spowodowana dystansem. Poezję francuską o powstaniu listopadowym, nawet tę najbardziej spontaniczną, jak pieśń bojowa i piosenka żołnierska, determinuje oddalenie od realiów walki, którego nie mogły zastąpić relacje Polaków. Trudne do uzmysłowienia w naszej epoce szybkiej informacji, również wizualnej, oddalenie w przestrzeni, a więc i w czasie, nakładało się jeszcze na zadawnioną niewiedzę o całokształcie polskiej rzeczywistości. W wierszach nawet najbardziej żywiołowo reagujących na aktualia polityczne nie ma więc mowy o realistycznym obrazie wydarzeń. W tym większym stopniu utwory te są przede wszystkim wyrazem rezonansu, wywołanego przez wypadki historyczne w zespole uformowanych wyobrażeń ideowych i estetycznych poety czy pisarza. Zależnie od stopnia poetyckiej skali będzie to świat twórczej wyobraźni lub obszar powtarzalnych stereotypów.

Większość utworów francuskich związanych z powstaniem listopadowym należy

394

do kręgu ideowego dziedzictwa rewolucji francuskiej 1789 r., a zarazem do tradycji poetyki klasycznej. W konwencji tej poetyki wypowiadali się najczęściej poeci o przekonaniach republikańskich lub liberalnych, opozycyjnie nastawieni wobec rządu Ludwika Filipa. Do tego obszaru estetycznego w jego wersji popularnej zaliczyć można także większość utworów okolicznościowych, gdzie prócz ody i hymnu szczególnie często spotyka się formę pieśni.

Wzorców dla tej twórczości masowej mogły dostarczać wiersze bardzo wówczas cenionych poetów liberałów, jak słynny Beranger czy Delavigne. Utwory Berangera, jak np. Poniatowski i Hatóns-nous {Śpieszmy sięl), to właśnie w pierwszym wypadku model pieśni o bohaterze niedawnej historii z nawiązaniem do historii dziejącej się aktualnie, a w drugim wzór żołnierskiej piosenki-pobudki, odwołującej się w formie lekkiej a zamaszystej do honoru żołnierskiego i niedawnego braterstwa broni. Właśnie „honor", „święta wolność", „dzielni Sarmaci"¹ to stereotypy, które powielane w szeregu utworów funkcjonowały skutecznie w masowym obiegu.

Hymny Kazimierza Delavigne: Dies irae de Kościuszko* czy też sławna Warszawianka, stanowią przykład liryki podniosłej, która również zash&zte. wielu naśladowców. Warszawianka Delavigne'a to tekst, który będąc hymnem na cześć wywalczonej przez rewolucję francuską wolności człowieka jest zarazem wezwaniem do walki o niepodległość narodu ujarzmionego, choć pełny wymiar poezji tyrtejskiej osiąga ten utwór dopiero w swej wersji polskiej. Trzeba podkreślić, że emfatyczny i nieco ciężki w swej konwencjonalnej retoryce wiersz francuski ustępuje znacznie w sile i trafności wyrazu przekładowi Karola Sienkiewicza i dopiero tekst polski staje się autentyczną, porywającą pieśnią bojową.

Kontekstem ideowym tych utworów była tradycja rewolucji: wolność i oświecenie dla wszystkich, wywalczone przez lud francuski, a przez armie napoleońskie zaniesione narodom Europy. Stąd stale obecne w tych wierszach wspomnienie krwi wspólnie z Polakami przelanej w zmaganiach z koalicją władców. Aktualna historia znów przeciwstawiała ludom strzegącym swych swobód, czy zrywającym się do walki o wyzwolenie, ciemne siły Świętego Przymierza, którego symbolem stał się car, najgroźniejszy i najpotężniejszy despota, „olbrzym Północy".

Przeciw tej upostaciowionej tyranii, a w obronie wolności i cywilizacji powstają w środowiskach radykalnych politycznie poematy-pamflety, o zacięciu gwałtownie satyrycznym, a o zakroju epickim. Szczególnie typowe pod tym względem są utwory głośnego wówczas dzięki swym satyrycznym Jamnom (1831 r.) młodego poety Augusta Barbier oraz publikującego propolskie wiersze w swoim satyrycznym pisemku „Ne-mesis" Augusta Barthelemy, a także poety i dramaturga starszej generacji Nepomucena Lemercier.

W alegorycznym poemacie Augusta Barbier pt. Varsovie personifikacje Wojny, Zarazy (tj. cholery) i Śmierci toczą dialog, ukazując w epickich opowieściach wstrząsające obrazy miasta zmiażdżonego przez najeźdźcę, kraju pustoszonego przez zarazę i świata, gdzie ujarzmione ludy przeklinają bestialskich tyranów. Wiersz ten, niesły-

¹ Por. L. F. Rouquette, La Pologne et nous, Paris 1919, s. 77 i 79. 2 Por. ibidem, s. 71.

395

chanie gwałtowny w wyrazie, jest jednocześnie popisem retoryki. Operując alegorią i personifikacją, osiąga poeta całkowitą abstrakcję obrazu epickiego. Warszawa, wymieniona tylko w tytule, występuje w tekście wiersza jako abstrakcyjne, „sławne miasto", niby jakieś antyczne oppidum zawładnięte przez hordy barbarzyńców, miażdżących kopytami końskimi ciała kobiet i dzieci. Stosy trupów, zakrwawione mury, pożary, ruiny, pustynia, to jakby uogólniony aż do symbolu obraz każdego miasta zniszczonego przez „nowożytnych Hunów". Podobnie Cholera opowiadając o spustoszeniach wśród „ludu pełnego zapału i szalonego wolnością" roztacza równie retoryczny i abstrakcyjny obraz zagłady. Na koniec Śmierć, która czuwa, by zdławić każdy zryw ludów pragnących zrzucić więzy niewolnictwa, kończy swoją tyradę dość niespodziewanym w tym abstrakcyjnym kontekście porównaniem, oświadczając, że „kocha ludzi tak, jak car Polaków"³. Ta polityczna pointa, utożsamiająca losy Polaków z losami wszystkich ludów walczących o wolność, wyraża w syntetycznym skrócie ideę poematu.

Podobnym tonem bezpośredniej aktualności brzmią utwory Barthelemy'ego i Le-merciera. Wśród wierszy Barthelemy'ego o rewolucji warszawskiej zwraca uwagę dłuższy utwór pt. Le seize aout a Varsovie (16 sierpnia w Warszawie), związany z samosądami dokonanymi przez lud stolicy. Francuski satyryk, wbrew opinii potępiającej lud jako „tygrysa o tysiącu głów", obarcza winą za krwawą rozprawę małoduszne i zdradliwe rządy, „karłów władzy", „sofistów i kalkulatorów", kupczących krwią narodów. Posługując się udatnie obrazami alegorycznymi, poeta kreśli epicką wizję Męża Mściciela — personifikację gniewu Ludu, który kroczy przez dzieje dokonując krwawego dzieła oczyszczenia. W innym ostrym wierszu Vendredi soir — Seize septerribre (Piątek wieczorem — 16 września), napisanym na wieść o kapitulacji Warszawy, poeta nie waha się napiętnować Francuzów „pieczęcią bratobójstwa" za ich haniebną obojętność wobec żołnierskiej śmierci „szalonej siostry" Warszawy, z góry „przeznaczonej na zagładę"*.

Podobny ton szlachetnego gniewu i oburzenia panuje w wierszach akademika Le-merciera i młodego literata Leona Gozlana, zainspirowanych upadkiem powstania i osławioną deklaracją ministra Sebastianiego: „Porządek panuje w Warszawie".

Jednocześnie rozwój wypadków przekształcając Polaków z uczestników wojny narodowej w bezdomnych tułaczy wpływa na ewolucję stereotypów literackich, co obserwować można choćby w wierszach Barthelemy'ego. Polacy z „żołnierzy Wolności" przeistaczają się tam w „chwalebnych wędrowców", „wielkich pielgrzymów", a nawet „świętych". Epopeja wojny w obronie wolności i niepodległości kończy się więc wyjściem na dumne wygnanie, jak po upadku Troi. Tak bowiem, w perspektywie epickich zmagań Wolności z Tyranią, zdają się widzieć rewolucję w Warszawie klasycyzujący poeci francuscy.

Znacząca zmiana perspektywy następuje, gdy czytamy nieliczne, choć artystycznie interesujące utwory francuskich poetów romantycznych związane z powstaniem listopadowym. Przekształca się ideowy kontekst utworów, ewoluując ku ideom walki narodowej o niepodległość. Pojawia się dramatyczna wizja narodu walczącego, pokonanego, męczeńskiego, ale nie zwyciężonego ostatecznie.

³ Por. ibidem, s. 69.

⁴ Por. Gh. Sinechal, La Pologne de 1830 a 1846 dans la poesie romantique francaise, Paris
1937, s. 74, 75, oraz L. F. Rouquette, op. cit., s. 67.

396

Wizja dramatu narodowego rozgrywającego się na scenie teatru dziejów wydaje się dominować w wierszach romantycznych. Ta teatralna optyka jest zresztą zróżnicowana. Romantyczny teatr powstania pojawia się jakby w dwóch postaciach czy wersjach. W jednej z nich wojna Polaków o życie narodu to jakby dziejący się współcześnie dramat historyczny, któremu obojętnie lub z zaciekawieniem, lecz zawsze z dystansu, przygląda się Europa. Wspomniane na wstępie oddalenie staje się tu odległością widowni od sceny. W drugiej wersji walka, klęska powstania i początek tułactwa to jakby kolejne akty misterium religijno-narodowego, utrzymanego w tonacji elegijnej z akcentami mesjanistycznymi i mistyczną symboliką.

Tej romantycznej wizji losu Polaków towarzyszy też pewne przesunięcie akcentu ku sferze artyzmu słowa, charakterystyczne dla poezji francuskiej tego okresu. Widoczne to jest nie tylko w znanym ośmiowierszu Musseta, lecz może jeszcze bardziej w krótkim fragmencie z Chants du crepuscule {Pieśni o zmierzchu) Wiktora Hugo, poety tak według powszechnej opinii zaangażowanego.

Wizję rozpaczliwych zmagań narodu, którym przygląda się obojętnie widownia, ukazuje krótki wiersz Musseta, napisany w 1831 r. (opublikowany pośmiertnie). Jest to zaprawiona gorzką ironią apostrofa do ginącej Polski, której bohaterstwo nie zdoła wzruszyć zblazowanych widzów⁵. Poeta dandys w tej sarkastycznej strofie realistycznie choć brutalnie ukazał rzeczywistą postawę europejskich sfer rządzących, ale i sporej części elity literackiej wobec nieszczęść Polski.

Wiktor Hugo, który w jednym tylko z wierszy zbioru Feuilles d'automne {Jesienne liście, 1831 r.) wyliczył Polaków wśród narodów uciskanych jarzmem niewoli, poświęcił Polsce pokonanej i męczeńskiej 16-wierszowy fragment w tomie Chants du crepuscule (1835 r.), zaczynający się od słów: „Seule au pied de la tour d'ou sort la voix du maitre..." („Samotna u stóp wieży, skąd dochodzi głos pana...")- Określenie „fragment" jest tu szczególnie na miejscu, gdyż wiersz ten czyni wrażenie ułamka jakiegoś większego utworu. I nieodparcie narzuca się podobieństwo tego symbolicznego obrazu pokonanej Polski jako kobiety skazanej na śmierć do scen z teatru Wiktora Hugo, a nawet wprost do napisanego w tymże 1835 r. dramatu Angelo, tyran Padwy, w którym podobnie jak w owym wierszu małżonek nieszczęsnej ofiary zamienia się w jej kata. Wydaje się, że wyobraźnia artysty, zajęta aktualnymi pomysłami dramatycznymi, ujrzała niedolę Polski przede wszystkim jako temat do efektownego obrazu scenicznego. Nie umniejsza to wymowy symboliki tego wiersza, która pozostała w romantycznej tradycji literackiej: obraz Polski jako królewskiej męczennicy, przyciskającej do piersi skrwawiony krucyfiks.

Poetą, który od spektakularnego teatru walki przechodzi do religijno-patriotycznego misterium, jest Maurice de Guerin, zwolennik doktryny księdza de Lamennais. W swym czasopiśmie „L'Avenir" Lamennais popierał sprawę polską i był, według słów Mickiewicza, jedynym Francuzem szczerze bolejącym nad klęską powstania. Zamieszczony

5 W tekście francuskim zaczynającym się od słów: „Jusqu'au jour, ó Pologne! Oii tu nous montrera, /Quelque desastre affreux [...]" („Polsko, aż do chwili, kiedy nam pokażesz,/ Jakąś klęskę straszliwą [...]"), optyka widowiska jest może bardziej widoczna niż w poetyckich przekładach Miriama i Jerzego Lisowskiego,

397

w tym dzienniku 29 września 1831 r. wiersz Guerina Sur la Pologne rozpoczyna się wizją krwawego widowiska, gdzie na arenie ginie naród w nierównej walce z silniejszym przeciwnikiem, a naokoło:

Narody stojąc wypełniają amfiteatr, Milczący królowie, zasiadiszy na tronach, Patrzą zadziwieni na walczących A wraz z nimi świat, wahając się, czeka.

Spektakularna scena ustępuje w dalszej części wiersza religijnemu obrzędowi pogrzebu męczenników Wolności, których nadzieja i wiara przywrócą kiedyś do życia, oni bowiem już teraz „mimo śmierci żyją".

W tym utworze zawiera się już mesjanistyczna wiara w zmartwychwstanie Polski, wypracowane niejako przez ofiarę męczeństwa i śmierć poniesioną w służbie „wolności uzbrojonej wiarą". Religijno-narodowe misterium, w wersji popularnej, kontynuuje inny wiersz Guerina, Les Deux Anges. W utworze tym „dwa Anioły Ojczyzny": „Święta Wolność" i „Wiara, Córka Boża", żegnają się na popiołach Warszawy. Wolność z „różańcem i kijem pielgrzymim" wyrusza na „drogę prób", lecz z wyroku Boga „powróci nad Wisłę"⁶. Wiersz ten zawiera już niemal cały repertuar nowych stereotypów, funkcjonujących w polonofilskich kołach chrześcijańsko-liberalnych.

Poetycką syntezą mesjanistycznej wiary w odrodzenie Polski, zawartą w mistycznej symbolice grobu — kolebki nowego życia, może być znany utwór Lamennais'go, Hymn do Polski, napisany w 1832 r.⁷ W harmonijnych frazach elegijnej prozy poetyckiej głosi Lamennais, że ofiary „świętych męczenników" i „nieszczęsnych wygnańców" nie pozostaną bezowocne. Rzekoma śmierć Polski jest tylko snem, z którego zbudzi się ona do wolności. „Śpij moja Polsko w pokoju — powtarza autor hymnu — ja wiem, że to, co nazywają Twoim grobem, jest Twoją kolebką". Pasyjne misterium drogi przez śmierć do zmartwychwstania zostało tu poetycko zaświadczone.

⁶ Por. L. F. Rouquette, op. cit., s. 93, 95.

⁷ Utwór ten został spopularyzowany przez opublikowanie go wraz z francuskim przekładem
Ksiąg pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza, dokonanym przez Montalamberta (Le Uvre des pe-
legrins polonais, 1833 r.).

Janusz Goćkowski

Wątki komediowe w powstaniu listopadowym

LELEWEL (po chwili)

Był już ktoś, co się na mnie targnął — zwał się Dyktator — upadł.

Ja wiem wszystkie tajnie

serc,

ja wskroś dusze odgaduję, nimi władnę.

Kiedy naród w sobie się szamoce,

gdy nad narodem ciemne rozwlekły się noce,

budzi się prorok-duch — co go powiedzie.

Ten, sam ze się zapłonie, jako słup ognisty,

i będzie przed szeregiem zwartym szedł na przedzie!

Temu Bóg odda dusz jedynowladztwo!

Biesiada dusz!

poznajesz Waść to duszne bractwo —

Jest wyższa Wola, Siła, co obala męże,

a nowe wskrzesza. Wstaną i świetne pawęże

wzniosą na blank, odkędy blask zabłyśnie nowy.

Czas będzie — przyjść ma On — wróż-piorunowy,

co w nas odrodzi czystość serc — precz my do trumny!

W walkach się naród skrzepi; nadto dumny —

przeleje strugi krwi... krew się oczyści!

Jest Przeznaczenie, które nami rządzi... aż się ziści

tajnych wyroków czas... jest tajemnica,

która te waśnie nasze i obłędy

stłumi...

Jest czyn,

który umysły roztargnione zwiąże,

co najbardziej zaważy na wydarzeń szali...

400

pan jeszcze nie rozumie...

...dokąd w słowach dążę?

{Cisza zupełna, słychać bardzo oddalone armatnie strzały) Już to — ...już...

...oto słowa!!! {Słychać wciąż bardzo dalekie strzały).

DEMBIŃSKI {w przerażeniu)

...Armaty Moskali!!!

(S. Wyspiański, Lelewel, Akt V)

1. Wątki komediowe w dramatach życia politycznego

Minęło półtorawiecze od wybuchu powstania listopadowego. Trwała i znacząca jest obecność w kulturze polskiej wartości, których twórcami i szermierzami byli patrioci walczący naonczas o Polskę niepodległą, gdzie obywatel korzysta z wolności, a prawo przez sejm stanowione ustala normy współżycia rządzących z rządzonymi. Taka właśnie obecność owych wartości upoważnia do zajęcia się wątkami komediowymi w powstaniu listopadowym — jednym z najważniejszych wydarzeń w teatrze polityki polskiej czasów formowania się nowoczesnego narodu polskiego. Mamy bowiem do czynienia ze świętością narodową, której ujawnienie owych wątków zaszkodzić nie może. Natomiast rzecz cała, dzięki ich ujawnieniu, stanie się dla pokoleń dziedziców tamtych wartości bliższa, bo bardziej ludzka. Powstaniu listopadowemu (jak wszystkim naszym powstaniom narodowym: od konfederacji barskiej do powstania warszawskiego) mitologia nie jest potrzebna. Edukacji patriotycznej i obywatelskiej dzisiejszych Polaków nieodzowna zaś jest refleksja humanistyczna typu socjologicznego. I to dotycząca wątków komediowych w owych insurekcjach. Socjologom wypadnie iść tu ścieżką już poniekąd wydeptaną przez artystów, którzy umieli zobaczyć w wielkich dramatach życia politycznego (były nimi bezsprzecznie polskie niepodległościowe wystąpienia zbrojne) sytuacje godne twórczości autora komedii. Wystarczy wskazać na tryptyk dramatyczny Stanisława Wyspiańskiego dotyczący powstania listopadowego (Noc Listopadowa, Warszawianka, Lelewel) czy dotyczącą powstania warszawskiego nowelę Jerzego Stefana Stawińskiego, później ekranizowaną przez Andrzeja Munka (chodzi o Węgrów przerobionych na Scherzo alla Polacca w Eroice).

