Druga połowa X wieku, to okres rządów pierwszego historycznego władcy Polski, Mieszka I. Terytorium, którym władał ów książę w czasie swego panowania obejmowało: Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, Małopolskę, Śląsk i częściowo Pomorze.

Punktem wyjścia nabytków terytorialnych państwa i "kolebką" dynastii rządzącej była Wielkopolska. Świadczy to o tym, że region ten - w przeciwieństwie do innych, w okresie poprzedzającym powstanie państwa polskiego musiał osiągnąć względnie wysoki stopień integracji politycznej, gospodarczej i terytorialnej .

Zgodnie z przekazem dynastycznym za twórców państwa (w takim kształcie, w jakim odziedziczył je Mieszko) należy uznać jego przodków. Gall Anonim każdej z postaci poprzedników Mieszka I przypisał określone funkcje, które zinterpretował następująco:

* Siemowit: konsolidował wewnętrznie państwo Polan;

* Lestek: podbił Goplan, Mazowszan i Lędzian. Ekspansja w kierunku wschodnim;

* Siemomysł: podbił Pomorze.

Archeologiczne dane źródłowe również potwierdzają fakt konsolidacji wewnętrznej państwa Polan w Wielkopolsce, w połowie X wieku.

Poprzednicy Mieszka budowali swoje państwo drogą podboju wewnętrznego, niszczyli stare ośrodki grodowe i zakładali nowe. Nie inaczej postępował książę Mieszko.

Prawie na wszystkich terenach zajętych przez Piastów w X wieku, mamy do czynienia z upadkiem dotychczas istniejących ośrodków plemiennych i stałym lub czasowym zaniechaniem dawnych stref osadnictwa. W miejscach położonych w pobliżu starych, zniszczonych grodów, pojawiają się w krótkim okresie czasu ośrodki piastowskie.

Wyżej przedstawiony scenariusz zdarzeń jest czytelny w różnym stopniu w poszczególnych regionach kraju Oczywiście dla autorki niniejszego opracowania najbardziej istotna jest sytuacja, jaka zaistniała w Polsce południowej po przyłączeniu tego obszaru do państwa piastowskiego.

Dane archeologiczne sugerują, że książę Mieszko bardzo starannie przygotowywał się do zajęcia ziem Polski południowej. Intensywna akcja inwestycyjna, podjęta przez tego księcia na terenie południowo-wschodniej Wielkopolski, potwierdza zamysł wzmocnienia terenów na pograniczu ze Śląskiem i Małopolską przed ostatecznym podbojem tych terytoriów. Za początek przyłączenia Małopolski do państwa gnieźnieńskiego należy uznać zajęcie Ziemi Sandomierskiej. Inkorporacja tego terytorium przyniosła Piastom wymierne korzyści ekonomiczne (kontrola nad sandomiersko-zawichojskim węzłem komunikacyjnym) oraz stworzyła sprzyjające warunki utworzenia bazy wypadowej do podboju południowo-wschodniej Polski, a w następnej kolejności - Krakowa i ziemi krakowskiej. Przyłączenie Krakowa i zachodniej Małopolski dokonało się - zgodnie z przekazami źródeł pisanych - pomiędzy rokiem 987-989 . Z dotychczasowych badań archeologicznych wynika, że Piastowienie nie zniszczyli Krakowa i innych ośrodków grodowych o czołowym w czasach Polski plemiennej znaczeniu. Być może do takiego postępowania skłonił ich fakt przejęcia dobrze zorganizowanego i politycznie i ekonomicznie obszaru, którego zniszczenie nie było w żaden sposób uzasadnione i opłacalne. W tym miejscu pragnęłabym przypomnieć, że do momentu zajęcia ziemi krakowskiej przez Piastów, tereny te były podległe państwu czeskich Przemyślidów. Panowaniu czeskiemu był również podległy Śląsk. W chwili obecnej nie można dokładnie ustalić daty włączenia tego obszaru do monarchii Piastów. Źródła pisane wskazują na rok 990 jako datę przyłączenia Śląska do państwa polskiego . Natomiast wyniki najnowszych badań archeologicznych wskazują na połowę lat 80-tych X stulecia, jako moment opanowania przez Mieszka I tych terenów.

