„Trzeba, żeby się dzieci uczyły,
grając, swawoląc, a do nas
należy takie im podawać zabawki,
takimi je tylko rzeczami zajmować,
w takie miejsce naprowadzać,
gdzie się mogą nauczyć, czego żądamy.
Jędrzej Śniadecki 1805r.
Zabawa i jej różne odmiany, jest podstawową i dominującą formą działania dzieci. Jest także przejawem ich aktywności i pasji działania. Jest ona, obok nauki i pracy, składową życia człowieka w jego osobniczym rozwoju, występuje w całym życiu człowieka.
Nasuwa się zatem pytanie, czym jest zabawa? Polski teoretyk wychowania fizycznego ( w dziele „Teoria Wychowania Fizycznego”) wyraził pogląd, że zabawa to wszelkie stany aktywności ludzi i zwierząt, w których nie potrafimy dopatrzyć się motywu, jakim może być zaspokajanie życiowych potrzeb, konieczność samoobsługi, wytwarzanie i gromadzenie dóbr, potrzeba walki lub obrony, wypełnianie obowiązków, zewnętrzne naciski itp. w tym rozumieniu – dodał – „zabawę traktujemy jako przeciwstawienie pracy i jako dobrowolnie podjęty sposób spędzania czasu wolnego od zajęć obowiązkowych, celu zaś zabawowych czynności dopatrujemy się w potrzebie rozrywki i zadośćuczynienia hedonicznym skłonnością człowieka.”
John Huizing w studium pt. „Homo ludens” dochodzi do wniosku, że zabawa to „dobrowolne działanie lub zajęcie, wykonywane w obrębie pewnych, ustalonych granic czasu i miejsca, według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo wiążących reguł; cel jej jest w niej samej; towarzyszy jej uczucie napięcia i radości oraz świadomość czegoś innego niż >> zwyczajne życie <<, dodając, iż zabawa „jest czynnością, z którą nie łączy się żaden interes materialny, przez którą żadnej nie można osiągnąć korzyści…”
Sięgając w głąb historii wychowania dzieci i młodzieży, można znaleźć liczne dowody na to, że zabawy stanowiły i wciąż stanowią jedną z podstawowych form wychowania, a wychowania fizycznego w szczególności. Przykładem może być Henryk Jordan, który utworzył w 1889 roku park zabaw dziecięcych i młodzieżowych, który istnieje do dziś. Podjęcie problemu zabawy w życiu dzieci dodatkowo jest uzasadnione tym, iż prawie każdej zabawie towarzyszy ruch pod różną postacią oraz, że wyzwala on spontaniczną aktywność ruchową, i to bez względu na ruchowe zaangażowanie, stan zdrowia, psychiczne samopoczucie, umiejętności i uzdolnienia ruchowe, a także warunki wzrastania i ogólnego rozwoju dziecka.
Mówiąc o zabawie i jej roli w procesie wychowania dostrzegamy pewne zasadnicze i wyjątkowo ważne momenty (przedstawione przez Z. Gilewicza):
1. Manipulowanie przedmiotami (kształcimy wtedy zmysły i prowadzimy do poznania cech przedmiotów).
2. Naśladowanie czynności obserwowanych w codziennym życiu.
3. Konstruowanie ( z wyobraźni zrodzone formy i kształty symbolizują pewną rzeczywistość)
4. Wchodzenie w rolę
5. Ześrodkowanie na zabawowych czynnościach całych uwagi i wysiłku zarówno intelektualnego, jak i ruchowego i emocjonalnego, który kształtuje spostrzegawczość, umiejętność kojarzenia zjawisk, podejmowanie decyzji i wysiłku woli.
6. Współdziałanie, uzmysławiające stosunek jednostki do społeczeństwa.
7. Radość
8. Uczucie odprężenia i oderwania się od nużących nacisków codziennej rzeczywistości.
9. Strumienie dodatnich przeżyć
10. Poczucie własnych możliwości i wartości, rosnące w miarę systematycznego uprawiania zabaw i gier.
Wymieniając te momenty i właściwości możemy wyróżnić zabawy: manipulacyjne, tematyczne, konstrukcyjne, zabawy i gry dydaktyczne oraz zabawy i gry ruchowe.
Stanowią najprostszą formę zabawy dziecięcej i występują przede wszystkim w okresie niemowlęcym. Pojawiają się wtedy, kiedy dziecko wyszło z bezradności ruchowej i nabyło już nieco doświadczenia w zakresie zachowania się ruchowego.
Polegają głównie na chwytaniu różnych przedmiotów i manipulowaniu nimi, przy czym ta czynność manipulowania nie ma początkowo określonego celu, natomiast dostarcza dziecku wielu wrażeń i zadowolenia, wynikającego z możliwości oddziaływania na przedmioty.