W polityce zasadnicze znaczenie ma forma prezentacji stanowisk i realizowania zamierzeń. Życie polityczne to taka sfera stosunków społecznych, gdzie sukces w znaczne; mierze zaieży do tego, jak aktorzy dramatu pojmują koncepcje swych ról i w jakim stylu grają swe role. Twórczość takich mistrzów przedstawiania podstawowych sytuacji ludzkich, jak Cervantes, Marlowe, Shakespeare, Dostojewski, Eliot, to twórczość ukazująca obecność wątków tragicznych i wątków komicznych w tych samych historiach poszukiwania formy, która rozwiąże istotne problemy teatru życia społecznego jako sfery kształtowania ludzi przez strukturę pola relacji tworzących więzi międzyludzkie. W polskiej tradycji literackiej wypada wskazać na twórczość takich autorów, jak Juliusz Słowacki, Bolesław Prus, Stanisław Wyspiański, Witold Gombrowicz. Jak powiada ten ostatni:

401

Człowiek jest poddany temu, co tworzy się „między" ludźmi, i nie ma dla niego innej boskości jak tylko ta, która z ludzi się rodzi. Taki jest właśnie ten „kościół ziemski", który objawia się Henrykowi we śnie. Tu ludzie łączą się w jakieś kształty Bólu, Strachu, Śmieszności lub Tajemnicy, w nieprzewidziane melodie i rytmy, w absurdalne związki i sytuacje i, poddając się im, są stwarzani przez to, co stworzyli. W tym kościele ziemskim duch ludzki uwielbia ducha międzyludzkiego. Henryk wynosi ojca swego do godności króla, a to iżby ojciec udzielił mu ślubuj po czym sam ogłasza się królem i sam sobie pragnie udzielić ślubu. W tym celu usiłuje zmusić swych poddanych, aby napełnili go boskością: pragnie on stać się własnym swoim Bogiem. Ale to wszystko dokonywa się poprzez Formę: to znaczy że ludzie, łącząc się między sobą, narzucają sobie nawzajem taki czy inny sposób bycia, mówienia, działania... i każdy zniekształca innych, będąc zarazem przez nich zniekształcony. Stąd dramat ten jest przede wszystkim dramatem Formy. Tu nie idzie, jak w innych sztukach, o znalezienie najwłaściwszej formy na oddanie jakiegoś konfliktu idei lub osób, ale o odtworzenie wieczystego konfliktu naszego z samą Formą. Jeśliby w sztuce Szekspira ktoś krzyknął na ojca swego „świnio", dramat polegałby na tym, iż syn obraża ojca; gdy jednak to zdarza się w sztuce niniejszej, dramat dzieje się między tym, kto krzyczy, a własnym jego krzykiem... gdyż krzyk ten może zabrzmieć dobrze lub źle, przyczynić się do wywyższenia swego twórcy lub też, przeciwnie, wtrącić go w przepaść wstydu i hańby¹.

Uznając tedy, iż powstanie listopadowe to ważny i godny uwagi dramat życia politycznego, powiemy: z Gombrowiczowej dialektyki człowieka i Formy (ukazanej zwłaszcza w takich utworach Mistrza Witolda, jak Trans-Atlantyk, Ślub, Pornografia) oraz Wyspiańskiego tryptyku o korowodzie chochołów, należących do elity insurekcji, wywodzić zamierzamy nasze rozważania o tym, co w sprawie 1830/31 r. ma charakter komediowy. Uważamy za stosowne rzec, iż w owej sprawie mamy do czynienia z dialektyką wątków komicznych. Powstanie listopadowe to bowiem historia heroikomiczna. Tryptyk Wyspiańskiego to tylko dramaturgiczny refleks faktów i sytuacji, w jakie obfituje sprawa zaczęta w noc listopadową. Dodamy jednak, iż pojmujemy i traktujemy wątki komediowe w powstaniu listopadowym jako dane potrzebne do studium przypadku (case study) ważnym do badań dialektyki „formy polskiej" i do badań dialektyki wielkich zrywów wolnościowych.

Poszukiwanie sytuacji komediowych proponujemy uznać i uprawiać jako rodzaj analizy i interpretacji ważnych i znaczących dla dziejów kultury politycznej narodu zdarzeń historycznych, jak też jako sposób podejścia właściwy dla socjologii humanistycznej. Rzecz jasna w dziejach znakomitej większości narodów europejskich znajdujemy wielkie zrywy i wydarzenia, w których niepoślednie znaczenie mają wątki i sytuacje komediowe. Słowa filozofa:

Jak to, moi Ojcowie! wymysły waszych teologów mają uchodzić za akt wiary! Każdy, kto sobie zechce drwić z Eskobara i z tak pociesznych a mało chrześcijańskich orzeczeń innych waszych autorów, ma być obwiniony o natrząsanie się z religii? I wy pozwalacie sobie powtarzać tyle razy podobną niedorzeczność? I nie lękacie się, iż potępiając mnie za to, że sobie drwię z waszych bredni, dajecie mi nowy przedmiot do drwiny? Toć zarzut ten spada na was, ukazując, iż pozwoliłem sobie śmiać się jedynie z tego, co w waszych pismach jest śmieszne; szydząc z waszych pojęć moralnych, byłem równie odległy od szyderstwa z rzeczy świętych, jak nauka waszych kazuistów oddalona jest od świętych nauk Ewangelii! Zaiste, moi Ojcowie, wielka jest różnica między natrząsaniem się z religii a natrząsaniem się z tych, którzy ją kalają swymi niedorzecznymi rojeniami. Byłoby bezbożnością nie mieć szacunku dla prawd, które nam odsłonił Duch Boży; ale byłoby również bezbożnością nie mieć wzgardy dla fałszów, które przeciwstawia im duch człowieczy².

¹ W. Gombrowicz, Ślub. Idea dramatu, [w:] Trans-Atlantyk. Ślub, Warszawa 1957, s. 125.

² B. Pascal, Prowincjałki, Warszawa 1921, s. 210.

402

dotyczą wielu spośród wielkich zrywów w imię wolności, równości czy niepodległości, w jakie obfitują dzieje ludów Europy. Nie są te słowa bez znaczenia dla Polaków badających i wyjaśniających sprawy polskie. Im to wypada, gdy rozważają wielkie wydarzenia naszej historii narodowej, przypomnieć słowa autora Ferdydurke:

Nie przeczę: Trans-Atlantyk jest między innymi satyrą. I jest także, między innymi, dość intensywnym porachunkiem... nie z żadną poszczególną Polską, rzecz jasna, ale z Polską taką, jaką stworzyły warunki jej historycznego bytowania i jej umieszczenia w świecie (to znaczy z Polską słabą). I zgadzam się, że to statek korsarski, który przemyca sporo dynamitu, aby rozsadzić nasze dotychczasowe uczucia narodowe. A nawet ukrywa w swym wnętrzu wyraźny postulat odnośnie do tegoż uczucia: przezwyciężyć polskość. Rozluźnić to nasze poddanie się Polsce! Oderwać się choć trochę! Powstać z klęczek! Ujawnić, zalegalizować ten drugi biegun odczuwania, który każe jednostce bronić się przed narodem, jak przed każdą zbiorową przemocą. Uzyskać — to najważniejsze ■— swobodę wobec formy polskiej, będąc Polakiem być jednak kimś obszerniejszym i wyższym od Polaka! Oto — kontrabanda ideowa Trans-Atlantyku. Szłoby tu zatem o bardzo daleko posuniętą rewizję naszego stosunku do narodu •— tak krańcową, że mogłaby zupełnie przeinaczyć nasze samopoczucie i wyzwolić energie, które by może w ostatecznym rezultacie i narodowi się przydały. Rewizję, notabene, o charakterze uniwersalnym — gdyż to samo zaproponowałbym ludziom innych narodów, bo problem dotyczy nie stosunku Polaka do Polski, ale człowieka do narodu. I wreszcie rewizję, która łączy się jak najściślej z całą problematyką współczesną, gdyż mam na oku (jak zawsze) wzmocnienie, wzbogacenie życia indywidualnego, uczynienie go odporniejszym na gniotącą przewagę masy. W takiej tonacji napisany jest Trans-Atlantyk*

jak również przypomnieć słowa autora Wesela:

KONRAD

A co jest mi wstrętne i nieznośne, to jest to robienie Polski na każdym kroku i codziennie [...] Więc my tracimy przez to, że wyrabiamy niepotrzebnie w tylu ludziach poczucie narodowości, a oni, nie mając charakteru, nie wiedzą, co z tym począć, i kapitulują [...] Niepotrzebnie wyrabiamy poczucie narodowości i solidarności z lichą częścią naszego narodu. Jest to rzeczą złą i niepotrzebną⁴.

Jesteśmy najgłębiej przekonani, iż poszukiwanie sytuacji komediowych w takich wydarzeniach, jak powstanie listopadowe, jest moralną powinnością historyków i socjologów narodu. Dramaty życia politycznego narodu, bez względu na to, czy kończą się zwycięstwem, czy też klęską, zawierają sytuacje godne uwagi Ajschylosa i zawierają sytuacje godne uwagi Arystofanesa. Uwzględnianie sytuacji komediowych jest tedy nakazem „dobrej roboty" badawczej. Ale jest też spełnianiem obowiązku ukazania rozziewu pomiędzy tym, co przywódcy ruchów politycznych czy kierownicy przedsięwzięć politycznych zapowiadają i zamierzają, a tym, co z tego naprawdę wychodzi skutkiem niedostatków ich kwalifikacji intelektualnych i technicznych, jak też i kwalifikacji moralnych. Zajmowanie się tym, co w życiu politycznym komediowe, to powinność badaczy i błaznów wobec rządzonych, których nazbyt często i poważnie wyprowadzają w pole ludzie uzurpujący sobie role rządzących, gdy nie mają po temu odpowiednich dyspozycji i kwalifikacji, należytej wiedzy i należytych umiejętności. Tym samym rzec chcemy, iż zajmujący się wątkami komediowymi w dramatach życia politycznego powinni przede wszystkim skupiać uwagę na patrycjuszach, ludziach elity,

³ W. Gombrowicz, Trans-Atlantyk, [w:] Trans-Atlantyk. Ślub, Warszawa 1957, s. 125.

⁴ S. Wyspiański, Wyzwolenie, [w:] Dzieła zebrane, t. V, Kraków 1959, s. 94, 106, 107.

403

kręgach rządzących i przywódczych. Jeśli bowiem w dramatach takich lud jest komiczny to dlatego, że nie ma wykształcenia i doświadczenia, jak też dlatego, że działania polityków czynią go komicznym, ponieważ idzie za nimi ufnie, a potem okazuje się, że ufność ta była nieuzasadniona. Zajmowanie się zatem wątkami komediowymi w dramatach życia politycznego to jeden ze sposobów uczenia ludu rozwagi, rzeczowości, a przede wszystkim czujności wobec ludzi elit, którzy chcą nim powodować. W tym punkcie jesteśmy zgodni z poglądami dwóch wybitnych komediopisarzy naszego stulecia — Bertoltem Brechtem i Friedrichem Durrenmattem.

Zauważmy jednak, iż socjolog ukazujący ludowi (plebejskiemu czytelnikowi) ko-mediowość myślenia i działania patrycjuszy, którzy zabierają się do rządzenia nim i przewodzenia mu, spełnia dobrze swą powinność społeczną wówczas, gdy jego relacja jest moralitetem pouczającym o tym, iż ludowi potrzebna jest samowiedza i samorządność zarazem. Ze świadomości komediowości ról polityków spoza ludu i nad lud się wynoszących wynika bowiem świadomość potrzeby ukonstytuowania ośrodka przywództwa i kierownictwa politycznego: składającego się z ludzi zdolnych dobrze sprawy polityki pojąć i pojąwszy poprowadzić oraz stanowiącego potwierdzenie zasady władzy „z ludu, przez lud i dla ludu".

2. Powstanie listopadowe jako „komedia ludzka" w dramacie politycznym

Powstanie narodowe, zaczęte w nocy z 29 na 30 XI1830 r., nadaje się do rozpatrywania w aspekcie wątków komediowych, gdyż jest to powstanie:

które upadło,
było nieudolnie prowadzone i niemądrze obmyślone,
miało poważne szanse stać się powstaniem zwycięskim,
miało elitę dającą liczne świadectwa obawy przed zdecydowaniem w walce z wrogiem i zdecydowaniem w rozwiązywaniu kwestii społecznej.

Na szczególną uwagę rozpatrujących to, co komediowe w dramatach życia politycznego, zasługuje ciągłość kontrapunktu: wymogi i zadania powstania a kwalifikacje etyczne i polityczne elity powstania. Komediowe przy tym jest nie tylko to, iż tak pozornie znakomita elita nie stanęła na wysokości zadania, ale w jaki sposób owa elita źle odegrała swą rolę historyczną.

Wątki komediowe w powstaniu listopadowym obecne są przez cały czas trwania tej insurekcji. Od Nocy Listopadowej do upadku Warszawy. Od początku do końca dramatu narodowego pojawiają się sytuacje komediowe. Sens tych sytuacji jest przede wszystkim taki, że elita kompromituje się moralnie, intelektualnie i instrumentalnie, a więc kompromituje się jako elita tout court, nie tylko jako elita zrywu narodowego o charakterze politycznym.

Kompromitacja jest tu udziałem nie tylko tych, którzy sprawują dowództwo, ale i tych, którzy zarządzają sprawami cywilnymi. Kompromitują się ci, których można uznać za bliskich ideowo Mazziniemu, jak też ci, którzy wyznają poglądy zbliżone do Cavoura. Tylko nieliczni dowódcy zasługują na miano ludzi, którzy umieli sprostać wymogom swej roli społecznej. Niemal nieobecni są politycy cywilni zasługujący na miano mężów stanu czasu wielkiej gry o niepodległość. Chłopicki, Skrzynecki, Kruko-

404

wiecki to trzy personifikacje komediowości w wielkim dramacie narodowym, jakim było powstanie, ścieranie się zaś Lelewela z Czartoryskim to sceny żywcem z komedii, choć powinny być scenami wielkiej gry politycznej o doktrynę i strategię drogi do niepodległości podczas powstania. Najważniejsze wszakże to, iż brak kunsztu w strategii i taktyce na polu walki orężnej łączono z brakiem kunsztu w dyplomacji, a przede wszystkim z brakiem sensownego programu w kwestii przekształcenia powstania narodowego ze względu na dążenie do niepodległości w powstanie całego narodu ze względu na siły społeczne biorące udział w walce o sprawę narodową i swoją własną. Myślę tu, rzecz jasna, o zagadnieniu chłopskim, o braku realistycznej koncepcji struktury społecznej narodu powstańczego.

Powstanie listopadowe było tą spośród polskich insurekcji XIX wieku, która miała realną szansę stać się akcją dającą Polakom „wybicie się na niepodległość". Królestwo Kongresowe było najlepszą, do wybuchu I wojny światowej, strukturą pola stanowiącego pole do rozpoczęcia gry o przywrócenie na mapie politycznej Europy państwa, które nigdy naprawdę nie znikło ze świadomości społecznej patriotów — Rzeczypospolitej Polskiej. Dlatego właśnie ujawnienie przez historyków i socjologów tego, co komediowe w tym powstaniu, jest tak istotne dla obywatelskiej edukacji Polaków. Elita, która wówczas zawiodła, to ludzie wykształceni, znający rzemiosło wojenne lub rzemiosło polityczne, mający za sobą lata doświadczenia w służbie publicznej, zorientowani w sprawach europejskiego teatru gier racji stanu, zaznajomieni z zasadami pracy parlamentu i rządu, a także ludzie znający fakty i doktryny mające znaczenie dla rozwiązywania problemów właściwych takiej strukturze społecznej, jak struktura ówczesnego społeczeństwa polskiego. Ci, którym zasadnie i dowodnie postawić można zarzut, iż w owym czasie (tj. czasie 1830—1831) byli postaciami z komedii, choć mieli być udat-nymi aktorami dramatu politycznego kończącego się zwycięstwem narodu, mieli liczne i ważkie dane, aby zdać egzamin historyczny. To, co uczyniło ich postaciami komedii, to niedostatki ethosu, czyniące ich małymi i nieporadnymi w godzinie próby. W pewnym sensie rzec można, iż to, co się w Weselu Wyspiańskiego odnosi do szlachty i inteligencji, jest jakby narracją całkującą w stosunku do trzech jego relacji dramatopi-sarskich na temat elity powstania listopadowego. Wyspiański jest sędzią surowym i przy tym doskonałym komediopisarzem (wystarczy tylko wskazać na Lelewela). Ale jego osąd jest bodaj sprawiedliwy. Dzieje powstania listopadowego to dzieje autokompro-mitacji elity, której naród zaufał, która narodem kierowała i dowodziła. Tymczasem okazało się, iż znaczna część tej elity godna była przemawiać do narodu słowami Jenial-kiewicza: „spuść się na mnie". Byli to, ci w generalskich mundurach i ci w dyplomatycznych ubraniach, w znacznej części właśnie „wielcy ludzie do małych interesów". Bohaterem zbiorowym powstania listopadowego jest walczący naród, nie zaś jego elita. Stary Wiarus z Warszawianki i Chłopicki uwodzący pannicę to ów kontrapunkt sceniczny, w którym Wyspiański kompromituje elitę.

Przejdźmy teraz do wskazania na te sytuacje komediowe w dziejach powstania listopadowego, które zdaniem naszym zasługują szczególnie na socjokulturową analizę i interpretację. Są to zaś:

1. Nieudany prolog powstania. Noc Listopadowa była improwizacją, a elita polityczna i wojskowa nie umiała przekształcić tej improwizacji w zbiorowy, uporząd-

405

kowany i ukierunkowany czyn niepodległościowy, realizowany wedle reguł sztuki statystów i sztuki strategów. Noc komedii omyłek i noc niezgulstwa. Tak też można, i niestety da się na gruncie faktów, odmalować ową noc z 29 na 30 listopada 1830 r.

