Powstanie listopadowe i styczniowe- bilans strat i zysków

Powstanie listopadowe

Powstanie listopadowe wybuchło z 29/30 listopada do 1830 r w Warszawie. Trwało do 21 października 1831 roku czyli do czasu kapitulacji ostatniej twierdzy w Zamościu. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie, część Litwy, Żmudzi i Wołynia. Główną przyczyną wybuchu było łamanie przez cara konstytucji z 1815 roku i ograniczenia autonomii Królestwa Polskiego. Aleksander I w 1819 roku zniósł wolność prasy i cenzurę prewencyjną. W 1823 Rosjanie rozbili w prowincjach zabornych część tajnych stowarzyszeń. Rozpoczęły się prześladowania członków towarzystw filomatów i filaretów przez Mikołaja Nowosilcowa. Natomiast w 1825 car zlikwidował jawność obrad sejmowych.

Wielka Emigracja

Głównym skutkiem powstania listopadowego była Wielka Emigracja. Po klęsce tysiące powstańców zostało zmuszonych do ucieczki na emigrację przed represjami. Władz pozostałych zaborów przymusowo z powrotem odsyłały większość oficerów i szeregowców na tereny Królestwa Polskiego. Po tym jak wrócili zostali przymusowo wcieleni do armii carskiej na 25 lat. „Wielka Emigracja” pociągnęła za sobą ok 10 tyś. ludzi. Byli to min. politycy, oficerowie powstańczy, ludzie kultury i sztuki. Emigrowali oni na ogół do Wielkiej Brytanii, Francji, Belgi, Niemiec, Włoch. Jednakże dwa ostatnie kraje pod naciekiem Rosji zazwyczaj odmawiały im schronienia. Ludność państw europejskich niezależnie od polityki władz, wyraźnie okazywała swe poparcie dla powstańców listopadowych.

Skutki polityczne i administracyjne

Po klęsce powstania trzej zaborcy nasilili ucisk wobec Polaków. Pod Konic 1831 wobec uczestników powstania została ogłoszona amnestia carska jednak nie obejmowała ona czołowych uczestników insurekcji.

W 1882 w miejsce konstytucji Królestwa z 1815 został wprowadzony w 1832 Statut Organiczny który ograniczał odrębność Królestwa Polskiego. W ramach jego zniesiono odrębną koronację cara na króla polskiego , zniesiono sejm i polskie wojsko. Pozostawiono z ograniczonymi uprawnieniami Radę Administracyjną i Radę Stanu która i tak składała się w większości z samych Rosjan. Zachowano formalnie język polski jako urzędowy, polskie prawo cywilne i karne. W zasadzie zachowano także swobody obywatelskie ale ze względu na to że w 1833 roku ogłoszono na 25 lat stan wojenny później ciągle przedłużany , przepisy zawarte w statucie organicznym odnoszące się do tych swobód nie weszły nigdy w życie.

Pełnię władzy prawodawczej otrzymał car, natomiast bezpośrednim jego reprezentantem był namiestnik królestwa którym został feldmarszałek Iwan Paskiewicz- Erywański. Na terenie królestwa stacjonowała 100 tyś. Armia carska która była opłacana z podatków. Główny garnizon znajdował się w cytadeli aleksandrowskiej dziś cytadeli warszawskiej. Budynek był również więzieniem dla uczestników insurekcji i siedzibę Stałej Komisji Śledczej ( była to instytucja kierująca represjami w Królestwie Polskim) . Do armii carskiej wcielano poborowych z Królestwa Polskiego. Po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag, oraz ilości. Negatywnym skutkiem demograficznym była również epidemia cholery którą przyniosła ze sobą interwencyjna armia rosyjska. W ramach represji do specjalnych batalionów tzw. kanonistów Armii Imperium Rosyjskiego wcielono dzieci polskie. Wszystko to miało na celu likwidację aparatu państwowego oraz zacieśnienie zależności Królestwa Polskiego od Rosji

Polityka cara Mikołaja I pogłębiła feudalną zależność chłopa. Nastąpił zastój w przemyśle.

