1. Zarys teorii przywiązania

Teoria przywiązania zapoczątkowana została przez J. Bowlby’ego (1969, 1982), który wskazywał iż skłonność do tworzenia intymnych więzi z wybranymi osobami jest podstawowym komponentem natury ludzkiej, występuje ona już u noworodka i obecna jest przez całe życie, od kołyski aż po grób (the cradel to the grave). Zgodnie z tym poglądem przywiązanie jest pierwotną potrzebą człowieka - wrodzonym, instynktownie kierowanym systemem motywacyjno-behawioralnym mającym na celu zapewnienie przetrwania dziecka¹.

1. Cel i funkcje systemu przywiązania

Podstawowym celem behawioralnego systemu przywiązania jest zapewnienie dziecku przetrwania oraz poczucia bezpieczeństwa, poprzez utrzymywanie bliskości z „silniejszym i mądrzejszym” opiekunem - figurą przywiązania. System przywiązania i relacja przywiązaniowa zapewniają dziecku ochronę zarówno w kontekście zagrażających czynników środowiskowych jak i czynników wewnętrznych² .System przywiązania pozostaje w ścisłym związku z systemami eksploracji i strachu (oraz innymi systemami behawioralnymi), których aktywacja uzależniona jest od stopnia pobudzenia tegoż. Biologiczna funkcją systemu przywiązania i systemu eksploracji jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa przy jednoczesnej możliwości poznawania otoczenia. Aktywowanie systemu przywiązania wiąże się z hamowaniem innych systemów behawioralnych. Zachowania przywiązaniowe zostają powstrzymane w chwili pojawienia się bodźców wygaszających, czyli wrażliwej reakcji opiekuna (reakcje opiekuna wystarczające do obniżenia napięcia dziecka uzależnione są od stopnia pobudzenia systemu przywiązania).Komplementarność wymienionych systemów stanowi podstawowy warunek przetrwania dziecka, a także pozwala na swobodne i elastyczne reagowanie dziecka w różnych sytuacjach.

2. Figura przywiązania

Figura przywiązania to osoba, do której dziecko kieruje swoje zachowania przywiązaniowe, a jej wybór determinowany jest responsywnością opiekuna i gotowością do podejmowania społecznych interakcji z dzieckiem (Bowlby, 1969). Pomimo, iż dziecko może być przywiązane do kilku figur, istnieje tendencja do silnej preferencji jednego opiekuna (monotropizm). Funkcje spełniane przez figurę przywiązania opisane zostały w Tab.1.1.

Tab.1.1. Funkcje figury przywiązania.

Kategorie analizy	Charakterystyka
Bezpieczna baza (secure base)	Figura przywiązania spełnia funkcję bezpiecznej bazy, z której dziecko wyrusza poznawać świat i do której może wrócić w momencie zagrożenia.
Dążenie do bliskości z opiekunem (proximity seeking)	Poszukiwanie bliskości opiekuna, szczególnie w momentach stresu i dyskomfortu, w celu uzyskania wsparcia i poczucia bezpieczeństwa.
Protest separacyjny (separation protest)	Pojawienie się reakcji protestu w odpowiedzi na separację lub niedostępność opiekuna.
Bezpieczne schronienie (safe haven)	Odczuwanie przyjemności i poczucia bezpieczeństwa podczas przebywania z figurą przywiązania.

Źródło: opracowano na podstawie Feeney, Noller (1996, s. 3-6).

Jakość interakcji między dzieckiem a figurą przywiązania ma znaczący wpływ na jego dalszy rozwój (Ainsworth, 1978). Wykazuje się, iż sposób traktowania dziecka, a w szczególności zapewnianie mu poczucia bezpieczeństwa przez opiekunów, warunkuje wytworzenie określonych stylów przywiązania, które mają tendencję do utrzymywania się przez całe życie (Stawicka, 2001). Obecnie rozpoznawane są trzy główne wzorce przywiązania opisane wraz z uwarunkowaniami przez M. D. Ainsworth (1979) (por.Tab.1.2.). (wyróżnia się również wzorzec zdezorganizowany- D).

1.2. Charakterystyka wzorców przywiązania.

Typ przywiązania	Charakterystyka ogólna
Dający poczucie bezpieczeństwa (B)	Powstanie i rozwój bezpiecznego stylu przywiązania warunkowane jest poczuciem dostępności i osiągalności opiekuna oraz jego responsywnością (matki charakteryzuje stabilność emocjonalna, przewidywalność zachowań, obdarzają one dziecko bezwarunkową miłością). Dzieci traktują opiekuna jako „bezpieczną bazę”. Dzieci te są towarzyskie, pewne siebie, aktywnie eksplorują otoczenie, mają wysokie poczucie własnej wartości, chętnie podejmują interakcję z opiekunem. Powstanie tego wzorca przywiązania przyrównuje się do uzyskania przez dziecko bazalnej ufności (Erikson,2000).
Nie dający poczucia bezpieczeństwa - unikający styl przywiązania (A)	Unikający styl przywiązania powstaje w relacji z opiekunem przejawiającym awersję do kontaktu fizycznego i odrzucającym próby jego nawiązania przez dziecko. Dzieci z grupy A doświadczają konfliktu pomiędzy dążeniem do bliskiego kontaktu fizycznego w momencie pobudzenia systemu przywiązania, a unikaniem opiekuna z obawy przed odtrąceniem. Opiekun nie jest traktowany przez nie jako osoba mogąca zapewnić poczucie bezpieczeństwa. Dzieci te mają obniżone poczucie własnej wartości, często maskują swoje prawdziwe uczucia i potrzeby.
Nie dający poczucia bezpieczeństwa- ambiwalentny wzorzec przywiązania (C)	Wykształca się na skutek niekonsekwencji w zaspokajaniu potrzeb dziecka i nieprzewidywalności opiekuna (matki są niestałe w działaniach, nie są wrażliwe na sygnały dziecka i w sposób nieadekwatny i często przypadkowy odpowiadają na jego potrzeby). W tym wypadku dzieci doświadczają konfliktu pomiędzy dążeniem do bliskości opiekuna i uzyskiwania poczucia bezpieczeństwa w kontakcie z nim, a złością warunkowaną tym, że opiekun nie zawsze jest responsywny. Dzieci te charakteryzuje niski stopień poczucia własnej wartości..

Źródło: opracowano na podstawie Ainsworth (1979, s. 932-937).

1 W toku ewolucji zachowania przywiązaniowe były faworyzowane przez mechanizm naturalnej selekcji, bowiem dzięki nim wzrastała możliwość utrzymywania bliskości fizycznej między dzieckiem a matką ułatwiająca ochronę młodych i zwiększająca prawdopodobieństwo przetrwania gatunku.

2 W relacji z opiekunem responsywnym i adekwatnie reagującym na potrzeby, dziecko uczy się, że jego pobudzenie nie przekroczy granic możliwości poradzenia sobie, gdyż właściwe reakcje opiekuna wpłyną na obniżenie pobudzenia i napięcia (Stawicka, 2001).

1