Kontrapunkt między postawą żywiołu patriotycznego a postawą sfer rządowych. Ulica w poszukiwaniu rządu i rząd polski uchylający się od tego, aby od razu stanąć na czele ulicy walczącej o niepodległość. Tak właśnie miały się sprawy w początkowej fazie, gdy elita powinna pokazać: czego chce i co umie.
Kontrapunkt między opozycyjnym Towarzystwem Patriotycznym a oportuni-stycznym Rządem Tymczasowym. W sferze deklamacji, gestów i rezolucji obie strony wypadają godnie i poważnie. Gdy się wszakże ich agonowi przyjrzeć oczyma socjologa zainteresowanego „komedią ludzką", wówczas okaże się, iż tak opozycja, jak i rząd to podmioty komedii, nie zaś podmioty dramatu heroicznego. Opozycja nie potrafiła być opozycją na serio, brakło jej radykalizmu przekonań i konsekwencji działań. Rząd natomiast nie zdołał być rządem na serio, gdyż zastanawiał się, jak doprowadzić do tego, aby nie być rządem powstańczym, lecz znów stać się legalnym rządem Królestwa Kongresowego.
Dyktatura Chłopickiego i naczelne dowództwo Skrzyneckiego, czyli niemożność i nieudolność w ośrodku mającym sterować powstaniem. Komediowość i na tym bowiem polega, iż ludzie czasu minionego zostają powołani na stanowiska kierowników sprawy dnia dzisiejszego. Zachowania się Chłopickiego i zachowania się Skrzyneckiego (a także wielu ich kolegów z elity wojskowej i politycznej powstania) ujawniają trafność diagnozy zawartej w Nocy Listopadowej Wyspiańskiego. Naród dokonując zrywu powstańczego uczynił swą elitą ludzi, którzy byli już psychicznie starzy, brakło im wiary w sprawę, należeli do czasu, który minął. Nie rozumieli i nie chcieli się porozumieć z tymi, którzy byli społecznym żywiołem i kulturowym sensem zrywu powstańczego. Ukazując w Lelewelu walkę Czartoryskiego z profesorem historii Wyspiański ukazał komediowość tej walki. Wystarczy przypomnieć sobie dzieje Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Tam jedna ze stron (lewica) była — pomimo rozmaitych potknięć i śmieszności — cały czas powagą i mocą: najbardziej zaś jakobini-robespierryści.
Brak koncepcji ustrojowych i programu reform społecznych w zestawieniu z improwizacją i deklamacją w posunięciach politycznych ośrodka kierującego powstaniem. Jestem głęboko przekonany, iż najpoważniejsi ludzie, jakich ówcześni Polacy mieli w gronie osób nadających się do spraw ważnych podczas powstania, to Ksawery ks. Drucki-Lubecki i gen. Ignacy Prądzyński. Niestety, to nie oni nadawali ton stylowi gry politycznej i militarnej powstania. Wymieniam Druckiego-Lubeckiego, gdyż trybuni ludowi — ludzie lewicy czasu sprawy listopadowej — to, powiedzmy sobie otwarcie, jedwabne pierroty, którym do Maksymiliana z Arras tak daleko, jak Addingtonowi do Pitta. Ów brak koncepcji ustrojowych i program reform społecznych okazał się w skutkach fatalny. Powstanie to sprawa polityczna, a polityka podczas powstania to trzy rzeczy: wojowanie, dyplomacja oraz socjotechnika integracji sił społecznych, mających różne interesy i aspiracje. Ta integracja to znów sprawa realizacji modelu ustroju państwowego i porządku społecznego na miarę problemów, które wymagają rozwiązania, i na miarę potrzeb, które wymagają zaspokojenia, oraz na miarę warunków historycznych, które wymagają uwzględnienia.

406

Spory i kłótnie w obozie powstańców w zestawieniu z brakiem projektu politycz-no-militarnego po obu stronach spierających się o charakter powstania. Agon Lelewela z Czartoryskim, tak jak go ukazuje Wyspiański (a raz jeszcze twierdzę, iż to dobra diagnoza), to polityzowany agon Cześnika z Rejentem. Szkoda wielka, iż Aleksander hr. Fredro nie napisał komedii o elicie powstania listopadowego. Warto jednak i oczyma autora Zemsty spojrzeć na „lewicę" i „prawicę" czasu sprawy listopadowej. Zwłaszcza gdy się zestawi naszą „lewicę" z jakobinami i naszą „prawicę" z Cavourem czy Bismarckiem.
Osobliwy epilog powstania. Elita kompromituje się tu w jeszcze jeden sposób. Przegrywając na polu udatności politycznej i militarnej ludzie elity przegrywają jeszcze moralnie. Śmierć Sowińskiego jest tu, na zasadzie kontrapunktu, dodatkowym oskarżeniem i dodatkowo świadczy o tym, iż znakomita większość mężów stanu tamtego zrywu to komedianci mimo woli. Nie umiano wygrać umiejętnie, ani też przegrać heroicznie. Zakończenie, jakie zgotowali narodowi powstańczemu jego kierownicy, nie przynosi chluby. Twierdzić trzeba, iż ci, którzy nie potrafili dobrze pokierować walką o wybicie się na niepodległość, byli elitą z nieprawdziwego zdarzenia — elitą z komedii. O nich, w przeciwieństwie do Rządu Narodowego z Romualdem Trauguttem na czele, nie da się wyrzec słów Elizy Orzeszkowej: „gloria victis".

Wątki komediowe w powstaniu listopadowym upoważniają do refleksji z zakresu socjologii elit oraz z zakresu socjologii zbiorowych prób wyrwania się ze stanów nieznośnych dla narodu. Stoimy na stanowisku, iż analiza owych wątków upoważnia do korzystania z dorobku Marksa i de Tocqueville'a, jak też z dorobku takich autorów, jak Georges Sorel i Vilfredo Pareto (zwłaszcza ten drugi).

Na koniec przytoczmy słowa odnoszące się do kwestii komediowości elity insurekcji, o której mowa. Pisał autor Obrachunków fredrowskich:

Czy gdyby ktoś u nas w roku 1830 chwycił w ręce rząd, uciął głowę Chłopickiemu, Skrzyneckiemu, generałom i politykom, a wygrał wojnę — czy byłby zbawcą, czy krwawym potworem?*

⁶ T. Żeleński (Boy), Flirt z Melpomeną. Wieczór dziewiąty i dziesiąty, [w:] Pisma, t. XXIII, Warszawa 1965, s. 346—347.

Jarosław Marek Rymkiewicz

Głos w dyskusji

Czy istnieje związek między rewolucją literacką a rewolucją polityczną? Dla nas jest to oczywiste: istnieje. Charakter tego związku wydaje się jednak dość tajemniczy. Czy rewolucja literacka musi poprzedzać rewolucję polityczną? Czy jest zapowiedzią rewolucji politycznej ? Czy w przemianach literatury można dosłuchać się tego, co rychło wydarzy się w sferze społecznej? Te pytania można zadać latom dwudziestym wieku XIX, ale można je zadać i naszej epoce. Bo można spytać tak: czy w Sonetach krymskich można było dosłuchać się tego, co wydarzy się 29 listopada? A można spytać i tak: czy w Nierzeczywistości Kazimierza Brandysa i w Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego można było — przed Sierpniem — dosłuchać się tego, co wydarzy się w Sierpniu? I jeszcze tak warto by zapytać: kiedy już się wydarzyło, kiedy struktura społeczna zaczyna pękać, co dzieje się z tymi tekstami, w których można było usłyszeć — jeśli można było usłyszeć — zapowiedź wielkich przemian w sferze społecznej i politycznej? Inaczej: co dzieje się, co stało się z Sonetami krymskimi 29 listopada? Chciałbym przedstawić tę odpowiedź na te pytania, jakiej udzielano w latach trzydziestych zeszłego wieku. Jakiej udzielili nam ludzie tamtego czasu, występujący w tamtym teatrze. Udzielano wówczas na te pytania dwóch różnych — z grubsza biorąc — odpowiedzi. Inaczej odpowiadali ci, co rewolucję robili. Inaczej przeciwnicy rewolucji. Ale obie te odpowiedzi — to powiem od razu — są, przynajmniej dla mnie, zupełnie zaskakujące.

Maria Janion cytowała tu słowa Józefata Ostrowskiego mówiące o związku między rewolucją polityczną a rewolucją literacką. Przypomnę. „My pod chorągwią roman-tyczności [...] wzywaliśmy politycznej rewolucji". A także: „Szkoła romantyczna była szkołą politycznej rewolucji". W tych słowach jest już, oczywiście, zawarta odpowiedź na nasze pytanie. Ostrowski nie jest — delikatnie mówiąc — postacią zbyt pociągającą. A i niezbyt wiarygodna to postać. Lepiej więc pewnie posłużyć się sądami Mochnackiego. To wreszcie najwybitniejszy animator rewolty literackiej. Otóż dla Mochnackiego — i nie tylko dla niego, bo także dla Goszczyńskiego, także dla innych romantyków — rewolucja literacka jest rewolucją zastępczą. Pokąd ci, jak nazywał ich Kajetan Koźmian, zagorzalcy nie są jeszcze w stanie zrobić rewolucji politycznej, robią rewolucję literacką. Można by powiedzieć tak: romantycy chcą chaosu i nie mogąc mieć chaosu społecznego —

408

jeszcze nie mogąc mieć zbitych luster w Belwederze i księcia drżącego ze strachu na stryszku — wywołują chaos zastępczy. Nie mogąc wywrócić hierarchii społecznej — wy- \ wracają, co wywrócić mogą: hierarchię literacką. Oczywiście, nie tylko hierarchię nazwisk. j Także hierarchię symboli, gatunków, tematów. Koźmian pisał tak o powodach, które ] doprowadziły do wybuchu 29 listopada: „bo zdradziły ich pisma w powodach do rewolucji, podnieśli ją dlatego, że żaka nie zrobiono profesorem lub lektorem, biuralistę ministrem, podchorążego generałem". To głupie? Pewnie. Ale i bardzo mądra myśl jest ukryta w tych słowach. Żaki na pewno miały dość tych wszystkich profesorów, ministrów, generałów. Romantycy mieli dość tej struktury społecznej, w której żyli. Pokąd nie mogli wywrócić struktury, wywracali, co mogli. Łatwiej wywrócić poetę Osińskiego, co niesłusznie za wielkiego uchodzi, niż jakiegoś ministra. Łatwiej wywrócić gatunek literacki — powiedzmy, tragedię w stylu Felińskiego — niż jakiegoś generała. Więc nim zabrali się za ministrów i księcia, wywracali Osińskiego i gatunki. Kiedy już mogli dopaść księcia i zadźgać Żandra — przypominam: osobiście dźgał Goszczyński — Osiński i Koźmian przestali się liczyć. I gatunki też. Żaki natychmiast przestały się nimi zajmować. Dlatego uważam, że ich rewolucję literacką — o, niewątpliwą — można nazwać rewolucją zastępczą. Sami ją za taką w istocie uważali. I wynika to jasno ze słów Ostrowskiego, dla którego szkoła romantyczna jest w istocie czymś całkiem innym niż szkołą romantyczną.

Warto przypomnieć tu także słynne zdanie Mochnackiego ze wstępu do dzieła O literaturze XIX wieku: „Czas nareszcie przestać pisać o sztuce, co innego zapewne teraz mamy w głowie i w sercu, improwizowaliśmy najpiękniejsze pienie narodowego j powstania! Życie nasze jest poezją. Zgiełk oręża i huk dział — ten będzie odtąd nasz ] rytm i ta melodia". I dalej, zdanie, które już rzadziej się cytuje: „Nie literatura polska, \ ale polski kraj szeroki [•••] niechaj nas przede wszystkim zajmuje". Piękne, owszem, zdania, ale mówiąc: piękne, trzeba też zaraz dodać: jak dla kogo. Bo dla mnie przynajmniej choć piękne, to i straszne. Co w istocie mówi Mochnacki? Mówi — w trybie rozkazującym — że kiedy dopada nas życie, musimy porzucić, mamy obowiązek porzucić literaturę. Literatura jawi się w tych słowach jako coś, co jest ważne przez pewien czas, w pewnym czasie, do czasu. Poezja jest ważna, pokąd nie wcieli się w życie. Potem już nie jest ważna. Psychologiczne racje Mochnackiego, które kazały mu te zdania napisać, są oczywiste i nie zamierzam ich kwestionować. Ale tak pojęta poezja czym może być? Tylko instrumentem, który ma służyć przybliżeniu tej chwili, kiedy poezji już nie będzie, bo będzie tylko poezja życia. Instrumentalnie traktując literaturę, Mochnacki wpisał w te zdania całą pogardę, jaką w istocie miał dla literatury. Warto więc jednak pamiętać, co się kryje za tymi — wzgardliwym gestem odtrącającymi literaturę — słowami. Jest za tymi słowami wzywającymi do poetycznego życia całkiem niepoetyczna krew, cierpienie, chaos. Krótko mówiąc: jest bardzo dużo śmierci za tymi słowami. Jeszcze przez chwilę chciałbym zatrzymać się nad zdaniem: „Życie nasze jest poezją". Co ono znaczy? W innym miejscu tej przedmowy Mochnacki powiada tak: „Skończywszy pierwszą część, wszystkie egzemplarze mego pisma na to skazuję, żeby butwiały w księgarniach, póki nie odzyskamy bytu politycznego". A w Powstaniu narodu polskiego jest takie zdanie, wspominające dzień 29 listopada: „Resztę dni skołatanych niedolą.oddałbym chętnie za drugą taką, choćby i najkrótszą chwilę w życiu mojem".

409

Można chyba z tych trzech zdań dodanych do siebie wnioskować tak: Mochnacki uważał, że są, zdarzają się w życiu takie chwile, w których jakby skupiała się najistotniejsza esencja, najistotniejsza treść całego życia. W takich to właśnie chwilach — a taką chwilą był dla niego 29 listopada — życie staje się poezją. I w takich chwilach czas literatury zostaje zawieszony i książki mają butwieć w księgarniach. Mochnacki, mówiąc, że życie jest poezją, mówi więc w istocie, że czas literatury nie jest tożsamy z czasem życia. Że rewolucja polityczna unieważnia rewolucję literacką. Inaczej to ujmując: mówi, że nie ma związku istotnego między literaturą a życiem. Mówi, że literatura jest fikcją umysłu, marą pierzchającą wobec życia, wobec chwili. Każdy, kto w rewolucyjnym, w poetycko-rewolucyjnym furorze życie chce niebacznie przerobić na poezję, musi wreszcie do tego dojść: musi podeptać poezję i wyznać, że chce tylko życia pojmowanego jako jedna chwila. Skądinąd wiemy, że życie — wbrew temu, co sądzili romantyczni zagorzalcy i co sądzą ich dzisiejsi naśladowcy — nie jest jedną poetyczną chwilą, bo jest wybudowane i w każdej chwili buduje się na pamięci. Ale to już inna sprawa.

Całkiem inaczej związek między rewolucją polityczną a rewolucją literacką widzieli ci, którzy nie chcieli ani rewolucji politycznej, ani rewolucji literackiej. Posłużę się przykładem Koźmiana. Co Koźmian sądził o rewolucji politycznej, to wiadomo. Co sądził o rewolucji literackiej, też wiemy. Warto może zestawić jego opinie w tych dwóch kwestiach. A uczyniwszy to, dowiemy się, co sądził o tajemniczym związku życia i poezji. Pisząc w 1827 r. do Franciszka Morawskiego o sonetach krymskich Mickiewicza, Koźmian powiada, że wszystko jest w tych sonetach „bezecne, podłe, brudne, ciemne". Jeszcze i inne straszne obelgi rzucał wówczas Koźmian na Mickiewicza. Ze szczególnym jednak naciskiem i upodobaniem podkreślał, że Mickiewicza ma za człowieka szalonego. „Mickiewicz brudny, karczemny", ale przede wszystkim: „Mickiewicz szalony". Do tego Koźmian wciąż wraca: „Mickiewicz z pychą i dumą przekonany, że szaleństwo jest poezją"; „Mickiewicz jest półgłówek wypuszczony ze szpitala szalonych". „Dziennik Warszawski — to pisał Koźmian w r. 1829, na rok przed wybuchem — napchany tłumaczeniami płodów wariackich Mickiewicza". A te płody są Niemcom „po szalonemu ukradzione". Innych młodych romantyków też miał Koźmian oczywiście za wariatów. Mniej byli ważni dla niego niż Mickiewicz, więc już tylko jednym zdaniem pakował ich razem do azylu: to, co piszą Odyniec, Ordyniec i Witwicki, to są, powiadał, „szaleństwa półgłówków literackich".

Nieco łagodniejsi i bardziej wyrozumiali przyjaciele Koźmiana w tym względzie byli jego zdania. Morawski — umiarkowany — zwracał tylko uwagę, że „tych braci obłąkanych" trzeba „zwracać łagodnie na bezpieczniejszą drogę". Warto by może rozważyć, czy te epitety Koźmianowe są efektem wściekłości krewkiego starca, czy też efektem głębokiego przekonania, że istotnie ma do czynienia z wariatami, którzy powinni znaleźć się w szpitalu. Ale nie czas teraz na to. Istotne jest dla nas to, że w tych obelgach ujawnia się takie przekonanie Koźmiana: romantyczna rewolucja literacka jest dziełem szaleńców. Kto pisze ciemno, niejasno, dziwacznie, chaotycznie — ten jest szalony. Tych, którzy 29 listopada wszczęli rewolucję polityczną, Koźmian lżył w podobnie wymyślny sposób, jak romantycznych poetów. Powstanie listopadowe było dla niego rewolucją hultajów, morderców, zagorzalców, półgłówków, przede wszystkim:

410

szatańską rewolucją szatanów. Lucyferem tej rewolucji był dla Koźmiana oczywiście Lelewel, mający do pomocy diabła pomniejszego, czyli Mickiewicza. Ale szatańskie manipulacje Lelewela nie zdołałyby zwieść zuchwałej młodzi, gdyby ta młódź nie była szalona. Rewolucję polityczną — podobnie jak literacką — zrobili, zdaniem Koźmiana, szaleńcy. Ta rewolucja jest wedle niego szalona, rodzi szaleństwo i rodzi się z szaleństwa. „Szaleńcy rewolucyjni" — pisze w pamiętnikach — nagromadzili nad ojczyzną ciosy, które pan Zamoyski musi teraz w Petersburgu odwracać. „Szaleńcy rewolucyjni" opanowali Radę Administracyjną Królestwa „głusząc księcia Lubeckiego rady". „Sejm [...] dał z siebie widok nie reprezentacji narodowej, lecz reprezentacji [...] szaleństw". „Honoratka" jest „jaskinią wszystkich szaleństw". Posłowie sejmowi wydali z siebie „farsę godną szpitala szalonych".