Ustrój prawny który panował w Królestwie stopniowo był ujednolicany z tym obowiązującym w Rosji. W roku 1837 powstały gubernie które zastąpiły województwa. Od roku 1839 w Radzie Stanu językiem obowiązkowym stał się język rosyjski. W 1847 wprowadzono w Królestwie Polskim rosyjski kodeks karny.

W Warszawie i w Wilnie w ramach represji zostały zamknięte uniwersytety natomiast jakość szkolnictwa średniego została obniżona. Ilość szkół elementarnych spadła, natomiast język rosyjski został wprowadzony jako dodatkowy. Od 1839 roku Petersburg przejął nadzór nad szkolnictwem. Zlikwidowano także Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a jego zbiory wywieziono do Rosji

Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe zostało ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 roku wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 w byłym Wielkim Księstwie Litewskim, trwało do jesieni 1864. Zasięgiem objęło tylko zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz Litwę, Białoruś i część Ukrainy. Było największym powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej.

Ze względu na znaczną dysproporcję sił powstanie przybrało formę wojny partyzanckiej. Stoczono 1229 potyczek i mniejszych bitew. W tym 956 w Kongresówce i 236 na Litwie, pozostałe zaś na Białorusi i Ukrainie. W wojskach powstańczych służyło ok. 200 tyś. Ludzi. Oddziały polskie unikały walnej bitwy która mogła się skończyć porażką powstania. Nie nadeszła żadna pomoc na jaką liczono zwłaszcza z Francji. Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydaniu bardzo ogólnych deklaracji dyplomatycznych, uważając polską insurekcję za sprawę wewnętrzną Rosji. Jedynie papież Pius IX w swojej mowie tronowej z 24 kwietnia 1894 roku ostro wystąpił w obronie Polaków.

Działalność rosyjskich komisji śledczych doprowadziła do rozbicia organizacji powstańczej. 5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli Warszawskiej zostali powieszeni członkowie władz Rządu Narodowego: Romuald Traugutt, Roman Żuliński, Rafał Krajewski, Jan Jeziorański.

Straty

Po stłumieniu powstania Rosjanie rozpoczęli natychmiast represje. Wiele tysięcy ludzi przypłaciło życiem udział w insurekcji- albo zginęli podczas potyczek albo zostali zabici przez wojska rosyjskie.

Syberia

Ok 58 tyś. z nich zostało zesłanych na Syberię. Mieli oni do przejścia od 12 do 16 tyś. kilometrów, którą pokonywali etapami. W Moskwie golono im głowy i zakuwano w kajdany. Zazwyczaj nie odbywali całości kary ze względu na śmierć i na amnestię. Radko odzyskiwali pełnię wolności.

Zmiany administracyjne i polityczne

Ponieważ władze rosyjskie jak najszybciej chciały upodobnić Kongresówkę do innych prowincji Imperium Rzymskiego rozpoczęli natychmiastową rusyfikację. W roku 1867 zniesiono resztę autonomii Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd Krajem Przywiślańskim, a więc nazwa która jeszcze do tej pory w jakiś sposób zaznaczała istnienie Polaków zniknęła z mapy Europy. W 1866 zaczęto likwidować instytucje świadczące o odrębności Królestwa Polskiego od Rosji. Na ich miejsce powołano instytucje typowe dla cesarstwa. Zniesiona Radę Stanu Królestwa, Komisję Przychodów i Skarbu, Komisje Sprawa Wewnętrznych i Duchownych itp. Decydującą rolę odegrał powołany w 1864 Komitet Urzędujący z antypolskim Milutinem. Na czele kraju stał namiestnik. Po śmierci Berga w 1874 nie mianowano już następnych namiestników, w ich miejsce pojawili się gubernatorzy. Generał- Gubernator posiadał szeroki zakres władzy administracyjnej oraz bezpieczeństwa wewnętrznego. Rosjanie chcieli również zdepolonizować służby cywilne. Proces ten przebiegał wolno i tak naprawdę nigdy nie został zakończony. Na wyższych urzędach dominowali rosyjscy urzędnicy natomiast Polacy byli osadzani na stanowiskach niższego szczebla. Urzędnicy byli różni- niektórzy konsekwentnie przeprowadzali rusyfikację, inni po prostu wykonywali swoje obowiązki bez entuzjazmu, jeszcze inni byli przyjaźnie nastawieni do Polaków. Na szeroką skalę posługiwano się łapówkarstwem. Skorumpowani byli nauczyciele, urzędnicy, policjanci. Nie było możliwe żadne legalne zrzeszanie się robotników, rzemieślników, chłopów i inteligencji. Nie mogły powstawać bez zezwolenia szkoły kupieckie, tygodniki literackie, kasy emerytalne czy teatrzyki ogródkowe. Wszystkie reformy nie zostały wprowadzone min. nie powołano samorządów terytorialnych i gospodarczych.

