Zarys dziejów religii
Iskry 1986
III Religie uniwersalistyczne
Edward Potkowski.
Opozycja i herezje.
Begardzi i beginki.
(...)
Ruchy heterodoksyjne późnego średniowiecza (XIV-XV wiek) podzielić można na trzy zasadnicze nurty. Nurt pierwszy, tradycyjny - to kontynuacja wcześniejszego ,,ruchu ubogich”. Reprezentowali go w dalszym ciągu franciszkańscy spirytuałowie zwani teraz coraz częściej ,,fraticellami”. Rygorystycznie przestrzegana zasada ubóstwa łączyła się ściśle w tych kręgach z atakami na bogate duchowieństwo, papiestwo i kościół rzymski. Zwolenników radykalnego ,,ruchu ubogich” spotyka się wtedy często także w konwentach beginek i begardów. Te świeckie bractwa religijne ubogich rzemieślników, kobiet i mężczyzn, sięgają wprawdzie swymi początkami XII/XIII wieku, ale dopiero w późnym średniowieczu rozpowszechniły się w rodzimej Flandrii i Holandii, ale również we Francji, Niemczech i krajach Europy Środkowej. Spotyka się je również w Polsce. Wspólnoty beginek i begardów podatne były na prądy mistyczne i heretyckie. Nieobcy im był również radykalizm społeczny. Obszerna notatka o beginkach z południowej Francji w podręczniku inkwizytora Bernarda syna Gwidona pozwala stwierdzić, że szerzyły się wśród nich koncepcje joachimizmu i heterodoksyjne ideały skrajnego ubóstwa franciszkańskich spirytuałów. Synod w Trewirze w 1277 roku zabronił begardom wygłaszania kazań, ponieważ w ten sposób szerzą oni wśród ludu błędne nauki i herezję. W roku 1311 nasoborze w Vienne papież Klemens V potępił heterodoksyjny mistycyzm begardów i beginek niemieckich i nakazał rozwiązać ich wspólnoty. Wprawdzie już w 1318 roku Jan XXII odwołał nakaz kasaty beginaży, ale bulla Klemensa V potępiająca heretyckie błędy begardów i beginek włączona została do zbioru prawa kanonicznego. Służyła jako podstawa prawna do późniejszych ich prześladowań.
Drugi, obok ,,ruchu ubogich”, wielki nurt heretycki późnego średniowiecza tworzyła heterodoksyjna mistyka. Jej zasadniczą koncepcją było akcentowanie bezpośredniej łączności człowieka z Bogiem, z wykluczeniem wszelkich środków pośrednictwa oferowanych przez kościół: człowiek sam może połączyć się z Bogiem, a nawet stać się równy Bogu.
Ta forma mistycyzmu, o zabarwieniu panteistycznym. zdobyła sobie dużą popularność w masach ludowych późnośredniowiecznej Europy. Zwolennikami jej byli heretycy, określani jako ,,bracia i siostry wolnego ducha”. Pierwsze ślady tej herezji odkryto w połowie XIII wieku w Ries (Szwabia), dopiero jednak około roku 1300 zyskała ona wielu zwolenników, przede wszystkim w krajach niemieckich i - jak wykazał M. Erbstosser - zaczęła odgrywać tu dużą rolę społeczni jako ideologia warstw plebejskich. herezja ta łączyła bowiem panteistyczną mistykę z koncepcjami reformy społecznej i politycznej.
Podstawowym założeniem doktrynalnym herezji ,,wolnego ducha'' było ubóstwienie człowieka. W roku 1317 tak o jej zwolennikach pisał biskup strasburski: ,,Przede wszystkim utrzymują. że są rzeczywiście i prawdziwie Bogiem”.
Osiągając boskość nie mogli już zgrzeszyć. A więc mogli robić odtąd wszystko, co było zabronione przez prawo lub zwyczaj. To przekonanie o absolutnej wolności było najbardziej istotnym punktem doktryny herezji ,,wolnego ducha” i jedną z głównych przyczyn jej popularności wśród warstw plebejskich.
Atrakcyjne były również wnioski płynące z tych założeń. Dotyczyły one stosunków społecznych i politycznych późnego średniowiecza. Tak więc ,,bracia i siostry wolnego ducha” utrzymywali, że kościół i jego hierarchia są niepotrzebne.
Jako ludzie zjednoczeni z Bogiem nie potrzebowali oni kościelnych środków, zbawienia; odrzucali więc sakramenty, kult świętych, modlitwy, post.
Występowali także przeciw dogmatom, szczególnie tym. które wzmacniały wpływy duchowieństwa na społeczeństwo. Uważali więc, że nie ma ani piekła, ani czyśćca.
Aniołowie zaś to personifikacje cnót, a diabły - personifikacje grzechów.
Ograniczoną wartość miała dla nich Biblia. Znajdowali w niej wiele baśni i twierdzili, że sami mają znacznie lepsze książki. Najbardziej jednak autorytet Biblii podważali stwierdzeniem, że człowiek powinien bardziej kierować się swoim wewnętrznym przekonaniem niż nauką Ewangelii. Ten pogląd, jak również przekonanie o jedności ludzi z Bogiem, były koncepcjami bardzo śmiałymi, zupełnie różnymi od przyjętych wówczas poglądów chrześcijańskich. Zapowiadały one idee humanizmu, podkreślając wysoką wartość świadomości ludzkiej, godności człowieka.