Porównując to, co Koźmian ma do powiedzenia o romantykach, z tym, co ma do powiedzenia o powstaniu, można więc chyba zaryzykować taki wniosek: obie te rewolucje — literacka i polityczna — mają wedle niego ten sam charakter, tę samą przyczynę, są — w swojej najgłębszej istocie — tożsame. Rewolucję — wszelką rewolucję — wywołuje oszalały umysł, złakniony szaleństwa i pragnący pogrążyć się w mrokach szaleństwa. Nie zamierzam nikogo przekonywać, że Koźmian miał rację. Można mu wierzyć, można mu nie wierzyć. Można go lubić lub nie: ja go bardzo lubię. Ale chodzi o coś innego niż o danie wyrazu swojej sympatii. Zuchwały konserwatysta dostrzegł oto coś, czego nie dostrzegli zuchwali zagorzalcy. Pomawiając o szaleństwo tego, który napisał Sonety krymskie, i pomawiając o szaleństwo tych, którzy wyszli na ulicę 29 listopada, dostrzegł, że to, co staje się w sferze społecznej, ma swoją przyczynę w sferze słów. Albo powiem tak, nieco ostrożniej: dostrzegł, że w sferze słów można odczytać zapowiedź tego, co będzie się działo na ulicy. Można by więc — może z pewną przesadą — powiedzieć tak: dla Mochnackiego rewolucja polityczna była kresem rewolucji literackiej: likwidowała ją i unieważniała. Dla Koźmiana rewolucja polityczna była tylko dalszym ciągiem tego samego: tego samego szaleństwa. Goszczyński musiał pójść z bagnetem do Belwederu, ponieważ zostały napisane Sonety krymskie.

Nic więc dziwnego, że Koźmian w pamiętnikach wskazuje na identyczność „Mickiewiczowskiego systematu w literaturze i patriotyzmie" i — w innym miejscu — utożsamia „dążność rewolucyjną w literaturze z dążnością do rewolucji patriotycznej". A w wielkim oskarżeniu Mickiewicza pisze tak: „Z grobu Zawiszy i Potockiego głos zmieszany ze łzami rodzin woła do nieba o pomstę na tego politycznego i literackiego zbrodniarza". Ten ostatni cytat poświadcza już tylko to, co wcześniej powiedziałem. Chciałbym jedynie zwrócić uwagę na to, że oskarżając Mickiewicza o spowodowanie śmierci Artura Zawiszy i utożsamiając zbrodnię literacką ze zbrodnią polityczną Koźmian — w tym bezprzykładnym, niesamowitym oskarżeniu — daje nam dowód swojej bezprzykładnej, niesamowitej wiary w siłę ducha, w siłę słowa. Tej wiary brakowało Mochnackiemu, który w chwili czynu książki — i bardzo nieopatrznie — skazywał na butwienie w księgarniach. Ale wcale mnie to nie dziwi. Taką niesamowitą wiarę w siłę ducha i w siłę słowa może mieć tylko stary klasyk. Młodzi romantycy, wierzący że wszystko staje się, stać się może w jednej chwili, takiej wiary mieć nie mogli.

Jeszcze jedna sprawa. Wiem, że opowiadając o tej różnicy poglądów, opowiadam o różnicy między takim, który dzielnie — choć niezbyt mądrze — spiskował, a potem dziel-

411

nie stawał, a takim, który noc z 29 na 30 listopada spędził w szafie. Koźmian zamknął się bowiem w szafie, bojąc się, że zagorzalcy mogą go zadźgać bagnetem. Chciałbym więc jeszcze tylko dodać, że o tej szafie sam Koźmian nam z wielką odwagą cywilną w swoich pamiętnikach opowiedział. Odwagi cywilnej w ogóle temu wspaniałemu starcowi nie brakowało. Opowiedział nam też o tym, że zagorzalcy mieli go za rosyjskiego partyzanta, a także o tym, że położył się do łóżka i udawał chorego, kiedy przyszło do podpisywania aktu detronizacji Mikołaja. Ten akt musiał zresztą i tak — i z wielkim strachem — podpisać i o tym swoim wielkim strachu też — bezwstydnie — potem opowiedział. Więc różnica między tym, który wzgardził literaturą, bo chciał życia, które byłoby poezją, a tym, który wierzył, że między literaturą a życiem istnieje tajemniczy związek, bo życie odpowiada na wezwanie literatury, a literatura na wezwanie życia, była jeszcze taka. Starzec niecnota — z męstwem wielkiego realisty — dał świadectwo prawdzie życia, może i niemiłej prawdzie: myślę o tej szafie. Cnotliwy — pozornie cnotliwy — zagorzalec dał natomiast świadectwo poetyczności życia. Poetyczności, wobec której odrobina podejrzliwości nigdy nie zawadzi.

Wiesław Majewski

Chłopicki a „teatr historii"

W interesującym referacie Marii Janion Chłopicki pozostał w „teatrze historii". Nie mogę się na to zgodzić. W bitwach pod Wawrem i Grochowem nie było pięknych panien, klawikordów, był twardy trud żołnierski, trud Chłopickiego, biwaki na słomie na podłodze dworku grochowskiego czy wręcz pod gołym niebem. Stale narażał się na śmierć, gdy pełnił obowiązki wodza naczelnego przebywając w strefie rażenia artylerii, a w większym jeszcze stopniu, gdy w decydujących chwilach rzucał na szalę ostatni swój atut, swój osobisty przykład, i prowadził bataliony w ogień walki. Raz po raz śmierć ocierała się o niego, zabito pod nim dwa konie, aż w końcu sam został ciężko ranny. Warto tu przypomnieć fragmenty zdań Załuskiego o Poniatowskim w 1809 r. „Tam, gdzie jest prawdziwa śmierć, tam się [...] kończy teatr [...] To już historia Polski [...] nie teatrologia"¹.

Teraz tło. Chłopicki, świadek lat 1794, 1812, dobrze wiedział, co to znaczy walka z imperium, które pokonało Kościuszkę i Napoleona. Omamiony przez Lubeckiego, że są szanse na uniknięcie wojny, robił, co mógł, by do niej nie dopuścić. Gdy zobaczył, że w rezultacie postawił na pół bezbronny kraj w obliczu najazdu, z miejsca złożył dyktaturę. Czuł się winnym, czuł jakąś potrzebę ekspiacji. Gdy 21 lutego 1831 r. Czartoryski proponował mu, by został wodzem naczelnym, Chłopicki odpowiedział, że najpierw „trzeba nowych nabyć praw" do tego za pomocą dowodzenia w zwycięskiej bitwie².

W lutym jako doradca Radziwiłła uczył się dopiero trudnej sztuki dowodzenia na szczeblu operacyjnym (w dziedzinie tej nie miał dotąd żadnego doświadczenia), tak jak uczył się tego jego quasi-szef sztabu Prądzyński, który dopiero w marcu stał się „genianym sztabowcem", twórcą projektu ofensywy na szosie brzeskiej.

O tym, że Chłopicki się nauczył, świadczy bitwa pod Grochowem, jedna z naj
lepiej dowodzonych polskich bitew doby porozbiorowej, stoczona przeciw prawie
dwukrotnej przewadze, bitwa, która „wytworzyła przeświadczenie o wyższości naszego
żołnierza, przygotowała psychicznie i operacyjnie"³ świetną ofensywę wiosenną na szosie
brzeskiej. Mistrzostwo dowodzenia Chłopickiego pod Grochowem stawia go w rzędzie
najwybitniejszych wodzów porozbiorowych, zaraz za Kościuszką i Poniatowskim.

¹ Z. Załuski, Siedem polskich grzechów głównych. Nieśmieszne igraszki, Warszawa 1973,
s. 335.

² S. Barzykowski, Historia powstania listopadowego, t. II, Poznań 1883, s. 353.

3 S. Herbst, Potrzeba historii, czyli o polskim stylu życia, t. II, Warszawa 1978, s. 166.

Główne problemy dyskusji

Problemy wielorakich związków między literaturą a powstaniem listopadowym wywołały bardzo ożywioną dyskusję historyków i literaturoznawców. Ci pierwsi wnosili wiele uściśleń dotyczących poszczególnych faktów ówczesnego życia politycznego (np. wzbogacenia analizy uwarunkowań aktu detronizacyjnego). Wyrażając głęboką satysfakcję z oryginalnych cennych prób interpretacji bogatej symboliki powstama listopadowego wskazywali zarazem, że symbolika ta była po części zdeterminowana tekstami Pisma świętego, których czytanie i interpretowanie zgodnie z rokiem kościelnym przypadało właśnie na 29 listopada i dni najbliższe. Podobnie mechanizmy skuteczności inicjatywy powstańczej niewielkiej grupy młodych spiskowców („stu pięćdziesięciu dzieciuchów") są znacznie mniej tajemnicze, jak wykazują to ustalenia badań historycznych na temat genezy powstania. Tkwią w konkretnych zjawiskach i faktach ze sfery polityki, pragnień społeczeństwa czy jego aktualnej sytuacji.

Natomiast romantyczno-religijna interpretacja wydarzeń nieraz głoszona przez literaturę powstańczą, plasowanie insurekcji w manichejskiej walce dobra i zła chyba mogą być uznane za początki mesjanizmu polskiego (który wywodził się nie tylko z pro-widencjalizmu). Kwestie i formy religijne nie odgrywały tak wielkiej roli, skoro zdarzało się np. głoszenie analogii między Janem Ewangelistą a Janem Skrzyneckim! Była to chyba nadmierna redukcja elementów czy symboliki religijnej do samych funkcji polityczno-propagandowych.

Istotnym tematem ówczesnej literatury romantycznej był problem rewolucji — ocena rzeczywistych jej przykładów i wzorców idealnych. Znamiennym świadectwem bogactwa i przeobrażeń tych ocen była ówczesna francuska literatura historyczna o Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W piśmiennictwie na ten temat coraz bardziej umacniała się idealizacja 1789 r. i przeciwstawienie go negatywnie ocenianej rewolucji 1793 r. (dojście jakobinów do władzy). Poprzez oceny i interpretacje Wielkiej Rewolucji uzewnętrzniły się zarówno radykalne postawy (Laponneray, oskarżający rewolucję o uwzględnienie „egoizmu burżuazji"), jak chrześcijański socjalizm utopijny czy romantyczna mesjanizacja rewolucji (Michelet). Oznaczało to formułowanie nader krytycznych sądów o rewolucji francuskiej, a zarazem postulatów nowej, bardziej radykalnej rewolucji w niedalekiej przyszłości.

Ten rozwój od rewolucji przeszłej do przyszłej początkowo dokonywał się właśnie w sferze teoretycznoliterackiej. Dlatego teza Marka Rymkiewicza o pogardzie Moch-

416

nackiego dla literatury wydaje się nie całkowicie przekonująca. Podobną demonstrację możemy chyba wyjaśnić także przekonaniem Mochnackiego o pełnej jedności, tożsamości literatury i życia oraz wywodzącym się stąd uznaniem dominacji celów życia, tzn. konkretnego, praktycznego działania, zmierzającego niejako do kreacji optymalnej rzeczywistości literackiej.

Natomiast za ważne i zachęcające do zasadniczej reinterpretacji uznawano fundamentalne tezy obszernego, bardzo błyskotliwego wystąpienia Rymkiewicza:

Rewolucja literacka była dla owego pierwszego pokolenia romantyków niejako „rewolucją zastępczą": nie mogąc wywrócić hierarchii społecznej wywracało ono hierarchię estetyczno-literacką. Należy więc uznać głęboką przenikliwość Kajetana Koź-miana, gdy słusznie wskazywał na tożsamość szaleństwa rewolucji i ówczesnej literatury.
Powyższe opinie Koźmiana dowodzą, iż to właśnie stary entuzjasta oświeceniowego klasycyzmu prezentował wiarę, przekonanie o wielkiej sile słowa i ducha, której nie posiadał nawet Mochnacki.

Niektórzy dyskutanci akcentowali ciekawą ewolucję treści sporów toczących się wokół powstania. Początkowe dysputy o szansach tej walki przekształcają się w polemiki o miejscu i tradycjach powstania.

Z kolei historycy wskazywali ńa ograniczenia możliwości stosowania efektów interpretacji literatury, wniosków stąd płynących dla obrazu powstania. Świadomość społeczeństwa nie była chyba tak jednolita, jednomyślna, jak to przedstawiała ówczesna literatura. Rzeczywista świadomość społeczeństwa bardzo często nie obracała się jedynie w kręgu podstawowych wielkich problemów walki o wolność narodu. Określały ją codzienne trudności życia i one stanowiły nieraz główną jej treść. Także stosunek do wielkich wydarzeń i problemów powstania prawdopodobnie nie był całkowicie jednolity czy jednoznaczny. To literatura generalnie porządkowała, nadawała klarowny, ogólny ład i sens wszystkim działaniom — zarówno społecznym, jak i indywidualnym. Ale najprawdopodobniej nie było to wcale odbiciem czy odnotowaniem rzeczywistych nastrojów i postaw dominujących w społeczeństwie, podobnie jak nie czyni tego obecnie wielka literatura, pokazująca chaos, niepewność człowieczej egzystencji, niejednoznaczność i brak perspektywy ludzkiego społeczeństwa. Ale konstatując to drastyczne zawężenie znaczenia interpretacji literatury dla odtworzenia świadomości społeczeństwa można spojrzeć na to z innego, właśnie szerszego, ogólniejszego punktu widzenia. Czy nie należy uznać, że generalny stosunek literatury do otaczającego świata, sposób jego widzenia i interpretacji są właśnie jednym z najdobitniejszych, uchwytnych przejawów wielkich trendów tej świadomości? Oto kolejne destrukcje literacko--estetycznych programów i wzorców, widzenie świata w sposób destrukcyjno-pesymi-styczny zapowiadają (jeśli zyskują wielkie, liczące się rozmiary jako zjawisko) nadciągające kryzysy czy destrukcje w podstawowych dziedzinach i wartościach społecznego życia człowieka. Natomiast dominacja „funkcji porządkujących" literatury występuje zazwyczaj w okresie rewolucji czy dużych, intensywnych przeobrażeń w egzystencji danego społeczeństwa.

Niekiedy ta dwojaka perspektywa literackiej interpretacji i perspektyw społeczeństwa występuje równolegle w czasie jako wyraz odmiennej świadomości różnych środowisk

417

zwłaszcza w momentach przełomów społecznych czy politycznych. To samo powstanie listopadowe przyniosło klasykowi i konserwatyście, staremu Kajetanowi Koźmianowi, poczucie „niewygody alienacyjnej", nieodwołalnego (bo dokonującego się również w świadomości całej młodej generacji) końca jego świata wartości, gdy dla młodych romantyków oznaczało właśnie początek porządkowania świata, a nawet dopingowało czy inspirowało do szukania nowych form i sposobów wypowiedzi literackiej.

Dyskusja wokół głównych tez referatów literaturoznawczych była bardzo bogata i różnorodna, prezentowała wiele wątków i różne propozycje interpretacyjne. Świadczyła — wedle zgodnej opinii jej uczestników i słuchaczy — o pilnej potrzebie rozwinięcia szerszych pogłębionych badań skomplikowanych wzajemnych związków literatury (jej treści, problemów i form) i powstania listopadowego. Powstanie 1830— —1831 r. stanowiąc swoistą kontynuację czy ukoronowanie pierwszego etapu rozwoju polskiego romantyzmu, kontynuację literatury wczesnoromantycznej samo z kolei wpłynęło na polską literaturę następnego dziesięciolecia w stopniu bodajże nieporównywalnym z innymi wielkimi wydarzeniami historycznymi naszych dziejów, chyba z wyjątkiem II wojny światowej.

Dokonywane w toku dyskusji konfrontacje poglądów i możliwości interpretacji świadczyły, że w realizacji tych badań potrzebna i całkowicie możliwa będzie codzienna współpraca literaturoznawców i historyków dziejów polityczno-społecznych, szczególnie niezbędna dla prawidłowego odtworzenia świadomości uczestników wielkiej narodowej batalii.