Szkolnictwo

Jako główny środek rusyfikacji uznano szkolnictwo. Szczególne zasługi w tej kwestii miał Aleksander Apuchtin kurator oświatowy okręgu warszawskiego. Roztaczał on nad szkolnictwem ścisły nadzór. Szkoła miała się stać w zamierzeniu władz rosyjskich instytucją wynaradawiającą polaków. Również szkolnictwo wyższe zostało objętym tym procesem. Np. w 1869 w miejsce Szkoły Głównej powstał Uniwersytet carski w Warszawie .

Szlachta

Rząd carski podjął działania mające na celu odciągnięcie chłopów od powstania. W marcu 1864 ogłosił uwłaszczenie chłopów w Królestwie. Nadał ziemię chłopom na własność i bez odszkodowań na rzecz właścicieli. Oficjalne odszkodowania przejął na siebie rząd carski.

Bardzo surowo traktowali szlachtę której skonfiskowano 1660 majątków , oddając je na licytację lub obdarowując nimi oficerów rosyjskich. W ramach regresji miastom które popierały powstanie odebrano prawa miejskie, powodując ich upadek

Duchowieństwo

Najsurowiej potraktowano duchowieństwo. Uważano że wszelkie zło pochodzi od heretyckiego Kościoła łacińskiego. Księży wieszano i zsyłano za drobne przewinienia. Dopiero po odnowieniu konkordatu z Watykanem w 1882 roku duchowni zaczęli powracać. Skasowano również wszystkie klasztory w Królestwie, które były głównymi ośrodkami polskiego oporu. Stan wojenny z 1861 został zastąpiony stanem wzmocnionej ochrony w 1881r. Ograniczał on podróżowanie. Od 1873 każdy proboszcz zobowiązany był powiadomić władze o pobycie w innej parafii. Carat w zasadzie doceniał znaczenie religii dla moralności ludzkiej i liczba parafii zaczęła bardzo wolno rosnąć.

Szczególnie krwawo Rosjanie rozprawiali się z powstaniem na Litwie, która była terroryzowana egzekucjami generał- gubernatora Michaiła Murawjowa „Wieszatiela”. Zostało rozstrzelanych lub powieszonych 700 osób, natomiast ok. 40 tyś. Zostało zesłanych na katorgę na Sybir.

Jednym ze skutków i jednocześnie można powiedzieć epilogiem insurekcji był wybuch powstania zabajkalskiego w czerwcu 1866, zorganizowanego przez polskich powstańców

Powstanie dokonało całkowitego uwłaszczenia chłopów. Przyczyniło się do wewnętrznego wzmocnienia Polaków. Zjawisko to ujawniło silnie zakorzenione więzy Polaków. Polacy wykazali gotowość do poświęceń. Jednakże klęska powstania w pewien sposób boleśnie uświadomiła Polaków również o bezsęsowności tego typu działań. Nadszedł czas myśli pozytywistycznej, pewnych przemian w świadomości narodowej.