MIESZKO I ok. 960-992
Mieszko I był pierwszym historycznym władcą Polski. Przodkiem jego miał być legendarny Piast, dlatego pierwszą dynastię panującą w Polsce nazywano później Piastami. Najstarszy kronikarz polski, Gall Anonim, zapisał imiona przodków Mieszka I, którzy rządzili plemieniem Polan. Byli to: Ziemomyśl, ojciec Mieszka, Leszek (Latek), jego dziad i Siemowit, pradziad. Mieszko pojął za żonę księżniczkę czeską Dobrawę, a potem w 966 r. przyjął chrzest wraz z całym dworem. Umacniało to władzę księcia w państwie oraz podnosiło znaczenie możnych. Mieszko rozciągnął swą władzę na Pomorze Zachodnie, a później także na Śląsk i plemię Wiślan (dziś Kieleckie i Krakowskie). Państwu Mieszka zagrażali Niemcy, toteż próbował on porozumieć się z cesarzem niemieckim i zobowiązał się do płacenia mu daniny z niektórych ziem na zachód od Warty. Nie uchroniło to jednak Polski od najazdów niemieckich. Mieszko dwukrotnie pobił Niemców: w 972 r. pod Cedynią (na północ od ujścia Warty do Odry) i w 979 r.

BOLESŁAW CHROBRY 992-1025
Syn Mieszka I, skupił w swym ręku władzę w państwie polskim. W roku 1000 przyjmował w Gnieźnie cesarza niemieckiego Ottona III, który przyjechał na grób św. Wojciecha, niedawno zamordowanego przez pogańskich Prusów. Bolesław uzyskał u cesarza zgodę na ustanowienie królestwa w Polsce i zorganizowanie arcybiskupstwa w Gnieźnie. Wkrótce jednak wybuchła wojna między Polską a cesarzem niemieckim, która z przerwami trwała kilkanaście lat. W 1018 r. zawarty został pokój w Budziszynie, na mocy którego Bolesław utrzymał swoją władzę nad Łużycami i Milskiem, leżącymi nad Odrą i Łabą. W 1018 r. wyprawił, się na Ruś i wkroczył do Kijowa. Przyłączył wtedy do Polski Grody Czerwieńskie. W 1025 r., tuż przed śmiercią, Bolesław Chrobry koronował się na króla polskiego. Świadczyło to o pełnej niepodległości państwa polskiego.
Zmarł w 1025 r.






MIESZKO II 1025-1034
Syn i spadkobierca Bolesława Chrobrego, objął tron po śmierci ojca i natychmiast koronował się na króla polskiego. Gdy wkrótce wybuchła wojna z Niemcami, początkowo miała przebieg pomyślny. Potem jednak wystąpili przeciwko Mieszkowi inni sąsiedzi, poza tym ujawniły się trudności wewnątrz kraju i opór Mieszka II załamał się. Na jakiś czas został on nawet wypędzony z kraju. Niemcy zagarnęli znów Łużyce, odpadły także od Polski Grody Czerwieńskie. Mieszko II powrócił na tron, musiał jednak uznać zwierzchnictwo nad sobą cesarza niemieckiego i podzielić się krajem z braćmi. Mimo to nie zrezygnował z walki o zjednoczenie państwa i zapewnienie mu niepodległości; zmarł jednak przedwcześnie w 1034 r.

KAZIMIERZ ODNOWICIEL 1039-1058
Po śmierci Mieszka II w całym kraju wybuchł bunt możnych przeciwko władzy książęcej, w wyniku czego następca tronu, syn Mieszka II Kazimierz, został wypędzony z kraju. Rychło jednak bunt przerodził się w powszechne powstanie ludowe przeciwko możnym i przeciwko narzucanej religii chrześcijańskiej. Kraj pogrążył się w zamęcie, a skorzystał z tego władca Czech Brzetysław. Najechał on na Polskę, złupił ją i oderwał Śląsk. Wtedy to powrócił Kazimierz z orszakiem zbrojnych. Przywrócił w kraju ład i poszanowanie dla władzy książęcej, odbudował organizację kościelną. Pokonał Masława, który uprzednio pochwycił władzę na Mazowszu, odebrał też z czasem z rąk czeskich Śląsk.Za zasługi przy odbudowie Państwa Polskiego nadano później Kazimierzowi przydomek Odnowiciela. Zmarł w 1058 r.












BOLESŁAW ŚMIAŁY 1058-1078
Syn Kazimierza Odnowiciela. Po objęciu władzy po śmierci ojca dążył do zapewnienia Polsce całkowitej niezależności i podnosił jej znaczenie w stosunkach z sąsiadami. Prowadził politykę przeciwstawiania się cesarzowi niemieckiemu i współdziałającym z nim Czechom. Popierał przeciwników cesarza na Węgrzech i w innych państwach. Po wyprawie na Ruś i wkroczeniu do Kijowa przywrócił władzę Polski nad Grodami Czerwieńskimi. W roku 1076 ukoronował się w Krakowie na króla polskiego. Wkrótce po koronacji wybuchł bunt możnych, którzy niezadowoleni ze wzmocnienia władzy Bolesława woleli popierać jego brata Władysława Hermana. Król surowo karał buntowników, a przywódca spisku, biskup krakowski Stanisław, został ścięty. W wyniku ogólnego wzburzenia po tych wydarzeniach Bolesława wygnano z kraju. Schronił się na Węgrzech, gdzie zginął.