Indeks nazwisk

W indeksie zastosowano następujące skróty: arcyks. — arcyksiążę; austr. — austriacki; dr — doktor; franc. — francuski; gen. — generał; hr. — hrabia; kpt. — kapitan; kr. — król; ks. — książę; mjr — major; płk — pułkownik, ppor. — podporucznik; por. — porucznik, ppłk — podpułkownik ; prof. — profesor; pseud. — pseudonim; ros. — rosyjski, właśc. — właściwie; zob. — zobacz

A. G. zob. Galos Adam

A. W. zob. Walicki Andrzej

A. Z. 46, 49, 50

Abicht Adolf 47, 52

Abraham Władysław 14

Adair Robert 232

Adams John 259

Addington Henry 405

Ajschylos 402

Aksamitowski Wincenty 103

Albrecht Pruski ks. 100, 101

Albrecht Christian 291

Aleksander I, car ros. 11, 12, 17—19, 26—28,

29, 116, 128, 135—138, 141, 149, 150, 236,

259, 271, 297, 355, 357, 379 Aleksander II, car ros. 323 Almquist H. 219 Andersson I. 218, 219 Angeberg d', Conte zob. Chodźko Leonard Anna Jagiellonka 362 Anna Pawłówna, siostra Mikołaja I 229 Arago Emmanuel 9 Arends Heinrich 291 Arnim Bettina von 184 Arnold R. F. 161—163 Arystofanes 402 Arschot d', rodzina 231 Arschot Philippe 231 Askenazy Szymon 29, 121, 124, 211, 342 Asmus H. 159, 170, 209 Auerbach Erich 350

Backelard Gaston 357, 361

Backman Karol 222

Backmanowie 222

Bagration Pietr I. 26

Bakunin Michaił A. 312

Baliński Michał 52

Balser F. 291

Bang Rebekka Hammering 217, 224, 226

Baranowski Bogdan 73

Barbier August 394

Barnikol E. 290

Barszczewska-Krupa Alina 235, 313

Barthelemy August 394, 395

Bartkowski Jan 13, 260

Bartolomei F. F. 69

Bartoszewicz Kazimierz 356

Barzykowski Stanisław 10, 40, 62, 80, 82, 108,

119, 125, 126, 249, 329—331, 413 Bauer Heinrich 289 Bauer Otto 302 Baumgarten Leon 148 Beauvois Daniel 45, 50, 53 Becker August 291 Becker G. 289

Becker Johann Philipp 178, 183 Bełcikowska Alina 271, 272 Bem Józef 67, 70, 77, 82, 84, 91, 93—99, 101,

102, 108, 120, 172, 178, 191, 197, 247, 248,

299, 313, 323 Benda A. 167 Benoit Józef 23 Beranger Pierre Jean 9, 394 Berger Jan 160, 200 Bergh Gustav Fredrik 220

420

Bernadotte, dynastia 217

Bernadotte Jean Baptiste 217

Bertrand Henryk 212

Berwiński Ryszard 374

Bestużew-Riumin Michaił 151—153, 156, 337

Betley Jan Andrzej 121, 145, 157, 158, 203

Beyer H. J. 168

Bezobrazow, gen. ros. 69

Białoszewski Miron 378

Białowiejski 104

Bibl V. 175

Bibrowska I. 234

Biedermann G. S. 183¹

Biedermann R. M. 210

Bielicki, kpt. 90, 93

Bieliński Wissarion 155, 314

Biernacki Józef 117

Bignon Eduard 142

Birch Paul Handsen 226

Bischof Wilhelm Ferdinand 168

Bismarck Otto von 295, 305, 406

Bjórnson Bjórnstjerne 224

Bjornstiema Magnus 221, 222

Bleiber Helmut 157, 212

Bloch Czesław 14, 63, 91, 92, 99, 107, 108,

342 Bloom Solomon F. 301, 304, 306 Blum Robert 183

Blumer Ignacy Aleksander 342—344, 347 Bluntschli J. C. 138 Błudow N. D. 46 Bobińska Celina 183, 240, 303 Bobrowski Michał 52 Bock H. 161, 164, 180, 210, 211 Bodman F. A. 160 Bonaparte Józef 105

Bontemps Piotr Karol 74, 86, 87, 98, 99 Bopp Filip 161 Borejsza Jerzy 301, 323 Borowski I. 52 Borowski Leon 52

Borsbeek Francois de Robiano de 231 Bortników A. I. 155 Bortnowski Władysław 6, 12, 14, 21, 108, 109,

155 Borwicz M. 335 Boryczewski Piotr 51 Bohning P. 169

Borne (Boerne) Ludwig 161, 178, 211, 287 Brahe Magnus 222 Brandt Heinrich 176 Brandys Kazimierz 407

Brandys Marian 269

Bravo Gian Maria 290, 291

Brawszted, chirurg 32

Brćant J. i L. 335

Brecht Bertold 403

Brenn Gustav von 174, 176

Brinkmann Carl Gustar von 221

Brock Peter 159, 235

Brockhaus Friedrich 170

Brockhaus Heinrich 171

Brodziński Kazimierz 257, 352, 353, 372, 373

Broglie de ks. 126, 138

Bromirski Kacper 33

Bronikowski Ksawery 10, 15, 46

Brown M. L. 54

Brugger O. 288

Brune Guillaume 104

Brzeziński Wojciech 330

Brzozowski Marian 87, 94, 96, 100

Brzozowski Stanisław 242

Buckingham, poseł 143

Buli Francis 217, 224, 226

Bullik M. 209

Buława Ernest 274

Bunsen dr, lekarz 195

Buonarotti Michelangelo 288

Burba I. 50

Burbonowie 28, 219, 281

Buchner Georg 162, 171, 182, 288, 291, 378

Bulau G. 142

Biilow Heinrich 127, 128

Byron George Gordon 281, 283

Cabet Etienne 289, 291

Callier Edmund 101

Campari, rodzina 104

Campbell Thomas 9

Campere, gen. franc. 105

Carlson M. 335

Carnot Lazare Hippolyte 28

Castel M. zob. Viel-Castel M. de

Castlereagh Henry Robert Stewart 136, 137,

141 Castren E. 145

Cavour Camillo Benso di 403, 406 ćelakowsky Frantiśek Ladislav 285 Cercata 103

Cervantes Saavedra Miguel de 400 Chabot, gen. 105 Chałasiński Józef 36, 39 Chateaubriand Francois Renę de 361 Chełmicki Wincenty 35

421

Chilkow, ks. 101

Chlebowczyk Józef 308, 309

Chłapowski Dezydery Adam 46, 49, 50, 67, 116, 169, 220

Chłopicki Józef Grzegorz 15, 23, 37, 38, 40, 41, 43, 62—65, 67, 103—105, 109, 114, 119, 150, 151, 153, 246, 251—254, 259, 267—270,273,329—331,333,339,399—381, 403—406, 413

Chmielnicki Bogdan 250

Chodkiewicz Z. 234

Chodźko, student 49

Chodźko Leonard (pseud. Conte

d'Angeberg) 136, 137, 141

Chojnacki Władysław 259

Chopin Fryderyk 163

Chorzewski Piotr 95

Chotomski Ferdynand 246, 247

Chrzanowski Ignacy 36, 37, 43, 257

Chrzanowski Wojciech 31, 33, 63, 65, 66, 70, 77, 78, 80, 91, 101, 299

Chyczewski Franciszek 195

Cieślak Tadeusz 218, 226

Ciołkoszowie Adam i Lidia 235

Clausewitz Karl von 70, 76—79

Cochet, właścicielka pensji 339

Coler Ch. 162

Colli 104

Congreve William 97, 98

Constant Benjamin 9, 283, 291

Conze W. 205

Cornu Augustę 291, 292

Corvin Otto von 176

Crusenstolpe Magnus J. 222

Cukierman L. 158

Cullmann Cristian 177

Cummins I. 308

Czacki Tadeusz 259

Czartoryscy 115, 263

Czartoryski Adam Jerzy ks. (pseud. Philhellen), 26, 36, 41, 42, 56, 59, 107, 108, 121, 125, 128, 129, 139, 142, 143—145, 148—150, 153, 231, 234, 235, 237, 239, 246, 251, 252, 254, 262, 263, 283, 293, 295, 297, 298, 309, 312, 313, 317, 318, 324—326, 348, 370, 404—406, 413

Czartoryski Adam Kazimierz ks. 27 Czartoryski Konstanty Adam ks. 26 Czepulis-Rastenis Ryszarda 53 Czernyszewski Nikołaj G, 314 Czubiński Antoni 213 Czyński Jan 149, 181, 357

Damjanow S. 56

Dann O. 201

Danton Georges Jacąues 378, 381

Daniger Bruno 144

Darasz Wojciech 260

Dąbkowski Witold 107

Dąbrowski J. 259

Dąbrowski Jan Henryk 12, 103—106,114,258, 272, 338, 344—346

Dąbrowski O. 77, 78

Dąbrowski Tomasz 344, 346

Degn C. 289

Delavigne Casimir 9, 231, 273, 277, 394

Delbriłck Hans 160

Dembiński 52

Dembiński Henryk 67, 70, 93, 109, 117, 120, 246, 299, 400

Dembowski Jan 104

Dembowski Ludwik 103

Denhoff 330

Dernałowicz Maria 336, 370

Derwein H. 171

Dietrich Fryderyk Krzysztof 245—247

Dietsch Andreas 291

Diksztajn Szymon 265

Diveky Adrian 159

Djakow Włodzimierz A. 53, 102, 240

Dłuski Kazimierz 265

Dobiecki Wincenty 117

Dobrowolski, ppor. 330

Dobrzański Łukasz 86, 87, 90

Dołgorukow Nikołaj 52

Dommermuth N. 140, 142

Domeyko (Domejko) Ignacy 49, 262

Dostojewski Fiodor 400

Dowiatt J. 50—52

Downarowicz Antoni 103

Doleke Hermann 291

Droz Jacąues 287, 297

Drucki-Lubecki zob. Lubecki Drucki Franciszek Ksawery

Dubiecki, poeta 387

Durković-Jakśić Ljubomir 159

Dutkiewicz Józef 6,14,15,121,123, 125—127, 130, 131, 145, 149, 158, 159, 233

Duvignaud Jean 336, 338

Dtirrenmatt Friedrich 403

Dwernicki Józef 21, 31, 33, 41, 66, 67, 88, 89, 91, 113, 114, 145, 348

Dybicz Iwan „Zabałkański" 47, 48, 63—65, 68, 76—81, 84, 89, 90—92, 99—101, 119, 124, 125, 155, 229, 245, 248, 254, 323

422

Dylągowa Hanna 11, 17, 19, 117

Eckhardt A. 209

Ehrenberg Gustaw 240, 272

Eisenmann Johan Gottfried 164

Elbel Ch. 159

Elben Hermann Otto Karl 212

Elben Otto 175, 212

Eliot Thomas Stearns 400

Engels Fryderyk 85, 157, 178, 179, 183, 241,

265, 291, 301—316, 319, 325—327 Erlach Franciszek L. von 102 Ermatinger E. 211 Ewerback Herman 289, 291

Fasi Kacper 81—S3

Felczak Wacław 130

Feldman Józef 121

Feldman Wilhelm 234

Feliński Alojzy 271, 272, 408

Fellenius K. G. 217, 221, 223

Ferdynand arcyks. 105

Ferguson Robert Cutlar 143, 144

Feuerbach Ludwig Andreas 291, 355

Fiałkowski, prof. 52

Ficquelmont Karl L. 12

Filaret Prawdowski zob. Kamieński Henryk

Fischbach-Pospelova M. 163

Fonberg Ignacy 52

Fontane Theodor 162, 176

Forestier Maciej 106

Forster Karol 107—110

Foy, gen. 212

Fra Diavolo 104

Frangulis A. F. 142

Frankh Friedrich Gottlob 214

Fredro Aleksander 406

Fritze G. A. 166

Fryderyk August, kr. saski, ks. warszawski 253

Fryderyk Wielki, kr. pruski 25

Fryderyk Wilhem III, kr. pruski 27, 124,

125, 167, 175 Fryderyk Wilhelm IV, kr. pruski 240 Funck Friedrich 178

G. 345, 346 G. Aleksandra 346 Gadon Ludomir 159, 192, 212 Galos Adam (A. G.) 159, 199, 257, 258, 264 Gans Edward 176 Garbalińska M. 336

Garczyński Stefan 349, 351, 352, 359, 368, 370, 371, 373, 375

Garewicz Jan 57

Garibaldi Giuseppe 9

Garnier-Pages 212

Gaszyński Konstanty 273, 358, 359

Gaudy Franz von 162, 163

Gaulle Charles de 132

Gause F. 176

Gawroński Franciszek Salezy 78, 83

Gąsiorowska Natalia 71

Gąsiorowski Wacław 269

Geffcken H. 142, 145, 176

Geismar Teodor 78, 81

Gembarzewski Bronisław 80, 91, 99, 116

Gentz Friedrich 123, 141, 145

Gerber Rafał 86

Gerecke Anneliesse 121, 159, 161, 164, 165,

167, 168, 172, 175, 176, 196, 197, 200, 210 Giełgud Antoni 46, 67, 93 Gilissen J. 229 Giller Agaton 259 Gioberti 286 Giovanna 104

Gise Friedrich August Koch von 182 Giulmet Ludwik 23 Giustini, płk 104 Gluck 212 Gocel Ludwik 90 Godlewski Józef 115, 117 Goethe Johann Wolfgang 187 Gogol Nikołaj W. 314 Gołąbek J. 159 Gołba Zdzisław 6 Gołowin Eugeniusz A. 65, 66 Gombrowicz Witold 400—402 Górecki Antoni 272

Gosławski Maurycy 349, 353, 367, 370, 387 Goszczyński Seweryn 15, 258, 273, 293, 294,

339, 349, 350, 351, 353, 354, 358, 362, 363,

367, 369, 372, 378, 387, 389, 390, 407,408

410 Gouvion-Saint-Cyr Laurem 105 Gozlan Leon 395 Góralski Zbigniew 200 Górski, prof. 52 Grab W. 164

Grabbe Christian Dietrich 162 Grabieńska z Kruszewskich Karolina 100, 101 Grabiński Józef 103—106 Grabowski Jerzy 104 Grabowski Stefan 115 Grandjonc Jacques 287, 289 Grey Charles 14, 127—129, 281

423

Gronostajski Gerard 49 Gross Fryderyk 161, 325 Grudzińska Joanna 27, 357 Grużewski Julian 50 Griin Adalbert Anastasius 161 Grzymała Franciszek 259 Grzymała Wojciech 334 Guberlej, prof. 50 Guerin Maurice de 396, 397 Guichen Eduard de 125 Gurowski Adam 57, 152, 249 Gurvitch G. 338 Gustynowicz, ksiądz 53 Gutzkow Karl 211

Habsburgowie 124, 280

HahnHans Henning 133, 144, 145, 159, 186,

200, 203, 205, 210, 213 Haimann M. M. 159 Hallendorff C. 218 Hallgarten W. 158, 159, 201 Halicz Emanuel 102 Hals Jorgen Michelet 225 Handelsman Marceli 14, 129, 130, 142, 234,

312 Hansard 143, 144 Hansen J. 175 Hansemann David 175 Harbut Juliusz Stanisław 11, 14, 343 Harring Harro Paul 161, 164, 194, 289 Hass Ludwik 117 Hauke-Bosak Józef 102 Hauke Maurycy 26, 28, 117, 343 Hauman Antoni 103 Hackel M. 160—162, 165, 201 Hechel Fryderyk 262 Hedemann O. 53 Heer G. 179

Hegel Georg Wilhelm Friedrich 176 Heine Heinrich 161, 179, 200, 211, 287 Heinzel Richard 161 Helena, w. ks. ros. 223 Helzapfel K. 157 Henryk I Walezy, kr. polski 355 Herbst Stanisław 68, 70, 94, 413 Hercen Aleksandr 155, 156, 285 Herder Johann Gottfried von 360 Herlossohn Karl 161, 164 Herms Karl Heinrich 164 Herodyński W. 163 Herzberg W. 172 Hessberg Louis de 291

Hiert Lars Johan 218

Hildebrandt G. 177, 212

Hildebrand H. 210

Hoeber H. 181

Hoffman Karol Boromeusz 10, 220, 251, 252,

343, 344, 351 Holm N. F. 129, 218, 222, 223 Hohenzollernowie 205 Holly Jan 285 Holtei Karl von 161—163 Holtzendorff F. von 142 Holzhausen P. 160 Hołowacki Jakub 285 Homerski J. 351 Horwart Ludwik 246 Howard Ch. 144 Huber G. 157 Hubert Stanisław 135, 139 Hugo Victor 9, 396 Humnicki Ignacy 27 H. Z. 180

Ibsen Henrik 40 Idman K. G. 140, 144 Ihnatowicz Ewa 271

Jabłonowski Stanisław 93

Jabłoński Henryk 157, 201

Jacewicz Onufry 69

Jachowicz Stanisław 339

Jackowski Michał 49

Jacobi Filius zob. Jacobsson Christoffer Fritz

Jacobsen H. A. 200

Jacobsson Christoffer Fritz (Jacobi Filius) 219,

220 Jacoby Johann 183 Jagielski Mieczysław 391 Jakowicki Ignacy 52 Jan Ewangelista Św. 352, 354, 415 Jan Kazimierz, kr. polski 262 Janik Michał 260

Janion Maria 329, 335, 377, 383, 390, 407, 413 Jankowski Antoni 66 Jankowski R. 114 Janowicz Karol 343 Janowski Jan Nepomucen 152, 212, 260, 330,

331, 337, 338, 344—346, 391 Janowski Ludwik 49 Jarochowski Kazimierz 101 Jarski Zygmunt 81 Jaszowski Józef 90, 98, 99 Jazykow, urzędnik ros, 51

424

Jedlicki Jerzy 335

Jelski, prof. 52

Jelski Ludwik 72

Jensen A. 217

Jermołow Aleksandr 27, 154

Jezierski Stanisław 150

Jezus Chrystus 290, 349, 351—355

Jono W. 290

Jundziłł Józef 46, 52

Juner T. 142

Jungfer T. 158

Jungmann Josef 285

Just Karl 289

Juste T. 229

Kabłunkow, gen. ros. 100

Kachowski Piotr 152, 337

Kaczkowski Zygmunt 260

Kaczmarek Marian 334

Kage M. 159

Kahanówna H. 128

Kaiser E. 170

Kajsiewicz Hieronim 370

Kajsarow, gen. ros. 109

Kalembka Sławomir 169, 205, 209, 233, 235,

236, 313 Kalinka Walerian 10, 11, 15, 116 Kalisch Johannes 160, 183 Kamieński Henryk Ignacy 32, 246 Kamieński Henryk Michał (Filaret Prawdow-

ski) 234 Kamiński Aleksander 18 Kant Immanuel 57, 253 Kapodistrias Joanis 28 Karlstadt (właśc. Bodenstein Andreas) 290 Karol X, kr. Francji 13, 284 Karol, arcyks. austriacki 122 Karol Fryderyk, wielki ks. sasko-weimarski 173 Karol XIV Jan, kr. Szwecji 129, 217—219,

221—224, 226, 227 Karsznicki K. 12 Kartaszewski 46 Kaskel, baron 191 Kasprzycki Wincenty 245 Kasznik Aleksandra Helena 169 Katafiasz Tomasz (T. K.) 101 Katarzyna II, cesarzowa ros. 25, 323 Kautsky Karl 303 Kawyn Stefan 333 Kelcowa, właścicielka hotelu 338, 344 Kellermann Francois Etienne 104 KemiMinen A. 308

Kerner Justinus 161, 163

Kiciński Bruno 273, 349, 372

Kicka Natalia 117, 268

Kicki Ludwik 22, 82, 83

Kielsiński Kajetan Wincenty 246

Kieniewicz Stefan 5,13,17,102,149, 201, 209,

279, 314—316, 323, 325, 327 Kijowski Andrzej 269 Kiliński Jan 345 Kipa Emil 126 Kirkor-Kiedroniowa Zofia 73 Kisling Bogumił 52 Klścel Frantiśek 285 Kleiner Juliusz 360 Klemensowski Marcin 92 Klimaszewski Hipolit 49, 54 Klitzke G. 170 Kluckholm P. 206 Knapowska Wiesława 14 Kniaziewicz Karol 104, 106, 114 Koberdowa Irena 301 Koch M. 163 Kochanowski Jan 361

Kocój Henryk 121,159, 169, 200,201, 203, 209 Kofta Maria 161, 211 Kohn Hans 308

Kolb Eberhard 159, 178, 200, 205 Kolb Georg Friedrich 164 Kołaczkowski Klemens 86 Kołłątaj Hugo 259 Kołyszko Benedykt 115 Komosiński Jurek 341 Konarska Barbara 54 Konarski Szymon 156, 262 Konarski Tomasz 22, 82, 83, 86, 90, 92, 93 Kondratowicz Józef 247 Konopczyński Władysław 218 Konopnicka Maria 269 Konstanty Pawłowicz, w. ks. ros. 14, 17, 21,

22, 25—29, 36, 44, 55, 61, 63, 69, 86, 98,

100, 116, 117, 120, 149, 150, 254, 323, 342,

357

Konwicki Tadeusz 407 Kopacz Artur 334 Kopenszteter, lekarz 344 Kopernik Mikołaj 259 Korowicki A. 52 Koryzna Krzysztof 87 Korzon Tadeusz 261