Stworzone przez Mieszka I państwo polskie stanowiło zlepek ziem podległych różnorodnym wpływom innych środowisk. Polska południowa, która stała się częścią tego państwa, w latach 80-tych X wieku nie stanowiła sama w sobie jedności terytorialnej i kulturowej. W jej obrębie można wyróżnić dwa odrębne regiony: Śląsk i Małopolskę. Te dwa regiony można również podzielić na mniejsze jednostki terytorialne. Są to: Śląsk Górny i Dolny, Ziemia Krakowska, Ziemia Sandomierska i Małopolska południowo-wschodnia. W przypadku Śląska i Ziemi Krakowskiej mamy do czynienia z wpływami czeskimi, a pośrednio wielkomorawskimi . Z kolei w Małopolsce wschodniej, w materiale archeologicznym czytelne są wpływy rusko-bizantyjskie.

W okresie późniejszym (od połowy XI wieku) niektóre z głównych ośrodków poszczególnych ziem, wchodzących w skład państwa Piastów, zyskują szczególne znaczenie. . Na obszarze Polski południowej do tych czołowych ośrodków państwa należały: Wrocław, Kraków i Sandomierz . W tych grodach koncentrowało się życie ekonomiczne polityczne i kulturalne kraju. Tu najszybciej docierały rozmaite importy i inspiracje z krajów ościennych. Na zapleczu tych ośrodków i w ich najbliższej okolicy lokują się osiedla rzemieślnicze i targowe, poświadczone licznymi znaleziskami. Obrazują one bujny rozwój różnych działów kultury dnia codziennego. Rozwijają się przede wszystkim rozmaite specjalności rzemieślnicze, powstałe często pod wpływem obcych impulsów, a przybywający z różnych stron kupcy uzupełniają towary miejscowe towarami przywożonymi z innych państw. Sprowadza się m.in. dzieła mistrzów złotnictwa i luksusową broń.

Okres rozbicia dzielnicowego jest najczęściej postrzegany jako czas nieustannych sporów i walk dynastycznych. Mniejszą uwagę zwraca się na to, że jest to jednocześnie okres bujnego rozwoju zarówno gospodarczego, jak i kulturalnego poszczególnych dzielnic, wchodzących w skład państwa piastowskiego. W świetle znalezisk archeologicznych to właśnie wiek XII i połowę kolejnego stulecia można uznać za apogeum kultury wczesnośredniowiecznej, a zwłaszcza zespołów grodowych. Książęta przywiązywali bowiem dużą wagę do rozwoju swych dzielnic, a w tym, co zrozumiałe - do wyglądu swoich stolic i rezydencji. Owocowało to wzmożoną działalnością budowlaną i ożywieniem życia gospodarczego tych ośrodków .

Jest to czas lepiej już poświadczony źródłami pisanymi. Odkrycia archeologiczne dopełniają obraz znany z przekazów historycznych, umożliwiając dokładniejsze rozpoznanie topografii aglomeracji grodowych i różnych towarzyszących im osiedli satelickich, jak i dostarczając bogatych znalezisk ruchomych, pozwalających ocenić poziom życia w ówczesnych czołowych ośrodkach.

Już jednak w pierwszej połowie XIII wieku, zwłaszcza na Śląsku, ale także w innych dzielnicach kraju obserwujemy zjawiska oznaczające schyłek wczesnośredniowiecznego porządku. Grody w dotychczasowym kształcie przestrzennym, pochodzącym z pierwszych wieków państwowości polskiej, przestały odpowiadać nowym funkcjom zarówno społeczno-gospodarczym, jak i militarnym. W materiale archeologicznym pochodzącym z tego okresu, czytelne jest narastanie nowych elementów przestrzennych, m.in. w postaci coraz bardziej skupionych ośrodków życia miejskiego, co znalazło swoje apogeum w przeprowadzanych od połowy XIII wieku lokacjach miejskich, realizowanych wielokrotnie obok lub z dala od dawnych grodów