WŁADYSŁAW HERMAN 1079-1102
Młodszy syn Kazimierza Odnowiciela, objął władzę w Polsce po wygnaniu brata, Bolesława Śmiałego. Wyniesienie swoje zawdzięczał książę możnym, których znaczenie w państwie rosło. Wielkie wpływy na dworze książęcym i w kraju uzyskał wojewoda Sieciech. Potem jednak pod naciskiem niezadowolonych możnych i własnych synów Władysław skazał Sieciecha na wygnanie oraz podzielił się władzą w kraju z synami, Zbigniewem i Bolesławem.Za rządów Władysława Hermana, podupadło znaczenie Polski również w stosunkach z sąsiadami. Książę unikał sporów z cesarstwem niemieckim i zaniechał myśli o koronacji; przejściowo opłacał także Czechom daninę za Śląsk.

BOLESŁAW KRZYWOUSTY 1102-1138
Syn Władysława Hermana, objął władzę po śmierci ojca. Zjednoczył całość państwa w swym ręku; skierował swe wysiłki ku odzyskaniu Pomorza i popierał przeciwników cesarza. Dlatego w 1109 r. ruszyła na Polskę wyprawa cesarska. Wyróżniła się wtedy załoga, która obroniła Głogów, a Bolesław wojną podjazdową niszczył armię cesarską. Wyprawa skończyła się klęską Niemców. Trzydzieści lat bojów z Pomorzanami skończyło się włączeniem wschodniego Pomorza bezpośrednio do Polski i uzależnieniem książąt rządzących w części zachodniej.
Aby zapobiec na przyszłość walkom o władzę w Polsce między swymi spadkobiercami, Bolesław Krzywousty przed śmiercią podzielił kraj na pięć dzielnic. Dzielnicą krakowską miał kolejno rządzić najstarszy książę w rodzie (senior), który miał zarazem sprawować zwierzchnią władzę nad całym państwem.

WŁADYSŁAW II 1138-1146
Najstarszy syn Bolesława Krzywoustego, z tytułu starszeństwa objął go po śmierci ojca - na podstawie jego statutu - władzę zwierzchnią księcia Polski, a zatem rządy w Krakowie i na pozostałym obszarze dzielnicy senioralnej oraz na Śląsku jako swej dzielnicy dziedzicznej. Władysław nosił się z zamiarem zjednoczenia w swym ręku władzy bezpośredniej na całym obszarze Polski, toteż rychło znalazł się w otwartej wojnie z braćmi. Siły ich przeważyły i Władysław musiał uchodzić z Polski. Stracił nawet Śląsk, który został oddany dopiero jego synom.

BOLESŁAW KĘDZIERZAWY 1146-1173
Drugi z kolei syn Bolesława Krzywoustego; otrzymał na mocy statutu ojca Mazowsze jako dzielnicę dziedziczną. Po wygnaniu starszego brata Władysława objął władzę księcia zwierzchniego w Polsce i rządy w dzielnicy senioralnej. Gdy dla obrony praw Władysława Wygnańca wyprawa cesarska dotarła pod Poznań, Bolesław Kędzierzawy złożył cesarzowi w Krzyszkowie hołd i wypłacił znaczny okup uznając w ten sposób zależność Polski od cesarstwa.

MIESZKO STARY 1173-1177
Trzeci z kolei syn Bolesława Krzywoustego, któremu na mocy statutu ojca przypadła jako dzielnica dziedziczna Wielkopolska. Po śmierci Bolesława Krzywoustego objął władzę seniora i rządy w Krakowie oraz w całej dzielnicy senioralnej. Mieszko dążył do wzmocnienia swej władzy i powagi jako księcia zwierzchniego, co wywołało niezadowolenie i bunt możnych. Mieszko został usunięty z tronu krakowskiego i pomimo wielokrotnych prób nie udało mu się odzyskać go na stałe. Zmarł w 1202 r.



KAZIMIERZ SPRAWIEDLIW 1177-1194
Najmłodszy syn Bolesława Krzywoustego, po śmierci brata Henryka objął bezpośrednie rządy w dzielnicy sandomierskiej. Gdy zbuntowani możni usunęli z Krakowa Mieszka Starego, powołali na jego miejsce Kazimierza. Zawdzięczając objęcie tronu krakowskiego możnym, Kazimierz liczył się z ich opinią i czynił im ustępstwa. Na zjeździe w Łęczycy w 1180 r. wydał przywilej, w którym zrzekł się wielu uprawnień na rzecz panów duchownych. Te ustępstwa na rzecz możnych zyskały Kazimierzowi u kronikarzy duchownych przydomek Sprawiedliwego.

LESZEK BIAŁY 1194-1227
Syn Kazimierza Sprawiedliwego, utrzymał się na tronie krakowskim po śmierci ojca dzięki poparciu jakiego udzielił mu biskup i wysoki kler krakowski. W wyniku wieloletnich walk o posiadanie Krakowa dzielnica senioralna uległa podziałowi, a stanowisko Leszka ograniczone zostało tylko do roli księcia Krakowa. Za jego rządów Pomorze uniezależniło się od Polski. Podczas pobytu w Wielkopolsce Leszek Biały został podstępnie napadnięty i zamordowany w Gąsawie w 1227 roku.