Koseritz Ernst Ludwig 174, 182, 195, 214 Kosim Jan 157, 159, 166, 167, 169, 170, 180, 182, 186, 210, 213

425

Kosiński Józef 89, 97, 98 Kossak Juliusz 247 Kossak Wojciech 247, 269 Kossecki Ksawery Franciszek 116 Kossuth Lajos 130, 286 Koszucki 86 Kostrowicka Irena 86

Kościuszko Tadeusz 15, 26, 43, 62, 67, 70, 104, 106, 114, 155, 161—163, 253, 254, 258, 345, 363, 373, 413 Kotzebue August von 283 Kowalczykowa Alina 389 Kowalska-Posten Leokadia 224 Kowalski Franciszek 273 Kowalski W. 289, 290 Kozłowska-Studnicka J. 52 Kozłowski Eugeniusz 91, 93, 95 Kozłowski K. 101 Koźmian Kajetan 35, 43, 117, 334, 348, 380,

381, 407—411, 416, 417 Kolcsey Ferenc 286 Kótsche H. 201 Krammer M. 177

Krasiński Wincenty 20, 27, 116, 117, 343

Krasiński Zygmunt 371, 375, 381

Krassowski 51

Kraszewski Józef Ignacy 47, 261

Kraushar Aleksander 12, 28

Krawiecki Mateusz 343

Krejci Kareł 159

Kretzschmar H. 160

Kreutz Cyprian Gwalbert 32, 68

Krępowiecki Tadeusz 149, 152, 181, 250, 263

Król Marcin 235

Krug Wilhelm Treugutt 202, 203

Krukowiecki Jan 22, 91, 107—111, 246, 251, 403, 404

Krusius-Ahrenberg L. 218, 222, 223

Kruszewski Ignacy Marceli 61, 77, 78, 299

Krysińska Krystyna 125, 129

Krysiński Dominik 122

Krysiński Jan 87

Krzemicka Z. 165

Krzywicki, kpt. 94

Krzywon E. J. 200

Kublicki, student 49

Kucharzewski Jan 269

Kuczyński J. 183

Kukieł Marian 14, 29, 61—63, 65, 70, 120, 130, 298

Kula Witold 71

Kulczykowski Mariusz 240

Kunaszowski Hieronim 358

Kunowski S. 166

Kurnatowski Zygmunt 61, 117, 343

Kurowski Józef 246, 247

Kurpiński Karol 273, 277, 341

Kuthe O. 162, 163, 211

Kutuzow Goleniszczew Michaił Ł. 63

Kuźmin, gen. ros. 31

Kubeł, prokurator 212

Kwiatkowski, ppłk 154

Labuński, ksiądz 53

Lacour-Gayet Georges 128

La Fayette Marie Joseph de 9, 212, 222

Laffitte Jacques 212

Lahautiere Richard 291

Lam Stanisław 11

Lamarąue Maximilien 212

Lamennais Felicite Robert de 281, 286, 289, 290, 373, 396, 397

Landau Zbigniew 86

Lange Otto von 225

Langenn Friedrich Albert von 172, 174

Lannoy F. de 230, 232

Laponneray Albert 415

Laskowski Otton 89

Lasota Jan 98

Lattermann Alfred 158

Laube Heinrich 162, 163, 211

Laubert Manfred 158

Lauterpacht H. 145

Lawrence W. B. 140

Lebeau Joseph 231, 232

Ledóchowski Ignacy Hilary 86/87

Ledóchowski Jan 337

Lehr-Spławiński Tadeusz 159

Leitgeber Z. 161, 211

Lelewel Joachim 14, 21, 35—44, 52, 58—60, 110, 149, 150, 153—156, 214, 215, 238, 246, 249, 250, 262, 263, 268, 276, 296, 298, 311, 318, 342, 367, 399, 400, 404—406, 410

Lemerder Nepomucen 394, 395

Lenau Nicolaus 161

Lenin Włodzimierz I. 156, 312, 314, 315, 326, 327, 391

Lensi, nauczyciel 50

Leonhard S. 160

Leopold, ks. austr., późniejszy kr. Belgów 231

Leśniewski Adam 312

Lewak Adam 129, 234

Lewald F. 183

Lewandowski Władysław 156, 234

426

Lewicki Jan 245, 247

Lewicki Karol 212

Lichtheim G. 304

Lie Johanes 227

Lieven Dorota 128

Lieven Kristof 46, 47, 51—53

Limanowski Bolesław 241, 265

Lindenau Bernhard August von 174

Lipiński Tymoteusz 259

Lisicki Henryk 128

Listowski Jerzy 396

Lohbauer Rudolf 164

Lorentowicz J. 271

Lortzing Albert 163

Lotman J. 377

Lottum von, minister 174

Lubac Henri de 355

Lubecki-Drucki Franciszek Ksawery 29, 41,

72, 150, 268, 405, 410, 413 Lubomirska Helena 26 Lubomirscy 27 Ludwik Filip, kr. Francuzów 126, 127, 283,

286, 394 Luksemburg Róża 302

Łach S. 350

Łakociński Z. 225, 226

Łapiński Franciszek 90, 93

Łaski Aleksander 181

Łazarz 352, 353

Łepkowski Tadeusz 12, 14, 15, 53, 261, 378

Łętowski Ludwik 253

Łojek Jerzy 14, 99, 102, 111, 119

Łoś Roman 85, 86, 88, 92, 94—96, 101

Łoziński Bronisław 260

Łubieński Tomasz Andrzej 80, 82, 83, 108,

110, 117 Łukasiński Walerian 19, 63, 156, 258, 342,

343 Łukaszewicz Witold 156, 181, 234

Macha Kareł Hynek 285

Machnikowski Błażej 32

Madaliński Antoni 67

Madam Adam 32

Magnuszewski Dominik 356—358, 373

Majewski Wiesław 61, 97, 119

Makarowa G. W. 240

Maksymilian z Arras 405

Malczewski Antoni 365

Malesville 330

Malewski Szymon 46

Mallet Jan 86

Maltzahn 124

Małachowski Gustaw 15, 121

Małachowski Kazimierz 96, 105, 106, 345

Małachowski Onufry 74

Małachowski Stanisław 117

Małachowski-Łempicki Stanisław 117

Marat Jean Paul 381

Maria Teodorówna, matka w. ks. Konstantego

25 Marks Karol 9, 157, 178, 179, 183, 241, 264,

265, 290—292, 301—308, 310—316, 319,

325—327, 406

Marlowe Christopher 400

Marr Wilhelm 291

Martelet G. 352

Martena Ch. de 140

Martens-Muhard 141

Martens Friedrich 291

Martignac Jean Baptiste hr. 13

Marysieńka zob. Maria Kazimiera

Maria Kazimiera, kr. polska 258

Mahrlen Johann 165

Massena Andre 105

Mateusz Św., ewangelista 351

Matraszek, ksiądz 33

Mattenklett G. 164

Matusewicz, Adam 232

Maurer Geman 289, 291

Mazzini Giuseppe 9, 182, 281, 286, 288, 403

Mączyński Józef 268

Mąkielewicz, prof. 53

Meloch Maksymilian 34, 71

Mencel Tadeusz 31

Mencel Wolfgang 161

Mendelson S. 302

Mentel Christian Friedrich 291

Merighnac A. 142

Metternich Klemens 60, 124, 125, 130, 141, 142, 145, 158, 175, 284, 295, 312

Meyer 304

Mianowski Mikołaj 46

Michałowski, mjr 195

Michałowski Piotr 247

Michelet Jules 415

Michnik Helena 241, 303

Mickiewicz Adam 43, 163, 165, 172, 186, 197, 202, 210, 261, 262, 272, 273, 276, 298, 309, 314, 334, 348, 354—356, 367—371, 373, 375, 379, 386, 387, 396, 397, 409, 410

Mierosławski Ludwik 31, 70, 76, 77, 80, 82,

427

94—96, 98, 101, 121—123, 126, 127, 130, 261, 263, 284, 299

Mikołaj I, car ros. 11—14, 28, 29, 34, 36, 40, 42, 45, 47, 48, 53, 55—57, 62, 76, 77, 79, 111, 116, 125, 129, 150—152, 157, 218, 223, 225, 226, 229, 233, 236, 251, 273, 276, 286, 311, 337, 379, 411

Mikos Stanisław 169

Miller Józef 109

Milovanović (Milovanovitch) Milovan 137, 140—143

Miłkowski Zygmunt 9, 10

Miłosz Czesław 335, 347, 354, 355, 360

Miollis, gen. 105

Miriam zob. Przesmycki Zenon

Mirkine-Guetzevitch B. 135, 138

Mitrany D. 326

Młocki Alfred 268

Mochnacki Maurycy 11,15,35,36, 38—44, 58, 59, 149, 150, 152, 154, 202, 205—207, 238, 241, 242, 249, 267, 268, 276, 279, 326, 330—333, 337, 344, 349, 357, 365—367, 378—381, 386, 407—410, 415, 416

Modrzejewska-Węglińska R. 338

Modzelewski Michał 268

Mohrenheim, Paweł Osipowicz 28

Molinari Aleksander 247

Moll Joseph 289

Molnar Miklos 308

Molska A. 302

Montalembert Charles Forbes hr. de 286, 397

Monten Dietrich 248

Morawski-Dzierżykraj Franciszek 67, 90, 409

Morawski K. 159

Morcinek R. 169

Moreau Jean Victor 64

Moriolles Alescandre 28

Morozowicz Kajetan 31, 33

Mosen Julius 161

Mościcki Henryk 49

Mroziński Józef 99

Mucha L. 87

Mundt Theodor 211

Munk Andrzej 400

Murawiew, gubernator mohylowski 53

Murawiew Michaił N. 46

Murawiew Apostoł Sergiusz 151—153, 156, 337

Musset Alfred de 396

Muller H. 158

Muller Joseph 159, 209

Muller Michael G. 200

Muller F. C. Johannes 202—206 Miinzer Tomasz 290 Myhrberg August Maksymilian 220, 221 Myhrmann Gustaw 221

Nabielak Ludwik 15, 246 Nagórska-Rudzka Walentyna 108 Nalewajko Semen 250 Napoleon Bonaparte, ces. Francuzów 12, 27,

49, 62—64, 67, 69, 77, 85, 104, 115, 116,

120, 142, 175, 211, 212, 217, 231, 258, 268,

311, 326, 331, 339, 373, 413 Nesselrode Karol Robert W. 223, 284 Nicolaus August, wnuk Karola XIV Jana

223 Niemcewicz Julian Ursyn 128, 129, 131, 146,

267, 268, 324, 370, 371, 379—381 Niemojowski Bonawentura 11 Niesiołowski Ksawery 115, 117 Nieszokoć Wincenty 86, 90, 91 Novalis 206 Nowak Tadeusz 98 Nowosielski Feliks 86 Nowosilcow Nikołaj N. 11, 17, 18, 27, 43,

45—48, 50, 51, 53

Obermann K. 291

Obuszenkowa Larysa A. 6, 53

Ochman, prof. 51

Oczapowski Michał 52

Odyniec Antoni Edward 370, 409

Ogiński Gabriel 49

Okołów, prof. 51

Oleszczyński Antoni 247

Oleszczyński Seweryn 246

Olszanskij P. 148

Oppman Artur 269

Orange-Nassau, dynastia 229

Ordyniec 409

Orłowski Aleksander 27

Ortlepp Ernst 161, 162

Orzeszkowa Eliza 273, 274, 406

Osiński Ludwik 334, 408

Ostrowski Antoni 10, 117, 268

Ostrowski Józefat Bolesław 333, 334, 339, 349,

390, 407, 408 Owidiusz, Publius Ovidius Naso 359 Owsińska Anna 158, 159, 181, 182, 200,203,

205, 209 Óttingen-Wallerstein Ludwig von 182

Pac Ludwik 117, 379 Pachoński Jan 115, 253

428

Pahlen Pietr 64, 77

Pakosz Karol 104

Palacky Frantiśek 285

Palmerston Henry John Tempie 127, 131, 141,

144, 145 Palmoborg N. 221 Palmstierna C. F. 222, 223 Pańczykowski Ludwik 330 Parczewski, student 49 Pareto Vilftedo 406 Pascal Blaise 401

Paskiewicz Iwan F. 93, 94, 99, 107—111 Paszkow Aleksander 109 Paszkowski Franciszek Maksymilian 253—256 Paszkowski Józef 334 Paul Jean 165, 202 Paweł Św., apostoł 352, 353 Paweł I, car ros. 25, 26, 114, 342 Pawlikowski Józef 70 Pawluk (właśc. Paweł But) 250 Pawłowski Bronisław 86, 87, 89, 90, 92, 95,

96, 107, 109, 110, 114 Pawłowski Jan 214 Pecold Kazimierz 334 Pelc Janusz 356, 361, 362 Pelikan Wacław 47, 48, 50—53 Perelman-Liwer F. 121, 230 Perier Casimir 158 Perthes Clemens Theodor 141 Pestel Paweł 151—153, 156, 337 Petrulewicz, ksiądz 49 Petzsch Julius 174 Pfizer Gustav 161, 362 Philhellen zob. Czartoryski Adam Jerzy Piętka Franciszek 91 Pigoń Stanisław 234, 370 Pilch Andrzej 240 Piłsudski Józef 111, 391 Piotrowin 353 Pirenne Henrie 229 Pistor Daniel 180 Pitt William 405 Piwarski Jan Feliks 245, 247 Piwarski Kazimierz 159 Piwińska Marta 58 Plater 43

Plater Emilia 190, 248, 273 Platon 362

Pluciński Apolinary 16 Podczaszyński Karol 52 Podevin-Bariety R. 13

Pol, student 49

Pol Wincenty 172, 186, 187, 191, 197, 212,

273, 363, 367, 373 Poliński, prof. 52 Poniatowski Józef ks. 62, 120, 212, 253, 258,

413 Poniatowski Z. 234 Popiel Paweł 10, 128, 130 Popius Gabriel 223 Porcyjanka, prof. 46 Potoccy 253 Potocka Klaudyna 191 Potocki hr. 74 Potocki Ignacy 26 Potocki Panteleon 410 Potocki Stanisław 15, 117 Potocki Stanisław Kostka 360 Potrykowski Józef Alfons 54, 192 Prądzyński Ignacy 28, 63—67, 70, 77—83, 88,

91—94, 99—101, 107—111, 120, 268, 242,

405, 413 Preiser W. 133

Proudhon Pierre Joseph 291, 302 Prus Bolesław (właśc. Głowacki Aleksander)

400 Przesmycki Zenon, pseud. Miriam 396 Przedpełski, mjr 88 Przewalski Stefan 91, 100, 101 Przewłocki T. 50 Przyałgowski Andrzej 46, 48, 49 Przybylski Ryszard 341, 362, 390 Pułaski Aleksander 149, 152 Puszkin Aleksander 276 Puzyna Konstanty 392 Puzyrewski Aleksandr Kazimierz 75, 76, 79—

—81, 84

Quabbe G. 144

R. L. zob. Ratajczyk Leonard

Rabinowiczówna Sara 49

Raczyński Edward 125

Radziwiłł Michał ks. 89, 117, 153, 413

Ramorino Girolamo 66, 82, 83, 107—111

Ratajczyk Leonard (R. L.) 75

Raumer Friedrich 130, 165, 166, 176

Raspail Francois Vincent 286

Rayneval Gerard de 138

Rawski Tadeusz 61

Redel Jakub Antoni 86, 91

Redslob R. 142, 143

Reibstein E. 134, 137, 138

429

Reiche P. 165

Rein G. A. 211

Renner Karl 302

Reut-Nicolussi E. 135

Reynier Jan Ludwik Ebenezar 105

Richter F. 158

Richter F. K. 161

Richter Józef 247

Ricoeur (Riceur) P. 347, 360

Ridderstad Carl Fredrik 219, 220

Ring M. 176

Robespierre Maximilien 381

Roguski Piotr 163

Rogge Friedrich Wilhelm 161

Rohan de, ks. 105

Roland Franciszek 169

Romanowowie, dynastia 36, 38, 356

Romanowski Filip 246

Roos H. 182

Roosen Karl B. von 226

Rosen Grigorij 65, 66, 76—82, 84, 90, 109, 110

Rosen Jan 247

.Rostworowski Antoni 31

Rostworowski Michał 11, 29, 122, 130

Roślakowski Antoni 343

Rotteck Karl von 164, 177, 182

Roucek J. S. 325

Rouąuette L. F. 394, 395, 397

Rożniecki Aleksander 116, 117, 343

Różycki Karol 67, 70

Różycki Samuel 67

Ruckhaberle H. J. 162, 174, 183

Rucki (Rudzki) Józef Władysław 102 J

Rugę Arnold 207, 291

Rumbowicz, prof. 52

Rupniewski Roman 247

Russjan Franciszek 67

Rudiger Teodor 65, 95, 109, 110

Rybiński Maciej 22, 169, 263

Rylejew Konrad 152, 156, 337

Rylski, ppor. 90

Rymkiewicz Feliks 52

Rymkiewicz I. 50

Rymkiewicz Jarosław Marek 415, 416

Rzepecki 91

Rzewuski Henryk 312, 318

Sabina Kareł 285 Sadowski Jan Nepomucen 370 Safafik Pavel Josef 285 Saint-Edme B. 13

Saint-Just Antoine Louis de 381

Sałacki Antoni 115

Sałtykow, gen. 26

Sand Karl 283

Sand George 286

Sarnecki Florian 246

Sarrut G. 13

Sauer P. 214

Sawrymowicz Eugeniusz 375

Schantz Ernest Leopold von 220

Schapper Karl 288—290, 292

ScMfer Karl Ludwig 289

Scheel H. 212

Scheel O. 289

Schellwitz dr, sekretarz Komitetu Pomocy 173

Scherpa K. R. 164

Schieder Wolfgang 288—290

Schiemann Theodor 157

Schiller Friedrich 283, 360

Schmidt Gerhard 159, 171, 186, 214

Schmidt S. 183

Schmidt W. 183

Schmitt Henryk 124

Scholdstróm B. 220

Schraepler E. 292

Schroeder H. 206

Schuh M. 98

Schultz, burmistrz Stuttgartu 163

Schuppan P. 183

Schuster Theodor 288

Schiller Ernest 288

Schwab Gustav 161, 163

Schwarzenberg Karl 26

Schweizerbart Wiktor Emmanuel 246

Schwerin 330

Scott Walter 378

Scribe Eugene 330

Scupin H. U. 134

Sćbastiani de la Porta Horace 126, 395

Seeburg dr, radca miejski 174

Seepel H. J. 159, 176

Seide G. 121, 158, 159, 176

Seiler Sebastian 291

Sembera Alois 285

Senechal Christian 395

Shakespeare (Szekspir) William 400, 401

Siebenpfeiffer Philipp Jakob 165, 178, 180—

—182, 193, 194 Sieburg H. O. 211, 213 Sienkiewicz Karol 273, 277, 394 Sierawski Julian Jan Kanty 31, 66 Sievers Jakob Johann 81—83