,,Bracia i siostry wolnego ducha” odrzucali nie tylko kościół i jego doktrynę.
Ich poglądy podważały również podstawy społeczeństwa feudalnego. Identyfikując się z Bogiem, który był synonimem tego, co najwyższe - heretycy ci odrzucali wszelką zależność. Uważali zatem, że nie podlegają żadnemu prawu, ani kościelnemu, ani państwowemu. Atakowali też podstawę społeczeństwa klasowego własność prywatną. Twierdzili, że wszystko jest wspólną własnością i każdy może korzystać z cudzych dóbr, jeśli są mu one potrzebne. Takie koncepcje, głoszone - a może również realizowane - przez heretyków ,,wolnego ducha” przełamywały w społeczeństwie tradycyjne poglądy na władzę, prawo i normy moralne. Były programem i marzeniem ludzi, którzy niewiele lub nic nie posiadali, których prawa były znacznie ograniczone, a zależność od panów feudalnych przytłaczająca.
,,Bracia i siostry wolnego ducha” nie tworzyli nigdy zamkniętej, ścisłej i dobrze zorganizowanej sekty heretyckiej. Działali pojedynczo lub w małych samodzielnych grupach. Ich poglądy jednak wywierały duży wpływ na społeczeństwo późnośredniowiecznej Europy.
Heterodoksyjna mistyka, połączona z praktykami surowej ascezy i ubóstwa, i szerzyła się również w konwentach beginek, jak świadczą o tym akta procesu świdnickich beginek z 1332 roku. Rzucają one bardzo interesujące światło na życie tych późnośredniowiecznych wspólnot ubogich kobiet. Beginki świdnickie uważały, że przez wyrzeczenie się wszelkiej własności i ascetyczne praktyki dochodzą do stanu doskonałości i zapewniają sobie zbawienie. ,,Doskonałe” beginki są wolne od grzechu, nie mają obowiązku nikogo słuchać. Niepotrzebne im są już kultowe praktyki kościelne i kazania oraz wskazówki księży. Jedynymi ich przewodnikami duchowymi byli wędrujący begardzi, których uważały za ludzi świętych, zjednoczonych z Bogiem.
Podobne koncepcje jak u ,,braci i sióstr wolnego ducha” czy beginek świdnickich spotykamy później u tzw. homines intelligentiae, odkrytych na początku XV wieku w Brukseli.
Jan Wiclef
Podobne koncepcje jak u „braci i sióstr wolnego ducha” czy beginek świdnickich spotykamy później u tzw. homines intelligentiae, odkrytych na początku XV wieku w Brukseli. Ich przywódca, Aegidius Cantoris, uważał siebie za zbawiciela świata. Jeszcze w połowie XV wieku dwaj inkwizytorzy, Jan Nider i Feliks Hemmerlin, zwalczali w południowo-zachodnich Niemczech heretyckich mistyków. Dopiero w końcu tego stulecia giną ich ślady.
Trzecim obok „ruchu ubogich” i mistyki heterodoksyjnej nurtem heretyckim późnego średniowiecza była krytyka struktury kościoła rzymskiego i jego praktyk.
Wychodziła ona z kręgu intelektualistów, teologów i filozofów, ale przenikała do mas ludowych i łączyła się tutaj z postulatami społecznymi, narodowymi i politycznymi. Nurt ten reprezentują przede wszystkim Jan Wiclef (John Wicleff) i lollardzi oraz Jan Hus i husyci.
Tłem działalności oxfordzkiego profesora Jana Wiclefa (ok. 1320-1384) był narastający od początku XIV wieku konflikt między monarchią angielską a papiestwem i polityka kościelna królów oraz parlamentu. Kiedy na skutek wydatków związanych z wojną Anglii z Francją („wojna stuletnia”) postanowiono opodatkować duchowieństwo i przeprowadzić szeroką sekularyzację dóbr kościelnych, Wiclef w kilku traktatach polemicznych poparł te projekty rządu angielskiego.
Opierając się na Biblii domagał się on „ubogiego kościoła” jak za czasów apostolskich, żądał sekularyzacji dóbr kościelnych i uznawał wyższość władzy królewskiej nad papieską w sprawach świeckich. Wprawdzie w roku 1377 papież Grzegorz XI II, potępił 18 tez Wiclefa, ale sąd arcybiskupi pod naciskiem możnych angielskich i zwolenników Wiclefa - zadowolił się tylko w 1378 roku ostrzeżeniem, nie podtrzymując potępienia papieskiego.
Broniąc swoich tez przystąpił teraz Wiclef do generalnej walki z kościołem rzymskim i jego doktryną. Biblię - którą ze swym przyjacielem Mikołajem z Herefordu przełożył na język angielski - uznał za jedyną podstawę religii chrześcijańskiej i obowiązującą normę („prawo boskie”) dla władców świeckich.