WŁADYSŁAW LASKONOGI 1202
Syn Mieszka Starego, odziedziczył po ojcu dzielnicę Wielkopolską i na krótki czas (kilka miesięcy) zdobył władzę w Krakowie. Władysław zgodnie z przejętą po ojcu tradycją prowadził politykę nieustępliwej obrony uprawnień księcia, co narażało go na zatargi z możnymi, szczególnie z wyższymi duchownymi. Potem musiał nawet uchodzić z Wielkopolski na Śląsk, gdzie zmarł w 1231 r. Swoje prawa do Wielkopolski i Krakowa przelał na rzecz księcia wrocławskiego, Henryka Brodatego.
HENRYK BRODATY 1232-1238
Syn księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego a wnuk Władysława Wygnańca, rządził w księstwie wrocławskim. Drogą porozumienia i współpracy z innymi książętami dzielnicowymi zapewnił sobie prawa do dziedziczenia ich księstw. Dzięki temu po krótkim okresie zamętu, jaki nastąpił po śmierci Leszka Białego, udało się Henrykowi Brodatemu opanować Kraków, a potem część Wielkopolski. W ten sposób zjednoczył w swym ręku przed śmiercią (1238) poważny obszar ziem polskich.

BOLESŁAW WSTYDLIWY 1243-1279
Syn Leszka Białego, małoletni w chwili śmierci ojca, objął rządy w całej Małopolsce w r. 1243, gdy tron krakowski opustoszał po śmierci księcia Henryka Pobożnego, poległego w bitwie z Tatarami pod Legnicą (1241).Bolesław szukał oparcia w duchowieństwie, starając się ograniczyć znaczenie możnych panów świeckich; wtedy to wpływy biskupa krakowskiego doszły do wielkiego znaczenia. Za jego rządów nastąpiły dalsze niszczące najazdy tatarskie. Wtedy też wzmógł się ruch kolonizacyjny w Polsce, polegający na zakładaniu nowych lub urządzaniu dawnych miast i wsi na prawie niemieckim. Poparciem księcia Bolesława cieszyły się miasta, a szczególnie Kraków.

LESZEK CZARNY 1279-1288
Książę sieradzki z mazowieckiej linii Piastów (prawnuk Bolesława Kędzierzawego), powołany został przez panów na tron krakowski po śmierci Bolesława Wstydliwego. W rządach swoich oparł się na mieszczaństwie i rycerstwie, toteż dwukrotnie musiał walczyć z buntującymi się panami małopolskimi. W okresie jego panowania w Małopolsce zaczęły się rodzić pierwsze idee zjednoczenia państwa polskiego, które potem narastały i miały doprowadzić do odrodzenia Królestwa Polskiego.

PRZEMYSŁ II 1295-1296
Książę z wielkopolskiej linii Piastów, dalszy potomek Mieszka Starego, objął rządy w Wielkopolsce w 1295 r. W drodze zapisu otrzymał prawo do Krakowa i Małopolski, objął zwierzchnią władzę na Pomorzu Gdańskim, przekazaną mu również w drodze spadku. Przemysł II podjął także ideę zjednoczenia ziem polskich i odnowienia królestwa. W 1295 r. ukoronował się uroczyście na króla Polski nawiązując w ten sposób do czasów Bolesławów. Z namowy margrabiów brandenburskich, pragnących przeszkodzić wzmocnieniu Polski, został zamordowany w Rogoźnie w 1296 roku.





WACŁAW II 1300-1305
Król czeski z rodu Przemyślidów, który korzystając z poparcia mieszczaństwa niemieckiego a potem także panów duchownych i świeckich w latach 1291-1292 opanował Małopolskę i Kraków. W roku 1300 zawładnął także Wielkopolską, Kujawami i Pomorzem Gdańskim, po czym ukoronował się w katedrze gnieźnieńskiej na króla Polski. Wacław nie przebywał stale w Polsce. Rządy jego, sprawowane za pośrednictwem specjalnych urzędników zwanych starostami, kierowały się głównie dobrem Czech i wywoływały powszechne niezadowolenie. Przygotowywało to grunt dla przyszłego pełnego wyzwolenia się i zjednoczenia Polski.

WŁADYSŁAW ŁOKIETEK 1306-1333
Książę z mazowieckiej linii Piastów, prawnuk Bolesława Kędzierzawego a brat Leszka Czarnego. Już po śmierci Leszka brał udział w walkach o tron krakowski, lecz bez powodzenia. Po śmierci Przemysła II objął Wielkopolskę, z której został usunięty przez Wacława czeskiego. Łokietek nie ugiął się, prowadził nadal walkę o odzyskanie zarówno Krakowa jak i innych ziem polskich. Po śmierci Wacława w 1305 r. udało mu się opanować Kraków i Małopolskę; z czasem skupił w swym ręku przeważający obszar ziem polskich pozyskując także Pomorze Gdańskie. W 1308 r. w zdradziecki sposób opanowali Gdańsk i Pomorze Krzyżacy. Władysław Łokietek toczył z nimi walki trwające aż do zgonu, sprzymierzając się z Litwinami, odnosząc zwycięstwo nad oddziałem krzyżackim pod Płowcami (1331). Wysiłki zbrojne Łokietka w celu odzyskania Pomorza były daremne, bezskuteczny też był pomyślny wyrok sądu papieskiego przyznający Polsce Pomorze. Scaliwszy większość ziem polskich Władysław Łokietek odnowił królestwo polskie koronując się w Krakowie w 1320 r. Pozostawił po sobie państwo wprawdzie wyczerpane, lecz zjednoczone.