430

Simon L. 259

Sivertson Sylwester 224, 225

Skalski Karol 91, 98, 99

Skarbek Fryderyk 344

Skarbek-Kruszewski Ignacy 100, 101

Skarżyński Kazimierz 78

Skibicki Rola Michał 368

Skowronek Jerzy 6,240, 293, 312, 317, 325, 337

Skrzynecki Jan Zygmunt 61, 63, 65, 66, 77—84,

91—93, 99, 107, 109, 110, 117, 120, 221,

231, 246, 299, 323, 352, 403, 405, 406, 415 Sliesoriunas F. 47, 49 Sławiński J. 335 Sławiński Piotr 52 Słomiński, prof. 51 Słowacki Juliusz 27, 43, 268, 348, 352, 359,

367, 368, 370, 372, 375, 387, 400 Smitt Friedrich von 101 Smolka Stanisław 11 Sobieski Michał 330 Sokolnicki Michał 77, 84 Sokołowski August 108 Sołtyk Roman 12, 21, 32, 117, 122, 149, 152,

220

Sołtyk Stanisław 103

Sopranzi 104

Sosnowska Ludwika 26

Sorel Albert 142

Sorel Georges 406

Soufort Johann Adam von 177

Sowiński Józef 62, 86, 93—95, 248, 357, 406

Spasowicz Władysław 258

Spazier Richard Otto 165, 202—206, 249

Staniewicz J. 50

Stanisław August Poniatowski, kr. polski 113

Stanisław Szczepanowski św. 353

Staszic Stanisław 334

Stawiński Stefan Jerzy 400

Stechan Ludwig Gottlieb 291

Stefan Batory, kr. polski 131

Stefanowska Zofia 335, 354

Stein P. 202

Steinitz W. 161

Stenkula Zacharias 220

Stendigk Kurt von 222

Stille Sven Jonas 220

Stirner Max 303

Stolzman Karol 86

Straszewicz Józef 246, 247

Straube F. 157

Straszewska Maria 260, 263

Strobel Georg W. 172, 186, 200, 210

Struck W. H. 212

Strupp-Schlochauer 134

Stryjeński Zygmunt 81, 83

Stryjkowski Maciej 355

Strzeszewski Czesław 73

Sturzenbecker Oskar Patrick 218, 219

Sturzenbecker R. 218

Suchodolski January 247

Suchodolski Rajnold (Rajmund) 273, 353, 357,

373 Suchtelen Jan Paweł von 221, 223 Sulejewski, mjr 106 Sutermeister Rudolf 291 Suworow Aleksandr W. 26, 104, 225 Szachowski Iwan L. 64, 68, 77, 255 Szahin Antoni 52 Szajnocha Karol 260 Szaniawski Józef Kalasanty 57 Szaniecki Jan Olrych 29 Szarota E. M. 360 Szembek Piotr 22, 63, 64, 99, 100 Szemiot, student 49 Szilder Nikołaj K. 76, 78, 79 Szujski Józef 11 Szuwałow 98

Szyrma Lach Krystyn 259, 345 Szyrman, gen. ros. 50

Ściegienny Piotr 298 Śliwiński Artur 9, 12 Śliwowska Wiktoria 240 Śniadecki Jędrzej 52 Śreniowska Krystyna 267 Święch Jerzy 335 Święcicki Wacław 277

T. K. zob. Katafiasz Tomasz Talleyrand-Perigord Charles Maurice de 126,

128, 138 Tarczyński Marek 12, 15, 55, 56, 61, 93, 113,

115—117, 119, 120, 343 Tegner Esaias 221 Tessaro-Kosimowa Irena 245, 337 Teste Charles Francois 288 Teulie, gen. 103

Theoldi, siostrzenica Sopranzich 104 Thiesse Leon 220 Thomas Napoleon 337 Timm Bruno 160 Tittmann Edward 214 Tittmann Karol 214 Tocqueville Charles Alexis de 406

431

Tokarz Wacław 11, 12, 14, 15, 20, 56, 61, 63, 65, 69, 70, 76, 77—81, 90, 92, 94, 108—111, 116, 117, 120, 122, 269, 330, 334, 342, 343, 378

Toll Karol Ferdynand 63, 92, 95, 99, 100

Tomaszewski Jerzy 86

Torvald T. son Hójer 223

Toulouzan M. 313

Traugutt Romuald 406

Treugutt Stefan 120, 201

Trębicki Stanisław 343, 346

Trzecieski Andrzej 361, 362

Turno Karol 109

Turski, kpt. 90, 91, 93

Tuwim Julian 316

Twardowski Jacek 113

Tych Feliks 242

Tyrowicz Marian 212, 330

Tyrteusz 370

Tyszkiewicz Tadeusz 117

Uhland Ludwik 161, 177

Ujejski Józef 348, 349

Ullner R. 212

Umiński Jan Nepomucen 95, 115, 246

Urbanowska 272

Vacar N. P. 325

Veit Moritz 161, 162

Venedey Jakob 288

Verdier, dca dywizji 105

Viel-Castel M. de 28

Vogt Karl 304

Volkmann Hans Erich 159, 179—181, 186,

210 Voragine Jakub de 353

Wagner Ryszard 163, 172, 297

Walentynowicz Anna 391

Walewski Aleksander 127

Walezjusze, dynastia 355

Walicki Andrzej (A. W.) 5, 7, 235, 301, 309,

310, 312, 317, 319, 321, 325 Walt E. 214 Wałęsa Lech 345, 391 Wandycz Damian S. 186 Waryński Ludwik Tadeusz 265 Wawrzykowska-Wierciochowa Dionizja 271,

272 Wasilewski Zygmunt 389 Wasylewski Stanisław 263 Washington George 43

Waszyngton zob. Washington George

Wawrykowa Maria 182, 200, 203

Wąsowicz Stanisław 379

Weber Gunther 158

Weber R. 212

Weber J. Paul 145

Webster Charles Kingsley 137, 139, 141—143

Wehberg H. 145

Weidig Friedrich Ludwig 182, 193, 288, 291

Weidschutzke W. 158

Weinert Erich 209

Weitling Wilhelm 288, 290-292

Welcker Karl Theodor 164, 177, 182

Welhaven Jan Sebastian 225, 226

Wellington Arthur Wellesley ks. 14, 15

Wereszycki Henryk 132, 201

Wergeland Henryk 224, 225, 227

Werner H. G. 160, 179, 184

Wesselenyi Miklós 286

Wessenberg Johann Philipp 232

Wetterstedt Gustaf of 221

Weyssenhoff Jan 122, 123

Węgliński Wiktor 109

Wężyk Władysław 335, 336, 338, 339

Wheaton Henry 140, 143

Wichman K. 218

Wielhorski Józef 62, 103, 106

Wieliczko-Wielicki M. 85, 89

Wielopolski Aleksander 128

Wierusz-Kowalski Jan 351

Wierzbołowicz, student 49

Więckowska Helena 36, 37, 214

Wilhelm I Orański, kr. Holandii 232, 280, 281,

284 Will A. 162, 200, 201 Willaume Juliusz 171, 334 Willisen Wilhelm von 70, 77 Winckelmann Johann Joachim 360 Winkelried Arnold 284 Winkler Hubert A. 205 Wirth August 289 Wirth Johann Georg August 165, 168, 178,

180—183 Wisner H. 356 Witkowska Alina 353, 377 Witt Jan hr. 100 Wittke C. 290

Witwicki Stefan 353, 370, 373, 409 Włodek, gen. 100 Wolfgramm E. 200 Wojakowski Mateusz 32 Wojciechowski Zygmunt 159

432

Wojtasik Janusz 87

Wojtkowski Andrzej 125, 200

Wolicki Konstanty 126

Woliński Janusz 182

Wolmers zob. Załuski Roman

Worms, towarzysz Załuskiego, przybrane nazwisko 222

Woronicz Jan Paweł 348, 356

Woronkow Iwan Aleksandrowicz 147, 155

Wrede, minister 175

Wrotnowski Feliks 49

Wszołek Jerzy 312

Wysocki Piotr 10, 12—15, 18, 20, 21, 36, 41, 44, 56, 62, 86, 94, 117, 225, 246, 299, 330, 332, 342, 378

Wyspiański Stanisław 27, 40, 269, 277, 329, 331—333, 339, 400—402, 404—406

W. Z. zob. Zajewski Władysław

Zabiełło Dominik 49 Zabłocki Maciej 103 Zahorski Andrzej 14 Zajączek Józef 67 Zajączkowski, ppor. 329, 333 Zajcew Władimir Michajlović 53 Zajewski Władysław (W. Z.) 6, 9, 11—14, 56, 111, 120, 159, 210, 229, 231—233, 236 Zakrzewski Bogdan 5, 271, 272, 277 Zaleski Józef Bogdan 368 Zaleski Marcin 245 Zalewski Adolf 62

Zaliwski Józef 13, 57, 120, 195, 238, 342, 378 Zaleski, ksiądz 53 Załuscy 231

Załuski Roman (Wolmers) 222, 231, 232

Załuski Zbigniew 413

Zamkowski, prof. 52

Zamoyscy 32

Zamoyski Andrzej 131

Zamoyski Stanisław 410

Zamoyski Władysław 85, 120, 251, 317

Zarzycki W. 130

Zawadzki Ignacy 106

Zawisza Artur 156, 262, 410

Zeil W. 157

Zgórniak Marian 240

Zielińska Marta 383

Zieliński Andrzej 339, 349, 370

Zieliński Józef Feliks 214

Zieliński Ludwik 158, 169

Zimmermann Wilhelm 161

Ziółek Jan 71, 130

Znamirowska Janina 271, 351

Znosko Jan 46

Zschomler M. 161

Zwierkowski Walenty 21, 29, 149, 268, 345

Zygmunt I Stary, kr. polski 258, 366

Żaliński Henryk 181, 235, 249 Żeleński Tadeusz (Boy) 406 Żmigrodzka Maria 7, 335, 341 Żukowicz P. 47 Żurek Jerzy 269 Żychowski Marian 265 Żyliński Jan Nepomucen 246 Żynel A. 348 Żymirski Franciszek 61, 62, 64

Indeks nazw geograficznych

W indeksie opuszczono hasła: Polska, B

Adrianopol 12

Akwizgran 143

Algieria 169

Alsfeld 170

Altenburg 172, 191

Ameryka 9, 143, 159, 222, 223, 259, 265, 287

Anglia 14, 41, 121—123, 126—130, 140, 144,

145, 158, 159, 169, 217, 224, 226, 231, 232,

250, 264, 281, 282, 323 Ansbach 170 Antwerpia 230 Apeniński Półwysep 124 Apeniny 104 Apulia 105 Ariccio 104 Augsburg 170, 248 Augustowskie 68, 69 Austerlitz 65, 258 Austria 27, 28, 41, 121—127, 130, 132, 137,

145, 158, 159, 168, 170, 172—176, 179, 181,

182, 188, 203, 206, 210, 213, 232, 240, 305,

323, 326 Avignon 104, 138 Azja 306 Azja Środkowa 275, 276

Baden-Baden 170

Badenia 170, 174, 177, 191, 192, 209, 213, 299

Bałkany 56, 312

Bałtyk 223, 255

Barbaryszki 49

Bawaria 170, 172, 174, 177, 180, 209, 212, 213

Bayreuth 170

Belgia 9, 14, 15, 28, 122, 127, 139, 140, 144,

145, 156, 157, 203, 217, 221, 229—232, 264,

284, 294, 299 Berdyczów 48

28 — Powstanie listopadowe 1830—1831

ilestwo Polskie i Królestwo Kongresowe

Bergen 193

Berlin 13, 72, 125, 126, 130, 158, 166, 167,

176, 187, 248, 291 Besancon 54, 195 Betania 353 Biała Góra 325 Białołęka 64, 68, 91 Białoruś 46, 63, 149, 152, 154, 155, 275, 276,

325 Bienne 288 Biskupia Górka 169 Blaubeuren 173 Bliski Wschód 236 Bobrujsk 255 Boimie 83

Boremel 66, 67, 91, 248 Borodino 68 Boruny 48, 52, 53 Bosco 104

Boulogne (Bolonia) 97, 103, 282 Bretten 170 Brody 253 Bruchsal 170 Bruksela 14, 15, 121, 157, 179, 204, 229,

230—232, 250, 262, 264, 282, 295 Brunszwik 164, 187, 204, 282 Bryzgowia 170 Brześć nad Bugiem 46, 76, 78, 79, 81, 109,

111, 255 Brzeziny 22, 78 Budziska 66 Budziszyn 174

Bug, rz. 64, 76, 110, 119, 282 Bugo-Narew, rz. 76 Bukareszt 199 Butzbach 193

434

Calvi 104

Campo Tenese 105

Capua 104

Castelforte 104

Castel Franco 105

Castiglione Fiorentino 104

Castrovillari 105 Chełm 68 Chicago 265 Chile 262 Chocim 258 Chrzynów 74 Chtingen 170 Chwałojnie 52 Circeo 104 Col de Tende 104 Cortona 104 Cosenza 105 Crallsheim 170 Cuneo 104 Czarne Morze 255 Czechy 124, 159, 325 Czyste 95

Dania 224

Darmstadt 187, 192

Datnów 52

Dąbrowa Góra 101

Deidesheim 186

Dębe Wielkie 67, 78, 79, 245, 246, 373

Dniepr, rz. 156, 205, 255

Dobre 89, 99

Domanice 67, 80, 83

Donaueschingen 170

Drezno 191, 204, 214, 248, 253, 282

Drohiczyn 48

Dubienka 62

Durlach 170

Dźwina, rz. 131, 205, 255

Egipt 97

Eisenach 170

Elbląg 169

Erfurt 170, 174

Esslingen 193

Europa 5, 6, 13, 16, 17, 42, 57, 75, 97, 101, 122, 125, 126, 129—135, 137—143, 150, 157—159, 162, 169, 178, 183, 187, 188, 195, 200—204, 206, 207, 209, 211, 215, 221, 224—226, 229—231, 236—238, 240, 241, 247, 250, 254, 261, 264, 279—286, 289, 291, 293—295, 299, 303, 305—307,

309, 337, 345, 349, 351, 352, 354, 355,

363, 379, 385, 394, 396, 402, 404 Europa Południowo-Wschodnia 200, 276, 318 Europa Środkowa 158, 202, 238, 275, 276,

280, 308, 312, 315, 318, 326 Europa Środkowo-Wschodnia 308, 326 Europa Wschodnia 45, 135, 200, 275, 286, 318 Europa Zachodnia 127, 128, 157, 158, 199,

224, 238, 252, 281, 287

Fere-Champenoise 26

Ferentino 104

Ferrara 103

Feuchtwangen 170

Finlandia 217—219, 222, 223, 227, 228, 297, 323

Firlej 91

Folwark Świętokrzyski 94

Fondi 104

Francja 6, 9, 13, 17, 28, 43, 54, 104, 115, 116, 121—124, 126—128, 131, 140, 144, 155, 157, 158, 160, 161, 165, 169, 170, 180, 190, 194, 195, 197, 207, 209, 211, 212, 215, 217, 219, 221, 223, 224, 226, 231, 232, 234, 237, 238, 240, 247, 248, 259—262, 264, 265, 276, 280—284, 287—289, 309, 315, 323, 324, 327, 345, 347, 393

Frankfurt nad Menem 133, 168, 170, 172, 174, 178, 192, 193, 195, 206, 207, 315

Frankfurt nad Odrą 170

Freiberg 214

Frosinone 104

Fryburg Bryzgowijski 164, 170, 173, 182, 194-

Frydland (Friedland) 66

Gabryelów 49

Galicja 21, 28, 33, 124, 145, 168, 260, 264,

285, 286, 367 Garwolin 79, 80 Gatczina 342 Gdańsk 97, 169 Genewa 9, 265, 311 Genua 105, 106 Getsemani 351 Golgota 351 Gołąbek 83 Goraj 33 Gotha 170 Góppingen 193 Góteborg 218, 222 Grecja (Hellada) 40, 129, 139, 140, 144, 145,

252, 279, 281, 293, 294

435

Grochów 62, 64—69, 90, 91, 99, 100, 10?V

269, 270, 413 Grodno 52, 255 Grossgartach 195 Grunwald 258

Haga 230 Halle 176 Hambach 178, 180, 181, 183, 193, 194,

286, 288, 289 Hamburg 192, 214, 291 Hanau 166, 170, 172, 193 Hanower 164, 172 Hechingen 170 Heidelberg 171 Heilbronn 170, 171

Hesja 174, 187, 193, 195, 209, 210, 212, Hessen-Darmstadt 212 Hessen-Homburg 159, 186, 210 Hiszpania 17, 122, 279 Hohenlinden 64 Hof 170

Holandia 28, 132, 231, 232, 252, 281 Homburg 165 Horsfeld 170, 192 Horyń, rz. 341 Hoszczówka 78 Humań 46

łganie 66, 80—84, 91, 93, 120

Indie 97, 123

Irkuck 276

Irlandia 304

Italia 10, 159, 215

Itri 104

Janów Lubelski 33

Jassy 280

Jena 173

Jeruzal 80

Jeżów 111

Jordan, rz. 350, 351

Kalabria 105 Kalisz 22 Kalwaria 52 Kałuszyn 78, 89 Kamieniec Podolski 275 Kamienna, rz. 74 Kaniów 46 Karlsberg 219 Karłowice 280

, Kassel 187, 204

Kaukaz 26, 285, 309

Kawęczyn 90

Kehl 170

Kielmy 50

Kijowszczyzna 46

Kijów 261, 275

Kilonia 192 ,_a Kirów (Wiatka) 275, 276

Kobierne 78

Koblencja 176

Kobryń 46

Kock 80

Kołbiel 79, 80

Kolo 22

Konstancja 170, 289 g Kopenhaga 97

Kostrzyn, rz. 78, 80, 81, 83, 84

Kowieńszczyzna 58

Kowno 69

Kozienice 22

Kozodawy 32

Krakowskie 109

Kraków 9, 130, 132, 141, 142, 207, 253, 255, 263, 268, 283, 344, 355

Krasnystaw 32 Kristiania 226 Kroże 50—52 Królestwo Hanoweru 210 Królestwo Neapolu 105 Królestwo Saskie 174 Królewiec 166, 174 Krzemieniec 49, 259, 275 Księstwo Nassau 212 Księstwo Urbino 103 Księstwo Warszawskie 73, 138 Kulm 63 Kurlandia 126 Kutno 22 Kunzelsau 170, 194