Zwalczał hierarchię kościelną i instytucję papiestwa twierdząc, że w najstarszym kościele nie było różnicy między kapłanem a biskupem, zaś prawdziwą głową kościoła jest Chrystus, nie papież. W miarę upływu lat ataki Wiclefa na papiestwo i duchowieństwo były coraz bardziej gwałtowne. Papieża nazywał antychrystem, ponieważ na skutek swego trybu życia jest pełnym przeciwieństwem Chrystusa.
Występował także przeciw zakonom, których istnienia nie uzasadniało Pismo święte. Z tych samych powodów odrzucał benedykcje kościelne, kult relikwii i obrazów, pielgrzymki. W dziedzinie politycznej postulował zrzucenie zależności lennej Anglii od Rzymu.
Pod koniec swego życia zaatakował Wiclef jeden z głównych dogmatów kościelnych - o transsubstancjacji, uznając za „pogański” pogląd, iż każdy kapłan może ,,zrobić” ciało i krew Chrystusa. Mimo kilkakrotnego potępienia przez władze kościelne nie został Wiclef uwięziony czy spalony jak większość heretyków tego czasu. Dzięki możnym protektorom dokończył spokojnie życia w swej parafii Lutterworth w 1384 roku.
Koncepcje i postulaty Wiclefa propagowane były w masach ludowych przez „ubogich kapłanów” - duchownych i świeckich kaznodziejów, którzy wędrując po kraju głosili „ewangelię” i „prawo Chrystusa”. Była nim doktryna apostolskiego ubóstwa połączona z gwałtownymi atakami na hierarchię kościelną i papiestwo.
Wędrownych kaznodziejów nazywano także lollardami. Znajdowali się wśród nich ludzie głoszący hasła radykalnych reform społecznych. John Ball, działający od roku 1356 w hrabstwie Essex i Norfolk, w jednym ze swych kazań, zanotowanym przez współczesnego kronikarza, powiadał: „W Anglii dopóty nie będzie lepiej, dopóki wszystko nie stanie się wspólną własnością i nie będzie ani poddanych, ani
szlachty; kiedy wszyscy będziemy sobie równi, a szlachta straci nad nami swą władzę”.
Prowadzona wśród mas ludowych agitacja lollardów doprowadziła do wybuchu w 1381 roku powstania chłopskiego, skierowanego przeciw szlachcie, możnym i bogatemu duchowieństwu. Powstanie to zostało niebawem krwawo stłumione. Fakt ten jednak nie przerw działalności lollardów w Anglii. Nowy konflikt między monarchią a kurią rzymską od 1390 roku ożywił ich działalność.
Pięć lat później (1395) sir Ryszard Stury przedstawił w parlamencie „konkluzje” lollardów zawierające obok tez o ubóstwie kościoła i duchowieństwa zaprzeczenie transsubstancjacji i odrzucenie kościelnych praktyk kultowych, a także postulaty dotyczące spraw polityczno-gospodarczych (odrzucenie wojen, potępienie zbytku).
Masowe prześladowania lollardów rozpoczęły się po roku 1400, kiedy nowy król angielski Henryk IV - odwdzięczając się arcybiskupowi Canterbury Tomaszowi Arundelowi za pomoc w uzyskaniu tronu - wydał sławny akt „De comburendo haeretico”, przyznający kościołowi pomoc władz świeckich w tropieniu heretyków. Część lollardów znalazła i wówczas jeszcze możnego protektora w osobie Jana Oldcastle'a, lorda Cobham. Dopiero jego stracenie (1417) na rozkaz króla, jako „zdrajcy i heretyka”, położyło kres jawnej działalności lollardów. Resztki ich przetrwały w ukryciu do czasów reformacji.
Ośrodkiem ostatniego z wielkich ruchów heterodoksyjnych średniowiecza stały się w początkach XV wieku Czechy. Zaostrzające się tutaj od początków XVI wieku antagonizmy klasowe pogłębiały jeszcze przeciwieństwa narodowe - wzrastał opór ludności czeskiej przeciw niemieckim feudałom i bogatemu mieszczaństwu. Już w drugiej połowie XIV wieku nasiliła się tutaj dzialalność kaznodziejów i reformatorów kościelnych - takich jak Konrad Waldhauser, Jan Milicz z Kromieryża, Maciej z Janowa, Tomasz Sztitny i inni - którzy szerzyli hasła apostolskiego ubóstwa, występowali przeciw luksusowemu trybowi życia kleru i bogaczy, potępiali demoralizację duchowieństwa, piętnowali wyzysk ubogich przez bogaty patrycjat i feudałów, domagali się likwidacji klasztorów, odrzucali kult świętych i relikwii.
Na początku XV wieku jednym z przywódców owego religijno-narodowego ruchu reformacyjnego w Czechach stał się Jan Hus (1369-1415), profesor Uniwersytetu Praskiego i kaznodzieja czeskich mieszkańców Pragi. Nie bez wpływu koncepcji Wiclefa krytykował Hus w swoich pismach i kazaniach zeświecczenie kościoła i moralny rozkład duchowieństwa.