KAZIMIERZ WIELKI 1333-1370
Syn Władysława Łokietka, objął rządy po śmierci ojca koronując się natychmiast w Krakowie na króla polskiego. Polityka Kazimierza zmierzała do osłabienia napięcia w stosunkach z sąsiadami, zagospodarowania kraju i wzmocnienia sił państwa. Zawarł więc w Kaliszu (1343) pokój z Krzyżakami, w którym za cenę zwrotu Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej zrezygnował z Pomorza.
Wyrzekł się pretensji do większości księstw śląskich w zamian za zrzeczenie się pretensji do korony polskiej ze strony królów czeskich. Popierał rozwój miast, handlu i rzemiosła, wzmacniał obronność kraju wznosząc zamki warowne i otaczając miasta murami obronnymi. Dążył do zbudowania jednolitego państwa i społeczeństwa, uporządkowania prawodawstwa, do podniesienia autorytetu króla, a osłabienia wpływów możnych kościelnych i świeckich. Dbał o utrzymanie równowagi między stanami, przestrzegał tolerancji wobec różnych wyznań. Założył uniwersytet w Krakowie. Współpracował ściśle z Węgrami, co przyniosło korzyści obu państwom. Poszerzył granice swego państwa przez przyłączenie do Polski po paroletnich walkach Rusi Czerwonej. Umierając w 1390 r. Kazimierz pozostawił Polskę zjednoczoną, zagospodarowaną. Śmierć jego wzbudziła powszechny żal, a następne pokolenia nadały mu przydomek Wielkiego.

LUDWIK WĘGIERSKI 1370-1382
Król węgierski z rodziny Andegawenów, syn Elżbiety Łokietkówny, siostry Kazimierza Wielkiego, przewidziany na tron polski, ukoronowany został w Krakowie natychmiast po śmierci Kazimierza Wielkiego. Popierały go przede wszystkim możne rody z Małopolski, zainteresowane w ekspansji osadniczej i gospodarczej na Rusi Czerwonej. Za jego rządów osłabło w Polsce zainteresowanie sprawą odzyskania Pomorza. Ludwik przebywał głównie na Węgrzech i zajmował się przede wszystkim sprawami węgierskimi; w Polsce rządził za pośrednictwem swoich namiestników. Aby zapewnić następstwo tronu polskiego swej rodzinie, doprowadził do ugody w Koszycach (1374), w której za znaczne ulgi podatkowe szlachta przyrzekła uznać za królową tę z jego córek, którą przeznaczy na tron polski. Zmarł w 1382 r.

JADWIGA 1384-1399
Młodsza córka króla Polski i Węgier Ludwika z rodu andegaweńskiego. Odziedziczyła tron po ojcu, ale do Polski przybyła i ukoronowana została w dwa lata po śmierci ojca, po dwuletnim bezkrólewiu, w 1384 roku. Miała wówczas niespełna 11 lat. Pod wpływem możnowładców polskich zgodziła się zostać żoną wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły. W wyniku tego nastąpiło w roku 1386 połączenie się (unia) państwa polskiego z litewskim. Miało to wielkie znaczenie dla obu państw, gdyż jednemu i drugiemu zagrażał Zakon Krzyżacki. Królowa Jadwiga zmarła w Krakowie w 1399 r. mając lat 25. Przed śmiercią wszystkie swoje kosztowności podarowała uniwersytetowi krakowskiemu. Dzięki jej darowi uniwersytet, założony przez Kazimierza Wielkiego, ale podupadły w latach późniejszych, wznowił swoją działalność i wkrótce zasłynął w całej środkowej Europie.

WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO (1386-1434)
Syn Olgierda, wielki książę pogańskiej Litwy, zagrożonej podobnie jak Polska przez Zakon Krzyżacki. Nawiązał kontakty z panami polskimi, przyjął chrzest przybierając imię Władysława, pojął za żonę Jadwigę, królową Polski i koronował się w Krakowie na króla polskiego. Złączone państwa polskie i litewskie mogły skutecznie zahamować napór krzyżacki.W czasie wielkiej wojny doszło w 1410 r. do decydującego starcia z całą siłą Zakonu pod Grunwaldem. Dowodzone przez Władysława Jagiełłę połączone wojska polskie i litewskie zadały rozstrzygającą klęskę Zakonowi. Wprawdzie nie udało się odzyskać Pomorza (tylko Litwa odebrała Żmudź), zwycięstwo to jednak udowodniło wartość ścisłego współdziałania Polski i Litwy i przygotowało grunt dla późniejszej unii obu państw. Z królem współpracował jego stryjeczny brat Witold, rządzący w imieniu Władysława Jagiełły Litwą.Za rządów Jagiełły odbył się w Konstancji sobór powszechny, na którym uczony polski, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego i członek delegacji polskiej Paweł Włodkowic, broniąc spraw polskich, pierwszy ogłosił, że poganom nie wolno narzucać gwałtem chrześcijaństwa i nawracać ich ogniem i mieczem oraz potępił wszelkie wojny zaborcze.