W zabawach manipulacyjnych dziecko uczy się nie tylko przystosowywać swoje ruchy do przedmiotu, ale aktywnie oddziaływać na te przedmioty tzn. przekształcać je, zmieniając ich pozycję; składać, rozkładać, badać ich kształt, budowę. Zabawy manipulacyjne sprzyjają nadto rozwojowi mowy i myślenia dzieci, wyobraźni, ich twórczości, a także sfery emocjonalno – społecznej. Dostarczają dzieciom wielu radości i zadowolenia z uzyskanych wyników i sukcesów.
Wraz z rozwojem ruchowym, a zwłaszcza opanowaniem umiejętności chodzenia dzieci stają się coraz bardziej samodzielne i zaradne. Wówczas otwiera się przed nimi możliwość wzbogacenia manipulowania zabawkami, zwłaszcza kolorowymi piłeczkami (toczenie, chwytanie, kopanie → 2 rok życia).
Zabawy manipulacyjne stanowią wyśmienitą szkołę opanowania podstawowych czynności ruchowych, która już u dzieci w wieku przedszkolnym, dzięki współdziałaniu z rówieśnikami, będzie owocować w postaci bogatej i wielorakiej działalności ruchowej.
Są nazwane inaczej naśladowczymi i pojawiają się w toku rozwoju zabaw manipulacyjnych. Obcując z rówieśnikami, dzieci bawią się w „kogoś” lub „coś”
Charakterystyczną cechę tych zabaw jest to, że odbywają się większych lub mniejszych grupach rówieśniczych. Źródłem zabaw tematycznych jest rzeczywistość, czyli zdarzenia zaobserwowane i przeżyte przez dziecko.
Zabawą tematycznym towarzyszy ruch w swej różnorodności i całym bogactwie; bieganie, chodzenie, przysiadanie, zginanie, pełzanie, podnoszenie, dźwiganie i mocowanie.
Bogactwo zabaw tematycznych, obserwowane w życiu dzieci w wieku przedszkolnym, jest bardzo wielkie i rozrasta się w miarę zdobywanych doświadczeń i wyobrażeń. Inaczej, więc bawią się dzieci wiejskie, a inaczej dzieci miejskie. Odmienność zabaw tematycznych wśród dzieci, pochodzących z różnych środowisk niwelują spostrzeżenia i obserwację poczynione podczas różnych programów telewizyjnych. Zabawą tematycznym towarzyszą pomysłowość, fantazja, zaradność, samodzielność, czyniąc z nich wyśmienitą szkołę życia. Pomagają dzieciom lepiej poznać życie i zgłębiać jego tajniki.
Opierają się one na obserwacjach poczynionych przez dzieci, oraz na ich wyobrażeniach. Treścią tych zabaw jest konstruowanie różnych „budowli”, „maszyn” z różnego tworzywa, niekiedy zupełnie nieodpowiedniego. Najmłodsze dzieci w wieku przedszkolnym budują domy, mosty, a tworzywem, z którego korzystają są kamienie, drewno i piasek. Charakterystyczną cechą zabaw konstrukcyjnych jest zmienność zamiarów i brak wyraźnych planów w konstruowaniu budowli. Bawiąc się w mniejszych lub większych grupach dzieci bawią się jak by same, realizując własne pomysły i zamierzenia.
Działania tego rodzaju, w których zabawa spotyka się z twórczą pracą, mają nie tylko wielkie walory kształcące i poznawcze, lecz także wychowawcze. W toku tych zabaw powstają uczuciowe związki koleżeńskie, wieloletnie przyjaźnie itp.
Ich wielkim walorem jest to, że sprzyjają rozwojowi zaradności życiowej oraz śmiałości w rozwiązywaniu różnych zadań technicznych. Są, więc interesującym, a zarazem bardzo wartościowym środkiem ogólno wychowawczym.
O charakterze i treści gier dydaktycznych decyduje człowiek dorosły, który je tworzy, konstruuje i podsuwa je dziecku, pragnąc je zainteresować oraz pobudzić jego wyobraźnie, a przez to rozwijać szereg pojęć: kształt, przestrzeń, czas, wielkość, liczba i kolor. Wyśmienitym tworzywem w grach dydaktycznych wieku przedszkolnego są: żołędzie, kasztany, orzechy, owoce itp. (obrazki, kulki). Dzieci układają z nich rozmaite wzory, ornamenty i poznają wielkość, twardość, kolor, a niekiedy smak.
Zabawy dydaktyczne zazwyczaj nie pozwalają dziecku na ujawnianie własnej inwencji, twórczej postawy i pomysłowości.