Latowicz 77, 79, 80

Leningrad 275, 276

Lida 53

Limburg 231

Lipsk 97, 111, 161, 163—165, 170, 172—174, 212, 248, 261, 282

Litwa 21, 29, 42, 46, 49, 51, 63, 67, 68, 70, 77, 79, 93, 110, 126, 149, 151, 152, 154, 220, 232, 246, 255, 267, 275, 276, 351

Liwiec, rz. 76

Lombardia 103

436

Londyn 14, 126—128, 144, 156, 157, 221, 231, 262, 264, 281, 284, 287, 289, 292 Lobau 174 Lubartów 32 Lubelskie 66 Lubelszczyzna 31, 33 Lublin 31—33 Ludwigsburg 174, 195, 214 Luksemburg 231 Lund 218, 220 Lutzen 176

Lwów 163, 260, 264, 268, 285 Lyon 104, 287

Łaba, rz. 282,306 Łaszczew 32 Łęczna 91 Łęczyca 22 Łuków 79, 80 Łużecz 53 Łysków 48

Machnówka 46 Maciejowice 66 Maestria 231 Mainz 210 Maisur (Mysore) 97 Magliano 104 Maisa 105, 106 Man, wyspa 307 Manchester 287 Mantua 103—105 Marburg 166, 194 Marchia 205 Marchia Ankońska 103 Mariampol 69, 248 Marsylia 104, 287 Mediolan 103, 104, 280 Men, rz. 213 Merecz 53 Messkirch 170 Międzyrzec 65, 79, 80 Milejów 31 Mińskie 68 Mińszczyzna 53, 69 Modena 104, 106, 282 Modlin 56, 69, 86, 87, 101, 255 Monguncja 170, 176, 214 Molfetta 105 Monachium 165 Monopoli 105

Moskwa 42, 111, 122, 155, 206, 261, 275, 305, 344

Mszczanów 22 Muchawka, rz. 80—83 Musa 69 Mysore zob. Maisur

Nadremia 205

Nadrenia-Palatynat 170, 180

Narew, rz. 64, 66, 76, 92, 93

Naumburg 17, 176

Neapol 17, 105

Nepi 104

Nerczyńsk 156

Neustadt 180, 181

Newa, rz. 155, 156, 337

Nicea 104

Niderlandy 229, 280

Niemcy 10, 123, 159—161, 163—166, 168— —173, 175, 178—190, 192—194, 196, 197, 199—206, 207, 209—211, 213, 214, 238, 260, 281—283, 286—289, 291, 303—306, 315, 366

Niemcy Południowe 213

Niemcy Północne 213

Niemen, rz. 26, 76, 119, 273, 274

Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD) 199

Norwegia 217, 218, 223—227

Norymberga 170, 214, 248

Novi 26, 104

Nowa Wieś 89

Nowogródek 53

Nowy żork 186, 265

Odra, rz. 28, 255

Offenburg 170

Oggersheim nad Renem 165

Ojców 74

Olszyna 101

Olszynka Grochowska (Olszynka) 65, 67,

68, 90, 91, 245, 267—270 Opoczno 22 Oppenheim 193 Osiek 99

Ostrołęka 62, 66, 67, 77, 92, 93, 202, 232 Oszmiana 53, 69

Padwa 396

Palatynat Bawarski 159, 165, 186, 193, 210

Palatynat Reński (Nadreński) 170, 180, 186,

212, 213 Paryż 14—16, 26, 100, 104, 106, 116, 121,

128, 144, 157, 172, 177, 197, 204, 210, 214,

437

226, 247, 248, 253, 258, 261, 262, 264,

282—284, 287—290, 295 Persja 28, 254 Peschiera 104 Petersburg 12, 26, 27, 48, 51, 53, 56, 72, 128,

150, 239, 240, 255, 295, 309, 337, 410 Piemont 299 Pieskowa Skala 74 PietropawJowska twierdza 324 Pietrozawodsk 275, 276 Pilawa 169

Piotrków Trybunalski 22, 23 Plauen 170, 174 Plemborg 69 Płockie 68, 109 Podlasie 109 Podole 151 Podubiś 152 Poggiodi Bernio 103 Pollenburg 172, 187 Połąga 69 Połock 45, 46 Pomorze 176, 205 Pomorze Gdańskie 169 Poniewież 52 Portugalia 122, 252 Poświęcie 69 Powiśle 169

Poznań 168, 186, 280, 283 Poznańskie 207, 265 Praga, przedmieście Warszawy 27, 64, 69, 76,

78, 87, 101, 207, 245, 247, 255, 258, 349 Praga (Prana) 285 Prestowiany 69 Prowansja 308 Prusy 13, 27, 28, 69, 76, 93, 121, 122, 124—

—127, 137, 157, 158, 168, 170, 172—176,

179, 181, 182, 187, 188, 191, 192, 196,

203—206, 210, 213, 232, 240, 241, 305,

323, 326, 342 Prusy Wschodnie 28, 50, 68, 170 Prusy Zachodnie 168, 169 Przyborów 74 Puławy 32, 77

Rabsztyn 74

Racławice 62, 68, 102

Radom 22

Rajgród 93, 248

Raperswil 259, 264, 268

Raszyn 65

Rawa Mazowiecka 22

Regensburg 170

Reggio di Calabria 105

Ren, rz. 211, 212

Retów 51

Reutlingen 170

Rocca Imperiale 105

Rogoźnica 65, 66

Rosienie 50

Rosja 10, 12—14, 17, 27, 28, 32, 34, 41, 44, 52, 56—58, 62, 114—116, 122—129, 131, 137, 139, 143, 147, 148, 150—154, 157, 158, 162, 175—177, 179, 183, 188, 203, 204, 207, 210, 213, 217—219, 221—225, 227, 228, 230, 232, 236, 237, 239—241, 250, 254, 267, 279, 281, 282, 285, 296, 298, 305, 306, 309, 312, 314, 323, 326, 327, 342, 346, 350, 354, 355, 363

Rottenburg 170

Różan 92

Ruś 77, 232

Ryga 255

Ryki 79

Rysie 78

Rzym 103, 104, 106, 258, 355, 370

Sabaudia 288

Saksonia 159, 166, 170, 174, 175, 187, 196,

205, 210, 212, 214 Samsonów 74 Sandomierskie 109 San Leo (twierdza) 103 Santa Eufemia, zatoka 105 Saragossa 110 Saska Kępa 100 Savignano 103 Schaffhausen 170 Schwabisch-Hall 170 Sedan 261 Sekwana, rz. 14 Serock 69, 255 Seroczyn 79—82 Siedlce 65, 66, 75—81, 83, 84 Siennica 77, 79, 80 Sieradz 21 Singapur 97 Skandynawia 218

Skandynawski Półwysep 217, 227, 228 Słonim 48 Słowacja 285, 325 Smoleńsk 255 Sochaczew 22 Somosierra 67

438

Soża, rz. 156

Speyer 179

Stambuł 126

Stany Zjednoczone Ameryki 42, 97, 169, 265,

287, 288, 291 Stehlingen 170 Stockach 170 Stoczek 66, 67, 89, 273 Strasburg 165, 168, 170, 210 Stuttgart 163—167, 173, 192, 193, 195, 196,

212, 214, 246, 248 Sucha 81 Suchedniów 74 Swoboda 82 Syberia (Sybir) 33, 156, 260, 261, 275, 276,

285 Sycylia 299 Szawle 51 Szczekociny 62, 68 Sztokholm 218, 221—223, 226 Szwabia 212 Szwajcaria 143, 157, 170, 260, 264, 281,

287—292 Szwecja 129, 217—224, 226—228 Szyrwinta 69

Śląsk 122, 158, 176, 309 Śląsk Cieszyński 264 Śląsk Dolny 105 Świder, rz. 80 Świnoujście 176

Tarnogród 33

Taszkient 276

Taurogi 69

Telsze 52

Tonie 253

Toruń 96

Traetta 104

Traszkuny 52

Trebbia, rz. 26, 104

Trewir 167, 176

Triest 169

Troja 395

Turcja (Imperium Osmańskie, Porta) 11—13,

28, 56, 63, 122, 129, 132, 141, 254, 281 Turyngia 174

Tiibingen (Tybinga) 170, 177, 212 Tykocin 92 Tyrzyn 76

Ukraina 149, 151, 152, 154, 263, 275, 276 Ulm 170, 173, 192, 193

Uppsala 218, 223 Ural 275, 285 Uściług 33 Użhorod 275, 276

Villingen 170

Wandea 326

Warna 131

Warszawa 5, 12—15, 18, 19, 21—23, 28, 31, 32, 40, 46—48, 56, 62, 64, 66—69, 73—79, 84, 86—90, 93—96, 101, 105, 109—111, 123, 127, 129, 131, 132, 146, 148—150, 152, 154, 157, 158, 162, 163, 166, 168, 175, 187, 204, 209, 219, 220, 223, 230—232, 234, 245—248, 251, 258, 259, 261, 263, 283—285, 295, 337, 343—345, 347, 379, 380, 393, 395, 397, 403

Warszteńska puszcza 49

Waterloo 78

Watykan 129

Wawer 63—67, 78, 90, 245—247, 373, 413

Wąchock 74

Waxjó 221

Weimar 98

Weissenfels 176

Wenecja 103, 105

Wetterau 183, 193

Węgry 10, 102, 124, 195, 215, 260, 282, 285,

311 Wiatka zob. Kirów Wiedeń 124, 138, 139, 141—143, 158, 176,

258, 261, 284 Wielgolas 83 Wielka Brytania 127, 128, 143—145, 237, 239,

240, 279 Wielkie Księstwo Poznańskie 140 Wielkopolska 67, 122 Wieprz, rz. 76, 77, 79, 91, 109, 110 Wierzbno 36, 43, 245 Wiesbaden 121, 122 Wileńszczyzna 58, 68 Wilno 18, 45, 47—49, 53—55, 255, 283 Wirtembergia 159, 164, 170, 173—175, 193,

195, 196, 209, 210, 212, 213 Wisła, rz. 14, 16, 22, 31, 33, 56, 64, 65, 72,

73, 76—79, 93, 99, 107, 108, 125, 156, 249,

372, 397 Witebsk 52 Włochy 123, 124, 129, 157, 231, 238, 281—283,

338, 345 Wodynie 80

439

Wola, przedmieście Warszawy 94, 95 Wolne Miasto Kraków 136, 140 Wołga, rz. 155, 156 Wołoszczyzna 307 Wołyń 21, 31, 67, 110, 151, 232 Woroneż 275 Wurzburg 171, 191 Wygoda 90

Zagłębie Staropolskie 73, 74, 247 Zakopane 341

Zambrów 77

Zamość 31, 87, 109, 260, 285 Zurych 170 Zweibriicken 165, 210

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) 275, 314 Zwierzyniec 33

Żelechów 77, 79 Żmudź 50, 58, 68, 69

Spis treści

Wstęp 5

I. Geneza i wewnętrzne uwarunkowania powstania

Władysław Zajewski: Wokół genezy powstania listopadowego w 150 rocznicę nocy 29

XI 1830 r 8

Hanna Dylągowa: Powstanie w planach polskich związków tajnych 1815—1830 ... 17

Władysław Bortnowski: Noc listopadowa prowincji 21

Zdzisław Janeczek: Wielki książę Konstanty a sprawa polska 25

Tadeusz Mencel: Społeczeństwo Lubelszczyzny w powstaniu listopadowym .... 31

Marta Piwińska: „Sfinks powstania" 35

Daniel Beauvois: Powstanie listopadowe a szkolnictwo na ziemiach litewsko-ruskich . . 45

Problemy dyskusji 55

II. Sztuka wojenna i militarne możliwości powstania

Wiesław Majewski: Sztuka wojenna powstania listopadowego na tle sztuki wojennej prze
łomu XVIII i XIX w 61

Jan Ziółek: Warunki wewnętrzne prowadzenia wojny 71

Leonard Ratajczyk: Plany i realizacja polskiej ofensywy na Siedlce oraz jej znaczenie dla

losów powstania listopadowego 75

Roman Łoś: Artyleria polska w powstaniu listopadowym i jej udział w walce zbrojnej . . 85

Tomasz Katafiasz: O polskich rakietnikach w powstaniu listopadowym 97

Jan Pachoński: Generał Grzegorz Józef Chłopicki w okresie legionowym 103

Witold Dąbkowski: Krukowiecki a wyprawa Ramoriny 107

Jacek Twardowski: Sprawa postaw politycznych generalicji powstania listopadowego . . 113

Wiesław Majewski: Odpowiedź dyskutantom 119

III. Zewnętrzne uwarunkowania i oddziaływania powstania

Henryk Kocój: Mocarstwa europejskie wobec powstania listopadowego 121

Hans Henning Hahn: Powstanie listopadowe a ówczesne prawo międzynarodowe. Rozważa
nia o sytuacji Polski na arenie międzynarodowej w 1830—1831 r 133

Iwan A. Woronkow: Rola tradycji związków polsko-rosyjskich w latach dwudziestych

XIX w. w powstaniu 1830—1831 r 147

Helmut Bleiber: Ruch propolski w Niemczech na początku lat trzydziestych XIX w. . . 157
Georg W. Strobel: Polenfreundevereine oraz liberale deutsche Polenfreundschaft w latach
1831—1834 jako przejawy reperkusji powstania listopadowego w społeczeństwie nie
mieckim 185

Michael G. Mueller: Powstanie listopadowe a opozycja niemiecka. Rozważania nad literaturą

niemiecką poświęconą Polsce 199

442

Jan Kosim: Stowarzyszenie Pomocy Polakom i obóz demokracji niemieckiej w latach trzy
dziestych XIX w 209

Leokadia Kowalska-Postin: Szwecja i Norwegia a powstanie listopadowe 217

Władysław Zajewski: Belgia wobec powstania listopadowego 229

IV. Znaczenie i tradycje powstania listopadowego

Sławomir Kalembka: Znaczenie powstania listopadowego dla rozwoju koncepcji dróg

do niepodległości w polskiej myśli politycznej XIX i początków XX wieku .... 233

Irena Tessaro-Kosimowa: Z zagadnień ikonografii powstania listopadowego 245

Henryk Żaliński: Stronnictwa polityczne Wielkiej Emigracji o przyczynach upadku po
wstania listopadowego 249

Jan Pachoński: Sąd gen. Franciszka Maksymiliana Paszkowskiego o powstaniu listopado
wym 253

Adam Galos: Obchody 29 listopada w latach 1830—1880 257

Krystyna Śreniowska: Józef Chłopicki. Mit — rzeczywistość — symbol. Głos w dyskusji . 267

Ewa Ihnatowicz: Pieśni patriotyczne powstania listopadowego w okresie pozytywizmu . 271

Laryssa A. Obuszenkowa: Głos w dyskusji 275

Tematyka innych głosów w dyskusji 277

V. Porównania. Rola sprawy polskiej

Stefan Kieniewicz: Powstanie listopadowe na tle ruchów rewolucyjnych w Europie . . . 279
Jacques Droz: Rewolucyjna rola czeladników niemieckich we Francji i Szwajcarii w la
tach trzydziestych 287

Jerzy Skowronek: Na marginesie problematyki polityczno-ideologicznej ruchów narodowych

i rewolucyjnych lat dwudziestych — trzydziestych XIX wieku 293

Problematyka dyskusji 297

Andrzej Walicki: Marks i Engels o sprawie polskiej. Uwagi metodologiczne .... 301

Jerzy Skowronek: Uwagi o metodologicznych problemach badań roli sprawy polskiej . . 317

Podstawowe problemy dyskusji nad referatem A. Walickiego 321

Stefan Kieniewicz: Odpowiedź dyskutantom 323

Andrzej Walicki: Odpowiedź na głosy w dyskusji 325

VI. Rewolucja polityczna a rewolucja literacka

Maria Janion: Rewolucja literacka a rewolucja polityczna 329

Ryszard Przybylski: Symbolika powstania listopadowego 341

Maria Żmigrodzka: Literatura polistopadowa wobec powstańczego doświadczenia histo
rycznego 365

Alina Witkowska: Klasycystyczny i romantyczny teatr wydarzeń 377

Marta Zielińska: Poezja romantyczna i „życie" 383

Alina Kowalczykowa: Czy istotnie „teatr" ? 389

Maria Joczowa: Głosy poetów francuskich o rewolucji w Warszawie 393

Janusz Goćkowski: Wątki komediowe w powstaniu listopadowym 399

Jarosław Marek Rymkiewicz: Głos w dyskusji ' 407

Wiesław Majewski: Chłopicki a „teatr historii" 413

Główne problemy dyskusji 415

Indeks nazwisk 419

Indeks nazw geograficznych 433

Zakład Narodowy im. Ossolińskich—Wydawnictwo. Wrocław 1983 r.

Nakład: 4000 egz. Objętość: ark. wyd. 35,10, ark. druk. 27,75, ark. Al 36.

Papier druk. m/gl, ki. III, 80 g, 70x100.

Oddano do składania 14 I 1982 r.

Podpisano do druku 19 V 1983 r.

Druk ukończono w lipcu 1983 r.

Wrocławskie Zakłady Graficzne. Zam. 695/92 H-8.

Cena zł 280.—

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Powstanie listopadowe (1830 1831)
Powstanie listopadowe prezentacja multimedialna
Rozrachunek z powstaniem listopadowym w Kordianie J. Słowack, Język polski
Powstanie listopadowe i styczniowe
POWSTANIE LISTOPADOWE
Powstanie Listopadowe
Ocena powstania listopadowego w 'Kordianie
wielka emigracja po powstaniu listopadowym (2)
21.Stosunek pisarzy romantycznych do powstania listopadowego, 21
3 10 Powstanie Listopadowe
Banknoty Polskie Zeszyt nr 4 Powstanie Listopadowe
Powstanie Listopadowe – przyczyny, pliki zamawiane, edukacja
Ocena powstania listopadowego w Kordianie J Słowackiego
!! Wypracowania !!, 25, Powstanie listopadowe
!! Wypracowania !!, 25, Powstanie listopadowe

Skowronek, Żmigrodzka Powstanie Listopadowe30 1831

Skowronek, Żmigrodzka Powstanie Listopadowe30 1831