WŁADYSŁAW WARNEŃCZYK 1434-1444
Starszy syn Władysława Jagiełły, po śmierci ojca koronował się na króla polskiego mając lat 10, toteż opiekę nad nim sprawowali panowie polscy z kardynałem Oleśnickim na czele. Zagrożeni przez Turcję Węgrzy ofiarowali w 1440 r. tron węgierski Władysławowi. Pierwsza wyprawa armii węgierskiej i posiłków polskich miała przebieg pomyślny. W czasie drugiej wyprawy doszło w 1444 r. do rozstrzygającej bitwy z całą potęgą turecką pod Warną. Armia węgierska poniosła klęskę, a w bitwie zaginął również Władysław, król Polski i Węgier. Od miejsca zgonu król Władysław nazywany jest Warneńczykiem.

KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK 1447-1492
Młodszy syn Władysława Jagiełły, po śmierci ojca najpierw namiestnik króla Władysława (Warneńczyka) na Litwie, od 1440 r. wielki książę litewski. Po trzyletnim bezkrólewiu, jakie nastąpiło po zaginięciu króla Władysława pod Warną, Kazimierz koronował się na króla polskiego. W czasie jego panowania społeczeństwo Pomorza wypowiedziało posłuszeństwo Zakonowi Krzyżackiemu i zwróciło się do króla Kazimierza o pomoc i włączenie do Korony Polskiej. Po trzynastoletniej wojnie z Krzyżakami zawarto w 1466 r. pokój w Toruniu, na mocy którego powróciło do Polski Pomorze oraz Ziemia Chełmińska i Warmia z Gdańskiem, Toruniem, Malborkiem i Lidzbarkiem. Rządy swoje król Kazimierz opierał na szlachcie, której udzielił szeregu przywilejów. Ograniczał natomiast wpływy wielkich panów świeckich i kościelnych. W statutach nieszawskich (1454) zobowiązał się, że nie powoła szlachty na wojnę ani nie będzie nakładał nowych podatków bez uprzedniej zgody zjazdów szlacheckich, czyli sejmików. Z sejmików tych ukształtował się później sejm. Wychowawcą synów królewskich był Jan Długosz, który wsławił się napisaniem pierwszej historii Polski. Najstarszy syn króla, Władysław Jagiellończyk, wybrany został królem czeskim a potem węgierskim; młodsi: Jan Olbracht i Zygmunt rządzili przez pewien czas w księstwie głogowskim na Śląsku.





JAN OLBRACHT 1492-1501
Drugi z kolei syn Kazimierza Jagiellończyka, wstąpił na tron polski po śmierci ojca, podczas gdy jego młodszy brat Aleksander w tym czasie panował w Wielkim Księstwie Litewskim. Południowe ziemie Polski i Litwy zaczęli pustoszyć Tatarzy Krymscy, pobudzani do tego przez Turków, którzy opanowali miasta nad Morzem Czarnym - Kilię i Białogród. Król Jan Olbracht podjął wyprawę w celu ich odzyskania. Wyprawa ta, uwikławszy się w walki z Wołochami, przyniosła Polsce tylko straty.Za rządów Jana Olbrachta ustalił się od 1493 r. zwyczaj obradowania dwuizbowego sejmu walnego, składającego się z izby poselskiej I senatu.

ALEKSANDER 1501-1506
Syn Kazimierza Jagiellończyka, wielki książę litewski, powołany został na tron polski po śmierci brata, Jana Olbrachta. W polityce swojej porozumiewał się chętniej z magnatami niż ze szlachtą. W roku 1505 na sejmie w Radomiu uchwalona została słynna konstytucja "Nihil novi", która zapowiadała, że nic nowego nie może być postanowione bez wspólnej zgody senatu i izby poselskiej. Panowanie Aleksandra w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce zaznaczyło się pierwszymi starciami z Wielkim Księstwem Moskiewskim, które zgłosiło swe prawa do ziem ruskich, zajmowanych przez Wielkie Księstwo Litewskie.

ZYGMUNT STARY 1506-1548
Najmłodszy syn Kazimierza Jagiellończyka, objął tron polski i litewski po śmierci brata Aleksandra. Za panowania Zygmunta oraz jego syna Zygmunta Augusta, państwo polsko-litewskie przeżywało okres świetności i rozkwitu. Przenikały do Polski z Włoch nowe prądy umysłowe, artystyczne i naukowe, zwane Odrodzeniem, czemu sprzyjało małżeństwo króla z księżniczką włoską Boną. Wywołało to przewrót w i w innych dziedzinach sztuki, pobudziło też rozwój narodowej literatury w języku polskim (Rej, Kochanowski i inni).Za króla Zygmunta szerzyć się poczęła w Polsce reformacja, co także miało ogromny wpływ na życie umysłowe narodu. Krzewienie się nowych prądów ułatwił wynalazek druku, dzięki czemu nowe idee docierały do szerokich warstw szlachty.
W życiu politycznym umacniała się przewaga szlachty, której wolę reprezentował sejm.
Trwające od dłuższego czasu spory i walki z Zakonem Krzyżackim zakończone zostały w r. 1525. Zakon został rozwiązany, a jego posiadłości zamienione na Księstwo Pruskie. Ostatni mistrz krzyżacki Albrecht przyjął religię protestancką i złożył królowi Zygmuntowi hołd na rynku w Krakowie. Aby zapewnić tron królewiczowi Zygmuntowi Augustowi, jeszcze za życia ojca ukoronowano go na króla polskiego. Ponieważ było wtedy dwu Zygmuntów, dla odróżnienia zaczęto ojca nazywać Starym.