Współczesne tendencje występujące w procesie wychowania i kształcenia opierają się na różnorodnych grupach dydaktycznych (dobieranie wyrazów, historyjek obrazkowych, w procesie wychowania i kształcenia dzieci gry dydaktyczne pozwalają poznać takie zjawiska, które sprawiają im trudności. Zaangażowanie ruchowe jest niewielkie, a silny związek pozostaje z wychowaniem umysłowym.
Od wyżej wymienionych gier różnią się tym, że opierają się różnorodnych postaciach ruchu, który w nich dominuje. Każda z gier lub zabaw ma swój początek, zakończenie, a także fabułę, treść ruchową i swoistą organizację.
Oddziaływają one głównie na fizyczną stronę osobowości, oraz sprzyjają nerwowemu odprężeniu i czynnemu wypoczynkowi. W toku zabaw i gier ruchowych podnosi się wydolność wielu układów i narzędzi, zwłaszcza układu ruchowego i mięśniowego, krążenia, oddychania przemiany materii itp., a także rozwijają się wszystkie cechy motoryki: siłą, szybkość, zręczność, wytrzymałość, umiejętności ruchowe. Zabawom i grą ruchowym towarzyszy zwykle duże zaangażowanie uczuciowe i przeżywanie emocji, co zbliża je do sportu. Możemy wyodrębnić tu różne typy zabaw:
· Zabawy ze śpiewem – stanowią przedmiot zainteresowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Wpływają korzystnie na umuzykalnienie dzieci oraz kształtowanie ich poczucia rytmu i koordynacji ruchowej. Dużym walorem tych zabaw jest to, że sprzyjają one dobremu nastrojowi, wyzwalają radość uśmiech, odprężają psychicznie, każą zapomnieć o zmartwieniach i kłopotach. Stanowią doskonałą formę czynnego wypoczynku po intensywnej pracy umysłowej.
· Zabawy orientacyjno – porządkowe – zwykle stosowane w grupach dzieci najmłodszych. Ich celem jest ćwiczenie umiejętności skupienia, a jednocześnie opanowanie określonych umiejętności. Sprzyjają one intensyfikacji procesu oddychania. Główna ich wartość polega na zharmonizowaniu ruchu z rytmem i tempem piosenki, oraz dostosowaniu go do treści zabaw. Często stosowane są w grupach najmłodszych. Zabawy te umożliwiają opanowywanie umówionych znaków i sygnałów. Ma to duże znaczenie w toku przyswajania sobie zasad poruszania się po drogach, a zwłaszcza na przejściach przez jezdnię. Zabawy te nabierają szczególnego znaczenia w procesie wychowania dzieci małych, które mało uczestniczą w realnej rzeczywistości.
· Zabawy na czworakach – stosujemy je w trakcie zajęć ruchowych w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, ponieważ odpowiadają psychice dzieci tego okresu. Mają duże znaczenie dla kształtowania postawy ciała; w ogólnym usprawnianiu dzieci przez wzmocnienie aparatu kostno – stawowo – wiązadłowego.
· Zabawy i gry bieżne – ta postać ruchu dominuje w spontanicznych zabawach dzieci.
· Zabawy i gry rzutne – opierają się na neutralnej i utylitarnej postaci ruchu, jak rzut do celu lub na odległość.
· Zabawy i gry skoczne – cechą charakterystyczną tej odmiany zabaw jest wykonywanie ruchów, pozwalającym ćwiczącym oderwać ciało od podłoża. Zaliczamy tu podskoki, wyskoki, zeskoki, doskoki itp. Zabawy i gry skoczne, przybierając postać zabawową rozwijają cechy charakteru: pewność siebie, wiarę we własne siły, odwagę a także motorykę (zręczność, zwinność i siłę). Sprzyjają wzmacnianiu stawów kończyn dolnych.
· Zabawy i gry kopne – sprzyjają kształtowaniu siły, szybkości, zręczności. Stanowią szczególny przedmiot zainteresowania chłopców. Umożliwiają one chłopcom czynne uprawianie gry w piłkę nożną.
Różne rodzaje gier ruchowych i zabaw posiadają wartości wychowawcze oraz kształcące i stanowią w najbardziej atrakcyjny i najdostępniejszy a także najbardziej uniwersalny o wszechstronnym i wielokierunkowym środku wychowawczym. Umiejętne i racjonalne dawkowanie zabawy może zastąpić inne formy ruchu. Wiąże się to jednak z koniecznością opanowania zasad i metod ich prowadzenia. Dzięki swemu bogactwu zabawy są niezastąpioną formą oddziaływania wychowawczego i kształcącego. Zabawy nic nie jest w stanie zastąpić ani wyręczyć. Jest ona dopełnieniem życia, które bez zabawy było by ubogie, niepełne i mało ciekawe.