ZYGMUNT AUGUST 1548-1572
Ostatni król polski z rodu Jagiellonów, ukoronowany w 1530 r. jeszcze za życia ojca, Zygmunta Starego, rządy objął w Polsce po jego śmierci. Panowanie Zygmunta Augusta to dalszy ciąg rozkwitu Rzeczypospolitej szlacheckiej, okres zwany w literaturze "złotym wiekiem". W polityce wewnętrznej król przestrzegał zasady tolerancji religijnej, co zapewniło Polsce spokój wewnętrzny. Wśród przenikających do kraju prądów ukształtowała się ideologia Braci Polskich (arian), najradykalniejszego odłamu w polskim protestantyzmie. W związku z upadkiem niemieckiego państwa zakonnego w Inflantach doprowadził Zygmunt August do włączenia znacznej części Inflant do państwa polsko-litewskiego, co wywołało długotrwałą "wojnę północną" z Moskwą. Odwracało to uwagę narodu od żywotnych spraw obrony granic zachodnich i odzyskania Śląska. W związku z wojną północną Zygmunt August zainteresował się sprawami morskimi i był pierwszym władcą, który organizował polską flotę wojenną. Jedną z trosk Zygmunta Augusta było utrwalenie związku państwowego między Polską i Litwą. Na sejmie w Lublinie zawarta została w 1569 r. unia, która zespoliła je w jedno państwo. Kończyło to w zasadzie budowę wielonarodowościowej Rzeczypospolitej, w której pełna władza znalazła się w rękach szlachty, a z czasem - w rękach magnackich.








HENRYK WALEZJUSZ 1573-1574
Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów postanowiono, że wyboru (elekcji) króla będzie dokonywała szlachta zbierając się na polu elekcyjnym. Pierwsza elekcja odbyła się na polach Woli pod Warszawą. Spośród paru kandydatów najwięcej głosów padło na Henryka, księcia francuskiego z rodu Walezjuszów, który też ogłoszony został królem polskim. Nowy król wkrótce przybył do Polski, zaprzysiągł "pacta conventa", które na barki królewskie przerzucały poważne obciążenia w utrzymywaniu Rzeczypospolitej i koronował się w Krakowie. Henryk Walezjusz przebywał jednak w Polsce krótko. Gdy nadeszła wiadomość o śmierci jego brata, króla francuskiego, po kryjomu opuścił Polskę, aby zasiąść na tronie Francji.

STEFAN BATORY 1576-1586
Po opuszczeniu Polski przez Henryka Walezjusza królem polskim wybrany został Stefan Batory, książę siedmiogrodzki. Wybór nie był zgodny, a uznania nowego króla najdłużej odmawiał Gdańsk. Miasto to już przedtem niejednokrotnie przeciwstawiało się królom polskim dbając przede wszystkim o własne interesy. Po paru miesiącach walk gdańszczanie zmuszeni zostali do posłuszeństwa. Tymczasem ponownie wybuchła wojna o Inflanty. Królowi udał się uzyskać od sejmu uchwalenie odpowiednich podatków na wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim, która trwała trzy lata. Pokój podpisany w Jamie Zapolskim przyznał Polsce Połock i całość Inflant. Stefan Batory zapowiadał, że nie będzie królem malowanym. Dążył do wzmocnienia swego stanowiska w oparciu o masy szlacheckie, co nie wszystkim magnatom się podobało. Doradcą króla był Jan Zamojski, głęboko wykształcony i uzdolniony polityk, przywódca średniej szlachty. Batory zmarł przedwcześnie w r. 1586.

ZYGMUNT III WAZA 1587-1632
Po śmierci Stefana Batorego królem polskim został wybrany Zygmunt, królewicz szwedzki z rodu Wazów, spokrewniony przez matkę z Jagiellonami, siostrzeniec Zygmunta Augusta. Król Zygmunt ulegał klerowi katolickiemu i odnosił się nietolerancyjnie do innych wyznań. Miał niechętny stosunek do Polski i Polaków, nie ufał Zamojskiemu, chociaż jemu głównie zawdzięczał swój wybór. Przez całe życie dążył do odzyskania tronu szwedzkiego i gotów był zamienić koronę polską na szwedzką. W tym celu sprzymierzał się z Habsburgami, niemiecką rodziną cesarską. Naraził też Polskę na długotrwałą i wyczerpującą wojnę ze Szwecją, w której mimo zwycięstw pod Kircholmem, pod Trzcianą i w morskiej bitwie pod Oliwą Polska stale ponosiła straty.Za panowania Zygmunta III toczyły się ciężkie wojny także z Rosją i Turcją. Korzystając z zamieszek w Moskwie Zygmunt próbował opanować Rosję bądź bezpośrednio, bądź przez osadzenie na tronie moskiewskim swego syna Władysława. Napotkało to na opór narodu rosyjskiego i zakończyło się jedynie odebraniem Rosji Smoleńska. Zatargi z Turcją ściągnęły wielką wyprawę turecką na Polskę. Zagrodził jej drogę ze szczupłymi siłami hetman Stefan Żółkiewski. Poniósł jednak klęskę pod Cecorą, gdzie zginął. Powstrzymał nawałę turecką hetman Karol Chodkiewicz, wytrzymując oblężenie Turków pod Chocimiem.

WŁADYSŁAW IV 1632-1648
Syn Zygmunta III Wazy, wybrany królem polskim po śmierci ojca. Władysław odziedziczył po ojcu pretensje do korony szwedzkiej, ale nie miał żadnych możliwości, by ją uzyskać. Roszczenia króla były powodem do zatargów i wojen między Polską a Szwecją, co Polsce przynosiło poważne szkody gospodarcze, szczególnie gdy Szwedzi opanowali przejściowo niektóre miasta pomorskie.Za rządów Władysława coraz bardziej pogarszała się sytuacja na Ukrainie. Magnaci gromadzili tam olbrzymie fortuny uciskając i wyzyskując lud kozacki. Raz po raz wybuchały bunty kozackie, które były tłumione surowo. Nie powiódł się plan króla by użyć Kozaków do wojny z Turcją, gdyż przeszkodzili temu możnowładcy polscy. Narastające wrzenie doprowadziło w 1648 roku do wybuchu wielkiego buntu kozaków i powstania chłopskiego pod wodzą Bohdana Chmielnickiego.
W kilka dni po wybuchu powstania kozackiego król Władysław zmarł.





JAN KAZIMIERZ 1648-1668
Syn Zygmunta III a brat Władysława IV, wybrany został królem polskim po śmierci brata. W chwili jego wstąpienia na tron południowowschodnie ziemie Rzeczypospolitej pustoszyła wojna kozacko-chłopska, która wywołała poruszenie i bunty chłopskie także na ziemiach etnicznie polskich (Podhale - Kostka Napierski). Trwające z przerwami kilka lat walki, do których wmieszała się także Rosja, zakończyły się w ostateczności odpadnięciem od Polski Kozaczyzny i Ukrainy zadnieprzańskiej. Druga niszcząca kraj zawierucha wojenna spowodowana była najazdem na Polskę Szwedów pod wodzą króla Karola Gustawa. Na skutek zdrady wielu magnatów, a obojętności innych wielmożów oraz ogółu szlachty Szwedzi bez większego trudu zalali prawie cały kraj, a Jan Kazimierz musiał szukać schronienia na Śląsku. Wytężonym wysiłkiem narodu udało się jednak usunąć Szwedów z kraju, mimo że w ostatniej fazie wojny przybył im ze zbrojną pomocą książę siedmiogrodzki Rakoczy. Duży udział w zwalczaniu Szwedów mieli chłopi, a wielkie zasługi położył tu Stefan Czarniecki. Podczas wojny ze Szwedami Polska zrezygnowała z praw zwierzchnich w stosunku do Prus. Wojny przyniosły straszliwe zniszczenia kraju. Mimo to nie powrócił zupełny spokój, gdyż na wschodzie trwała przewlekła wojna z Rosją, a w kraju samowola magnacka doprowadziła do otwartego buntu Lubomirskiego przeciwko królowi. Jan Kazimierz zrzekł się tronu polskiego w 1668 r.

MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI 1669-1673
Po zrzeczeniu się tronu przez Jana Kazimierza zebrana na polu elekcyjnym szlachta obwołała królem Michała Korybuta Wiśniowieckiego, syna słynnego w czasie wojen kozackich księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Podczas krótkiego panowania króla Michała południowe ziemie Rzeczypospolitej zostały najechane przez potężną armię turecką. Turcy zdobyli kluczową twierdzę Kamieniec Podolski i pustoszyli obszary aż po Lwów i Krosno. Aby zażegnać niebezpieczeństwo, wysłannicy polscy podpisali w Buczaczu hańbiący traktat z Turkami, na mocy którego Polska miała odstąpić im znaczną część swych południowych obszarów. Umowa ta nie została przez Polaków zatwierdzona.


Wysłany przeciwko Turkom hetman Jan Sobieski odniósł w 1693 r. świetne zwycięstwo rozbijając całkowicie armię turecką w bitwie pod Chocimiem. W przeddzień zwycięstwa chocimskiego król Michał zmarł.

JAN III SOBIESKI 1674-1696
Hetman wielki koronny, znakomity wódz, opromieniony świeżym zwycięstwem nad Turkami pod Chocimiem, obwołany został na polu elekcyjnym pod Warszawą królem polskim po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Po wyborze król cały wysiłek skierował ku odparciu najazdu tureckiego, co po prawie dwuletnich walkach doprowadziło do zawarcia rozejmu między Polską i Turcją. Ponieważ jednak niebezpieczeństwo tureckie trwało nadal, a zagrożone były w jednakowym stopniu Polska i Austria, król zawarł z cesarzem austriackim umowę o wzajemnej pomocy na wypadek zaatakowania przez Turków którejś ze stolic - Krakowa lub Wiednia. W 1683 r. trzystu tysięczna armia turecka obległa stolicę Austrii. Król Jan Sobieski podążył z armią polską na odsiecz Wiednia i objął dowództwo nad sprzymierzonymi siłami polskimi i austriackimi. W wielkiej bitwie cała armia turecka została zniszczona, a mieszkańcy uwolnionego miasta witali Jana III jako swego wybawcę. Jan III zmarł w 1696 r.

AUGUST II MOCNY 1697-1733
Król Saksonii, wybrany królem polskim po śmierci Jana III Sobieskiego.
Nie czuł on przywiązania do Polski, zupełnie nie dbał o sprawy państwowe i nie troszczył się o to, że w kraju panowały anarchia i bezprawie. August II wplątał Polskę w niepotrzebną wojnę, tzw. północną, z królem szwedzkim Karolem XII,
w której obok Polski brały udział Saksonia i Rosja. Król szwedzki pokonał sprzymierzonych, zajął Polskę, zmusił Augusta II do zrzeczenia się tronu polskiego i nakazał Polakom, aby królem wybrali Stanisława Leszczyńskiego. Dopiero po klęsce Karola XII August II powrócił do kraju i objął ponownie panowanie. Rządy Augusta II (i jego syna Augusta III) to okres najsmutniejszy
w dziejach Polski. Rozprzężenie w kraju, samowola magnatów i szlachty, obojętność na sprawy publiczne doszły wtedy do szczytu.
August II zmarł w 1733 r.

STANISŁAW LESZCZYŃSKI 1704-1709 i 1733-1735
Wojewoda poznański, w czasie wojny północnej stronnik króla szwedzkiego Karola XII. Gdy Karol XII pokonał przeciwników, wypędził z Polski Augusta II i zmusił go do zrzeczenia się tronu, zalecił Polakom wybranie królem Stanisława Leszczyńskiego. Starannie wykształcony król Stanisław nie odegrał jednak większej roli w Polsce. Nie miał poparcia ani u skłóconych, samolubnych magnatów, ani u ciemnej, obojętnej na dobro publiczne szlachty. Stanowisko swe zawdzięczał opiece króla szwedzkiego, który też decydował w najważniejszych sprawach. Gdy Karol XII został pokonany, a August II powrócił do Polski i ogłosił swoje zrzeczenie się tronu za nieważne, Stanisław Leszczyński musiał emigrować. Po śmierci Augusta Leszczyński zyskał poparcie znacznej większości i został ponownie wybrany królem. Ale objęciu przez niego rządów sprzeciwiły się państwa sąsiednie, które wolały utrzymywać w Polsce stan anarchii. Wojska rosyjskie i saskie wprowadziły na tron polski Augusta III Sasa, syna Augusta II, a Leszczyński musiał schronić się na wygnaniu. Zmarł w 1766 r. we Francji, gdzie z ramienia króla francuskiego zarządzał Lotaryngią.

AUGUST III 1733-1763
Syn Augusta II, wprowadzony na tron polski wbrew woli większości wyborców na skutek interwencji zbrojnej wojsk saskich i rosyjskich, które nie dopuściły do objęcia tronu przez Stanisława Leszczyńskiego. Panowanie Augusta III przypominało rządy jego ojca, Augusta II. Król nie zajmował się sprawami państwowymi i przekazywał je swoim ministrom, którzy z kolei dbali przede wszystkim o własne interesy. W państwie panował nadal chaos i bezprawie. Sejmy nie dochodziły do skutku, urzędy państwowe były bezczynne, sądy przekupne lub bezradne. Spory i walki między magnatami oraz szlachtą były na porządku dziennym. Wzmagał się ucisk miast, a szczególnie wyzysk chłopa, co rodziło jego opór i bunty. Jednak stan ten i niemoc Rzeczypospolitej zaczęły budzić krytykę ze strony głębiej myślących osób. Powstawały - na razie nieśmiałe - projekty zmian i refom. August III zmarł w roku 1763.




STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI 1764-1795
Po śmierci Augusta III królem został Stanisław August Poniatowski dzięki poparciu głównie Rosji, przy nielicznym udziale szlachty w elekcji. Wykształcony, ale o słabej woli król nie miał większych wpływów w kraju, rozdartym przez zwalczające się stronnictwa magnackie, w którym coraz bardziej decydowały obce mocarstwa, głównie Rosja. Po nieudanym zrywie obrońców starej wolności szlacheckiej i niepodległości, podjętym przez konfederatów barskich, nastąpił I rozbiór Polski (1772), w którym szereg pogranicznych prowincji odpadło na rzecz Prus, Austrii i Rosji. Król próbował ratować państwo przez oparcie się na Rosji, patrioci zaś chcieli naprawić ustrój Rzeczypospolitej doprowadzając do uchwalenia przez sejm w 179I r. konstytucji 3 maja. Wysiłki te jednak były daremne. Po wojnie z Rosją w 1792 r. (w obronie ustawy z 3 maja) nastąpił II rozbiór Polski, a po upadku powstania kościuszkowskiego (1794 r.) - III rozbiór Polski w 1795 r. Król Stanisław August zrzekł się tronu i zmarł w Petersburgu w 1798 r.